Download - mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 …...1964, Lectura de Os Vellos non deben de namorarse, en 1975, ou Cara de Plata, en 1975. O editor Carlos Díaz, quen participou naqueles

Transcript

Lois Pérez Leira

Edita:

Colección:

Mujeres de la emigraciónMulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 3

Edita: Grupo de Comunicación Galicia en el Mundo, S.L.C/San Francisco, 57. 5º - 36202 Vigo (España)E-mail: [email protected]ón: Camilo Pérez AlbaTraducción: Gael Dosantos VaamondeColección: Crónicas de la Emigración

I.S.B.N.: 978-84-936759-9-8Depósito legal: VG 1455-2009Impreso en Obradoiro Gráfico, S.L.Polígono Industrial do Rebullón, 52DMos-Pontevedra

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 2

Para a miña nai Flora, para as miñas tías Maruxa,Aurea e Herminia, emigrantes como todas elas.

Para Oscar Alba por toda a súa dedicación e afecto.

Para mi madre Flora, para mis tías Maruja, Aurea yHerminia, emigrantes como todas ellas.

Para Oscar Alba por toda su dedicación y afecto.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 5

A partir do século XVI comeza o proceso migratorio de Galizacara ao continente americano. Anteriormente a nosa emigra-ción estaba orientada cara a Castela ou Portugal.Tanto os Reis Católicos como o rei de Portugal Joao iniciaronun longo proceso de colonización das terras descubertas. Apresenza de piratas ingleses, franceses e holandeses polas cos-tas do sur de América levaron ás coroas peninsulares a fundarasentamentos poboacionais.En 1534, coa división administrativa do Brasil en Capitanías,Porto Seguro (Baía) pasou a ser sé dunha das Capitanías. DonJoao doa a Pero do Campo Tourinho, por carta Rexia do 27 demaio de 1534, 50 leguas de costa, entre os ríos Mucury e Poxim.Ostentaba enorme riqueza de enerxía hidráulica e pau-brasil,sendo o solo de óptima calidade para o cultivo de cana de azu-cre. Un ano despois organizou unha expedición de 700 persoasque se trasladaron en catro naves e dúas carabelas. Para isoreclutou familias de Viana, do norte de Portugal e do sur deGaliza. Estas familias galegas poderían considerarse como asprecursoras da nosa emigración a este continente. Desta formachegan as primeiras mulleres galegas ao novo mundo.Galiza durante os últimos séculos converteuse nun dos paísesdo mundo que, en proporción á súa poboación, tivo un doséxodos migratorios máis importantes de Europa. Aínda queeste fenómeno foi moi estudado polos historiadores, non foi asíno caso específico das mulleres emigrantes. Como noutrosaspectos sociais, a muller foi e segue sendo a grande ausenteda investigación histórica. Nos últimos anos algúns traballosde investigación illados foron dando conta do papel da mullernesta epopea colectiva que foi a nosa emigración.A fins do século XIX a presenza da muller no proceso migra-torio é máis destacada. Miles de mozas solteiras marchan aCuba, a Lisboa ou á Arxentina para traballar nos quefaceres

INTRODUCIÓN

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 7

domésticos. Outras terminaban traballando de prostitutas enbordeis das grandes capitais americanas. Na maioría dos casoseran explotadas polos seus propios paisanos.En Cuba máis de 60.000 galegas asentáronse nesta illa caribe-ña. Fundaron a asociación Fillas de Galicia e o hospital deigual nome, que aínda brinda servizos na Habana. O historia-dor cubano Xulio César González Pagés, autor do libroEmigración de mulleres galegas a Cuba: As Fillas de Galiciacóntanos a situación destas emigrantes: A asociación xurdiucomo unha irmandade ao redor da prostitución. A idea era darasistencia a moitas daquelas mulleres que non eran recibidasnos hospitais e morrían de sífilis en casas de acollida.Na Arxentina nas primeiras décadas do século XX, cando otango facía furor en Bos Aires, a oligarquía deste país presumíade persoal doméstico galego contratando a mozas recén chega-das. Tiñan fama de honradas e traballadoras. Tamén como enCuba algunhas delas terminaban traballando en prostíbulos. Codesenvolvemento económico deste país, moitas emigrantesgalegas fóronse integrando na industria téxtil, na sanidade, etc.Dadas as características da nosa emigración, unha gran maioríadas nosas mulleres dedicáronse a atender ás súas propias fami-lias, atrasando a súa plena integración socio-laboral.A partir da Guerra Civil chegan aos países latinoamericanoscentenares de exiliadas, en moitos casos xunto ás súas fami-lias. Entre as máis destacadas podemos nomear a: PlaceresCastellanos, Maruja Mallo, Amparo Alvajar, Virxinia Pereira,Rosina Otero, Carmen Muñoz, Elisa e Mireya Dieste, MaríaMiramontes, Elena Olmos, María Vitoria Valenzuela, MaríaElvira Fernández López (coñecida como Maruxa Seoane),Isabel Ríos, Eduarda, Isabel e Inocencia Echegaray naArxentina; Manuela Somoza, en Uruguai; en Cuba, SoledadFigueral, Dora Darcaño e María Araújo; en México, LuisaViqueira (secretaria da delegación de México do Consello deGaliza), Syra Alonso e Ascensión Concheiro García,"Choncha"; en Venezuela, María Teresa Cuenca de Tejero,Pura Vázquez e Concha Nogueira; Joaquina Dorado, MercedesNúñez, Amparo López Jean, en Francia, etc.Tamén foron moitas as mulleres que se destacaron no mundo cul-tural, como María Casares (Francia), Maruja Villanueva(Arxentina), Aurora Pita (Cuba) e Josefa Goldar (Arxentina) noteatro, María Valverde na lírica (Uruguai) María Muñoz na músi-ca (Cuba). Na literatura, Sofía Casanova (Polonia) e VirginiaAuber Noya (Cuba). No mundo do espectáculo, Carolina Otero"A bela Otero" (Francia). Tamén fillas de galegos tiveron reper-cusión internacional, entre elas podemos nomear a: ConcepciónMariño, patriota venezolana; as escritoras Nélida Piñón (Brasil),

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 8

Juana de Ibarburu (Uruguai) e Anisia Miranda (Cuba). NaArxentina, as famosas actrices Libertad Lamarque, Delia Garcés,Mecha Ortiz, Zuly Moreno e Eva Franco.Moitos historiadores falan con acerto da invisibilidade dasmulleres na historia. A falta de fontes, de rexistros históricos,constitúe a maior dificultade para o seu estudo. Quixemos, coneste libro de semblanzas biográficas, poñerlles nome e rostro atantas anónimas mulleres que por distintos motivos destacaronna diáspora. En todo caso, este traballo de investigación é o nosopequeno e modesto aporte para recuperar a nosa memoria histó-rica e reivindicar nestas mulleres a tódalas nosas emigrantes.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 9

A partir del siglo XVI comienza el proceso migratorio deGalicia hacia el continente americano. Anteriormente nuestraemigración estaba orientada hacia Castilla o Portugal.Tanto los Reyes Católicos como el rey de Portugal Joao inicia-ron un largo proceso de colonización de las tierras descubier-tas. La presencia de piratas ingleses, franceses y holandesespor las costas del sur de América llevaron a las coronas penin-sulares a fundar asentamientos poblacionales.En 1534, con la división administrativa del Brasil en Capitanías,Puerto Seguro (Bahía) pasó a ser sede de una de las Capitanías.Don Joao dona a Pero del Campo Tourinho, por carta Regia del27 de mayo de 1534, 50 leguas de costa, entre los ríos Mucury yPoxim. Ostentaba enorme riqueza de energía hidráulica y palo-brasil, siendo el suelo de óptima calidad para el cultivo de cañade azúcar. Un año después organizó una expedición de 700 per-sonas que se trasladaron en cuatro naves y dos carabelas. Paraello reclutó familias de Viana, del norte de Portugal y del sur deGalicia. Estas familias gallegas podrían considerarse como lasprecursoras de nuestra emigración a este continente. De estaforma llegan las primeras mujeres gallegas al nuevo mundo.Galicia durante los últimos siglos se convirtió en uno de los paí-ses del mundo que, en proporción a su población, tuvo uno delos éxodos migratorios más importantes de Europa. Aunque estefenómeno fue muy estudiado por los historiadores, no fue así enel caso específico de las mujeres emigrantes. Como en otrosaspectos sociales, la mujer fue y sigue siendo la gran ausente dela investigación histórica. En los últimos años algunos trabajosde investigación aislados fueron dando cuenta del papel de lamujer en esta epopeya colectiva que fue nuestra emigración.A finales del siglo XIX la presencia de la mujer en el procesomigratorio es más destacada. Miles de jóvenes solteras se marchana Cuba, a Lisboa o a la Argentina para trabajar en los quehaceres

INTRODUCCIÓN

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 11

domésticos. Otras terminaban trabajando de prostitutas en burde-les de las grandes capitales americanas. En la mayoría de los casoseran explotadas por sus propios paisanos.En Cuba más de 60.000 gallegas se asentaron en esta isla cari-beña. Fundaron la asociación Hijas de Galicia y el hospital deigual nombre, que todavía brinda servicios en la Habana. El his-toriador cubano Julio César González Pagés, autor del libroEmigración de mujeres gallegas a Cuba: Las Hijas de Galicianos cuenta la situación de estas emigrantes: La asociación sur-gió como una hermandad alrededor de la prostitución. La ideaera dar asistencia a muchas de aquellas mujeres que no eran reci-bidas en los hospitales y morían de sífilis en casas de acogida.En la Argentina en las primeras décadas del siglo XX, cuando eltango hacía furor en Buenos Aires, la oligarquía de este país pre-sumía de personal doméstico gallego contratando a jóvenes reciénllegadas. Tenían fama de honradas y trabajadoras. También comoen Cuba algunas de ellas terminaban trabajando en prostíbulos.Con el desarrollo económico de este país, muchas emigrantesgallegas se fueron integrando en la industria textil, en la sanidad,etc. Dadas las características de nuestra emigración, una granmayoría de nuestras mujeres se dedicaron a atender a sus propiasfamilias, atrasando su plena integración socio-laboral.A partir de la Guerra Civil llegan a los países latinoamericanoscentenares de exiliadas, en muchos casos junto a sus familias.Entre las más destacadas podemos nombrar a: PlaceresCastellanos, Maruja Mallo, Amparo Alvajar, Virginia Pereira,Rosina Otero, Carmen Muñoz, Elisa e Mireya Dieste, MaríaMiramontes, Elena Olmos, María Vitoria Valenzuela, MaríaElvira Fernández López (conocida como Maruja Seoane),Isabel Ríos, Eduarda, Isabel e Inocencia en la Argentina;Manuela Somoza, en Uruguay; en Cuba, Soledad Figueral,Dora Darcaño y María Araújo; en México, Luisa Viqueira(secretaria da delegación de México del Consejo de Galicia),Syra Alonso y Ascensión Concheiro García, "Choncha"; enVenezuela, María Teresa Cuenca de Tejero, Pura Vázquez yConcha Nogueira; Joaquina Dorado, Mercedes Núñez,Amparo López Jean, en Francia, etc.También fueron muchas las mujeres que se destacaron en elmundo cultural, como María Casares (Francia), MarujaVillanueva (Argentina), Aurora Pita (Cuba) y Josefa Goldar(Argentina) en el teatro, María Valverde en la lírica (Uruguay)María Muñoz en la música (Cuba). En la literatura, SofíaCasanova (Polonia) y VirginiaAuber Noya (Cuba). En el mundodel espectáculo, Carolina Otero "La bella Otero" (Francia).También hijas de gallegos tuvieron repercusión internacional,entre ellas podemos nombrar a: Concepción Mariño, patriota

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 12

venezolana; las escritoras Nélida Piñón (Brasil), Juana deIbarburu (Uruguay) y Anisia Miranda (Cuba). En la Argentina,las famosas actrices Libertad Lamarque, Delia Garcés, MechaOrtiz, Zuly Moreno y Eva Franco.Muchos historiadores hablan con acierto de la invisibilidad delas mujeres en la historia. La falta de fuentes, de registros his-tóricos, constituye la mayor dificultad para su estudio.Quisimos, con este libro de semblanzas biográficas, ponerlesnombre y rostro a tantas anónimas mujeres que por distintosmotivos se destacaron en la diáspora. En todo caso, este traba-jo de investigación es nuestro pequeño y modesto aporte pararecuperar nuestra memoria histórica y reivindicar en estasmujeres a todas nuestras emigrantes.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 13

Amparo AlvajarCORUÑA 1916/MONSAO 1998

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 15

Filla dun destacado republicano, Amparo viviu primeiro a dis-gregación da súa familia e despois a guerra e a persecución.En Bos Aires e París viviu o seu amor ao teatro, antes de sexubilar na localidade fronteiriza de Monsao.María do Amparo Alvajar López naceu, segundo consta na súapartida de nacemento, na cidade da Coruña, o 11 de agosto de1916. Foron seus pais César Alvajar Diéguez e Amparo LópezJeán. A familia Alvajar gozou de gran prestixio na cidade polasúa longa tradición republicana progresista. César Alvajar foipresidente do Casino Republicano, mentres que a súa nai foimembro das Irmandades da Fala, presidiu a AgrupaciónRepublicana Feminina e foi afiliada do Partido Galeguista.Amparo será a primeira filla deste matrimonio. Logo naceránJavier, María Teresa e Ana María.A filla maior dosAlvajar era unha adolescente que tiña o corpoestilizado e de faccións moi fermosas. Seu pai, para que puide-se ir bailar ao Club Náutico, afiliouna a ela e máis ao seu irmánJavier, co obxectivo de que este lle fixera compaña. En agostode 1917 seu pai pasou unha tempada preso no castelo de SanAntón. Javier, nas súas memorias, lembrará as visitas que a súairmá lle realizaba ao seu pai:

Miña irmá Amparo, a maior, recordaba ao botero que viña tódo-los días a recoller a comida para meu pai e o que invariablementerepetía: "señora, o preso está ben e espera regresar axiña a casa.Como era común naqueles anos, os Alvajar estaban intimamen-te vinculados á masonería liberal daqueles tempos. Tanto CésarAlvajar coma seu fillo Javier tiveron unha longa actuación nestavella institución do libre pensamento. O 21 de agosto de 1932,César Alvajar funda a agrupación 'ATerceira República' e reali-za un mitin no Teatro Rosalía de Castro. Alvajar tiña unha con-cepción política localista. Realizou distintas campañas en pro da

17Mulleres da emigración

AAMMPPAARROO AALLVVAAJJAARR

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 17

Coruña, solicitando a capitalidade desta cidade. Coa fundaciónde Unión Republicana, dirixida polo masón Diego MartínezBarrio, Alvajar integrouse neste novo partido.En 1936 créase a Frente Popular, formada polos partidos repu-blicanos, os socialistas, os nacionalistas cataláns, o PartidoGaleguista, os comunistas, etc. Os Alvajar puxéronse a traba-llar para o triunfo electoral desta frente.Amparo vivía estes días electorais con grande ilusión. Polasmañás ía ao seu traballo no concello, e polas tardes trasladába-se ao local de Esquerda Republicana, onde colaboraba comosecretaria de Casares Quiroga. Co triunfo das esquerdas,Amparo é chamada a Madrid por Casares Quiroga, quen des-empeñaba o cargo de ministro da gobernación. Amparo ingre-sou a traballar para os Servizos Secretos do Ministerio queCasares Quiroga dirixía. A bela moza coruñesa foise converten-do nunha persoa de plena confianza do goberno republicano.Mentres, César Alvajar foi nomeado gobernador civil en Soria.A partir do fatídico ano 36, comeza a disgregación desta familia.Co estalido da guerra civil, Amparo vive momentos moi difíciles

18 Mulleres da emigración

Amparo Alvajar.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 18

ao carón da plana maior do goberno. Oserros políticos de Casares Quiroga serándecisivos para a derrota do bando repu-blicano. Casares négase a tomar medi-das contra os sediciosos e cando lle esi-xen que entregue as armas para facerllefronte ao golpe militar, négase a facelo.Javier Alvajar, seu fillo, conta unhaanécdota que lle relatará Amparo:

Anos máis tarde en París, miña irmáAmparo, que traballaba nos servizossecretos do goberno, contoume quevarios meses despois de comezada aguerra foi a ver a Casares para lle pre-guntar qué quería que fixese coas copiasdos informes que lle pasaban a el comopresidente do goberno, dándolle contadetallada do que se tramaba nos cuarteis,cos nomes e graos respectivos dos cons-piradores. A contestación de Casares ámiña irmá foi a seguinte: "Amparito, porfavor, fai desaparecer eses papeis quedemostran a miña culpabilidade".No Madrid heroico que resistía baixo oberro de "non pasarán" vivía outro pai-sano de Amparo moi amigo de CasaresQuiroga, o poeta Arturo Cuadrado. Onovo intelectual de esquerdas salvara asúa vida ao atoparse o 18 de xullo enMadrid, despois de ter ido, como sub-secretario da Comisión do Estatuto daAutonomía, a entregar dito documentoante o presidente da República. Osdous mozos comezaron a verse nosmomentos libres. Ao pouco tempo, aamizade converteuse en noivado exuntos trasladáronse co goberno aValencia. Nesta cidade casan, sendo opadriño de vodas o destacado dirixentegaleguista Alfonso RodríguezCastelao. O novo matrimonio, despoisdunha tempada, trasládase co gobernolegal ata Barcelona. Nos últimos mesesda súa estadía en Barcelona nace a súaúnica filla, Silvia.

19Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 19

Ana María Alvajar conta nas súas memorias inéditas, SoltandoLastre, que Amparo marchara para Madrid en marzo do 1936para colaborar con Casares Quiroga:

Xamais regresou á Coruña. Non volvín vela até o ano 1965 enParís e con motivo do falecemento de meu pai.Coa derrota do exército republicano, Amparo e Arturo cruzanos Pirineos ata chegar a Francia; alí os esperará o campo deconcentración. Grazas aos vínculos que seu pai ten coa maso-nería de Francia, logran saír deste lugar. Sen embargo, a des-gracia chegará a este matrimonio. A súa filla Silvia, de cincomeses de idade, colle unha enfermidade respiratoria e falececando o matrimonio se atopa en Tolouse.Meses despois logran embarcar en Burdeos, no barco Massilia,fretado polas organizacións republicanas da Arxentina. Nobuque están de pasaxeiros o ex alcalde de Vilagarcía ElpidioVillaverde, na compaña da súa muller e das súas fillas Rosinae Mariví. Rosina cóntanos unha referencia desta viaxe:

Coñecina no barco Massilia cando o collimos en Burdeos.Viña con Cuadrado, que era amigo do meu pai. Amparo eraunha muller moi fermosa. Quen anos despois tiveron unharelación máis estreita ca miña, lémbrana como unha mullermoi intelixente. A fermosura de Amparo e a bohemia de Arturoterminaron con esta parella.

20 Mulleres da emigración

Amparo Alvajar cun grupo de amigos.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 20

Ao chegar ao porto de Bos Aires, estábanlles agardan-do un grupo de intelectuais galegos que chegaranantes á Arxentina. Luis Seoane sería o encargadode lle facilitar a súa rápida integración á vida inte-lectual deste país. Os primeiros anos deste matri-monio non serán nada doados. O recordo da fillafalecida e as dificultades de comezar unha novavida van afastando a este matrimonio, ata quedeciden separarse. Amparo viviu neste país ata o ano1955, adicándose de cheo ao teatro e á actividade inte-lectual. Segundo conta Luis Seoane:

Publicou moitos artigos e ensaios encol deproblemas do teatro e de Galicia. Fixo nume-rosas traducións ó castelan de obras deDiderot, Flaubert, Romain Rolland, etc.Mentres, Arturo será un dos editores máisimportantes de poesía. Xunto con Seoane,fundaron un sinfín de editoriais e revistas. OInstituto de Arte Moderno, que era unha agrupación teatral deBos Aires, puxo en escena varias obras de Amparo. Entre oséxitos máis distinguidos estivo a estrea da obra Amada y Tú.Esta comedia dramática consta de tres actos que se desenvol-ven nun clima neboento e poético, nunha vella casona ondetres homes novos namóranse da pantasma dunha adolescente.A obra foi dirixida polo director Marcelo Lavalle e contoucuns actores que anos despois se convertirían en primeirasestrelas da escena arxentina. A actriz principal da obra era afamosa actriz Norma Aleandro, de gran éxito internacional.Acompañábana o coñecido actor Emilio Alfaro, o actor viguésIgnacio Quirós e Eduardo Balza. Outra das obras estreada porAmparo, con gran éxito, foi El balcón de los Lester.Amparo Alvajar casou posteriormente cun avogado arxentinoque gozaba dunha boa situación económica, co que se trasladoua México. Anos despois volve separarse, trasladándose a traba-llar a Nova York como tradutora da ONU. Dos Estados Unidostrasladouse a París, onde traballou como tradutora do Correo daUNESCO. Amparo mantivo en París unha estreita amizade conoutra gran muller galega e coruñesa como ela, María Casares.Ambas mulleres tiñas un amor especial polo teatro e ambassufriran a persecución, por ser fillas de destacados republicanos.En Xenebra, en 1961, foi directora do equipo de tradución daO.I.T. A súa especialidade era a tradución do inglés ao español:

En Xenebra -sinala Seoane- foi unha das fundadoras do GrupoArtístico Hispanoamericano e dirixiu a estrea das obras deMoratín, Lope de Vega e Buero Vallejo.

21Mulleres da emigración

Caricatura de AmparoAlvajar, por Seoane.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 21

Tamén realizou innumerables artigos de crítica e ensaios sobreteatro. Entre as obras que dirixiu están Fuenteovejuna, en1964, Lectura de Os Vellos non deben de namorarse, en 1975,ou Cara de Plata, en 1975.O editor Carlos Díaz, quen participou naqueles grupos teatraise coñeceuna durante a súa estadía en Xenebra, relata algúnsaspectos da súa personalidade:

Amparo era unha muller de forte carácter, moi nerviosa, quevivía o teatro con moita paixón. A pesar de que os que integra-bamos o elenco eramos todos amateur, ela impoñíanos unhadisciplina de profesionais.

Logo, Carlos Díaz agrega que:

A Amparo lémbroa como unha persoa culta, dun gran espíritorepublicano, pero moi marcada pola vida. Lembro que poraqueles anos de loita antifranquista tódolos anos realizabamoscampañas para xuntar diñeiro para a loita clandestina. Cada unde nós facía o seu pequeno aporte para a Unión do PovoGalego, que era a organización que por aqueles anos tiña unhaactitude máis comprometida con Galicia. Era curioso queAmparo era a nosa máis importante cotizante. Mentres nóspoñiamos algúns francos ela sempre nos daba preto de 100francos, que por aqueles anos era unha cantidade moi impor-tante. A pesar de non ser do noso partido, contabamos con todoo seu apoio económico e tamén moral.Amparo Alvajar, cando se xubila, trasládase a vivir a Monsao,xusto na fronteira de Galicia. Alí, contemplando o Miño,mirando día e noite a costa de Salvaterra, viviu recluída os últi-mos anos da súa vida. Amparo, a pesar da proximidade da súaGalicia natal, non volveu pisar o seu país. As profundas feridasda vida impedíanlle reatoparse cunha paisaxe que tanto amabapero que lle producía tanta dor.Amparo Alvajar faleceu na soidade no mes de maio de 1998.

22 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 22

Hija de un destacado republicano, Amparo vivió primero ladisgregación de su familia y después la guerra y la persecu-ción. En Buenos Aires y París vivió su amor al teatro, antes dejubilarse en la localidad fronteriza de Monsao.María del Amparo Alvajar López nació, según consta en supartida de nacimiento, en la ciudad de A Coruña, el 11 de agos-to de 1916. Fueron sus padres César Alvajar Diéguez yAmparo López Jeán. La familia Alvajar gozó de gran prestigioen la ciudad por su larga tradición republicana progresista.César Alvajar fue presidente del Casino Republicano, mientrasque su madre fue miembro de las Irmandades da Fala, presidióla Agrupación Republicana Femenina y fue afiliada del PartidoGalleguista. Amparo será la primer hija de este matrimonio.Luego nacerán Javier, María Teresa y Ana María.La hija mayor de los Alvajar era una adolescente que tenía uncuerpo estilizado y de facciones muy bellas. Su padre, para quepudiera ir a bailar al Club Náutico, la afilió a ella y a su her-mano Javier, con el objetivo de que este le hiciera compañía.En agosto de 1917 su padre pasó una temporada preso en elcastillo de San Antón. Javier, en sus memorias, recordará lasvisitas que su hermana le realizaba a su padre:

Mi hermana Amparo, la mayor, recordaba al botero quevenía todos los días a recoger la comida para mi padre y loque invariablemente repetía: "señora, el preso está bien yespera regresar pronto a casa.Como era común en aquellos años, los Alvajar estaban íntima-mente vinculados a la masonería liberal de aquellos tiempos.Tanto César Alvajar como su hijo Javier tuvieron una largaactuación en esta vieja institución del libre pensamiento. El 21de agosto de 1932, César Alvajar funda la agrupación 'LaTercera República' y realiza un mitin en el Teatro Rosalía de

23Mulleres da emigración

AAMMPPAARROO AALLVVAAJJAARR

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 23

Castro. Alvajar tenía una concepción política localista. Realizódistintas campañas en pro de A Coruña, solicitando la capitali-dad de esta ciudad. Con la fundación de Unión Republicana,dirigida por el masón Diego Martínez Barrio, Alvajar se inte-gró en este nuevo partido.En 1936 se crea el Frente Popular, formado por los partidosrepublicanos, los socialistas, los nacionalistas catalanes, elPartido Galleguista, los comunistas, etc. Los Alvajar se pusie-ron a trabajar para el triunfo electoral de este frente.Amparo vivía estos días electorales con gran ilusión. Por las maña-nas iba a su trabajo en el ayuntamiento, y por las tardes se trasla-daba al local de Izquierda Republicana, donde colaboraba comosecretaria de Casares Quiroga. Con el triunfo de las izquierdas,Amparo es llamada a Madrid por Casares Quiroga, quien desem-peñaba el cargo de ministro de la gobernación. Amparo ingresó atrabajar para los Servicios Secretos del Ministerio que CasaresQuiroga dirigía. La bella joven coruñesa se fue convirtiendo en unapersona de plena confianza del gobierno republicano. Mientras,César Alvajar fue nombrado gobernador civil en Soria.A partir del fatídico año 36, comienza la disgregación de estafamilia. Con el estallido de la guerra civil, Amparo vivemomentos muy difíciles al lado de la plana mayor del gobier-no. Los errores políticos de Casares Quiroga serán decisivospara la derrota del bando republicano. Casares se niega a tomarmedidas contra los sediciosos y cuando le exigen que entreguelas armas para hacer frente al golpe militar, se niega a hacerlo.Javier Alvajar, su hijo, cuenta una anécdota que le relatará Amparo:

Años más tarde en París, mi hermana Amparo, que trabajaba enlos servicios secretos del gobierno, me contó que varios mesesdespués de comenzada la guerra fue a ver a Casares para pregun-tarle qué quería que hiciese con las copias de los informes quele pasaban a él como presidente del gobierno, dándole cuentadetallada de lo que se tramaba en los cuarteles, con los nombresy grados respectivos de los conspiradores. La contestación deCasares a mi hermana fue la siguiente: "Amparito, por favor, hazdesaparecer esos papeles que demuestran mi culpabilidad".En el Madrid heroico que resistía bajo el grito de "no pasarán"vivía otro paisano de Amparo muy amigo de Casares Quiroga,el poeta Arturo Cuadrado. El joven intelectual de izquierdashabía salvado su vida al encontrarse el 18 de julio en Madrid,después de haber ido, como subsecretario de la Comisión delEstatuto de la Autonomía, a entregar dicho documento ante elpresidente de la República. Los dos jóvenes comenzaron averse en los momentos libres. Al poco tiempo, la amistad seconvirtió en noviazgo y juntos se trasladaron con el gobierno a

24 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 24

Valencia. En esta ciudad se casan, siendo el padrino de bodasel destacado dirigente galleguista Alfonso Rodríguez Castelao.El joven matrimonio, después de una temporada, se trasladacon el gobierno legal hasta Barcelona. En los últimos meses desu estancia en Barcelona nace su única hija, Silvia.Ana María Alvajar cuenta en sus memorias inéditas, SoltandoLastre, que Amparo se había marchado para Madrid en marzodo 1936 para colaborar con Casares Quiroga:

Jamás regresó a La Coruña. No volví a verla hasta el año 1965en París y con motivo del fallecimiento de mi padre.Con la derrota del ejército republicano, Amparo y Arturo cru-zan los Pirineos hasta llegar a Francia; allí los esperará elcampo de concentración. Gracias a los vínculos que su padretiene con la masonería de Francia, logran salir de este lugar.Sin embargo, la desgracia llegará a este matrimonio. Su hijaSilvia, de cinco meses de edad, coge una enfermedad respira-toria y fallece cuando el matrimonio se encuentra en Tolouse.Meses después logran embarcarse en Burdeos, en el barcoMassilia, fletado por las organizaciones republicanas de laArgentina. En el buque están de pasajeros el ex alcalde deVilagarcía Elpidio Villaverde, en compañía de su mujer y desus hijas Rosina y Mariví. Rosina nos cuenta una referenciade este viaje:

La conocí en el barco Massilia cuando lo cogimos en Burdeos.Venía con Cuadrado, que era amigo de mi padre. Amparo erauna mujer muy hermosa. Quienes años después tuvieron unarelación más estrecha que la mía, la recuerdan como una mujermuy inteligente. La hermosura de Amparo y la bohemia deArturo terminaron con esta pareja.Al llegar al puerto de Buenos Aires, les estaban esperando ungrupo de intelectuales gallegos que habían llegado antes a laArgentina. Luis Seoane sería el encargado de facilitarle surápida integración a la vida intelectual de este país. Los prime-ros años de este matrimonio no serán nada fáciles. El recuerdode la hija fallecida y las dificultades de comenzar una nuevavida van distanciando a este matrimonio, hasta que decidensepararse. Amparo vivió en este país hasta el año 1955, dedi-cándose de lleno al teatro y a la actividad intelectual. Segúncuenta Luis Seoane:

Publicó muchos artículos y ensayos sobre problemas del teatroy de Galicia. Hizo numerosas traducciones al castellano deobras de Diderot, Flaubert, Romain Rolland, etc.

25Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 25

Mientras, Arturo será uno de los editores más importantes depoesía. Junto con Seoane, fundaron un sinfín de editoriales yrevistas. El Instituto de Arte Moderno, que era una agrupaciónteatral de Buenos Aires, puso en escena varias obras de Amparo.Entre los éxitos más distinguidos estuvo el estreno de la obraAmada y Tú. Esta comedia dramática consta de tres actos que sedesarrollan en un clima nebuloso y poético, en una vieja casonadonde tres hombres jóvenes se enamoran del fantasma de unaadolescente. La obra fue dirigida por el director Marcelo Lavalley contó con unos actores que años después se convertirían en pri-meras estrellas de la escena argentina. La actriz principal de laobra era la famosa actriz Norma Aleandro, de gran éxito interna-cional. La acompañaba el conocido actor Emilio Alfaro, el actorvigués Ignacio Quirós y Eduardo Balza. Otra de las obras estre-nada por Amparo, con gran éxito, fue El balcón de los Lester.Amparo Alvajar se casó posteriormente con un abogado argen-tino que gozaba de una buena situación económica, con el quese trasladó a México. Años después vuelve a separarse, trasla-dándose a trabajar a Nueva York como traductora da la ONU.De los Estados Unidos se trasladó a París, donde trabajó comotraductora del Correo de la UNESCO. Amparo mantuvo enParís una estrecha amistad con otra gran mujer gallega y coru-ñesa como ella, María Casares. Ambas mujeres tenían un amorespecial por el teatro y ambas habían sufrido la persecución,por ser hijas de destacados republicanos.En Ginebra, en 1961, fue directora del equipo de traducción de laO.I.T. Su especialidad era la traducción del inglés al español:

En Ginebra -señala Seoane- fue una de las fundadoras delGrupo Artístico Hispanoamericano y dirigió el estreno de lasobras de Moratín, Lope de Vega y Buero Vallejo.También realizó innumerables artículos de crítica y ensayossobre teatro. Entre las obras que dirigió están Fuenteovejuna,en 1964, Lectura de Os Vellos non deben de namorarse, en1975, o Cara de Plata, en 1975.El editor Carlos Díaz, quien participó en aquellos grupos tea-trales y la conoció durante su estancia en Ginebra, relata algu-nos aspectos de su personalidad:

Amparo era una mujer de fuerte carácter, muy nerviosa, quevivía el teatro con mucha pasión. A pesar de que los que inte-grábamos el elenco éramos todos amateur, ella nos imponíauna disciplina de profesionales.

Luego, Carlos Díaz agrega que:

A Amparo la recuerdo como una persona culta, de un gran

26 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 26

espíritu republicano, pero muy marcada por la vida. recuerdoque por aquellos años de lucha antifranquista todos los añosrealizábamos campañas para juntar dinero para la lucha clan-destina. Cada uno de nosotros hacía su pequeño aporte para laUnión do Povo Galego, que era la organización que por aque-llos años tenía una actitud más comprometida con Galicia. Eracurioso que Amparo era nuestra más importante cotizante.Mientras nosotros poníamos algunos francos ella siempre nosdaba cerca de 100 francos, que por aquellos años era una can-tidad muy importante. A pesar de no ser de nuestro partido,contábamos con todo su apoyo económico y también moral.Amparo Alvajar, cuando se jubila, se traslada a vivir a Monsao,justo en la frontera de Galicia. Allí, contemplando el Miño,mirando día y noche la costa de Salvaterra, vivió recluida losúltimos años de su vida. Amparo, a pesar de la cercanía de suGalicia natal, no volvió a pisar su país. Las profundas heridasde la vida le impedían reencontrarse con un paisaje que tantoamaba pero que le producía tanto dolor.Amparo Alvajar falleció en la soledad en el mes de mayo de 1998.

27Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 27

María AraúxoCARRIL 1904/HABANA 1989

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 29

María Arauxo naceu en Carril en outubro de 1904. Por aque-les anos aquela vila mariñeira era un dos portos máis impor-tantes de saída de emigrantes. O pai de María era pescadormentres a súa nai axudaba a manter a familia marisqueandonas ricas praias de Vilagarcía.Sendo nena os seus pais lévana a Cuba onde se instalan comoemigrantes. A familia Arauxo instálase no barrio deCasablanca, na banda de enfrente da cidade da Habana. Aquelmunicipio era o lugar elixido polos pescadores galegos parafixar a súa residencia. Cando María tiña 16 anos casóu conAnxo Carcaño, oriundo de Murgados. Carcaño como tantosoutros emigrantes seguiu a tradición mariñeira. Ós poucosanos naceron os seus primeiros fillos, Sebastián e Antonia.Anxo comeza a participar no movimento sindical cubano, nadefensa dos dereitos dos pescadores. Na década dos vinte asideas do comunismo calaran no movimento obreiro cubano, eentre os pescadores as ideas marxistas comezaban a ter arrai-go. Anxo vincúlase ó recentemente fundado Partido Comunistade Cuba. Tanto Anxo como María tiñan un estreito vencellopolítico co líder comunista Julio Antonio Mella. María come-za a comprometerse coa loita de clases a través do traballo sin-dical do seu compañeiro, e pouco a pouco vaise incorporandoa unha militancia máis comprometida. Por aqueles anos, Cubaestaba gobernada pola ditadura de Machado que desata unhaferoz represión contra os comunistas e dirixentes sindicais.Esta situación é determinante para que María decida retornar aGalicia mentres Anxo proseguía coa súa militancia política.É no 1927 cando María retorna a Galicia cos seus fillos.Cando, no 1932, o seu marido se reúne con eles, a familiadecide radicarse en Vigo. María comeza a traballar nunhaempresa de conservas da que, ó pouco tempo, é nomeadaencargada, mentres que Anxo embarca nun buque de pesca.

31Mulleres da emigración

MMAARRIIAA AARRAAUUXXOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 31

Durante os primeiros anos da década dos 30 Galicia vivíamomentos de moita ilusión. Proclamouse a Segunda Repúblicae as esquerdas estaban nunha etapa de crecemento. Si ben o par-tido maioritario da esquerda era o PSOE, os comunistas come-zaban a ter certa influencia no movimento obreiro. Era Vigo,unha das cidades máis industriais de Galicia, o PartidoComunista formara un grupo moi activo entre os que estabanMaría Arauxo, Anxo Carcaño, Cantero, Agustín Leira e XoséGómez Gayoso. O destacado escritor Xosé Neira Vilas nunha

32 Mulleres da emigración

María Araúxo de nena.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 32

entrevista realizada a María recolle a testemuña da súa activi-dade sindical: “ Anxo era secretario xeral do sindicato de mari-ñeiros de Vigo, e a min, na fabrica de corservas, tamén elixíron-me delegada sindical e comecei a plantexar necesidades, derei-tos: laceniñas ou armarios individuais para gardar a roupa, gar-derias para os nenos, atención ás embarazadas...Alí traballabanfundamentalmente, mulleres. E o crego (dono da empresa) tra-tou de despedirme, fixo todo o que puido, pero a oposición dasmiñas compañeiras impediuno.”.Durante a súa activa militancia coñece á Pasionaria nun congre-so celebrado en Madrid en 1935, tamén a tratou en París nuncongreso antifascista. Cando Dolores Ibárruri visita Vigo duran-te a campaña da Frente Popular, María Arauxo e Agustín Leirason os encargados de acompañala na súa estadía na cidade, queconclúe co combativo mitin celebrado no campo de Barreiro. En 1935 María e Anxo teñen a súa última filla Dora. Eran anosde ilusión, a formación da Frente Popular abría a posibilidadede arrebatarlle o goberno á dereita, mentres en Galicia no 36 oreferéndum do Estatuto daba un contundente apoio á propostaautonomista. O trunfo da esquerda abre unha etapa de conspi-racións golpistas que remata co alzamento do Xeneral Francoo 18 de xullo de 1936. En Vigo os traballadores movilízansecontra o golpe, concentrándose na Porta do Sol. Alí as mulle-res traballadoras da conserva enfróntanse coas tropas rebeldes.María Arauxo, Flora Rodríguez e outras compañeiras increpanós soldados con berros de: " cobardes! Tirade contra o poboindefenso, tirade contra nós! Cobardes.... " .Mentres, abren asblusas e golpean coas mans o peito. Os militares “valentes”responderon con balas, mentres a multitude indefensa corríapolas rúas buscando refuxio.

33Mulleres da emigración

Grupo de pasaxeiros doMárquez de Comillas. Deesquerda a dereita, na primeira ringleira, MaríaAraúxo, Antonia,Sebastián, o matrimonioComesania e Doriña.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 33

Mulleres da emigración34

Aquel día os traballadores parapetáronse no Calvario, a“Rusia Pequena”. Homes e mulleres con escopetas de cazaintentaron durante dous días defender a cidade das tropas asa-sinas. A loita era desigual e os militares logran tomar militar-mente a cidade. María e Anxo deciden pasar á clandestinida-de e lánzanse ó monte. Algúns refuxianse na Madroa, outrosparapétanse nos montes cercanos a Vigo: “ Aquelo foi espan-toso. Estábamos cara a cara coa realidade máis violenta dofascismo. Carcaño e máis eu pasamos á clandestinidade... Deprimeiras fomos ó monte. Organizamos un grupo de “fuxi-dos” que se internaban nunha zona montañosa de Redondela”.Co paso dos meses e á espera de que a guerra se decidirapolo bando Republicano, María e Anxo retornan á cidadeonde se esconden na casa duns amigos que lles dan habita-ción e alimentos.Anxo tenta en varias oportunidades saír da zona franquistapara ir pelexar xunto ós leais. É así como cruza a fronteira conFrancia, é detido neste país e confinado nun campo de concen-tración. Coa axuda do Consulado Cubano na Francia conseguesaír daquele cárcere e adopta unha identidade cubana falsa,regresando novamente con esta documentación a Vigo.Despóis dun tempo en Vigo é detido e enviado aos traballosforzados durante dous anos. As malas condicións de traballo

Unha das últimas fotos de María, na que está coas fillas e netas e netos.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 34

afectáronlle a saúde tendo que intervir o Cónsul de Cuba enVigo que solicita a súa liberdade por cuestións humanitarias,conseguindo "repatrialo" dende Lisboa a Cuba.María mentres tanto colaboraba como enlace da guerrilla baixoo nome de “Emilia”. En varias oportunidades participou na rea-lización de emboscadas e accións de sabotaxe: “ Nunha ocasiónsinala María, quedeime no monte varios días, deprendin a tirar,fixen longas camiñatas, tomei parte en dúas emboscadas...”.A policía e os falanxistas andaban na busca de María ata quelle tenderon unha trampa e foi detida na pensión na que habi-taba. María é levada coa súa filla Dorita ó cárcere de Vigo.Despois dunha tempada en liberdade é novamente detida,intercedendo de novo o Cónsul cubano. A situación de Maríae a súa familia era moi difícil. Estaba moi controlada polapolicía, sobrevivindo da venda na rúa de pescado que íatódolos días a buscar ó Berbes. Ó pouco tempo chéganlle os

35Mulleres da emigración

Fidel Castro outorgándolle unha medalla na FMC.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 35

billetes que lle manda o seu marido dende Cuba. É así comoen 1944 embarca xunto ós seus fillos no buque "Marqués deComillas". Xunto a eles viaxaba o matrimonio formado polomédico de Tui, Francisco Comesaña e por AsunciónConcheiro. Francisco, tamén comunista, estivera preso e apiques estivo de ser fusilado. María chegou a Cuba e inmediatamente púxose a militar noPartido Socialista Popular (comunista). A súa primeira activi-dade foi percorrer este país denunciando ó réxime franquista.Co comezo do movimento revolucionario encabezado porFidel Castro e o Movimento 26 de xullo, María desenrola unhaintensa actividade de apoio á resistencia cívica que se desenro-laba nas cidades en apoio á guerrilla que loitaba para derrotaró ditador Batista. María participaba nas manifestacións, vendíabonos, escondía combatentes etc. Co trunfo da Revolución,María Arauxo funda na súa casa o primeiro Comité de Defensada Revolución do barrio mariñeiro de Casablanca.. Taménintegra a Federación de Mulleres Cubanas e recebe prepara-ción militar para defender a nacente revolución.. Durante ainvasión de 1961 promovida polos EE.UU., María Arauxo tivounha destacada participación como miliciana, contrarrestandoos intentos da reacción de organizar unha resistencia no inte-rior de Cuba. Coa súa laboura de miliciana logrou deter a máisde douscentos elementos contrarevolucionarios. Durante a súa larga traxectoria política María Arauxo foi dis-tinguida con varias condecoracións entre elas, a "Orden AnaBetancourt" que lle foi entregada polo Comandante FidelCastro, a "Medalla 23 de agosto", pola Federación de MulleresCubanas e a "Medalla 28 de setembro" outorgada polosComités de Defensa da Revolución.María Araúxo, incansable loitadora, faleceu na Habana nomes de nadal do 1989.

36 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 36

María Araúxo nació en Carril en octubre de 1904. Por aquellosaños aquella villa marinera era uno de los puertos más impor-tantes de salida de emigrantes. El padre de María era pescador,mientras que su madre ayudaba a mantener la familia maris-queando en las ricas playas de Vilagarcía.Siendo niña, sus padres la llevan a Cuba, donde se instalan comoemigrantes. La familia Araúxo se instala en el barrio deCasablanca, en la parte opuesta a la ciudad de la Habana. Aquelmunicipio era el lugar elegido por los pescadores gallegos parafijar su residencia. Cuando María tenía dieciséis años se casó conÁngel Carcaño, oriundo de Murgados. Carcaño, como tantosotros emigrantes, siguió la tradición marinera. A los pocos añosnacieron sus primeros hijos, Sebastián y Antonia. Ángel comien-za a participar en el movimento sindical cubano, en la defensa delos derechos de los pescadores. En la década de los veinte lasideas del comunismo habían calado en el movimento obrerocubano, y entre los pescadores las ideas marxistas comenzaban atener vblex>. Ángel se vincula al recién fundado PartidoComunista de Cuba. Tanto Ángel como María tenían un estrechovínculo político con el líder comunista Julio Antonio Mella.María comienza a comprometerse con la lucha de clases a travésdel trabajo sindical de su compañero, y poco a poco se va incor-porando a una militancia más comprometida. Por aquellos años,Cuba estaba gobernada por la dictadura de Machado, que desatauna feroz represión contra los comunistas y dirigentes sindicales.Esta situación es determinante para que María decida retornar aGalicia, mientras Ángel proseguía con su militancia política.Es en el año 1927 cuando María retorna a Galicia con sushijos. Cuando en el 1932 su marido se reúne con ellos, la fami-lia decide radicarse en Vigo. María comienza a trabajar en unaempresa de conservas de la que, al poco tiempo, es nominadaencargada, mientras que Ángel embarca en un buque de pesca.

37Mulleres da emigración

MMAARRIIAA AARRAAUUJJOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 37

Durante los primeros años de la década de los treinta Galiciavivía momentos de mucha ilusión. Se proclamó la SegundaRepública y las izquierdas estaban en una etapa de crecimiento.Aunque el partido mayoritario de la izquierda era el PSOE, loscomunistas comenzaban a tener cierta influencia en el movimen-to obrero. Era Vigo una de las ciudades más industriales deGalicia y el Partido Comunista había formado un grupo muy acti-vo entre los que estaban María Araúxo, Ángel Carcaño, Cantero,Agustín Finca y Xosé Gómez Gayoso. El destacado escritorXosé Neira Vilas, en una entrevista realizada a María, recoge eltestimonio de su actividad sindical: Ángel era secretario generaldel sindicato de marineros de Vigo, y a mí, en la fábrica de con-servas, también me eligieron delegada sindical y comencé a plan-tear necesidades, derechos: alacenas o armarios individuales paraguardar la ropa, garderías para los niños, atención a las embara-zadas... Allí trabajaban fundamentalmente mujeres. Y el cura(dueño de la empresa) trató de despedirme, hizo todo lo quepudo, pero la oposición de mis compañeras lo impidió.Durante su activa militancia conoce a la Pasionaria en un con-greso celebrado en Madrid en 1935. También la trató en Parísen un congreso antifascista. Cuando Dolores Ibárruri visitaVigo durante la campaña del Frente Popular, María Araúxo yAgustín Finca son los encargados de acompañarla en su estan-cia en la ciudad, que concluye con el combativo mitin celebra-do en el campo de Barreiro.En 1935 María y Ángel tienen su última hija, Dora. Eran añosde ilusión, la formación del Frente Popular abría la posibilidadde arrebatarle el gobierno a la derecha, mientras en Galicia enel 36 el referéndum del Estatuto daba un contundente apoyo ala propuesta autonomista. El triunfo de la izquierda abre unaetapa de conspiraciones golpistas que termina con el alzamien-to del General Franco el 18 de julio de 1936. En Vigo, los tra-bajadores se movilizan contra el golpe, concentrándose en laPuerta del Sol. Allí las mujeres trabajadoras de la conserva seenfrentan con las tropas rebeldes. María Araúxo, FloraRodríguez y otras compañeras increpan a los soldados con gri-tos de: ¡Cobardes! ¡Tirad contra el pueblo indefenso, tirad con-tra nosotros! ¡Cobardes.... ¡, al tiempo que abren sus blusas ygolpean con las manos el pecho. Los militares "valientes" res-pondieron con balas, mientras la multitud indefensa corría porlas calles buscando refugio.Aquel día los trabajadores se parapetaron en el Calvario, "laRusia pequeña". Hombres y mujeres con escopetas de cazaintentaron durante dos días defender la ciudad de las tropas ase-sinas. La lucha era desigual y los militares logran tomar militar-mente la ciudad. María y Ángel deciden pasar a la clandestini-dad y se lanzan al monte. Algunos se refugian en la Madroa,

38 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 38

otros se parapetan en los montes cercanos a Vigo: Aquello fueespantoso. Estábamos vis a vis con la realidad más violenta delfascismo. Carcaño y más yo pasamos a la clandestinidad... Deprimeras fuimos al monte. Organizamos un grupo de "foraji-dos" que se internaban en una zona montañosa de Redondela.Con el paso de los meses y a la espera de que la guerra se deci-diese por el bando Republicano, María y Ángel retornan a laciudad donde se esconden en la casa de unos amigos que lesdan habitación y alimentos. Ángel intenta en varias oportuni-dades salir de la zona franquista para ir a pelear junto a los lea-les. Es así como cruza la frontera con Francia, es detenido eneste país y confinado en un campo de concentración. Con laayuda del Consulado cubano en Francia consigue salir deaquella cárcel y adopta una identidad cubana falsa, regresandonuevamente con esta documentación a Vigo. Después de untiempo en Vigo es detenido y enviado a los trabajos forzadosdurante dos años. Las malas condiciones de trabajo le afecta-ron a la salud, teniendo que intervenir el Cónsul de Cuba enVigo, quien solicita su libertad por cuestiones humanitarias,Finalmente, consigue "repatriarlo" desde Lisboa hasta Cuba.María, mientras tanto, colaboraba como enlace de la guerrillabajo el nombre de "Emilia". En varias oportunidades, participó enla realización de emboscadas y acciones de sabotaje: En una oca-sión -señala María- me quedé en el monte varios días, aprendí adisparar, hice largas caminatas, tomé parte en dos emboscadas, …La policía y los falangistas andaban en busca de María hastaque le tendieron una trampa y fue detenida en la pensión en laque habitaba. María es llevada con su hija Dorita a la cárcel deVigo. Después de una temporada en libertad es nuevamentedetenida, intercediendo de nuevo el Cónsul cubano. La situa-ción de María y su familia era muy difícil. Estaba muy contro-lada por la policía, sobreviviendo de la venta en la calle de pes-cado que iba todos los días a buscar al Berbés. Al poco tiempole llegan los billetes que le manda su marido desde Cuba. Esasí como en 1944 embarca junto a sus hijos en el buque"Marqués de Comillas". Junto a ellos viajaba el matrimonioformado por el médico de Tui, Francisco Comesaña, y porAsunción Concheiro. Francisco, también comunista, habíaestado preso y a punto estuvo de ser fusilado. María llegó a Cuba e inmediatamente se puso a militar en elPartido Socialista Popular (comunista). Su primera actividad fuela de recorrer este país denunciando al régimen franquista. Conel comienzo del movimiento revolucionario encabezado porFidel Castro y el Movimento 26 de julio, María realiza una inten-sa actividad de apoyo a la resistencia cívica que se desarrolla enlas ciudades en apoyo a la guerrilla que luchaba para derrotar al

39Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 39

dictador Batista. María participaba en las manifestaciones, ven-día bonos, escondía combatientes etc. Con el trunfo de laRevolución, María Araúxo funda en su casa el primer Comité deDefensa de la Revolución del barrio marinero de Casablanca..También integra la Federación de Mujeres Cubanas y recibe pre-paración militar para defender la naciente revolución. Durante lainvasión de 1961, promovida por EE.UU., María Araúxo tuvouna destacada participación como miliciana, contrarrestando losintentos de la reacción de organizar una resistencia en el interiorde Cuba. Con su trabajo de miliciana logró detener a más de dos-cientos elementos contrarrevolucionarios. Durante su amplia trayectoria política, María Araúxo fue dis-tinguida con varias condecoraciones, entre ellas la "Orden AnaBetancourt", que le fue entregada por el Comandante FidelCastro, la "Medalla 23 de agosto", por la Federación deMujeres Cubanas y la "Medalla 28 de septiembre" otorgadapor los Comités de Defensa de la Revolución.María Araúxo, incansable luchadora, falleció en la Habana enla navidad de 1989.

