Materia

Gaia lantzeko argibideak

1

1. MATERIA: DEFINIZIOA ETA SAILKAPENA 1.1. ZER DA MATERIA ? (Materiaren definizio baten bila) Egin gurutze bat hitz bakoitzaren lerroan, zure ustez, materia den ala ez adierazteko:

• Taulan azaltzen den hitz bakoitza materia den ala ez erabaki behar dute. • Zalantza nahiko arrunta da airea materia den ala ez pentsatzea. Hori argitzeko, behar izanez gero,

Airea materia al da? izeneko saiakuntza egin daiteke. Bi atal ditu: “Aireak lekua hartzen du” eta “aireak pisua du”

Jarduera interaktiboa: Materiaren definizioa ( materiaren definiziora iristeko Hot Potatoes labur bat) 1.2. MATERIAREN SAILKAPENA. TALDEKATZEAREN GARRANTZIA

Objektuak sailkatzen

Sailkatu objektu hauek iruditzen zaizuen adina taldetan.

Hirunaka jarrita, identifikatu irudien arteko desberdintasun eta antzekotasunak. Eman arau bat talde desberdinen ezaugarriei buruz. Sailkatu objektuak bi talde edo gehiagotan. Adostu taldeen artean zein den sailkapenik egokiena. Laburtu taldekatzearen garrantzia denen artean adostutako esaldi batean.

Beheko azalpena edo beste baten bidez, komentatu taldekatzearen garrantzia eta idatzi denen artean adostutako esaldi bat taldekatzearen garrantziari buruz. Esaldi horrek behean gorriz dagoena eduki lezake. Jardueraren helburua Zientziak ikasteko prozesu osoan ikasleak askotan erabili beharko ditu mota desberdinetako sailkapenak. Atal honen helburua sailkapenaren garrantziaz jabetzea da, prozesuen ulermena errazteko modua dela ulertzea. Zergatik sailkatu materia?

Materia

Gaia lantzeko argibideak

2

Erantzuna begi-bistakoa da. Milaka gauza daude unibertsoan, eta ezinezkoa da horietako bakoitzaren ezaugarriak buruan edukitzea. Taldeetan elkartzen ez badira, gure buruan nahaste izugarria izango genuke.

Antzeko objektuen taldeak eginez gero, errazagoa da ez bakarrik bakoitzaren ezaugarriak buruan izatea, baizik eta elkar nola eragiten duten jakitea ere. Sailkapen-sistema batek kaosa orden bilakatu dezake.

Sailkapenak gauzak errazten dituenaren adibide bat alfabetoa da. Hogeita sei letraz milaka hitz osatu daitezke. Hitz hauek ideiak deskribatu eta transmititzeko erabili daitezke. Hau ezinezkoa izango litzateke sinplifikazio hori gabe. Alfabetorik gabeko gizataldeetan unibertsoko objektu bakoitzak ikur idatzi desberdin bat behar du. Izugarri zaila da sistema horietan irakurtzen eta idazten ikastea. Zein taldetan dago? Aurreko ariketaren helburua ikasleak taldekatze praktika egitea da. Asmoa da ikaslea ohartzea taldeak existitzen direla eta irizpideak jartzea talde horietan objektuak kokatzeko. Ez da adostasunik egongo talde mota eta kopuruan. Gutxienez bi talde egingo dituzte, adibidez, solido eta likidoak. Beste batzuk talde asko egingo dituzte, tamaina, forma, kolorea edo pisua bezalako ezaugarriak kontuan hartuta. Ez da garrantzitsua horretan ados egotea. Orokorrean lortu nahi da sailkapenik egokiena zein den eztabaidatzea eta taldekatzearen garrantziaz jabetzea. Testua: Materia sailkatzeko lehenengo saiakera. Zientzialariek beti izan dute unibertsoa ordenatzeko kezka. Testuaren eta ondorengo galderen helburua horretaz ohartzea da, eta konturatzea sailkapenak aldatu daitezkeela aurkikuntza berriak egin ahala, baina honek ez duela esan nahi aurreko ahalegina alferrikakoa denik. Sailkapenaren ideiarekin jarraituko dute hurrengo zientzilariek, hobetzeko aldatuz.

Testua: Democrito eta atomoa Ariketaren helburua, alde batetik, ikuspuntu historikoarekin jarraitzea da eta bestea testu batetik ondorioak ateratzen ikastea. 2. MATERIA BARRUTIK. 2.1. ATOMOAREN BARNEALDEA

2.1.1.NOLA AZTERTU MATERIA BARRUTIK? Zenbaitetan ikasleek pentsatzen dute atomoa eta bere egitura irakasleon asmakeriak direla (kontatzen dizkiegun ipuinak direla). Kasurik gehienetan, bere horretan ikasten dute, ezagutza horretara nola iritsi den jakin gabe. Hurrengo ekintzekin zientzialariek atomoaren azterketa egiteko izan dituzten zailtasunetaz ohartarazi nahi da ikaslea (1. saiakuntza), nola moldatu izan diren atomoaren egitura aztertzeko, nahiz eta atomoa ezin den ikusi (2. saiakuntza). Ereduen kontzeptua ere azaltzen da. 1.saiakuntza. Zer dago plastilinazko pilotaren barruan?

Materiala:

- Plastilinazko bola bat, pilota baten tamainakoa (talde bakoitzeko) - Txotx biribilak (30 bat talde bakoitzeko) - Kanikak, txanponak, dadoak, titarea…

Materia

Gaia lantzeko argibideak

3

Plastilinazko pilotaren barruan sartu, klasea hasi aurretik, objektu txiki bat: kanika, txanpona, dadoa, titarea… Ikasleak plastilina barruan zer egon daitekeen asmatzen saiatuko dira, txotx biribilak arretaz eta poliki sartuz eta behin sartutakoan bertan utziz. Ikasleek izan dituzten arazoak, zientzialariek atomoen barnealdea aztertzen dutenean aurkitzen dituztenen antzekoak dira nolabait. Hauek atomoa nolakoa den jakitera iritsi dira nahiz eta ezin ikusi. Horrela, gaur egun badakigu atomoa gehienbat espazioa dela. Nahiz eta burdina edo harria bezalako material astunak izan, hauek osatzen dituzten atomoak ia hutsak dira. Nola dakigu hori?

2. Saiakuntza. Nola egiten dute zientzialariek atomo barrua “ikusteko”? Ikasleak testua ulertzen saiatuko dira. Zalantzak argitzeko, simulazio bat eta bideo txiki bat erakusten dira. Simulaziorako proiektilen tamaina alda daiteke; handitu ala desbideratzen direnen kopurua hazi egingo da.

http://micro.magnet.fsu.edu/electromag/java/rutherford/ Azpiko helbidean sartu eta hautatu irudian azaltzen den bideoa:

http://cwx.prenhall.com/petrucci/medialib/media_portfolio/02.html

Galderak: 1.- Puntu guztietan berdina al da fardoa, edo ba al dago zerbait “gogorragoa” bere barruan?