40 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 40

Carmen AriasBADE 1907 /BOS AIRES

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 41

Carmen naceu o 4 de febrero de 1907 nunha aldea perdida deGalicia chamada Bade, pertencente á Parroquia de Vilamaior,no Municipio de Sarria (Lugo). Era filla de Benigno Arias ede Dolores López. Seus pais coidaban unha propiedade cha-mada "Avelaira", que foi construída en 1706. Carmen era asegunda de oito irmáns.Como a maioría dos mozos da súa época, Carmen abandonou oseu Bade natal e trasladouse á Arxentina, xunto a unha irmá deseu pai. Partiu do porto da Coruña xunto a Juana Arias, quen via-xaba acompañada dos seus cinco fillos. Tamén partiu con ela asúa prima Teresa Fernández. Chegaron á Arxentina en 1923. Poraqueles anos gobernaba este país o Presidente Alvear. MentresCarmen cruzaba o gran océano cara a América, un cantante cha-mado Carlos Gardel facía o mesmo percorrido pero á inversa.Non tardou moito en conseguir emprego en casa dunha fami-lia da burguesía crioula. Segundo nos contará seu fillo Alfredo:no primeiro emprego durou moi pouco. O traballo era duro emal remunerado. Anos despois, en agosto de 1928 foi contra-tada por Celia da Serna e Ernesto Guevara Lynch. Era unmatrimonio novo que había uns días, exactamente o 14 dexuño, tiveran o seu primeiro fillo, de nome Ernesto.Despois do nacemento casual de Ernesto en Rosario, trasladá-ronse a Bos Aires. É nestas circunstancias cando Carmen écontratada. Logo duns meses na capital, regresaron conErnesto e con Carmen a Puerto Caraguatai.A nova residencia quedaba a tan só 400 metros do límite conParaguai. Don Ernesto tiña unha explotación de herba mateque estaba sobre o río Paraná. Alí foi onde Ernestito deu osseus primeiros pasos e realizou os seus primeiros xogos infan-tís. Segundo algúns historiadores, foi a propia Carmen quen obautizou co alcume de "Teté", que o acompañará como alcumefamiliar durante toda a súa vida.

43Mulleres da emigración

CCAARRMMEENN AARRIIAASS

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 43

Na selva misioneira estiveron vivindo máis de dous anos. CandoCelia quedou embarazada por segunda vez e estaba a piques deparir regresou a Bos Aires. A viaxe fixérona no Iberá, un vellobarco que navegou durante 50 anos no río Nilo e levaba décadaspercorrendo o Paraná. A idea da familia era residir uns mesesdespois do parto de Celia en Bos Aires, para logo retornar aMisiones. Aos poucos días da chegada nacía a segunda filla dosGuevara, a quen porían tamén o nome de Celia. En San Isidro vivían María Luisa Guevara Lynch e o seu mari-do. María era a irmá de Don Ernesto. Alí radicaron, xustamen-te nunha casa que quedaba na parte traseira do chalé que estesposuían. A nova residencia quedaba na localidade de SanFernando, onde o pai tiña un estaleiro en sociedade cun amigo. Celia era unha muller moderna á que lle gustaba practicardeportes, especialmente natación. No verán aproveitaba a pro-ximidade do río da Prata para tomar o sol e nadar. Case a dia-rio trasladábase con Ernestito e con Carmen. Preparabanalgúns bocadillos e pasaban alguhas horas do día disfrutandodo río das augas cor león. Cando os días de outono permitíanoe non facía frío tamén aproveitaban para se dar un baño.Ernestito, mentres tanto, aprendía a nadar e Carmen, comosempre, desde a praia observaba o que facía o neno.

44 Mulleres da emigración

Benigno Arias, pai deCarmen Arias.

Foto familiar de Carmen Arias.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 44

Unha mañá de maio, Ernestito colleu unenfriamento que lle produciu unha bronquiteaguda, o que derivou no seu primeiro ataquede asma. A partir daquel acontecemento a vidados Guevara cambia radicalmente. A enfermi-dade de Ernestito levounos a mudarse envarias oportunidades na busca do mellor climapara que Teté puidese sobrelevar o asma. De San Isidro trasladáronse á capital e poste-riormente os médicos lle recomendaron queErnesto necesitaba un clima de montaña. BosAires tiña un clima moi húmido que lle produ-cía constantes convulsións bronquiais. Un doslugares que por aqueles anos recomendaban osmédicos era Alta Gracia, especialmente paraos enfermos que padecían tuberculose.Don Ernesto Guevara no seu libro Meu fillo oChe conta aspectos da vida de Carmen Ariasen relación á súa familia:Non podería precisar exactamente cando chegou á nosa casaCarmen Arias, quen co tempo pasou a ser como un membro dafamilia. Pasaron moitos anos, pero non se me desdebuxa a súafigura cando, recén chegada, ergueu a Ernestito, que aínda nonsabía camiñar. Estouna vendo conversar coa miña muller. Erarobusta, moi loura e con moitas pencas, de ollos claros, sinxe-la e parca. Entendeuse con Celia a penas cruzaron unhas can-tas palabras e quedou como coidadora do meu fillo; despois foicomo a nai dos que lle viñeron.Non lle importaban nin o soldo nin as comodidades. Apegárasea nós. Nunha época vivimos coa miña nai nun departamento darúa Santa Fe e Guide, no primeiro piso. Pasaron corenta anose o edificio está hoxe igual que cando o habitamos, só que ungran letreiro corre sobre os balcóns anunciando unha academiacomercial. Cada vez que paso por alí -e paso por alí case tódo-los días- non podo deixar de mirar os seus balcóns; aínda meparece ver a Carmen con Ernesto no colo tomando o sol.Carmen, a Galega, como lle diciamos con agarimo, quedou acargo de Ernestito e non se despegaba del, ata que oito anosdespois saía da nosa casa para casar cun dos homes máis bosque coñecín, Don Alfredo Gabela.Encariñouse tanto co meu fillo que acabouno querendo coma seu,e logo encariñouse con tódolos que viñeron detrás. Cando algúndeles facía unha trasnada demasiado gorda e eu lle quería dar unhalabazada invariablemente caía sobre os brazos de Carmen, quesempre se interpuña sen que eu puidese evitalo. Regañábaa e a

45Mulleres da emigración

Carmen Arias ao chegar áArxentina cun familiar.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 45

miña muller facía o mesmo, diciámoslle que malcriabaaos nosos fillos. Ela non contestaba pero seguía a facelo.Acompañounos en Bos Aires, mentres vivimos nun bodepartamento, pero acompañounos tamén en tódalasviaxes que fixemos ao interior. Estivo na estancia dosMoore en Entre Ríos, no Socorro dos Echague, nocampo da miña muller en Villa Sarmiento e en PuertoCaraguatai de Misiones, onde a vida era máis difíciltanto polo clima coma pola xente que habitaba esasrexións. Como unha visión lonxana lémbroa, todaqueimada polo sol ardente, levando a roupa á cabezae lavándoa na beira do río Paraná, porque segundo ela,esa era a maneira de lavar na súa terra. Lavaba e plan-chaba e facíalle a comida a Ernesto, e despois fíxoocon tódalas nosas criaturas.Logo acompañounos varios anos na cidade de AltaGracia, sempre a cargo dos nosos fillos.

ALTA GRACIA

Carmen Arias en 1931 coñece na casa de Mercedes -unhaparenta súa- a Alfredo Gabela. A partir daquel encontro come-za o noivado entre ambos. Gabela era emigrante como ela, ori-úndo da provincia de Asturias.En 1932, os Guevara decidiron establecerse en Alta Gracia,provincia de Córdoba, localidade serrana onde o clima era secoe de altura, moi recomendable para as persoas asmáticas. Cando ela decidiu casar, -conta don Ernesto- despois de moitasdilacións porque non quería facelo ata que o "neno Robertito"fose máis grande, deunos a nova que para nós caeu como unhabomba. Íasenos con ela parte da nosa familia. Lembro a despe-dida na vella estación de Alta Gracia, ela asomada á ventá dotren que comezaba a andar e chorando a mares lle dicía á miñamuller, sinalando a Robertito: "....! e cóidemo ben, señora!".Moitas veces con Celia temos lembrado esta despedida..En Alta Gracia os Guevara viviron once anos. Os vínculos conCarmen e Gabela continuaron, mesmo a filla maior de Carmenpasou varias vacacións na casa de Alta Gracia. Don Alfredoséguenos lembrando: Se eu tivese que personalizar a lealdade, non teño a menor dúbi-da que o faría na que hoxe é dona Carmen Arias de Gabela.Cando dirixo meu pensamento cara ao pasado, confúndensemeas imaxes e non podo despegar en todo ese conxunto unhas dou-tras. Alta Gracia, o Socorro, Galarza, Puerto Caraguatai; todas

46 Mulleres da emigración

Ché en Misiones.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 46

estas cuosas que vin e vivín, hoxe só as podo lembrar vincula-das coa imaxe de Carmen Arias, quen por todos estes sitiosacompaña á miña familia. Pero cando penso nela evoco inme-diatamente toda a rapazada que formaban meus fillos. Todoseles ao coidado de este anxo tutelar que se chamaba Carmen.Pero un día Carmen, nunha viaxe que fixo a Bos Aires, coñeceuá súa media laranxa, don Alfredo Gabela. Era tamén español, undos homes de corazón máis puro e xeneroso que coñecín, e alealdade de Carmen só era comparable á lealdade de Alfredo.

GUERRA CIVIL ESPAÑOLA

Cando estoupa a guerra civil española os pais de Ernesto tomanpartido pola España republicana. A casa dos Guevara converteusenun comité de solidariedade con aquela causa democrática.Ernestito xogaba con outros nenos da súa idade á guerra civil, cosseus soldadiños. El sempre tomaba partido polo bando republicano.Seu tío, o intelectual comunista Cayetano Córdova Iturburu,por aquel entón estaba en España como corresponsal de guerra,

47Mulleres da emigración

Carmen Arias e o Che.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 47

enviado polo periódico Crítica. Polas informacións que lleenviaba seu tío, Ernestito ía seguindo paso a paso, nun planoque tiña, o desenvolvemento das batallas.Logo de perdida a guerra civil e xa instalados en Bos Aires,tanto a familia Guevara como así tamén Carmen Arias partici-pan activamente nos actos antifranquistas.

ERNESTO PERCORRE AMÉRICA

Durante a súa xuventude Ernesto, mentres estuda mediciña,realiza dúas longas viaxes por América Latina. A primeiraxunto a Alfredo Granados e a segunda co seu amigo Carlos"Calica" Ferrer. Estas viaxes serán decisivas para que Ernestoentendese o que estaba a pasar no mundo. Naqueles percorri-dos pola América profunda, atopou sentido á súa vida.Cuba na década do 50 estaba gobernada polo ditadorFulgencio Batista. Todo o país era un enorme "garito" dos ricosnorteamericanos, mentres o pobo vivía miserablemente. Ungrupo de mozos martianos do Partido Ortodoxo tentar sublevarao pobo organizando o histórico asalto do Cuartel Moncada, o26 de xullo de 1953. A acción revolucionaria fracasa, aíndaque a súa repercusión serviu para prender a chama revolucio-naria. Fidel Castro e un pequeno grupo de asaltantes, que sal-varon a súa vida, terminarán no cárcere.

48 Mulleres da emigración

Che con nenos.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 48

Ao saír do cárcere, Fidel Castro e o resto dos combatentes mar-tianos trasládanse a México coa idea de organizar unha expe-dición armada que puidera regresar a Cuba e comezar a segun-da e definitiva independencia deste país. A estadía de Fidel enMéxico coincide coa chegada de Ernesto á capital azteca. Através dun amigo en común logra contactar co comandante daexpedición. Na primeira reunión con Fidel, Ernesto queda con-vencido de que aquel home estaba disposto a realizar a revolu-ción no seu país. Ernesto sae entusiasmado con aquel proxec-to, ao que se incorpora de xeito inmediato.Durante o tempo que reside en México adícase a traballarcomo fotógrafo. Neses meses participa xunto ao resto dos futu-ros expedicionarios en prácticas militares. A misión deGuevara na expedición sería a de médico.O goberno mexicano, informado dos preparativos militares, faiunha redada e son detidos os cabecillas do movemento e o pro-pio Guevara. Ao saír en liberdade Fidel Castro comprométesea realizar tódalas xestións necesarias para que o mozo Guevarapuidera saír en liberdade, xa que non era cubano coma o restoe estaba nunha situación ilegal.

SERRA MAESTRA

Posto Guevara en liberdade, comezan os preparativos para apartida no iate Granma. Despois de varios días de navegación,o 2 decembro de 1956 cun total de 82 expedicionarios, cheganá costa cubana. Os militares que xa estaban alertados da che-gada do continxente insurxente, producen grandes baixas entreos revolucionarios. Tan só un grupo deles logra sobrevivir,entre eles Fidel e Raúl Castro, Ernesto, Camilo Cienfuegos,Juan Almeida, Ramiro Valdéz, Efigenio Ameijeiras, entreoutros. Os sobrevivintes comezan o camiño a Serra Maestra.Nos primeiros enfrontamentos contra as tropas de Batista,Ernesto amosa unha gran valentía e audacia. Rapidamente asúa personalidade, o seu temperamento e a súa responsabilida-de lévano a se destacar do resto dos guerrilleiros. É así comode médico da expedición pasa a ser un dos comandantes doMovemento 26 de xullo. Cando se confirmou a nova de que Ernesto era o guerrilleiroarxentino que estaba en Serra Maestra e que era chamado popu-larmente "Che", comezaron a chegar as primeiras cartas clan-destinas. O Buzón ou lugar de recepción era a dirección deCarmen e Alfredo. As cartas codificadas tiñan a sinatura de Teté.Na xa histórica batalla de Santa Clara, Guevara dálle o golpede gracia ao exército batistiano. Aquel trunfo militar permite a

49Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 49

ofensiva final das distintas columnas que se dirixen á Habana,baixo a dirección do Comandante Fidel Castro.Ernesto, xa convertido no Che, convértese xunto a Fidel nundos líderes indiscutibles da revolución trunfante. A nova dacaída de Batista impacta en todo o mundo. Na Arxentina afamilia Guevara e a propia Carmen Arias estoupan de lediciaao saber que Ernesto estaba con vida e que entrara trunfante aocarón de Fidel Castro e as tropas guerrilleiras.

PUNTA DO ESTE

En agosto de 1961, con motivo da reunión do ConselloInteramericano Económico e Social na cidade de Punta doEste, o Che foi a gran figura daquel encontro.Guevara, uns días despois, viaxou secretamente á Arxentinapara se reunir co presidente Arturo Frondizi. Despois de man-ter aquela secreta reunión, Ernesto visitou a unha tía e pasoupola casa de Carmen Arias. Ernesto -lémbranos Alfredo- chega nun coche acompañadodun militar e dunha persoa da súa escolta cubana. Ao golpeará porta da nosa casa, miña nai quedou moi impactada ao verque era o propio "Teté" quen a fora visitar. Ernesto tan só esti-vo uns minutos, tomou un vaso de auga e seguiu viaxe rumboao avión que o levaría novamente a Uruguai.

50 Mulleres da emigración

Carmen Arias e Celiaa nai do Che.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 50

Este encontro de Guevara con Arturo Frondizi costaralle aopouco tempo o seu cargo de presidente da Arxentina. Así nosrelata don Ernesto este acontecemento: No ano 1961, Ernesto, convertido xa no "Che Guevara" esendo ministro do goberno de Fidel Castro, viaxou a Punta doEste no Uruguay, presidindo unha misión cubana que debíarepresentar a esa nación nas reunións da OEA, que se ían des-envolver nesta cidade. Por suposto, toda a nosa familia, quevivía en Bos Aires, aproveita a oportunidade da proximidadede Punta do Este para estar con Ernesto uns cantos días.Alfredo Gabela tamén tomou o primeiro barco que partía parao Uruguai e foi reunirse connosco.O matrimonio Gabela tivo sempre as portas da súa casa aber-tas para Ernesto. Cada vez que el viaxaba desde Córdoba a BosAires, o primeiro que facía era ir visitar ao matrimonio e, xamáis home sendo estudante, sempre mantivo a estreita amiza-de que uniu aos meus fillos cos Gabela.Alfredo conta que seu pai se traslada a Punta do Este para salu-dar a Ernesto. Ao chegar a este famoso balneario deu unhas vol-tas pola cidade atopándose cun grupo numeroso de persoas quecasualmente ían acompañando ao Che. Ao se recoñecer ambos,déronse unha gran aperta e charlaron uns breves minutos.Ernesto regaloulle unha caixa de tabaco e díxolle que se sumase

51Mulleres da emigración

Che abrazando á súa nai

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 51

á comitiva dos seus familiares, que taménestaban en Punta do Este. Así poderían vol-verse a encontrar.Roberto Guevara, irmán de Ernesto, lembraque Gabela era un home tan modesto quecando foi a saludar ao Che a Punta do Esteachábase Guevara rodeado de decenas depersoas nunha sala e que Alfredo Gabelaestaba afastado do grupo, para non molestar.Ao ver esta situación Ernesto pegoulle unberro: "Que fas aí afastado Alfredo.Achégate ao grupo". Cando Gabela se ache-gou, Ernesto deulle unha cariñoso aperta.Non quero deixar pasar este pequeo relato senpor nel unha acotación á marxe. Había xacomo dous ou tres anos que Carmen estabacasada e vivía en Bos Aires. Mantiñamos sem-pre unha estreita correspondencia, pola que sepercatou de que este ano eu tivera seriosinconvenientes pecuniarios; toda a produción

de herba mate de Caraguatai en Misiones - que era a miña prin-cipal fonte de recursos- roubáranma. Achegábase o día de Nadal.Unha tarde chegounos por correo unha bolsa cargada de todaclase de xoguetes, lambetadas e froitas, cunha carta, que aíndaconservamos, de Alfredo Gabela, que dicía: "Non podo permitirque vostedes pasen o Nadal sen festexalo como é debido".