Erantzuna: Bala guztiek portaera berdina ez dutenez, fardoa ezin da homogeneoa izan. 2.- Jaurtikitako bala guztietatik desbideratzen direnak edo atzerantz egiten dutenak oso gutxi direnez, handia ote da gauza “gogor” hori?

Erantzuna: txikia izan behar da, oso gutxik egiten baitute topo harekin. 3.- Saiakuntzan erabilitako proiektil horiek (alfa partikulek) karga positiboa dutenez, zer aurkitu dute atzerantz egin duten partikulek?

Erantzuna: beste partikula positibo bat. 4.- Zer gertatu zaie asko desbideratu diren partikulei?

Erantzuna: Partikula positibotik hurbil igaro direla, talka egin gabe, eta uxatuak izan dira. Jarduera interaktiboa: Nolakoak dira atomoak barrutik? Irakurri ondoko informazio atala eta orrialdeko bi animazioak: Nukleo eta azalaren tamaina erlatiboaz jabetzea dute helburu.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

4

2.1.2. NOLA IRUDIKATU ATOMOAK? Atomoaren eredu sinple bat Aurreko zenbakiak begiratuta, bistan gelditzen da oso zaila dela atomoaren eredu zehatza gelan egitea. Hala ere, erabili daitezke diagrama edo eredu atomikoak hauen mugak kontuan izaten badira. Adibidez, atomoaren ondoko eredu edo diagramak ez du inongo zehaztasunik eskalari dagokionez, eta higiduraren adierazpen desegokia ematen du. Hala ere baliagarria izan daiteke zenbait erlazio adierazteko.

2.2. MOLEKULEN ARTEKO ESPAZIOAK.

1.Saiakuntza.: 2+ 2 = 3,5 ? 1. zatia: saiakuntza bera egiten hasi baino lehen, aprobetxatu aukera ikasleei likidoen maila irakurtzen erakusteko. Jarri begiak likidoaren gainazal librearen parean eta begiratu menisko horren beheko partea neurria emateko. Horrela egin ezean irakurketa oso altua edo oso baxua izan daiteke. 2. zatia: jarri, klasea hasi aurretik, 50 ml alkohol saiodi graduatu edo probeta batean. Likido hau “ezezaguna” izango da ikaslearentzat. Ikasleen aurrean jarri 50 ml ur (likido ezaguna) beste saiodi graduatu batean. Neurtu likidoak arretaz eta zehaztasunez eta idatzi bolumenak arbelean. Komeni da koloratzaile tanta bat edo bi gehitzea saiodietara, likidoak hobeki ikusteko. Kalkulatu bolumenen batuketa eta idatzi hori ere.

Bota probeta bateko edukia bestean eta ongi nahastu. Neurtu bolumen berria. Nahastearen bolumena 2-4 ml gutxiago izango da banaka zeudenean neurtutakoen batuketa baino.

Identifikatu likido ezezaguna. Horretarako zuzendu (eskuaz) lurrunak probetatik sudurrerantz, ez sartu sudurra probetan.

Ikasleek hipotesiak egin behar dituzte likidoarekin gertatutakoari buruz.

Hauek dira gertatu denari buruzko hipotesi posible batzuk: 1) Probeta barruan alkohol tantak gelditzen dira, eta horrek arrazoitzen du bolumena gutxitzea.

Pentsatu prozedura bat hipotesi hori baieztatzen saiatzeko. Adibidez, bota ontzi berean bi bolumen ur eta ikusi ez dela bolumen galera nabarmenik gertatzen.

2) Likidoa lurrundu egin da. Bost minutu pasatutakoan neurtu nahastearen bolumena eta egin grafiko bat, eta ikusi nahastu ondoren eta nahastu aurreko unearen ondoren ez dagoela bolumen aldaketarik.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

5

Gertatutakoari buruzko azalpena: Behar bada, “pista” bat beharko dute ikasleek, adibidez, esan pentsatzeko zer gertatzen den bolumenenarekin (mantendu/gutxitu egiten den) kanikaz betetako pote bat eta hondar finez betetako beste bat nahasten direnean.

Saiakuntzak demostratzen du bi bolumenak ez direla batzen. Bolumena galdu egiten da alkohola eta ura nahasten direnean. Zer gertatzen da desagertutako likidoarekin? Molekulen arteko espazioetan sartzen da. Antzeko zerbait gertatzen da 50 ml kanika eta 50 ml hondar fin nahastean. Nahastean, guztizko bolumena 100 ml baino gutxiago izango da, hondarraren zati batek kaniken arteko hutsuneak beteko dituelako.

2.Saiakuntza.: Nora joan da ura?

Bete matraze aforatu bat edo lepo estua duen beste ontzi baten herena (gutxi gorabehera) gatz larriz. Gero, bete ur epelaz ia goraino. Seinalatu uraren maila errotuladore edo zinta itsaskorraz. Minutu batzutara uraren maila nabarmenki jaitsi dela ikusiko da. Zergatik? Gatza disolbatu egiten da eta sodio eta kloruro ioiek lekua bilatzen dute uraren molekulen artean. Ontziaren lepoa estua bada, ordu erdian likidoaren maila 3 cm arte jaisten dela ikus daiteke. Ur hotz a ere erabil daiteke, baina denbora gehiago beharko da jaitsiera nabarmentzeko.

Bi saiakuntza hauen laburpen moduan, osatu ondoko testua:

Zaila da atomo eta molekulen tamaina gelan erakustea, txikiegiak direlako laborategiko material arruntak erabiliz ikusteko. Hala ere, bi saiakuntza hauek molekulen egiturari buruzko zerbait erakusten digute:

Molekulen artean espazio hutsak daudela 2.3. MOLEKULEN HIGIDURA.

1.Saiakuntza: usaimen kutxa Sartu tipula bat kartoizko kaxa baten barruan, ikasleei zer den esan gabe. (Naftalina edo ozpinetan bustitako trapu bat ere erabil daiteke) Eskatu ikasleei barruan dagoena zer den asmatzeko, usaimena erabiliz. Zein distantziatara nabaritu daiteke usaina? Nola bidaiatzen du tipulak kaxatik sudurreraino? Kaxatik salto egin eta sudurreraino iristen diren pusketa txikiak al daude? Hau galdetzean, ikasleek barre egingo dute, baina, nolabait, erantzuna baiezkoa da.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

6

Azalpena: Saiakuntzaren helburua molekulak gasetan zehar bidaiatzen dutela demostratzea da. Hauek oso txikiak dira bistaz identifikatzeko, baina tipularen kasuan usaimenaz identifika ditzakegu. Tipularen molekulak lurrundu egiten dira, hau da, bere zati likidoa gas bihurtzen da eta gasak ihes egiten du airean zehar. Gas molekulak orduan, usaimenaz detektatu daitezke. Tipulatik lurrundutako molekula horiek airean barrena barreiatu eta gure begietara iristen direnean “negar” eginarazten digute.

2.Saiakuntza: hagaxka beroa. Klasea hasi aurretik, kobrezko (edo beste metal batezko) hagaxka baten gainean jarri argizari pusketa txikiak, elkarrengandik 1 cm-ko distantziara. Modurik errazena, agian, kandela bat piztu eta urtutako tantak hagaren gainera erortzen uztea da, eta ondoren hoztea. Jarri euskarri bat eta lotu hagatxoa, matxarda baten bidez baliatuz, erredurarik gerta ez dadin. Behatu zer gertatzen zaien argizari zatitxoei beroak hagatxoa zeharkatzen duen bitartean:

• Zein dira lehendabizi urtzen diren argizari zatiak? • Zergatik gertatzen da horrela?

Egin gauza bera beste metal batzuekin eta alderatu urtzeko behar diren denborak Ondorioa: Molekulatik molekulara beroa bidaltzen da hagatxoan zehar. Beroa transmititzeko modu honi “kondukzioa” deritzo eta beste atal batean aztertuko da sakonago. Momentu honetan nabarmendu nahi duguna zera da: solidoen barruan molekulak mugitu egiten direla. 3.Saiakuntza: Nola barreiatzen da tinta?

Jarri tinta edo koloratzaile tanta bat ura geldirik dagoen hauspeakin-ontzi batean. Ez mugitu ura. Begiratu ura hurrengo egunean.

Zer gertatu da? Hauspeakin-ontzia uniformeki koloreztatuta azalduko da. Tintaren eta uraren molekulek talka egin eta barreiatzen hasten dira, uniformeki banatuta gelditu arte.

Ez berotu likidoa. Hori eginez gero, konbekziozko higidura bat sortuko da. Noski, higidura horrek likidoak nahastuko ditu. Saiakuntza honetan ikusi nahi duguna zera da: ura erabat geldirik egon arren nahastea gertatzen dela. Higidura molekularrak uniformeki banatuko du tinta uretan. Denbora dezente beharko da hau gertatzeko, agian egun batzuk, beraz aldez aurreko egun batean prestatuta uztea eta ikasleei hurrengo egunean landuko dela esatea izan daiteke irtenbide bat.

Azken hiru saiakuntza hauen ondorio bezala zera esan dezakegu:

Solido, likido eta gasen molekulak mugimenduan daudela.

Hiru egoeren ereduak: Interneteko helbideak Hurrengo helbideetan ikus ditzakezu esandakoa adierazten duten ereduak:

• http://perso.wanadoo.es/cpalacio/ModSolido2.htm • http://perso.wanadoo.es/cpalacio/ModLiquido2.htm • http://perso.wanadoo.es/cpalacio/ModGas2.htm

Materia

Gaia lantzeko argibideak

7

Zergatik esaten dugu ereduak direla? Esferak erabiltzen ditugu molekulak adierazteko. Ez dira benetako molekulak. Gainera tamaina ere ez da inondik ere erreala. Hala ere, erabilgarriak gertatzen zaizkigu molekulen mugimendua era erraz batean adierazteko.

3. MATERIA, NOLA AURKI DAITEKE? 3.1 MATERIAREN EGOERAK ETA EGOERA ALDAKETAK BEHATZEN.

1.Saiakuntza. Izotza desagerrarazten.

Ikasleen ikerketak - Denbora–tarte berdinetan tenperatura behatzea. - Datuak taula eta grafiko batean jasotzea. - Grafikoak interpretatzea, betiere urtzearen eta irakitearen eragina

nabarmenduz. - Saiakuntzak materiaren hiru egoerak azaltzen ditu. Gainera, urtze

puntuan izotz guztia urtu arte tenperatura egonkor mantentzen dela ikusten dute. Gero, azkar igoko da irakin arte. Puntu horretan berriro tenperatura iraunkorra da ura lurruntzen den bitartean. Materiaren hiru egoerak azaltzen dira: izotza (solido), ura (likido) eta lurruna (gas ikusezina).

Lanaren laburpena Saiakuntzaren helburua, saiakuntza burutzeko erabilitako materialak eta prozedura (nola egin duzun), jasotako datuak, egindako grafikoa eta ateratako ondorioak zein izan diren adierazten trebatzea da. Zuzena al zen zure hasierako hipotesia? Saiakuntza hipotesi bat baieztatu edo ezeztatzeko egiten dela gogoratzea da helburua.

3.2 ZEREN BIDEZ EMATEN DIRA EGOERA ALDAKETAK? Ariketa. Tenperatura eta molekulen higiduraren arteko erlazioa

Ondoko helbidean: http://w3.cnice.mec.es/eos/MaterialesEducativos/mem2000/materia/web/index.htm sakatu hemen Calor y átomos tenperatura eta molekulen higiduraren arteko erlazioa ikusteko. Behatu arretaz eskuinaldean azaltzen den termometroa. Termometroak tenperatura aldatzen du eta tenperatura horrek molekulen higiduran duen eragina simulatzen du.

3.3 EGOEREN EZAUGARRIAK AZTERTZEN Saiakuntza. Likidotik gasera eta alderantziz.

Berotu ura kafe lapiko batean edo erlenmeyer batean, betiere aho estua duen ontzi batean.

Matxarda batzuen laguntzaz eutsi erloju-beira edo ispilu txiki bat ahoaren inguruan eta behatu zer gertatzen den:

Materia

Gaia lantzeko argibideak

8

∗ Non sortzen da hodeia, kafetera muturrean bertan edo

aurrerago? Hodeia ez da muturrean bertan sortuko nagusiki, baizik eta urrunago.

∗ dago ura lapikotik ateratzen denean? Zein egoeratanGas egoeran.

∗ n duzunean?

∗

∗ kusiko

∗ ikusgai izan. Lurruna igotzean,

nahikoa hoztea iristen denean kondentsatu egiten da, eta hodei ikusgai bilakatu. Hodei hauetan ria askatuz.

Ondoko

ori itsasoaren gainean?

n edo altuera handian? ian.

Zein egoeratan dago ura hodeietan?

Ikaslee

urrerago. rtatik ur-tanta txikiak erortzen direla.

3) Orokortu ura (fase likidoa) lurrunetik (gas fasetik) eratzen dela. uraren zikloarekin.

usezinak direla aurkitzean. Haien ustez lainoa, odeiak eta lurruna ikusi egin daitezke. Noski, lainoa eta hodeiak ikusi daitezke, baino ez dira gasak,

a erraza da: hodei ikusgaia ez da lurruna, ¡hodeia da! Eta zeruko hodeiak ezala sortzen da. Batik bat likidoa da eta ur tanta txikiz osatua dago. Bi kasuetan hodeia ura hoztean

Eta lainoa ikusteLikido egoeran.

Hoztean kondentsazioa ematen Zer gertatu da ikusgai bihurtzeko?

da eta orduan da ikusgai. Zer gertatzen da erloju-beiran? Erloju-beira hotza egotean kondentsazioa gertatzen da eta lainotu egiten da, eta denbora gehiagorekin tantak idira.