OS ÚLTIMOS ANOS DE GUEVARA.

Guevara é encomendado pola condución da RevoluciónCubana para que axude a outros pobos do mundo co fin de quese puidesen liberar do xugo imperialista. Durante unha longatempada participa na guerrilla no Congo, onde recibe a tremen-da nova da morte de Celia, a súa nai. Logo trasládase a Bolivia,onde intenta organizar unha base guerrilleira para todaAmérica Latina. O seu intento fracasa e é asasinado pola CIAe o exército boliviano o 9 de outubro de 1967.Durante aqueles anos, as novas sobre o posible asasinato deErnesto eran continuas nos medios de comunicación. Ata quechegou a última e verdadeira. Ao principio pensouse que eraunha nova mentira. Posteriormente, confirmouse o asasinatode Teté. Carmen e Alfredo quedaron conmovidos ante a tre-menda nova. Durante moito tempo as historias vividas conErnesto -que para Carmen era como un fillo- rondan pola súamente. Non pocas veces as bágoas lle saltaban dos seus olloslembrando con emoción as fotos de Ernesto.

52 Mulleres da emigración

Alfredo Gabela eCarmen Arias.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 52

Carmen nació el 4 de febrero de 1907 en una aldea perdida deGalicia llamada Bade, perteneciente a la Parroquia deVilamaior, en el Municipio de Sarria (Lugo). Era hija deBenigno Arias y de Dolores López. Sus padres cuidaban unapropiedad llamada "Avelaira", que fue construida en 1706.Carmen era la segunda de ocho hermanos.Como la mayoría de los jóvenes de su época, Carmen abandonó suBade natal y se trasladó a la Argentina, junto a una hermana de supadre. Partió del puerto de La Coruña junto a Juana Arias, quienviajaba acompañada de sus cinco hijos. También partió con ella suprima Teresa Fernández. Llegaron a la Argentina en 1923. Poraquellos años gobernaba este país el Presidente Alvear. MientrasCarmen cruzaba el gran océano hacia América, un cantante llama-do Carlos Gardel hacía el mismo recorrido pero a la inversa.No tardó mucho en conseguir empleo en casa de una familia dela burguesía criolla. Según nos contará su hijo Alfredo: En elprimer empleo duró muy poco. El trabajo era duro y mal remu-nerado. Años después, en agosto de 1928 fue contratada porCelia de la Serna y Ernesto Guevara Lynch. Era un jovenmatrimonio que hacía unos días, exactamente el 14 de junio,había tenido su primer hijo, de nombre Ernesto.Después del nacimiento casual de Ernesto en Rosario, se tras-ladaron a Buenos Aires. Es en estas circunstancias cuandoCarmen es contratada. Luego de unos meses en la capital,regresaron con Ernesto y con Carmen a Puerto Caraguatay.La nueva residencia quedaba a tan solo 400 metros del límitecon Paraguay. Don Ernesto tenía una explotación de yerbamate que estaba sobre el río Paraná. Allí fue donde Ernestitodio sus primeros pasos y realizó sus primeros juegos infanti-les. Según algunos historiadores, fue la propia Carmen la quelo bautizó con el sobrenombre de "Teté", que lo acompañarácomo apodo familiar durante toda su vida.

53Mulleres da emigración

CCAARRMMEENN AARRIIAASS

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 53

En la selva misionera estuvieron viviendo más de dos años.Cuando Celia se quedó embarazada por segunda vez y estabaa punto de parir regresó a Buenos Aires. El viaje lo hicieronen el Iberá, un viejo barco que navegó durante 50 años en el ríoNilo y llevaba décadas recorriendo el Paraná. La idea de lafamilia era residir unos meses después del parto de Celia enBuenos Aires, para luego retornar a Misiones. A los pocos díasde la llegada nacía la segunda hija de los Guevara, a quien pon-drían también el nombre de Celia. En San Isidro vivían María Luisa Guevara Lynch y su mari-do. María era la hermana de Don Ernesto. Allí se radicaron,justamente en una casa que quedaba en la parte trasera delchalé que estos poseían. La nueva residencia quedaba en lalocalidad de San Fernando, donde el padre tenía un astilleroen sociedad con un amigo. Celia era una mujer moderna a la que le gustaba practicardeportes, especialmente natación. En el verano aprovechaba lacercanía del río de la Plata para tomar el sol y nadar. Casi a dia-rio se trasladaba con Ernestito y con Carmen. Preparaban algu-nos bocadillos y se pasaban algunas horas del día disfrutandodel río de las aguas color león. Cuando los días de otoño lo per-mitían y no hacía frío también aprovechaban para darse unbaño. Ernestito, mientras tanto, aprendía a nadar y Carmen,como siempre, desde la playa observaba lo que hacía el niño.Una mañana de mayo, Ernestito contrajo un enfriamiento quele produjo una bronquitis aguda, lo que derivó en su primerataque de asma. A partir de aquel acontecimiento la vida de losGuevara cambia radicalmente. La enfermedad de Ernestito losllevó a mudarse en varias oportunidades en busca del mejorclima para que Teté pudiera sobrellevar el asma. De San Isidro se trasladaron a la capital y posteriormente losmédicos le recomendaron que Ernesto necesitaba un clima demontaña. Buenos Aires tenía un clima muy húmedo que le produ-cía constantes convulsiones bronquiales. Uno de los lugares quepor aquellos años recomendaban los médicos era Alta Gracia,especialmente para los enfermos que padecían tuberculosis.Don Ernesto Guevara en su libro Mi hijo el Che cuenta aspec-tos de la vida de Carmen Arias en relación a su familia:

No podría precisar exactamente cuándo llegó a nuestra casaCarmen Arias, quien con el tiempo pasó a ser como un miem-bro de la familia. Han pasado muchos años, pero no se me des-pinta su figura cuando, recién llegada, alzó a Ernestito, que aúnno sabía caminar. Estoy viéndola conversar con mi mujer. Erarobusta, muy rubia y muy pecosa, de ojos claros, sencilla yparca. Se entendió con Celia apenas cruzaron unas cuantas

54 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 54

palabras y quedó como niñera de mi hijo; después fue como lamadre de los que le vinieron.No le importaban ni el sueldo ni las comodidades. Se habíaapegado a nosotros. En una época vivimos con mi madre en undepartamento de la calle Santa Fe y Guide, en el primer piso.Han pasado cuarenta años y el edificio está hoy igual que cuan-do lo habitamos, solo que un gran letrero corre sobre los bal-cones anunciando una academia comercial. Cada vez que pasopor allí -y paso por allí casi todos los días- no puedo de dejarde mirar sus balcones; todavía me parece ver a Carmen conErnesto en brazos tomando el sol.Carmen, la Gallega, como le decíamos cariñosamente, quedó acargo de Ernestito y no se despegaba de él, hasta que ocho añosdespués salía de nuestra casa para casarse con uno de los hom-bres más buenos que he conocido, Don Alfredo Gabela.Se encariñó tanto con mi hijo que acabó queriéndolo como suyo,y luego se encariñó con todos los que vinieron detrás. Cuandoalguno de ellos hacía una travesura demasiado gorda y yo le que-ría dar una palmada invariablemente caía sobre los brazos deCarmen, que siempre se interponía sin que yo pudiera evitarlo. Laregañaba y mi mujer hacía lo mismo, le decíamos que malcriabaa nuestros hijos. Ella no contestaba pero lo seguía haciendo.Nos acompañó en Buenos Aires, mientras vivimos en un buendepartamento, pero nos acompañó también en todos los viajesque hicimos al interior. Estuvo en la estancia de los Moore enEntre Ríos, en el Socorro de los Echague, en el campo de mimujer en Villa Sarmiento y en Puerto Caraguatay de Misiones,donde la vida era más difícil tanto por su clima como por la genteque habitaba esas regiones. Como una visión lejana la recuerdo,toda quemada por el sol ardiente, llevando la ropa a la cabeza ylavándola a orillas del río Paraná, porque según ella, ésa era lamanera de lavar en su tierra. Lavaba y planchaba y le hacía lacomida a Ernesto, y después lo hizo con todas nuestras criaturas.Luego nos acompañó varios años en la ciudad de Alta Gracia,siempre a cargo de nuestros hijos.

ALTA GRACIA

Carmen Arias en 1931 conoce en la casa de Mercedes -unaparienta suya- a Alfredo Gabela. A partir de aquel encuentrocomienza el noviazgo entre ambos. Gabela era emigrantecomo ella, oriundo de la provincia de Asturias.En 1932, los Guevara decidieron establecerse en Alta Gracia,provincia de Córdoba, localidad serrana donde el clima era secoy de altura, muy recomendable para las personas asmáticas.

55Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 55

Cuando ella decidió casarse, -cuenta don Ernesto- después demuchas dilaciones porque no quería hacerlo hasta que el "niñoRobertito" fuera más grande, nos dio la noticia que para nos-otros cayó como una bomba. Se nos iba con ella parte de nues-tra familia. Recuerdo la despedida en la vieja estación de AltaGracia, ella asomada a la ventana del tren que comenzaba aandar y llorando a mares le decía a mi mujer, señalando aRobertito: "....! y cuídemelo bien, señora!". Muchas veces conCelia hemos recordado esta despedida..En Alta Gracia los Guevara vivieron once años. Los vínculoscon Carmen y Gabela continuaron, incluso la hija mayor deCarmen pasó varias vacaciones en la casa de Alta Gracia. DonAlfredo nos sigue recordando:

Si yo tuviera que personalizar a la lealtad, no tengo la menorduda que lo haría en la que hoy es doña Carmen Arias de Gabela.Cuando dirijo mi pensamiento hacia el pasado, se me confundenlas imágenes y no puedo despegar en todo ese conjunto unas deotras. Alta Gracia, El Socorro, Galarza, Puerto Caraguatay; todasestas cosas que vi y viví, hoy sólo las puedo recordar hermana-das con la imagen de Carmen Arias, quien por todos estos sitiosacompaña a mi familia. Pero cuando pienso en ella evoco inme-diatamente toda la chiquillada que formaban mis hijos. Todosellos al cuidado de este ángel tutelar que se llamaba Carmen.Pero un día Carmen, en un viaje que hizo a Buenos Aires,conoció a su media naranja, don Alfredo Gabela. Era tambiénespañol, uno de los hombres de corazón más puro y generosoque haya conocido, y la lealtad de Carmen sólo era compara-ble a la lealtad de Alfredo.

GUERRA CIVIL ESPAÑOLA

Cuando estalla la guerra civil española los padres de Ernestotoman partido por la España republicana. La casa de losGuevara se convirtió en un comité de solidaridad con aquellacausa democrática. Ernestito jugaba con otros niños de su edada la guerra civil, con sus soldaditos. Él siempre tomaba parti-do por el bando republicano.Su tío, el intelectual comunista Cayetano Córdova Iturburu,por aquel entonces estaba en España como corresponsal deguerra, enviado por el periódico Crítica. Por las informacionesque le enviaba su tío, Ernestito iba siguiendo paso a paso, enun plano que tenía, el desarrollo de las batallas.Luego de perdida la guerra civil y ya instalados en BuenosAires tanto la familia Guevara como así también Carmen Ariasparticipan activamente en los actos antifranquistas.

56 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 56

ERNESTO RECORRE AMÉRICA

Durante su juventud Ernesto, mientras estudia medicina, reali-za dos largos viajes por América Latina. El primero junto aAlfredo Granados y el segundo con su amigo Carlos "Calica"Ferrer. Estos viajes serán decisivos para que Ernesto entendie-ra lo que estaba pasando en el mundo. En aquellos recorridospor la América profunda, encontró sentido a su vida.Cuba en la década del 50 estaba gobernada por el dictadorFulgencio Batista. Todo el país era un enorme "garito" de losricos norteamericanos, mientras el pueblo vivía miserablemen-te. Un grupo de jóvenes martianos del Partido Ortodoxo inten-tan sublevar al pueblo organizando el histórico asalto delCuartel Moncada, el 26 de julio de 1953. La acción revolucio-naria fracasa, aunque su repercusión sirvió para prender lallama revolucionaria. Fidel Castro y un pequeño grupo de asal-tantes, que salvaron su vida, terminarán en la cárcel.Al salir de la cárcel, Fidel Castro y el resto de los combatientesmartianos se trasladan a México con la idea de organizar unaexpedición armada que pudiera regresar a Cuba y comenzar lasegunda y definitiva independencia de este país. La estancia deFidel en México coincide con la llegada de Ernesto a la capitalazteca. A través de un amigo en común logra contactar con elcomandante de la expedición. En la primera reunión con Fidel,Ernesto queda convencido de que aquel hombre estaba dispues-to a realizar la revolución en su país. Ernesto sale entusiasmadocon aquel proyecto, al cual se incorpora de forma inmediata.Durante el tiempo que reside en México se dedica a trabajarcomo fotógrafo. En esos meses participa junto al resto de losfuturos expedicionarios en prácticas militares. La misión deGuevara en la expedición sería la de médico.El gobierno mexicano, informado de los preparativos milita-res, hace una redada y son detenidos los cabecillas del movi-miento y el propio Guevara. Al salir en libertad Fidel Castro secompromete a realizar todas las gestiones necesarias para queel joven Guevara pudiera salir en libertad, ya que no era cuba-no como el resto y estaba en una situación ilegal.

SIERRA MAESTRA

Puesto Guevara en libertad, comienzan los preparativos para lapartida en el yate Granma. Después de varios días de navegación,el 2 de diciembre de 1956 con un total de 82 expedicionarios, lle-gan a la costa cubana. Los militares que ya estaban alertados de lallegada del contingente insurgente, producen grandes bajas entre

57Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 57

los revolucionarios. Tan solo un grupo de ellos logra sobrevivir,entre ellos Fidel y Raúl Castro, Ernesto, Camilo Cienfuegos, JuanAlmeida, Ramiro Valdéz, Efigenio Ameijeiras, entre otros. Lossobrevivientes comienzan el camino a Sierra Maestra.En los primeros enfrentamientos contra las tropas de Batista,Ernesto demuestra una gran valentía y audacia. Rápidamentesu personalidad, su temperamento y su responsabilidad lo lle-van a destacarse del resto de los guerrilleros. Es así como demédico de la expedición pasa a ser unos de los comandantesdel Movimiento 26 de Julio. Cuando se confirmó la noticia de que Ernesto era el guerrilleroargentino que estaba en Sierra Maestra y que era llamado popu-larmente "Che", comenzaron a llegar las primeras cartas clandes-tinas. El Buzón o lugar de recepción era la dirección de Carmen yAlfredo. Las cartas codificadas tenían la firma de Teté.En la ya histórica batalla de Santa Clara, Guevara le da elgolpe de gracia al ejército batistiano. Aquel triunfo militar per-mite la ofensiva final de las distintas columnas que se dirigena la Habana, bajo la dirección del Comandante Fidel Castro.Ernesto, ya convertido en el Che, se convierte junto a Fidel enuno de los líderes indiscutibles de la revolución triunfante. Lanoticia de la caída de Batista impacta en todo el mundo. En laArgentina la familia Guevara y la propia Carmen Arias estallande alegría al saber que Ernesto estaba con vida y que había entra-do triunfante al lado de Fidel Castro y las tropas guerrilleras.