Ikusten al duzu antzekotasunik zuk behatu duzunaren eta uraren zikloaren artean? Itsasoko ura etengabe ari da lurruntzen, nahiz eta lurrun hori ez

tantak elkartzen eta handitzen joango dira, azkenean eu

helbidean ikus daiteke uraren zikloaren animazioa:

http://www.edu365.com/primaria/muds/natural/aigua/index.htm#

Itsasoko ura etengabe ari da lurruntzen. Ikusten al duzu lurrun hEz

Non sortzen dira hodeiak, itsas gaineaAltuera hand

Likido eran.

n ikerketak 1) Behatu “hodei” bat sortzen dela kafe lapikoaren muturra baino a2) Ikusi erloju-beira lainotu egiten dela eta be

4) Alderatu jarduera hau Gasik gehienak ikusezinak dira Ikasleak gehienetan harritu egiten dira gasik gehienak ikhlikidoak baizik. Eta lurruna, gasa bada ere, ikusezina da. Ikasleek zalantzan jartzen dute lurruna ikusezina denik. Ikusezina bada, nola ikusten dugu lurruna lapikotik ateratzean? Erantzunbsortzen da, ez ura berotzean. Kafetera barruan urak irakiten duenean, lurrun bihurtzen da eta lepoan barrena igotzean, lurrun hau hoztu eta kondentsatu egiten da, hodei bihurtuz. Ikusgai bihurtu bada, aldatu da dagoeneko, lurrunetik (gas ikusezinetik) hodeira (likido ikusgaira). Kanpoan hodeiak berdin sortzen dira. Ur lurruna oso gora igotzen

Materia

Gaia lantzeko argibideak

9

da zeruan eta hoztu egiten da. Hau gertatzen denean, ur lurruna (gasa) ur-tanta txiki bihurtzen da, eta hodeia osatzen da (likidoa). Ur lurruna ikusezina dela frogatzeko beste saiakuntza bat zera izan daiteke: garbitu arbela trapu bustiarekin; hezetasun ikusgaia likidoa da, baina handik gutxira hezetasun seinalea desagertu egingo da. Nora joan da? Ur–lurrun bihurtu eta airearekin nahastu da. Oraindik airean dago, baina ikusezina da. 3.Saiakuntza. Zerk itzali du sua?

Jarri argizari txiki bat hauspeakin-ontzi baten barruan eta beste hauspeakin-ontzi batekin gehitu sodio bikarbonatoa (etxekoa izan daiteke) uretan nahastua. Piztu kandela eta gehitu 2-3 ml ozpin (likido ezezaguna ikasleentzat) hauspeakin-ontzian, baina kontuz, ez ukitu argizariaren garra. Behatu:

Zer gertatzen da likido ezezagunak sodio bikarbonatozko disoluzioa ukitzen duenean? Burbuilak sortuko dira. (Bikarbonatoak ozpinarekin erreakzionatzean karbono dioxido gasa sortzen duelako)

Usaindu likido ezezaguna. Zer da? Ozpina.

Zergatik itzali da sua? Errekuntzak oxigenoa behar du. Itzali bada, oxigenoa desagertzen delako da. (sortzen den karbono dioxidoak airearen lekua hartzen du eta oxigenoa desplazatzen du)

Ondorioa: Beraz, badugu substantzia ikusezin bat sortu dela frogatzeko bide bat: esan dezakegu egiten duenak frogatzen digula hor dagoela, kasu honetan sua itzali izanak frogatzen digu hori. Gas arrunt gehienak ikusezinak dira: oxigenoa, nitrogenoa, hidrogenoa, karbono dioxidoa eta ur lurruna ikusezinak dira. Gutxi batzuk bakarrik dira ikusgaiak, adibidez iodoaren lurrun moreak. Ikusi bideoa hemen :

http://www.youtube.com/w/Hiru-esperimentu?v=9mRvuBSFfvI&eurl= (aurreko saiakuntzaren bideo bat da)

Gogoratu: Gas gehienak ikusezinak dira

4.Saiakuntza. Solidotik likidora.

Jarri aluminiozko platera baten gainean solido ezberdinak: argizaria, izotza, gurina eta beruna, edo irakasleak emandako beste batzuk. Jarri solido guztiak plateraren erdigunetik distantzia berera, berotu platera metxeroa erdian jarrita eta behatu zenbatekoa den urtzeko behar duten denbora. Oharra: aluminiozko plateraren ordez kontserba lata handi baten gaineko estalkia erabil daiteke. Hauek gehienetan sartuneak izaten dituzte eta, beraz, horrela ziurtatu dezakegu solidoak zentrotik distantzia berera jarri ditugula.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

10

Substantzia desberdinek urtze-puntu desberdinak dituztela ikustea da saiakuntzaren helburua. Materiaren egoerak (ezaugarriak) eta egoera-aldaketak. Gaiaren hasieran taldekatzearen garrantziaz aritu ginen, eta sailkatzea kaosa ordenatzeko beharrezkoa zela esan genuen. Ariketa honetan taldekatzearen beste adibide garrantzitsu bat azaltzen da. Lurreko materia guztia hiru egoeretako batean azaltzen da: solido, likido edo gas egoeran. Egoera-aldaketak beroaren bidez ematen dira. Egoera aldaketa gertatzen deneko tenperatura finkoa da substantzia bakoitzarentzat. Hurrengo taulak solido likido eta gasen ezaugarri eta definizio batzuk jasotzen ditu. Materiaren egoerak

SOLIDOA LIKIDOA GASA

Bolumena eta forma (Finkoa/Aldakorra) Finkoa Finkoa

(1) Aldakorra

(2)

Forma (Finkoa/Aldakorra) Finkoa Aldakorra Aldakorra

Partikulen arteko erakarpen indarrak (Altuak/Baxuak)

Altuak Baxua Oso baxua

Molekulek masa trinkoa osatzen al dute? (Bai/Ez)

Bai Ez Ez.

Elkarrengandik oso urrun

Ikusteko errazak Bai Bai Ez

Adibidea Izotza Ura Lurruna

(1) Zalantzak izanez gero, xiringa bat bete daiteke likidoz, eta muturra gora begira jarrita bultzatu

enboloan geratu diren burbuilak ateratzeko. Ondoren hatz bat jartzen badugu puntan likidoa ez ateratzeko eta enboloa estutzen bada, ezin izango dugu ura konprimitu (bolumena gutxiarazi bere gainean indarra eginez).