PUNTA DEL ESTE

En agosto de 1961, con motivo de la reunión del ConsejoInteramericano Económico y Social en la ciudad de Punta deEste, el Che fue la gran figura de aquel encuentro.Guevara, unos días después, viajó secretamente a la Argentinapara reunirse con el presidente Arturo Frondizi. Después demantener aquella secreta reunión, Ernesto visitó a una tía ypasó por la casa de Carmen Arias. Ernesto -nos recuerda Alfredo- llega en un coche acompañado deun militar y de una persona de su escolta cubana. Al golpear lapuerta de nuestra casa, mi madre quedó muy impactada de verque era el propio "Teté" quien la había ido a visitar. Ernesto tansolo estuvo unos minutos, tomó un vaso de agua y siguió viajerumbo al avión que lo llevaría nuevamente al Uruguay. Este encuentro de Guevara con Arturo Frondizi le costará alpoco tiempo su cargo de presidente de la Argentina. Así nosrelata don Ernesto este acontecimiento:

58 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 58

En el año 1961, Ernesto, convertido ya en el "Che Guevara" ysiendo ministro del gobierno de Fidel Castro, viajó a Punta delEste en el Uruguay, presidiendo una misión cubana que debíarepresentar a esa nación en las reuniones de la OEA, que seiban a desarrollar en esta ciudad. Por supuesto, toda nuestrafamilia, que vivía en Buenos Aires, aprovecha la oportunidadde la cercanía de Punta del Este para estar con Ernesto unoscuantos días. Alfredo Gabela también tomó el primer barcoque partía para el Uruguay y fue a reunirse con nosotros.El matrimonio Gabela tuvo siempre las puertas de su casaabiertas para Ernesto. Cada vez que él viajaba desde Córdobaa Buenos Aires, lo primero que hacía era ir a visitar al matri-monio y, ya más hombre siendo estudiante, siempre mantuvola estrecha amistad que unió a mis hijos con los Gabela.Alfredo cuenta que su padre se traslada a Punta del Este parasaludar a Ernesto. Al llegar a este famoso balneario dio unasvueltas por la ciudad encontrándose con un grupo numeroso depersonas que casualmente iban acompañando al Che. Al reco-nocerse ambos, se dieron un gran abrazo y charlaron unos bre-ves minutos. Ernesto le regaló una caja de tabaco y le dijo quese sumara a la comitiva de sus familiares, que también estabanen Punta del Este. Así podían volverse a encontrar.Roberto Guevara, hermano de Ernesto, recuerda que Gabela eraun hombre tan modesto que cuando fue a saludar al Che a Puntadel Este se encontraba Guevara rodeado de decenas de personasen una sala y que Alfredo Gabela se encontraba alejado delgrupo, para no molestar. Al ver esta situación Ernesto le pegóun grito: "Que haces ahí alejado Alfredo. Acércate al grupo".Cuando Gabela se acercó, Ernesto le dio un cariñoso abrazo.No quiero dejar pasar este pequeño relato sin poner en él unaacotación al margen. Hacía ya como dos o tres años queCarmen estaba casada y vivía en Buenos Aires. Manteníamossiempre una estrecha correspondencia, por la que se enteró deque ese año yo había tenido serios inconvenientes pecuniarios;toda la producción de yerba mate de Caraguatay en Misiones -que era mi principal fuente de recursos- me la habían robado.Se acercaba el día de Navidad. Una tarde nos llega por elcorreo una bolsa cargada de toda clase de juguetes, golosinasy frutas, con una carta, que aún conservamos, de AlfredoGabela, que decía: "No puedo permitir que ustedes pasen lasNavidades sin festejarlas como es debido".

LOS ÚLTIMOS AÑOS DE GUEVARA.

Guevara es encomendado por la conducción de la RevoluciónCubana para que ayude a otros pueblos del mundo con el fin de

59Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 59

que se pudieran liberar del yugo imperialista. Durante una largatemporada participa en la guerrilla en el Congo, donde recibe latremenda noticia de la muerte de Celia, su madre. Luego se tras-lada a Bolivia, donde intenta organizar una base guerrillera paratoda América Latina. Su intento fracasa y es asesinado por laCIA y el ejército boliviano el 9 de octubre de 1967.Durante aquellos años, las noticias sobre el posible asesinatode Ernesto eran continuas en los medios de comunicación.Hasta que llegó la última y verdadera. Al principio se pensóque era una nueva mentira. Posteriormente, se confirmó el ase-sinato de Teté. Carmen y Alfredo se quedaron conmovidosante la tremenda noticia. Durante mucho tiempo las historiasvividas con Ernesto -que para Carmen era como un hijo- ron-dan por su mente. No pocas veces las lágrimas le saltaban desus ojos recordando con emoción las fotos de Ernesto.

60 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 60

Aurea CondeCARBALLEDA 1907/BRASIL 1966

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 61

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 62

Aurea González de Conde, "A Raíña do Plátano", como llechamaban no Brasil, naceu en 1889 en Santa María deSobradelo, unha parroquia situada ao noroeste do concello deCarballeda de Valdeorras. En 1906, cando tiña 17 años, emigra coa súa familia para oBrasil. Partiu do porto de Vigo e despois de case 15 días de nave-gación chegou a Salvador de Baía. Logo o barco recalou en Ríode Xaneiro, para desembarcar finalmente no porto de Santos.Naquel porto brasileiro establecérase unha colonia importantede emigrantes. Segundo o censo de 1913, realizado polas auto-ridades administrativas de Santos, residían 8.291 españoisentre os 88.967 habitantes da cidade. A radicación desta enor-me colonia levou aos inmigrantes españois a fundar unha dasprimerias institucións mutuais do Brasil, o Centro Español eRepatriación de Santos, o 6 de xaneiro de 1895.Segundo o historiador Ricardo Evaristo Santos: "Comezou a traballar en distintas actividades, cando chegou acoñecer por casualidade ao señor Luciano de Castro, españolnatural das Illas Canarias, e que tiña unha pequena produciónde plátanos nas terras de Vargem Grande (Guaruja). El ade-mais diso era un gran mergullador. O seu primeiro traballo foia retirada dunha carga (material dun pequeno barco) que esta-ba na época depositado no fondo do esteiro do porto de Santos.Debido a este tipo de traballo, conseguiu máis tarde alugarunhas terras, adquirindo logo no ano 1903 embarcacións quepuideran facilitar esa actividade. Máis tarde, en 1906, adquireunha área de terra, en fronte do Monte Cabrao, no Canal deBertioga, sitio ese denominado Morro do Leao ou Morriños.Alí é onde monta un pequeno estaleiro para arranxa-las súasembarcacións, pasando tamén a adicarse á agricultura: laran-xas, coliflor e outras verduras, mesmo pasto para os animaisque servían ao destacamento policial da época."

63Mulleres da emigración

AAUURREEAA CCOONNDDEE

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 63

Ao pouco de chegar Aurea coñece a Luciano e casan en 1907. Omatrimonio instálase a vivir en Vargem Grande. Ela, afeita aotraballo no campo, ponse mans á obra xunto ao seu marido. Enpouco tempo lograron transformar terras pantanosas e insalubresen plantacións de plátanos. En Santos por primeira vez come-zouse a producir plátano de xeito empresarial. O matrimoniodesenvolveu formas ata aquel momento descoñecidas para aprodución e posterior distribución daquel froito. Non abondabacunha boa produción, tamén era necesario que o produto puide-se ser trasladado e posteriormente levado aos mercados doBrasil, mesmo do exterior. Empezou trasladando os plátanos atao mercado de Santos, logo foi provendo aos buques de pasaxei-ros que facían escala rumbo a Bos Aires ou cara a Europa.O marido de Aurea morría o 1 de novembro de 1920. A partirdaquel tremendo suceso, Aurea queda soa ó fronte da empresa.O seu carácter emprendedor lévaa a cultiva-lo plátano noutras

64 Mulleres da emigración

Tamén os galegos cultivaron o

café no Brasil.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 64

zonas do litoral. En 1921 a empresa de Aurea é a maiorexportadora de plátano de todo Santos.Santos era unha cidade puxante. Convertérase no portomáis importante do Brasil. O xornalista español NúñezAcra escribe as súas impresións da cidade no xornal san-tista A Tribuna, o 25 de marzo de 1925:"Son rúas rectilíneas, anchas, de cidade moderna que é,interminables, prolongándose ata a praia, xa fóra doporto. A construción é pobre. Predominan as casas deplanta baixa, coma se houbese présa en construílas paraacubillarse axiña, esperando nas súas postas cheas demostras o paso do progreso que lle diga aos seus habi-tantes: - non estades dacordo coa miña vertixinosa mar-cha mais imporéivo-los rañaceos.Santos tiña hai quince anos a penas vinte mil habitantes,¡e hoxe posúe máis de douscentos mil! É o primeiro portode Brasil, e está xustificado. A súa poboación flutuante é incal-culable. Tódolos grandes e pequenos transatlánticos que fan acarreira ao Prata tocan aquí, o mesmo os cargueiros e veleirosque en profusión enchen o seu amplo e gorecido porto. As rúasde Santos e os seus fermosos xardíns vense repletos da figuramáis exótica da fauna humana, e claro está que todo este inmen-so movemento, que fará de Santos un emporio colosal de incal-culable grandiosidade, reflíctese na súa vida diaria, dándolle unmovemento e balbordo que o mesmo São Paulo non ten."En 1924 contrae matrimonio en segundas nupcias con SeveroConde e Conde, tamén produtor de plátanos. En 1938 morreuSevero Conde e Conde, pasando a empresa a chamarse AureaGonzález Conde. Por aqueles anos amplía a plantación nasterras de Río Branco, en Itanhaem. Xa na década do 40 era amaior exportadora de plátanos de todo o Brasil. En 1947 inte-grouse na empresa de Navegación Luciano Castro e Cía. Ltda.En 1950 a empresa realiza viaxes de cabotaxe baixo o nome debuques "Luciano Castro" e "Aurea Conde". A navieira realiza-ba viaxes a Arxentina e Uruguai.Outros dos españois que sobresaíron no cultivo e a industriali-zación do plátano foron os leoneses Félix e Mateus Flores, queen 1904 fundaron a empresa "Flores e irmáns" para logo cam-biar o nome da fábrica polo de "A Leonesa" Foi unha acredita-da e famosa casa especializada na conserva de plátanos, crea-dora dun produto superiormente dixestivo e agradable ao"marrón-glasé", a "banana-marrón-glasé", de grande acepta-ción nos países do Río da Prata.Aurea e a súa familia tiñan un palacete onde vivían, que que-daba entre as Avenidas Ana Costa e Galeão Carvalhal, nofamoso barrio do Gonzaga, en Santos.

65Mulleres da emigración

Seu primeiro esposoLuciano Castro.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 65

Aurea Conde morreu o 25 de xuño de 1966 aos 68 anos de idade.O 17 de outubro de 1966 o alcalde do Municipio de Santos,Silvio Fernández López, a través do decreto número 3.218. Logo do seu pasamento, o seu fillo Luciano Castro Gonzálezrepartiu as terras que antigamente estaban adicadas á explota-ción de plátanos. A crise económica deste produto levouno atomar esta drástica decisión. Coa repartición e a rápida cons-trución de vivendas, fúndase a barriada denominada VilaÁurea, o 16 de outubro de 1972, que está situada na zonanorte/sur do municipio de Guarujá, estado de São Paulo.Inscrito no distrito de Vicente de Carvalho, limita coas barria-das de Jardim Boa Esperança, Jardim Monteiro da Cruz,Paecará e Parque Estuário, a través do Rio Acaraú, e JardimProgresso, a través da Avenida Áurea Gonzalez Conde.

66 Mulleres da emigración

Exportación do Plátano.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 66

Aurea González de Conde, "La Reina del Plátano", como lellamaban en el Brasil, nació en 1889 en Santa María deSobradelo, una parroquia que se localiza al noroeste del conce-llo de Carballeda de Valdeorras. En 1906, cuando tenía 17 años, emigra con su familia para Brasil.Partió del Puerto de Vigo y después de casi 15 días de navegaciónllegó a Salvador de Bahía. Luego el barco recaló en Río deJaneiro, para desembarcar finalmente en el Puerto de Santos.En aquel puerto brasileño se había establecido una coloniaimportante de emigrantes. Según el censo de 1913, realizado porlas autoridades administrativas de Santos, residían 8.291 espa-ñoles entre los 88.967 habitantes de la ciudad. La radicación deesta enorme colonia llevó a los inmigrantes españoles a fundaruna de las primeras instituciones mutuales del Brasil, el CentroEspañol y Repatriación de Santos, el 6 de enero de 1895.Según el historiador Ricardo Evaristo Santos: "Empezó a trabajar en distintas actividades, cuando llegó aconocer por casualidad al señor Luciano de Castro, españolnatural de las Islas Canarias, y que tenía una pequeña produc-ción de plátanos en las tierras de Vargem Grande (Guaruja). Élademás de eso era un gran buceador. Su primer trabajo fue laretirada de una carga (material de un pequeño barco) que estabaen la época depositado al fondo del estuario del puerto deSantos. Debido a este tipo de trabajo, consiguió más tarde alqui-lar unas tierras, adquiriendo luego en el año 1903 embarcacio-nes que pudieran facilitar esa actividad. Más tarde, en 1906,adquiere un área de tierra, enfrente del Monte Cabrao, en elCanal de Bertioga, sitio ese denominado Morro do Leao oMorriños. Allí es donde monta un pequeño astillero para arreglode sus embarcaciones, pasando también a dedicarse a la agricul-tura: naranjas, coliflor y otras verduras, incluso pasto para losanimales que servían al destacamento policial de la época."

67Mulleres da emigración

AAUURREEAA CCOONNDDEE

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 67

Al poco de llegar Aurea conoce a Luciano y se casan en 1907.El matrimonio se instala a vivir en Vargem Grande. Ella, acos-tumbrada al trabajo en el campo, se pone manos a la obra a lapar de su marido. En poco tiempo lograron transformar tierraspantanosas e insalubres en plantaciones de plátanos. En Santospor primera vez se comenzó a producir plátano de formaempresarial. El matrimonio implementó formas hasta aquelmomento desconocidas para la producción y posterior distribu-ción de aquel fruto. No bastaba con una buena producción,también era necesario que el producto pudiera ser trasladado yposteriormente llevado a los mercados del Brasil, incluso delexterior. Empezó trasladando los plátanos hasta el mercado deSantos, luego fue proveyendo a los buques de pasajeros quehacían escala rumbo a Buenos Aires o hacia Europa.El marido de Aurea fallecía el 1 de noviembre de 1920.A partir de aquel tremendo suceso, Aurea se queda sola alfrente de la empresa. Su carácter emprendedor la lleva a culti-var el plátano en otras zonas del litoral. En 1921 la empresa deAurea es la mayor exportadora de plátano de todo Santos.Santos era una ciudad pujante. Se había convertido en el puer-to más importante del Brasil. El periodista español Núñez Acraescribe sus impresiones de la ciudad en el periódico santista LaTribuna, el 25 de marzo de 1925:"Son calles rectilíneas, anchas, de ciudad moderna que es, inter-minables, prolongándose hasta la playa, ya fuera del puerto. Laconstrucción es pobre. Predominan las casas de planta baja,como si hubiese prisa en construirlas para cobijarse inmediata-mente, esperando en sus puestas llenas de muestras el paso delprogreso que le diga a sus habitantes: - no estáis de acuerdo conmi vertiginosa marcha y os impondré los rascacielos.Santos tenía hace quince años apenas veinte mil habitantes, ¡yhoy posee más de doscientos mil! Es el primer puerto de Brasil,y se justifica. Su población flotante es incalculable. Todos losgrandes y pequeños transatlánticos que hacen la carrera al Platatocan aquí, lo mismo los cargueros y veleros que en profusiónllenan su amplio y abrigado puerto. Las calles de Santos y sushermosos jardines se ven repletos de la figura mas exótica de lafauna humana, y claro es que todo este inmenso movimiento,que hará de Santos un emporio colosal de incalculable grandio-sidad, se refleja en su vida diaria, dándole un movimiento ybullicio que el mismo São Paulo no tiene."En 1924 contrae matrimonio en segundas nupcias con SeveroConde y Conde, también productor de plátanos. En 1938 falle-ció Severo Conde y Conde, pasando la empresa a denominar-se Aurea González Conde. Por aquellos años amplía la planta-ción en la tierras de Río Blanco, en Itanhaem. Ya en la década

68 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 68

del 40 era la mayor exportadora de plátanos de todo el Brasil.En 1947 se integró en la empresa de Navegación LucianoCastro y Cía. Ltda. En 1950 la empresa realiza viajes de cabo-taje bajo el nombre de buques "Luciano Castro" y "AureaConde". La naviera realizaba viajes a la Argentina y Uruguay.Otros de los españoles que se destacaron en el cultivo y laindustrialización del plátano fueron los leoneses Félix y MateusFlores, que en 1904 fundaron la empresa "Flores y hermanos"para luego cambiar el nombre de la fábrica por el de "LaLeonesa" Fue una acreditada y famosa casa especializada en laconserva de plátanos, creadora de un producto superiormentedigestivo y agradable al "marrón-glasé", la "banana-marrón-glasé", de gran aceptación en los países del Río de la Plata.Aurea y su familia tenían un palacete donde vivían, que que-daba entre las Avenidas Ana Costa y Galeão Carvalhal, en elfamoso barrio do Gonzaga, en Santos.Aurea Conde falleció el 25 de junio de 1966 a los 68 años de edad.El 17 de octubre de 1966 el alcalde del Municipio de Santos,Silvio Fernández López, a través del decreto número 3.218. Después de su fallecimiento, su hijo Luciano Castro Gonzálezloteó las tierras que antiguamente estaban dedicadas a laexplotación de plátanos. La crisis económica de este productolo llevó a tomar esta drástica decisión. Con el loteo y la rápidaconstrucción de viviendas, se funda el barrio denominado VilaÁurea, el 16 de octubre de 1972, que está situado en la zonanorte/sur del municipio de Guarujá, estado de São Paulo.Inscrito en el distrito de Vicente de Carvalho, limita con losbarrios de Jardim Boa Esperança, Jardim Monteiro da Cruz,Paecará y Parque Estuário, a través del Rio Acaraú, y JardimProgresso, a través de la Avenida Áurea Gonzalez Conde.

69Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 69

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 70

Sofía CasanovaA CORUÑA 1861/POZNAN 1956

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 71

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 72

Sofía Casanova naceu na rúa San Andrés de A Coruña, o 30 desetembro de 1861. Durante moitos anos pensouse -ela incluí-da- que o seu lugar de nacemento era Almeiras, incluso desco-ñecíase a data exacta do nacemento. O certo é que nos últimosanos, os historiadores poideron dar coa partida de nacemento,que aclara algúns dos aspectos máis escuros da súa biografía.A propia Sofía cóntanos algúns aspectos da súa vida: "Son dosesenta e un, foron os meus pais don Vicente Pérez Eguia,ourensán, e doña Rosa Casanova Estomper. Avós paternos, donVicente Pérez Losada, e materno Juan Bautista Casanova PláCancela, da noble familia dos Plá Freire, os do romanceiro. Omeu pai amigo de Elduayen -e político poeta-, marchou aAmérica, non voltou, e educados os meus dous irmáns e máiseu pola nosa nai e avós, pasamos até os meus trece anos enArmendeira e A Coruña, onde na célebre escola de doñaConcha aprendín máis que hoxe ensínase nas modernas. Paraa nosa educación decidiron a nosa nai e avós instalarnos enMadrid, e a nosa educación foi o esmerada de entón".A desaparición do pai é un duro golpe emocional para Sofía.Esta situación de abandono a leva a utilizar somente o apelidomaterno, intentando esquecer para sempre a figura do seu pai.Durante a súa permanencia en Madrid vive nun modesto ereducido piso. Ós poucos anos falecen os seus avós maternosos que a introduciran no máis selecto da vila madrileña. Axove Sofía era apadriñada polo Conde de Andino -PatricioAguirre de Tejada-, coruñés de familia ferrolán, estreito cola-borador de Alfonso XII, quen a presentou nos salóns doMarqués de Valmar, Campoamor e Núñez de Arce, en onde seforma literariamente. Nestos anos comenza a súa laboura poé-tica, o seu talento e a súa forza declamativa son o motivo polocal o Rei a invita a recitar na súa corte, costeándolle a publi-cación do seu primeiro libro titulado "Poesías". Sofía cos seus

73Mulleres da emigración

SSOOFFÍÍAA CCAASSAANNOOVVAA

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 73

vinte anos era unha muller distinguida, culta, de ollos clarose cabelos loiros. A súa intelixencia, a súa persoalidade e a súabeleza física, convírtena nunha das figuras máis destacadasda vida literaria do momento.En 1886 chega a Madrid o escritor polaco WincentyLutoslawsky, quen estaba interesado en estudar a melancolíana poesía española. A través de Campoamor ponse en contac-to con Sofía, xa que ésta sintetizaba na súa obra poética o queestaba buscando o escritor polaco.Lotoslawki, que era da nobleza polaca, con grandes extensiónsde terras no seu país, quedou impactado coa cultura e a belezade Sofía. Durante a segunda visita que lle realiza, según contaa escritora galega Rosario Martínez no seu libro "Galicia LaInefable", relata que: "A visita repetiuse ó día seguinte na quea galega agasallou ó polaco cun exemplar adicado de"Poesías". Na mesma páxina onde a xove escribira a dedicato-ria, Wincenty Lutoslawski- que así se chamaba o estranxeiro-levado dun impulso incontible escribiu estas líneas en polaco:"Ta kobieta Bedzie moja zona", é dicer: "Esta muller vai a sera miña esposa", frase que Sofía non entendeu nen él lle tradu-ciu naquel intre".O conde polaco, inspirado pola lectura dos grandes escritoresrománticos do seu país, e ante o seu espíritu patriótico -xa quehai que lembrar que Polonia estaba sometida polo ImperioRuso-, cree verse reflexado na obra do poeta Mickiewick, oque nunha das esceas de "Dziady", puxera en boca dun perso-eiro místico, que o salvador de Polonia tería que nacer de naiestranxeira. O romántico Lotoslawski creeu que a elexidaestranxeira sería Sofía e por suposto que él sería o pai, queliberaría a Polonia da opresión do zar de Rusia.Sofía quedou aturdida, ante tal insólito amor declarado. Oacoso do polaco, a intelixencia do mesmo, a súa bohemia

74 Mulleres da emigración

Pazo de Almeiras,Culleredo, onde naceu

Sofia e onde viviu a maiorparte da súa nenez.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 74

romántica, levárona a aceptar a proposta de casamen-to. A boda celebrouse en Madrid, o 19 de marzo de1887, a partir desta data convírtese oficialmente enSofía Lustoslawska, súbdita do Zar de todas asRusias. O seu casamento fortuito a levará a per-correr media Europa. Ós poucos meses viaxa coseu marido até Polonia, onde a súa familia ten unextenso latifundio ó borde do río Narew. Tras coñe-cer a súa familia política en Drozdowo, onde perma-nece varios meses, trasládase a Tartu (Estonia), alínace a súa primeira filla. Despois fixará a súa resi-dencia en Moscú, e nace a súa segunda filla.Vivirá en Londres, até que se radica enKazán, cidade da Tartaria rusa. Nesta cidadeten a súa terceira filla.Na lonxana Rusia chea de melancolía escribeen 1894 a novela titulada "El doctor Wolski"posteriormente en poesía "Fugaces" (1898). En1903 escribe "Sobre el Valga helado". Estos seríanos primeiros libros da súa producción literaria, na fría econflictiva Rusia de fins de século.Coa morte da súa primeira filla, Sofia sumerxiuse nunha pro-funda depresión, que a leva a trasladarse a Galicia. En 1896radícase en Mera, -Oleiros- nunha casa coñecida como de"Casilda", alí permaneceu casi dous anos. A súa permanenciaen Mera, a aproveita para contactar con outras persoalidades,que por aqueles anos veraneaban nas praias de Oleiros. É dedestacar a súa amizade con Doña Emilia Pardo Bazán, á quevisitaba no seu Pazo de Meirás. Tamén frecuentaba a FilomenaDato en Moruxo, ou a Fanny Garrido no Pazo de Lóngora.Quizais o máis destacado das súas relacións coa intelectualida-de galega prodúcese coa súa participación nas tertulias daLibrería Regional, de Eugenio Aldao. As famosas reuniónstamén chamadas as tertulias da "Cova Céltica" estaban com-postas polos intelectuais nacionalistas daquela época. Entre osmáis distinguidos podemos nomear a Manuel Murguía, SofíaCasanova, a que se entregara de cheo á causa pola independen-cia polaca, sentíase atraída polas reivindicacións dos rexiona-listas galegos. Polonia e Galicia tiñan problemas comúns aresolver, a súa identidade, o seu idioma, etc. Tanto ela comoLutoslawski, sintonizaron rápidamente cos integrantes destatertulia coruñesa. A pesar da súa simpatía polos rexionalistasSofia non poido realizar unha obra importante en galego, amaior parte dos seus traballos foron en lingua castelán.Mentras Sofía e o seu marido residiron en Mera, a súa casaconvertiuse en lugar de encontro de distinguidos visitantes

75Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 75

estranxeiros, moitos deles escritores polacos en visita aEspaña. Lutoslawski aproveitará a tranquilidade da paisaxegalega para rematar a súa obra cumbre sobre os diálogos dePlatón, mentras Sofía comporá o poema "Yadwiga" onde resal-ta o reencontro coa súa terra.Nesta vila galega terá a súa última filla. A búsqueda do varónque non chegaba. A imposibilidade de ter ese fillo desexadoque liberara Polonia, crearía un malestar na parella que acaba-ría pouco a pouco co matrimonio.Coa chegada desta nova filla, a familia Lutoslawski decide con-tratar a unha xove veciña, nai solteira de Cecebre, Josefa LópezCalvo. A xove deixa ó seu pequeno fillo cos seus avós e trasláda-se con esta familia ó Imperio Ruso. Josefa que non sabía falar ocastelán pasará a expresarse do galego ó polaco. A xove deCambre queda ligada de por vida á propia vida de SofíaCasanova. Máis que asistenta, convertiuse en amiga e compañei-ra de desgracias. En idioma galego ambas coruñesas comentabana diario os sucesos do mundo. Sofía e a súa familia radícanse naGalitzia polaca. Por aqueles anos a universidade desta rexión eraun foco intelectual de gran envergadura. Os Lustoslawski cheosde carisma intelectual convertiron o seu novo fogar en cita obri-gada dos intelectuais da época. Os mércores realizábase na súacasa unha tertulia onde desfilaban artistas, científicos, escritorese políticos. Sofía convertirase na gran embaixadora da culturaespañola nese rico mundo cultural polaco. Logo trasládase aVarsovia onde se consuma a súa separación matrimonial. Coaruptura co escritor polaco, comenza unha serie de idas e voltas aMadrid, até que se establece finalmente na capital do Reino.En Madrid contacta coa intelectualidade máis destacada domomento participando das tertulias dos galegos Basilio Alvarez,

76 Mulleres da emigración

Casa que habitou en Mera,Oleiros, o matrimonio composto por Sofía e o

profesor polaco W.Lutoslawski.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 76

Alfredo Vicenti, Alberto Insua e o xove Castelao. Durante a súapermanencia en Madrid cada vez que podía escapábase paraMera coas suas fillas. Nesta etapa publica "Lo Eterno" 1907,"Más que amor" 1908, unha pequena novela "Princesa del AmorHermoso", 1909, que ilustraría Castelao. "El Pecado" e "El can-cionero de la dicha" en 1911 e "Exóticas" en 1913. Durante esosanos deu unha conferencia no Ateneo de Madrid sobre a muller

77Mulleres da emigración

Sofía en Polonia.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 77

española no estranxeiro. Fundou e presidiu institucións sociaiscomo o Comité Femenino de Hixiene Popular.En 1914 ó pouco de estallar a Primeira Guerra Mundial, Sofíaregresa a Polonia. Alí quedaban fillos e netos. A sanguentaguerra desatada convirte a Polonia nunha gran fronte de bata-lla. Sofía militante da causa do nacionalismo polaco ponse adisposición da súa segunda patria. É así que se incorpora á cruzvermella, a cal a destina a hospital de campaña da Estación doferrocarril Varsovia-Viena. Nesta etapa da guerra o avance ale-mán era imparable, a capital corría o perigro de caer en mansdos xermanos. Por aquel hospital chegaban miles de feridos emoribundos, Sofía sacaba forzas do máis profundo do seu ser.Había que deter ós alemáns para logo independizar Polonia. Ador, o drama da guerra vivido de preto marcarana para sempre.O periódico monárquico ABC coñecedor de que Sofía atopábaseen propio frente de batalla a nomea corresponsal de guerra. SofíaCasanova convertíase desta forma na segunda muller españolacorresponsal de guerra. (A primeira foi Carmen de Burgos naguerra de Marrocos de 1909).As apaixoantes crónicas da guerra conquerían clarexar o queestaba sucedendo neste tremendo conflicto mundial. Os seus arti-gos caracterizáronse pola súa clara toma de posición a favor dospolacos, ensinando a distinguir ós lectores que o polaco e o ruso

78 Mulleres da emigración

Academia da poesía Española. Presidente Alfredo Vicenti. Ao seu lado esquerda, está Sofía Casanova.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 78

eran cousas distintas, e que os polacos como povo dife-renciado aspiraba a súa independencia. Coa caída deVarsovia, Sofía será unha das últimas en ser evacuadas.A pesar da súa laboura periodística non deixará de cola-borar cos comités polacos encargados de asistir á povo-ación na súa fuxida a outras zonas do interior de Rusia.Trasládase a Moscú onde comparte coa súa familia acontinuación da guerra, a fame e o frío. Trasládase aSan Petersburgo de onde continúa a súa labor perio-dística para ABC. En 1916 Rusia pasa por momen-tos moi difíciles, a larga guerra diezmaba ós seusexércitos, a clase política estaba en proceso de des-composición. A finais deste ano é asesiñadoRasputín símbolo da decadencia do zarismo. Todaesta situación dun país en crise dificultaba a regula-ridade da chegada das súas crónicas. As noticias deSofía chegaban tarde pero a pesar deso non perdíanvixencia. Namentras a guerra continuaba os bolche-viques encabezados por Lenin organizaban a revolu-ción que acabaría coa toma dos Palacios de Invernoe a caída dos Zares. Sofía testigo de excepcióndaqueles días que conmoveron ó mundo, -comodixera o outro célebre corresponsal, o norteamerica-no John Reed- seguía paso a paso todo o que acon-tecía tanto no frente da guerra como na Duna. Acorresponsal de ABC participou dos debates históri-cos entre os mencheviques e bolcheviques.En medio dunha confusión internacional moi grandeSofía Casanova intenta esclarecer ós lectores españo-les o que estaba pasando nesos días en que os bolche-viques tomaran o poder baixo a consigna de "Todo elpoder a los Soviet".A súa avidez por informar, a anima a entrevistarsecon León Troski o cal era un dos líderes da revolu-ción Rusa. Aquela mañán de intenso frío, chegaxunto a súa asistenta "Pepa" de Cecebre, até o mesmodespacho de Troski, situado na sede do governopopular -Instituto Smolny- onde lle realiza unhalonga entrevista que aparecerá no periódico ABC.Durante o proceso revolucionario os bolcheviquesfusilan a dous dos seus cuñados cos cais Sofía estabamoi encariñada, xa que os coñecía dende moi peque-nos. O terror causado polos comunistas entre os bur-gueses polacos e coa familia Lutoslawski, fará queSofía tome partido contra a revolución de outubro.En 1918 o governo español realiza xestións para que

79Mulleres da emigración

Sofía Casanova.

Montrove, Oleiros 1919 xa estabaconsagrada como escritora.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 79

esta familia poida trasladarse a Polonia, país este que despoisda guerra pasou a ser recoñecido como Estado independente.En 1919 Sofía conquire chegar a España xunto a "Pepa" nuntren militar. A súa chegada a Madrid é celebrada polos secto-res máis conservadores, os seus artigos sobre a guerra déronlleunha gran fama periodística. Ó chegar á A Coruña o recibimen-to foi extraordinario, as autoridades coruñesas acolléronacomo unha auténtica heroina. Así nos conta Sofía este paso porGaliza: "Ó vir a España milagreiramente a fins de 1919, cáse-que cega e pobrísima, a miña patria acolleume amorosamente,e por suscripción popular foime agasallada a Gran Cruz daBeneficiencia que o Rei e o seu governo me concederon.A miña amada Coruña outorgoume un recibimento que meresucitou, e tamén en Vigo, Lugo, Caldas, Betanzos e Baiona,o meu povo demostroume o seu cariño, ó cal correspondo contoda a miña alma.Tais manifestacións de afecto repetíronse cando catro anosdespois solicitouse para min o Premio Novel de Literatura ecando se me outorgou a Gran Cruz de Alfonso XII".Nestos anos escribe, "De la guerra" (1916). "De la RevoluciónRusa en 1917" ou "La Revolución rusa en 1917, (1917). LaRevolución bolchevista (Diario de un testigo)" (1920).Sofía Casanova foi membro Correspondiente da RealAcademia Galega, sendo elevada o 16 de decembro de 1952 ómáis alto grado da Academia como Académico de Honor.A súa residencia será definitivamente Polonia. A Segunda GuerraMundial e a posterior declaración da República Socialista dePolonia, deixarana atrapada dentro dun sistema político, ó cal elacombatira. Os seus últimos anos vivíraos na casa da súa filla máisnova na cidade de Poznan, falecendo en 1958.Sofía Casanova é a outra gran muller galega, xunto a Rosalía,Concepción Arenal e a Condesa de Pardo Bazán. Sofía é a granesquecida das catro. A súa obra literaria e a súa paixón huma-na ben valen un recoñecemento da historia.

80 Mulleres da emigración

Sofía Casanova.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:09 Página 80

Sofía Casanova nació en la Rúa San Andres de A Coruña, el 30 deseptiembre de 1861. Durante muchos años se pensó -ella incluida-que su lugar de nacimiento era Almeiras, incluso se desconocía lafecha exacta del nacimiento. Lo cierto es, que en los últimos añoslos historiadores han podido dar con la partida de nacimiento, queaclaran algunos de los aspectos más oscuros de su biografía.La propia Sofía nos cuenta algunos aspectos de su vida: "Soy delsesenta y uno; fueron mis padres don Vicente Pérez Eguia, oren-sano, y doña Rosa Casanova Estomper. Abuelos paternos, donVicente Pérez Losada, y materno Juan Bautista Casanova PláCancela, de la noble familia de los Plá Freire, los del romancero.Mi padre amigo de Elduayen –y político poeta–, marchó aAmérica, no volvió, y educados mis dos hermanos y yo por nues-tra madre y abuelos, pasamos hasta mis trece años en Armendeiray A Coruña, donde en la célebre escuela de doña Concha apren-dí más que hoy se enseña en las modernas. Para nuestra educa-ción decidieron nuestros abuelos y madre instalarnos en Madrid,y nuestra educación fue lo esmerada de entonces".La desaparición del padre es un duro golpe emocional para Sofía.Esta situación de abandono la lleva a utilizar solamente el apellidomaterno, intentado olvidar para siempre la figura de su padre.Durante su permanencia en Madrid vive en un modesto y redu-cido piso. A los pocos años fallecen sus abuelos maternos quie-nes la habían introducido en lo más selecto de la villa madrile-ña. La joven Sofía era apradinada por el Conde de Andino -Patricio Aguirre de Tejada-, coruñés de familia ferrolana, estre-chó colaborador de Alfonso XII, quien la presento en los salo-nes del Marqués de Valmar, Campoamor y Núñez de Arce, endonde se forma literariamente. En estos años comienza sulabor poética, su talento y su fuerza declamativa son el motivopor la cual el Rey la invita a recitar en su corte, costeandole lapublicación de su primer libre titulado "Poesías".