(2) Aurreko xiringa bera erabiliz, enboloa atzeratu, ura duen ontzian sartu eta enboloa bultzatzean

aireak burbuilak sortuko ditu. Xiringa gasez beteta zegoen, baina gas hau ikusezina da. Xiringa airez beteta dagoela, muturra hatz batez estali eta enboloa estutzen dugu. Konprimatu ahal daiteke daukan gasa? Zer gertatzen da estutu ondoren enboloa askatzen bada muturra estalita daukagula?

http://www.zernola.net/gaiak_ikusi.asp?Erakutsi=1&Kodea=79

Testu erraz bat materiaren egoera desberdinen ezaugarrietaz.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

11

Errepasorako ariketak

Azken kontzeptuak berrikusi eta finkatzeko aukera ematen du ondoko helbideak: http://concurso.cnice.mec.es/cnice2005/93_iniciacion_interactiva_materia/curso/materiales/indice.htm Behin orrialdean sartutakoan joan ezkerraldeko zutabeko “Estados” atalera eta aztertu hemengo lehen bost orriak. Konkretuki, 5. ean (cambios) egoera-aldaketaren simulazioa dago. Behatu gertatzen dena, eta jarri arreta berezia termometroak seinalatzen duenari. Erantzun ondoko galderak:

a) aurreko helbideko lehenengo pantaila ikusi ondoren, errebisatu aurreko taulako 1. eta 2. lerroak.

b) nolakoak dira (handiak/txikiak) solidoa osatzen duten partikulen arteko erakarpen-indarrak? Handiak

c) Askatasunez mugitzen al dira solidoa osatzen duten partikulak? Ez d) Zer gertatzen da solidoaren partikulen bibrazioarekin tenperatura igotzean? Bizkorragoa

bihurtzen dela. e) Nolakoak dira, solidoen molekulen artean dauden indarrekin konparatuz, likidoen molekulen

artean dauden erakarpen indarrak? Handiagoak / Txikiagoak. f) Zein molekulak mugituko dira erraztasun gehiagorekin, solidoenak ala likidoenak?

Likidoenak. g) Zer gertatzen da mugikortasunarekin (energiarekin) tenperatura igotzean? Hazi egiten dela. h) Nolakoak dira (handiak/txikiak) gasen partikulen arteko erakarpen indarrak? Txikiak. i) Gasen kasuan, partikula asko ala gutxi al daude bolumen unitateko? Gutxi j) Zergatik dira gasak hedagarriak edo konprimagarriak ? Partikulen artean hutsune handiak

daudelako edo partikulak oso bereizita daudelako. k) Zer gertatzen da gasen partikulekin tenperatura igotzean?

Azkarrago mugitzen direla. l) Zer gerta daiteke gorputz baten egoerarekin beroa jaso edo galtzean? Egoeraz aldatu

daitekeela m) Tenperaturaz gain, zerk du eragina substantzia baten agregazio-egoeran? Presioa n) Zer da urtze-puntua? Substantzia bat solido egoeratik likido egoerara igarotzen den

tenperatura. o) Zein da uraren urtze-puntua? 0 ºC p) Berdina al da substantzia guztientzat? Ez q) Zer gertatzen da likido bat berotzean? Molekulen agitazioa hazi egiten da. r) Nola deitzen da substantzia bat likido egoeratik gas egoerara pasatzen deneko tenperatura?

Irakite-puntua

Jarduera interaktiboa: Gasen ezaugarriak.

Gasek, solido eta likidoek ez bezala, ez dute bolumen finkorik eta ontziaren bolumen osoa bete arte hedatzen dira, ontziko pareten kontra indarra edo presioa eginez. Presio hori gas partikula kopuruaren, ontziaren bolumenaren eta gasaren tenperaturaren mende dago.

http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/estadistica/gasIdeal/gasIdeal.html#Actividades

http://scsx01.sc.ehu.es/sbweb/fisica/estadistica/gasIdeal/gasIdeal.html

Materia

Gaia lantzeko argibideak

12

Aurreko helbideko simulazioa erabiliz, presio, bolumen, tenperatura eta partikula kopuruaren arteko erlazioa aurkituko duzu. Prozedura erraza da:

a) Hartu erreferentzi bezala 100 ºK-eko tenperatura, partikula kopurua = 20 eta enboloaren posizioa (bolumena) = 20. Sakatu hasteko botoia (Empieza) eta behatu presioaren balioa eta anotatu beheko taulan.

b) Igo tenperatura 100 ºK-etik gora, partikula kopurua eta enboloaren posizioa mantenduz eta behatu zer gertatzen den presioarekin.

c) Mantendu tenperatura 100 ºK-etan eta enboloaren posizioa (20) eta igo partikula kopurua. Behatu eta jaso presioaren balioa.

d) Mantendu tenperatura 100 ºK-etan eta partikula kopurua = 20 eta jaitsi enboloaren posizioa. e) aukeratu tenperatura, partikula kopurua eta bolumena (enboloaren posizioa) eta sakatu hasteko

botoia. Behatu zer gertatzen den pareten kontra egiten den presioarekin faktore hauek aldatzean. Emaitzak alderatzeko osatu beheko taula:

Osatu ondoko taula behatutako datuekin:

Tenperatura (K) Partikula kopurua Enboloaren posizioa Presioa

100 20 20

200 20 20

100 40 20

100 20 10

200 40 5

Idatzi lortu dituzun ondorioak. Jarduerari buruzko azalpenak Ariketa honetan aldagaien kontrola lantzen da. Behar bada, ez zaie erraza gertatuko, eta prozeduraren funtsari buruzko azalpenak eman beharko zaizkie. Hala ere, zientzian prozedura nahiko orokorra denez, interesgarria da ohitzen joatea. Baldintzak aldatzen diren bakoitzean “Empieza” botoia sakatu behar da baldintza berri horiei dagokion presioa emateko. Komeni da denbora pixka bat itxarotea presioa egonkortzeko. Presioaren balioa jasotzeaz gain, behatu partikulen abiadura nola aldatzen den tenperatura aldatzean. Ondorioak modu kualitatiboan adieraziko dira. Mota honetako erantzunak izan daitezke: tenperatura igotzean presioa igo egiten da eta gainera partikulak azkarrago mugitzen direla ikusten da. Partikula kopurua igotzean presioa igo egiten da. Gauza bera gertatzen da bolumena gutxitzean. Aldi berean bolumena jaitsi eta partikula kopurua igo egiten bada, oraindik nabarmenagoa da presio igoera. Egoera aldaketen izenak eta definizioak Eskemari begira egoera-aldaketa desberdinak definitzen ikastea du helburu.

Lurrunketa eta irakitea.

Zein egoera-aldaketa gertatzen da urak irakiten duenean? Likido → gas Eta arropa lehortzen denean? Likido → gas

Materia

Gaia lantzeko argibideak

13

Ba al dago desberdintasunik? Lurrunketa likidoaren gainazalean eta edozein tenperaturatan gertatzen da. Irakitea likidoaren gainazalean ez ezik, masa guztian gertatzen da eta tenperatura jakin batean. Jarduera interaktiboa: egoera-aldaketei buruzko flash animazioa Errepaso moduan, sartu azpian dagoen helbidean eta ikusi egoera-aldaketei buruzko flash animazioa. Izenen gainean jarrita azalpenak izango dituzu. Erabili azalpen horiek lehen eman dituzun definizioak egiaztatzeko.

http://www.edukiak.info/units/5/ciencias/ciencias1eso/estadosmateria/eu_recursos.html Jarduerak ere badaude atal honetan, baina agian hobe bukaerarako uztea errepasoa egiteko. Identifikatu ematen den egoera-aldaketa.

1. Labe garaietan txatarra (balio ez duten burdin zatiak) tenperatura oso altuetan likido bihurtzen da, berriro erabiltzeko.Urtzea. Beroaren eraginez.

2. Kafeteran berotutako uraren aurrean ispilu bat jartzen badugu, ispilua lanbroz estaltzen da. Kondentsazioa. Beira hotza aurkitu eta gas egoeratik likido egoerara pasatzen da.

3. Armairuan jartzen diren “usain bolak” denborarekin desagertu egiten dira. Sublimazioa. Prozesuak beroa behar du. Ingurunetik hartzen da bero hau.

4. Neguko egun oso hotzetan putzuak izoztuta azaltzen dira. Solidotzea gertatzen da ura hoztean.

5. Betaurrekoak garbitzeko, arnasa botatzen diegu eta lurrunez estaltzen dira. Kondentsazioa. Beira hotza aurkitu eta gas egoeratik likido egoerara pasatzen da.

6. Udako egun beroetan trumoi-hodeiak sortzen dira askotan. Kondentsazioa gertatzen da ur lurruna gora igo eta hoztean, horrela sortzen dira hodei ikusgaiak (likidoa).

7. Trumoi-hodei horiek zenbaitetan txingorra edo kazkabar-jasa zalapartatsuak ekartzen dituzte. Hodeietako ura gehiago hoztean solidotzea iristen da. Solidotzea

4. MATERIAREN PROPIETATEAK AZTERTZEN 4.1. PROPIETATE NAGUSIAK: MASA, BOLUMENA, DENTSITATEA ETA TENPERATURA.

Jarduera interaktiboak

http://recursos.cnice.mec.es/quimica/quimica/cursoulloa/index.htm

• Hemen sakatu interactividades/simuladores/Balanza • Objektu desberdinak pisatzeko simulazioa. • Sakatu interactividades/simuladores/Bureta • Objektu desberdinen bolumenak neurtzeko simulazioa.

Klikatu azpiko helbidean, aztertu arretaz flash animazioa eta egin azpiko lau jarduerak http://www.edukiak.info/units/5/ciencias/ciencias1eso/medirmateria/eu_recursos.html Materiaren propietate orokorrak lantzeko. Euskaraz dago. Bi atal daude: • Metodologia iradokizunak. • Baliabideak eta jarduerak:

Materia

Gaia lantzeko argibideak

14

• Materiaren propietate nagusiak azaltzen dituen flash animazioa: dimentsioak, masa, bolumena eta dentsitatea.

Jarduera interaktiboak: oinarrizko magnitude, unitate eta neurketa tresnak lantzeko.

http://www.edukiak.info/units/5/ciencias/ciencias1eso/medirmateria/eu_sugerencias.html

Aurreko punturako metodologia iradokizunak

Hurrengo orrialdea gaztelaniaz dago, baina saiakuntza interaktibo oso onak ditu masa, bolumena, dentsitatea eta tenperatura lantzeko. Orrialdean sartutakoan sakatu ezkerreko zutabeko “Propiedades” atala. http://concurso.cnice.mec.es/cnice2005/93_iniciacion_interactiva_materia/curso/materiales/indice.

htm Helbiderako sarrera orokorra hau da:

http://concurso.cnice.mec.es/cnice2005/93_iniciacion_interactiva_materia/curso/index.html Egin daiteke, adibidez, lehenengo orria hasierako azalpenerako erabili eta, bigarrena, praktika gehiago egiteko erabili.

http://www.educaplus.org/modules/wfsection/article.php?articleid=12 Plater bakarreko balantzarekin pisatzen ikasteko. Pisatu matraze hutsa eta gasez betetakoa. Diferentziak gasaren masa emango du. Ez ahaztu materia kantitatea moletan adierazita dagoela. Azpiko helbidean balantza erabiltzen ikasteko simulazio bat aurki daiteke. Simulazioa orrialdearen bukaeran dago, eta bere gainean prozedura azaltzen da. Material desberdinen pisua eta bolumena neurtu eta dentsitatea kalkulatzeko.

http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/unidades/balanza/balanza.htm

Saiakuntza: dentsitatearen determinazioa solido eta likidoetan 1.- Solidoen dentsitatearen determinazioa.

Materiala, prozedura eta kalkuluak baliabideetan daude. 2.- Likidoen dentsitatearen determinazioa.

Materiala, prozedura eta kalkuluak baliabideetan daude. Jarduera interaktiboa. Dentsitatea: saiakuntza birtualak Ondoko orrialdeko simulazioan, aztertu nola aldatzen den dentsitatea bolumena haztean eta masa haztean:

http://newton.cnice.mec.es/1eso/materia/densidad.html?1&2

DensidadOsatu:

a) Masa konstante mantenduz, bolumena hazten bada, dentsitatea jaitsi egiten da. b) Bolumena konstante mantenduz, masa hazten bada, dentsitatea igo egiten da.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

15

Simulazioa.

http://ippex.pppl.gov/interactive/matter/denslab.html Helbide horretan material desberdinen dentsitateak aurkitzeko jarduera interaktiboak daude. Prozedura eta osatu beharreko taulak baliabideetan daude. Saiakuntza: flotatu edo hondoratu

Materiala, prozedura eta azalpena baliabideetan daude. Hemen pisua eta bultzadaz hitz egiten bada ere, agian, maila honetan, errazagoa da soilik esatea gorputz batek flotatu egingo duela, baldin eta bere dentsitatea murgilduta dagoen likidoarena baino txikiagoa bada, eta kontrako kasuan hondoratu egingo dela. Bi dentsitateak berdintzean, gorputza likidoaren tartean geldituko da.

4.2. MATERIAREN PROPIETATE BEREZIAK EDO ESPEZIFIKOAK. Beirazkoa edo burdinazkoa?

Ariketaren helburua zera da: ohartzea gorputzen zenbait propietatek, masa eta bolumenak adibidez, ez dutela gorputzeko osagai diren materiei buruzko inongo informaziorik ematen. Baina materiek badituzte propietate materien euren ezaugarriekin zerikusia dutenak. Adibidez: kolorea, usaina, zaporea, gogortasuna, hauskortasuna, xaflakortasuna, harikortasuna, urtze eta irakite puntua , biskositatea, eroaletasun termiko edo elektrikoa. Eta bereziki garrantzitsua dena: dentsitatea. Propietate hau jadanik aztertuta dago, baina momentu honetan azpimarra daiteke propietate espezifikoa dela, eta gorputz bat beste batetik bereizteko balio dezakeela. Ondoko helbidean

http://www.librosvivos.net/smtc/homeTC.asp?TemaClave=1046

Sakatu hemen ¿Qué es la materia? eta :

• Lehen bi pantailatan errepasatu ikusitako kontzeptuak. • Hirugarrenean materiaren propietate berezi edo espezifikoak azaltzen dira. Zerrendatu azaltzen

diren propietate espezifikoak eta azaldu bakoitzaren esanahia. • Laugarren pantailan materiaren propietate espezifikoei buruzko jarduera interaktiboa dago.

Atal honi amaiera emateko edo aurretik tartekatuz erabiltzeko, bi baliabide:

1. Materiaren propietate nagusiak lantzeko ariketa multzoa.

*** Ariketa multzo hau irakasleak gelan edo ikasleei errefortzu moduan proposatzeko erabiltzeko da eta ez dago baliabideetan txertatuta.

2. Autoebaluaziorako ariketak.

Hauek baliabideetan ere txertatuta daude.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

16

5. MATERIAREN ALDAKETAK: FISIKOAK ETA KIMIKOAK.

1.Saiakuntza: Bereizi materialak

MATERIALA

o Lagina prestatzeko: nahastu hondarra, azukrearekin, burdin hautsarekin, kortxo zati txikiekin eta kanikekin.

o Lupa o Imana o Ura eta hauspeakin ontziak o Paperezko iragazkiak. o Beirazko hagatxoa

Hiruko taldeetan jarrita, irakasleak emandako lagineko osagaiak bereizten saiatu behar dute. Ez esan aurretik zer diren edo zenbat material desberdin dauden. Ikasleen ikerketak:

1) Materialak bereizteko metodo bat asmatzea. 2) Bereizitako materialen datuak erregistratzea. 3) Nahaste prozesuak propietateak aldatu ez dituela orokortzea.

Saiakuntzak materiaren bereizgarri fisikoak azpimarratu nahi ditu. Nahasitako osagai guztiak prozedura fisikoak erabiliz bereiz daitezke. Kanikak eskuz altxatu ditzakete, eta burdin txirbilak imanaz. Kortxo zati txikiak gainazalean geldituko dira nahastea ur ontzi batean botatzen bada. Hemendik, iragaz-papera erabiliz hondarra bereizi daiteke eta disolbatzen den azukrea berriro kristaldu ura lurruntzen uzten bada. Seguruenik azken honetan pistak eman beharko zaizkiela. Ondorio hauek atera daitezke:

o Substantzia guztiak nahastura (edo nahaste) deitzen dugun elkarte bat osatzen dute. o Nahastura batean substantzia bakoitzak bere ezaugarri edo propietateak mantentzen ditu.

Bereizketa teknika desberdinen sarrera moduan erabil daiteke saiakuntza: imanazioa, dekantazioa (hondarra ondoratu egiten da urak baino dentsitate handiagoa duelako eta kortxoak uraren gainean geldituko dira) iragazketa (hondarra eta kortxoak azukrea duen disoluziotik separatzean) eta kristalizazioa (lurrunketaren bidez azukrea berriro berreskuratzean).

2. Saikuntza: kokatu berriro molekulak

Nahastu burdin txirbildua eta sufrea. Frogatu nahastu ondoren bi elementuak bereizi daitezkeela, bakoitzak bere propietateak mantentzen dituelako. Erabili iman bat burdin txirbilak erakartzeko. Gero, nahastu berriro substantziak leku aireztatu batean (usain nazkagarria sortuko dute). Behar adina denbora berotuz gero, nahastea burdin sulfuro bihurtuko da. Utzi hozten eta frogatu zer gertatzen den imana erabilita. Imanak ez du eraginik substantziaren gainean nahastura berotu ondoren. Ohartu materialak nabarmen aldatu direla.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

17

Azalpena: Aldaketa kimikoa gertatzen da. Berotu baino lehen osagaiak oraindik nahaste bat osatzen dute eta metodo fisikoz bereiz daitezke. Berotu ondoren, burdin sulfuro izeneko konposatu kimikoa sortzen da. Imanak ezin du burdina erakarri orain, ez dagoelako burdinik, baizik eta beste substantzia berri bat. Materian ematen diren aldaketa motak. Laburpena

Bi saiakuntza hauen bidez, berriz ere taldekatzearen garrantzia azaltzen da. Aldaketa asko ematen dira materian, baina beti ere mota hauetako batekoa izango da: fisikoa, kimikoa edo nuklearra. Hiru aldaketa motak ondoko laukian azaltzen dira:

Aldaketa mota Definizioa Adibideak

Fisikoak Itxura bakarrik aldatzen da; substantziak lehengo bera izaten jarraitzen du aldaketaren ondoren.

Papera moztea. Gurina urtzea. Gatza uretan disolbatzea. Beira puskatzea.

Kimikoak Substantzia bat beste bat edo beste batzutan bilakatzen da; aldaketa molekula mailan gertatzen da.

Herdoiltzea. Egurra erretzea. Burdina eta sufrea berotzea. Bikarbonatoa eta ozpina nahastea.

Nuklearrak Atomoen nukleoen berrordenamendua atomo berriak sortzeko.

Erradiaktibitatea. Fusio atomikoa. Fusio nuklearra. Izar eta Eguzkiaren energia.

Erreakzio kimikoen adibideak interneten

http://www.ucm.es/info/diciex/programas/quimica/index.html Laboratorio de quimica.Simulaciones de reacciones químicas: Kobrea eta azido nitrikoa edo magnesio zintaren errekuntza ikus daitezke. Saiakuntzak egiteko proposamenak ere badaude, baina konkretuki lehenengoan nitrogeno oxido arriskutsuak askatzen direnez, kea erauzteko armairuan egin beharko litzateke, eta ez da aproposa adin hauetan egiteko. 3. Saiakuntza: Arrautza hau ez da jateko.

Erreakzio kimiko bat burutzeko saiakuntza-proposamena da. Materiala, prozedura eta gertatzen denaren azalpena baliabideetan daude.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

18

Beste saiakuntza baten proposamena.

Beste erreakzio kimiko bat egin nahi baduzu sakatu hemen. (Oxidazio erreakzioa eta beronetan eragina duten faktoreak aztertu daitezke).

6. SUSTANTZIAK NAHASTURIK AGERTZEN DIRA NATURAN: NAHASTEAK. 6.1. NAHASTEA: KONTZEPTUA ETA MOTAK. Interneteko baliabidea eta galderak Ondoko helbidean

http://www.librosvivos.net/smtc/homeTC.asp?TemaClave=1046 sakatu

Tipos de mezclas Atal honetan nahaste bat zer den, nahaste motak eta adibideak azaltzen dira. Irakurri arretaz eta ondoren erantzun ondoko galderak:

1.- Nola deitzen zaie nahaste batetako zati desberdinei? Osagaiak 2.- Nahaste batean, osagaiak beti proportzio berean aurkitzen al dira, edo proportzio hori aldakorra al da? Aldakorra 3.-Aldatzen al dira osagaien ezaugarriak nahasteagatik? Ez 4.- Noiz esaten da nahaste bat heterogeneoa dela? Osagaiak begi bistaz edo lupaz desberdintzen direnean Eta homogeneoa? Osagaiak begi bistaz edo lupaz desberdintzen ez direnean. 5.- Jarri nahaste homogeneoaren eta heterogeneoaren adibide bana. Ur gatzatua / Hondarra eta azukrea 6.- Zein motatako nahastea (homogeneoa/heterogeneoa) da disoluzio bat? Homogeneoa 7.- Nola deitzen dira disoluzio baten bi osagaiak? Solutua eta disolbatzailea 8.- Iturriko ura disoluzio bat al da? Bai Zein da solutua? gatzak Eta disolbatzailea? Ura Azpiko loturan nahasteetako osagaiak bereizteko teknika desberdinak ikusten dira. Behatu arretaz eta egin azkeneko pantailan azaltzen den ariketa interaktiboa. Bukatzean sakatu pantailako

ezkerraldean, goian dagoen ikurra berriro dokumentu honetara itzultzeko. Separación de mezclas Ondoren, erantzun ondoko galderak:

1.- Iragazketan, zein propietate aprobetxatzen da osagaiak bereizteko? Partikulen tamaina. Solidoak eta likidoak bereizten dira likidoa bakarrik pasatzen uzten duen material porotsua erabiliz. 2.- Dekantazioan, zein propietate aprobetxatzen da osagaiak bereizteko? Dentsitate desberdina 3.- Destilazioan, zein propietate aprobetxatzen da osagaiak bereizteko? Irakite-puntu desberdina.

Materia

Gaia lantzeko argibideak

19

Saikuntza: destilazioa Materiala, prozedura eta kalkuluak baliabideetan daude. Antzeko beste saiakuntza bat ikusi nahi baduzu, sakatu hemen. 2. Saikuntza: dekantazioa Materiala, prozedura eta kalkuluak baliabideetan daude. Separazio teknikak azaltzen dituen bideoa (Interneteko helbidea) eta galderak

http://www.librosvivos.org/videos/ Sakatu ezkerraldetik hasita 2. bideoan. Bereizketa teknikak azaltzen dituen bideoa. Erantzun galderak hemen sakatuz:

GALDERAK 1.- Ikusi al duzu nola egiten den distilazioa? Hala bada, erantzun ondoko galderak:

a )Matrazea berotzean, zer behatzen da termometroan? Tenperatura igotzen doa. b )Denbora guztian igotzen al da, edota gelditzen al da balioren batean?Gelditu egiten da (80ºCtan nahastea alkohol eta urez osatua badago. Ur gatzatua destilatzen bada, urak irakiten duen bitartean tenperatura 100ºC-tan mantenduko da). c )Disoluzioak irakiten duen bitartean, zein tenperatura seinalatzen du termometroak?100 ºC d )Termometroak adierazten duen tenperatura, zein substantziari dagokio? Zergatik ez da aldatzen? e )Zein egoera-aldaketa ematen dira distilatzen ari garen bitartean? Lurrunketa eta kondentsazioa. f) Substantzia bat egoeraz aldatzen ari den bitartean, zer gertatzen zaio bere tenperaturari? Ez dela aldatzen.

2.- Nola iragaziko zenuke hondarra eta urez osatutako nahastea? Azaldu prozedura, egin marrazki bat muntaiarekin eta jarri elementuen izenak. 3.- Zer da dekantazioa? Azaldu prozedura, egin marrazki bat muntaiarekin eta jarri elementuen izenak. 4.- Olioa eta ura nahastu dituzu. Zein teknika erabiliko zenuke bereizteko, iragazketa, dekantazioa edo destilazioa? Arrazoitu erantzuna. Olioak eta urak dentsitate desberdinak dituzte. Olioa eta ura nahastezinak direnez, eta olioak dentsitate txikiagoa duenez, flotatu egingo du uraren gainean. Dekantazio-inbutu bat erabiliz, bi faseak bereizi egingo dira, eta giltza irekitzean lehenengo ura jasoko dugu eta gero olioa.

Kromatografia eta beste bereizketa-teknika batzuk. Interneteko lotura Ondoko helbidean nahasteak bereizteko kromatografia teknika ikus daiteke. Tintaren kromatografia eta beste nahaste batzuen banaketa egiteko proposamenak.

http://www.ucm.es/info/diciex/programas/quimica/index.html

Materia

Gaia lantzeko argibideak

20

Laburpen eskema

7. ERREPASORAKO MATERIALA Web orriak:

http://www.visionlearning.com/library/module_viewer.php?mid=120&l=sOrrialdean ondoko simulazioak aurki daitezke: Materia sólida - hielo (zoom-a erabili).Materia líquida - agua Materia gaseosa - vapor Sólido-Líquido- Comparación de Gas http://www.edukiak.info/units/5/ciencias/ciencias1eso/moleculaagua/eu_recursos.htmlUraren ezaugarriak (pelikula) eta jarduerak. Hirugarrenak aldaketa fisiko eta kimikoak desberdintzeko balio du. http://www.iesaguilarycano.com/dpto/fyq/densidad/densidad.htmZazpi jarduera interaktibo dentsitatea lantzeko http://w3.cnice.mec.es/eos/MaterialesEducativos//primaria/conocimiento/lamateria/inicio.htmlOrrialde osoa. http://newton.cnice.mec.es/1eso/materia/cambios.html?4&4Egoera aldaketak...

Materia

Gaia lantzeko argibideak

21

http://recursos.cnice.mec.es/quimica/quimica/cursoulloa/index.htm Hemen sakatu interactividades/simuladores/ eta gai honetarako erabili:

• Calentamiento • Estados de agregación • Cambio de estado • Simuladores

http://www.educa.madrid.org/binary/429/files594/indice.htm

Testak (Hot Potatoes) Materia:

1. testa: materia. 2. testa: Materiaren agregazio egoerak. 3. testa: Egoera aldaketak. 4. testa: Substantzia puruak, nahasteak eta disoluzioak. 5. testa: Aldaketa kimikoak. 6. testa: elementuak eta konposatuak.

Testak bata bestearen atzetik daude, jarraian edo banaka, lotura bakoitzean sakatuta, egin daitezke.

BESTE JARDUERA INTERAKTIBO BATZUK

JClic Materia 8. BESTE BALIABIDE BATZUK: Dokumentuak:

Propiedades de la materia. Proyecto Antonio Ulloa. Pdf dokumentua. Propiedades características. Proyecto Antonio Ulloa. Pdf dokumentua. Estados de agregación. Proyecto Antonio Ulloa. Pdf dokumentua.

Testu historikoak bilatzeko: http://aportes.educ.ar/quimica/nucleo-teorico/tradiciones-de-ensenanza/como-ensenamos/un_recorrido_historico_sobre_l.phphttp://aportes.educ.ar/quimica/nucleo-teorico/recorrido-historico/http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistquim/5GRECIAROMQ.htmhttp://thales.cica.es/rd/Recursos/rd97/Biografias/43-1-b-Hypatia.htmlhttp://www.nuevaalejandria.com/archivos-curriculares/ciencias/nota-020.htm