81Mulleres da emigración

SSOOFFÍÍAA CCAASSAANNOOVVAA

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 81

Sofía con sus veinte años era una mujer distinguida, culta, deojos claros y cabellos rubios. Su inteligencia, su personalidady su belleza física, la convierten en una de las figuras más des-tacadas de la vida literaria del momento.En 1886 llega a Madrid el escritor polaco WincentyLutoslawsky, quien estaba interesado en estudiar la melancolíaen la poesía española. A través de Campoamor se pone en con-tacto con Sofía, ya que esta sintetizaba en su obra poética, loque estaba buscando el escritor polaco.Lotoslawki, quien era de la nobleza polaca, con grandes exten-siones de tierras en su país, quedo impactado con la cultura yla belleza de Sofía. Durante la segunda visita que le realiza,según cuenta la escritora gallega Rosario Martinez Martinez ensu libro "Galicia La Inefable" relata que: " La visita se repitióal día siguiente en la que la gallega regaló al polaco un ejem-plar dedicado de "Poesías". En la misma página donde la jovenhabía escrito la dedicatoria, Wincenty Lutoslawski –que así sellamaba el extranjero– llevado de un impulso incontenibleescribió estas líneas en polaco: "Ta kobieta Bedzie moja zona",es decir: "Esta mujer va a ser mi esposa", frase que Sofía noentendió ni él se la tradujo todavía".El conde polaco, inspirado por la lectura de los grandes escrito-res románticos de su país y ante su espíritu patriótico -ya que hayque recorda que Polonia estaba sometida por el Imperio Ruso-,creé verse reflejado en la obra del poeta Mickiewick, quien enuna de las escenas de "Dziady", había puesto en boca de un per-sonaje místico, que el salvador de Polonia habría de nacer demadre extranjera. El romántico Lotoslawski creyó que la elegi-da extranjera seria Sofía y por supuesto que él seria el padre, dequien liberaría a Polonia de la opresión del zar de Rusia.Sofía había quedado aturdida, ante tal insólito amor declarado.El acoso del polaco, la inteligencia del mismo, su bohemiaromántica, la llevaron a aceptar la propuesta de casamiento. Laboda se celebró en Madrid, el 19 de marzo de 1887, a partir deesta fecha se convierte oficialmente en Sofía Lustoslawska,súbdita del Zar de todas las Rusias. Su casamiento fortuito lallevara a recorrer media Europa. A los pocos meses viaja consu maridó hasta Polonia, donde su familia tiene un extenso lati-fundio al borde del río Narew. Tras conocer a su familia polí-tica en Drozdowo, donde permanece varios meses, se trasladaa Tartu (Estonia), allí nace su primer hija. Después fijara suresidencia en Moscú, y nace la segunda hija. Vivirá enLondres, hasta que se radica en Kazan, ciudad de la Tartariarusa. En esta ciudad tiene a su tercera hija.En la lejana Rusia llena de melancolía escribe en 1894 lanovela titulada "El doctor Wolski" posteriormente en poesía

82 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 82

"Fugaces" (1898). En 1903 escribe "Sobre el Valga helado".Estos serian los primeros libros de su producción literaria, enla fría y conflictiva Rusia de fines de siglo.Con la muerte de su primer hija, Sofía se sumergió en una pro-funda depresión, que la lleva a trasladarse a Galicia. En 1896se radica en Mera, -Oleiros- en una casa conocida como de"Casilda", allí permaneció casi dos años. Su permanencia enMera, la aprovecha para contactarse con otras personalidades,que por aquellos años veraneaban en las playas de Oleiros. Esde destacar su amistad con Doña Emilia Pardo Bazan, a la quevisitaba en su Pazo de Meirás. También frecuentaba aFilomena Dato en Moruxo, o a Fanny Garrido en el Pazo deLóngora. Quizás lo más destacado de sus relaciones con laintelectualidad gallega se produce con su participación en lastertulias de la Librería Regional, de Eugenio Aldao. Las famo-sas reuniones también llamadas las tertulias de la "CovaCéltica" estaban compuestas por los intelectuales nacionalistasde aquella época. Entre los más distinguidos podemos nombrara Manuel Murguia y Sofía Casanova, quien se había entragadode lleno a la causa por la independencia polaca, se sentía atra-ída por las reivindicaciones de los regionalistas gallegos.Polonia y Galicia tenían problemas comunes a resolver, suidentidad, su idioma etc. Tanto ella como Lutoslawski, sintoni-zaron rápidamente con los integrantes de esta tertulia coruñe-sa. A pesar de sus simpatias por los regionalistas Sofiá no pudorealizar una obra importante en gallego, la mayor parte de sustrabajos fueron en lengua castellana.Mientras Sofía y su maridó residieron en Mera, su casa se con-virtió en lugar de encuentro de distinguidos visitantes extran-jeros, muchos de ellos escritores polacos en visita a España.Lutoslawski aprovechara la tranquilidad del paisaje gallegopara terminar su obra cumbre sobre los diálogos de Platón,mientras Sofía compondrá el poema "Yadwiga" donde resaltael reencuentro con su tierra.En esta villa gallega tendrá su última hija. La búsqueda delvarón que no llegaba. La imposibilidad de tener ese hijo dese-ado que liberara Polonia, crearía un malestar en la pareja queacabaría poco a poco con el matrimonio.Con la llegada de esta nueva hija, la familia Lutoslawski decidencontratar a una joven vecina, madre soltera de Cecebre, JosefaLópez Calvo. La joven deja a su pequeño hijo con sus abuelos yse traslada con esta familia al Imperio Ruso. Josefa que no sabiahablar el castellano pasara a expresarse del galego al polaco. Lajoven de Cambre queda ligada de por vida a la propia vida deSofía Casanova. Más que asistenta, se convirtió en amiga y com-pañera de desgracias. En idioma gallego ambas coruñesas

83Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 83

comentaban a diario los sucesos del mundo. Sofía y su familia seradican en la Galitzia polaca. Por aquellos años la universidad deesta región era un foco intelectual de gran envergadura. LosLustoslawski llenos de carisma intelectual convirtieron a sunuevo hogar en cita obligada de los intelectuales de la época. Losmiércoles se realizaba en su casa una tertulia donde desfilabanartistas, científicos, escritores y políticos. Sofía se había conver-tido en la gran embajadora de la cultura española en ese ricomundo cultural polaco. Luego se traslada a Varsovia donde suconsuma su separación matrimonial. Con la ruptura con el escri-tor polaco, comienza una serie de idas y vuelta a Madrid, hastaque se establece finalmente en la capital del Reino.En Madrid se contacta cn la intelectualidad más destacada delmomento participando de las tertulias de los gallegos BasilioAlvarez, Alfredo Vicenti, Alberto Insua y el joven Castelao.Durante su permanencia en Madrid cada vez que podía seescapaba para Mera con sus hijas. En esta etapa publica "LoEterno" 1907, "Más que amor" 1908, una pequeña novela"Princesa del Amor Hermoso", 1909, que ilustraría Castelao."El Pecado" y "El Cancionero de la dicha" en 1911 y"Exóticas" en 1913. Durante esos años dio una conferencia enel Ateneo de Madrid sobre la mujer española en el extranjero.Fundo y presidio instituciones sociales como el ComitéFemenino de Higiene Popular.En 1914 al poco estallar la primera guerra mundial, Sofíaregresa a Polonia. Allí quedaban hijos y nietos. La sangrientaguerra desatada convierte a Polonia en una gran frente de bata-lla. Sofía militante de la causa del nacionalismo polaco se ponea disposición de su segunda patria. Es así que se incorpora a lacruz roja, la cual la destina a hospital de campaña de laEstación del Ferrocarril Varsovia-Viena. En esta etapa de laguerra el avance alemán era imparable, la capital corría el peli-gro de caer en manos de los germanos. Por aquel hospital lle-gaban miles de heridos y moribundos, Sofía sacaba fuerzas delo más profundo de su ser. Había que detener a los alemanespara luego independizar Polonia. El dolor, el drama de la gue-rra vivido de cerca la marcaran para siempre.El periódico monárquico A.B.C. conocedor de que Sofía seencontraba en propio frente de batalla la nombra corresponsalde guerra. Sofía Casanova se convertía de esta forma en lasegunda mujer española corresponsal de guerra. (La primerafue Carmen de Burgos en la guerra de Marruecos de 1909).Los apasionantes crónicas de la guerra lograban aclarar lo queestaba sucediendo en este tremendo conflicto mundial. Susartículos se caracterizaron por su clara toma de posición afavor de los polacos, enseñando a distinguir a los lectores que

84 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 84

lo polaco y lo ruso eran cosas distintas, y que los polacos comopueblo diferenciado aspiraba a su independencia. Con la caídade Varsovia, Sofía sera una de las últimas de ser evacuadas. Apesar de su labor periodística no dejara de ayudar de colaborarcon los comites polacos encargados de asistir a la población ensu huida a otras zonas del interior de Rusia.Se traslada a Moscú donde comparte con su familia la conti-nuación de la guerra el hambre y el frío. Se traslada a SanPetersburgo de donde continua su labor periodística para ABC.En 1916 Rusia pasa por momentos muy difíciles, la larga gue-rra diezmaba a sus ejércitos, la clase política estaba en proce-so de descomposición. A fines de este año es asesinadoRasputin símbolo de la decadencia del zarismo. Todas estasituación de un país crisis dificultaba la regularidad de la lle-gada de sus crónicas. Las noticias de Sofía llegaban tarde peroa pesar de ello no perdían vigencia. Mientras la guerra conti-nuaba los bolcheviques encabezados por Lenin organizaban larevolución que acabaría con la toma de los Palacios deInvierno y la caída de los Zares. Sofía testigo de excepción deaquellos días que conmovieron al mundo, -como dijera el otrocelebre corresponsal, el norteamericano John Reed- seguíapaso a paso todo lo que acontecía tato en el frete de la guerracomo en la Duna. La corresponsal de ABC participo de losdebates históricos entres los mencheviques y bolcheviques.En medio de una confusión internacional muy grande SofíaCasanova intenta esclarecer al los lectores españoles lo que esta-ba pasando en esos días en que los bolcheviques había tomado elpoder bajo la consigna de "Todo el poder a los Soviet". Su avidez por informar, la anima a entrevistarse con León Troskiquien era unos de los líderes de la revolución Rusa. Aquellamañana de intenso frío, llega junto a su asistenta "Pepa" deCecebre, hasta el mismo despacho de Troski, situado en la sededel gobierno popular -Instituto Smolny- en donde le realiza unalarga entrevista que aparecerá en el periódico ABC.Durante el proceso revolucionario los bolcheviques fusilan a dosde sus cuñados los cuales sofá estaba muy encariñados con ellos,ya que los conocía desde muy pequeños. El terror causado por loscomunistas entre los burgueses polacos y con la familiaLutoslawski, hará que Sofía tome partido contra la revolución deoctubre. En 1918 el gobierno español realiza gestiones para estafamilia pueda trasladarse hasta Polonia, país este que después dela guerra paso a ser reconocido como Estado independiente. En1919 Sofía logra llegar a España junto a "Pepa" en un tren militar.Su llegada a Madrid es celebrada por los sectores más conserva-dores, sus artículos sobre la guerra le dieron una gran fama perio-dística. Al llegar a la Coruña el recibimiento fue extraordinario,

85Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 85

las autoridades coruñesas la recibieron como una autentica heroí-na. Así nos cuenta Sofía este paso por Galicia: " Al venir a Españamilagrosamente en fines del 1919, casi ciega y pobrisima, mipatria me acogió amorosamente, y por suscripción popular me fueregalada la Gran Cruz de la Beneficencia que el Rey y su gobier-no me otorgaron.Mi amada Coruña me otorgó un recibimiento que me resucitó, ytambién en Vigo, Lugo, Caldas, Betanzos y Baiona, mi pueblome demostró su cariño, al cual correspondo con toda mi alma.Tales manifestaciones de afecto se repitieron cuando cuatroaños después se solicito para mí el Premio Novel de Literaturay cuando se me otorgó la Gran Cruz de Alfonso XII."En estos años escribe, "De la guerra" (1916). "De la RevoluciónRusa en 1917" o "La Revolución rusa en 1917, (1917). LaRevolución bolchevista ( Diario de un testigo)" (1920).Sofía Casanova fue miembro Correspondiente de la RealAcademia Galega, siendo elevada el 16 de diciembre de 1952al más alto grado de la Academia como Académico de Honor.Su residencia sera definitivamente Polonia. La segunda guerramundial y la posterior declaración de la República Socialista dePolonia, la dejaran atrapadas dentro de un sistema político, alcual ella había combatido. Sus últimos años los vivirá en la casade su hija menor en la ciudad de Poznan, falleciendo en 1958.Sofía Casanova es la otra gran mujer gallega, junto a Rosalia,Concepción Arenal y la Condesa de Pardo Bazan. Sofía es lagran olvidada de las cuatro. Su obra literaria y su pasión huma-na vien valen un reconocimiento de la historia.

86 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 86

Placeres Castellanos PanPONTECALDELAS 1896 /VIGO 1971

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 87

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 88

Naceu en Pontecaldelas o 11 de xaneiro de 1896. Desde os ini-cios do século XX, a súa vila natal sufriu unha constante san-gría migratoria. A maioría dos mozos marchaban a Portugal ouao Brasil, fundamentalmente a Salvador de Bahia. Placeres eraunha moza de aldea, fermosa, chea de ilusións. Como todas asrapazas daqueles anos soñaban con casar e ter unha boa fami-lia. Todo transcorría monotonamente naquel lugar de valesverdes e encantados, como os seus ríos bravos. Todo era caseigual, ata que chega á vila, o mestre rural Víctor Fraiz. A chegada de Víctor espertou a ollada atenta das mozas casa-dieras. El era un mozo intelectual, con moitas inquedanzaspolíticas, sindicais e mesmo xornalísticas. Durante os anos quereside naquela vila realiza unha intensa actividade social.Funda os xornais El Heraldo de Puente Caldelas en 1915 e ElExplorador de Puente Caldelas no mesmo ano. Tamén foi oimpulsor da creación dos Boy Scout. Foi presidente e fundadorda Asociación de Mestres de Pontecaldelas.Ao pouco de chegar coñece a Placeres e comezan un curtonoivado. A rapaza tiña apenas 15 anos cando casou conVíctor, que contaba xa con 24. Foi o 6 de novembro de 1911.Deste matrimonio nacerán 7 fillos. Logo desta etapa, o matri-monio trasládase a Vigo, onde Víctor é destinado a unha esco-la na rúa Tomás Alonso. Naquel establecemento vivirán noprimeiro piso do edificio, xa que, por aqueles anos, aos mes-tres que non eran do lugar o goberno proporcionáballes avivenda no mesmo colexio. Nesta etapa Placeres dedícase acriar os sete fillos, tarefa que non lle permitía moitas outrasactividades. Pero, malia iso, nos momentos libres realizaalgunha que outra actividade social e solidaria.En 1924 preocupada pola infancia, ela , que tiña unha familianumerosa, interésase polo tema e participa da Xunta deProtección de Menores. Coa proclamación da Segunda

89Mulleres da emigración

PPLLAACCEERREESS CCAASSTTEELLLLAANNOOSS PPAANN

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 89

República, Placeres implícase máis na actividade política. En1932 forma parte da Liga pola Defensa dos Dereitos do Home.Esta organización foi fundada en 1913, sendo algúns dos seusfundadores Azorín, Dalí, Falla, Azaña, Ortega y Gasset, Miró,Besteiro, Simarro, García Lorca, Américo Castro, SánchezAlbornoz, Antonio Machado, Salvador de Madariaga, Ramirode Maeztu, Gregorio Marañón, Menéndez Pidal, MiguelMorayta, Benito Pérez Galdós, Cipriano Rivas Cherif, Ramóndel Valle Inclán, Ignacio Zuloaga, Pedro Rico, José María GilRobles, Pablo Ruiz Picasso, Pablo Cassals, Lluis Companys,Francesc Maciá, Vicente Blasco Ibáñez, Angel Ossorio, LuísAraquistáin, Antonia Merce “La Argentinita”, José Giral eManuel Aznar, entre outros. Placeres iniciouse xunto ao seumarido na militancia socialista.Posteriormente pasaron ás fileiras do Partido Comunista. En1933 foi nomeada secretaria do Comité de Vigo do SocorroVermello Internacional. O Socorro naceu nos anos vinte doséculo pasado por impulso da III Internacional Comunistapara enfrontarse ao fascismo, entón só incipiente. Entre osseus dirixentes formaron parte mulleres antifascistas tancoñecidas como a alemá Clara Zetkin, a italiana TinaModotti e a rusa Elena Stasova. O Socorro VermelloInternacional entronca, pois, directamente coa historia domovemento comunista e antifascista internacional, alcan-zando axiña un gran desenvolvemento en todo o mundo, des-tacando no apoio político, xurídico e económico a todos os

90 Mulleres da emigración

Retrato familiar de Placeres Castellanos, Víctor Fraiz e os seus sete fillos.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 90

represaliados, sen diferenzas ideolóxicas ou partidistas. NoEstado español desenvolveuse trala insurrección deAsturias de 1934, para facer fronte á dura represión des-atada pola reacción e conseguir a liberación do grannúmero de encarcerados que ocasionou. En 1934durante o “Bienio Negro” Placeres foi detida baixoacusación de posesión de armas, imputación estaque non puido ser comprobada. O 17 de xullo de 1936 prepárase para participar dareunión que tiña en Madrid como representante deVigo, no Socorro Vermello Internacional. O tren saíapola noite. Algunhas horas antes o seu fillo Víctor,que gañara unha praza de funcionario na capital,collía o tren de Madrid a Vigo, co fin de pasar uns díasna súa cidade e visitar á súa noiva. Na estación atópa-se coa súa nai, coa que fala algúns minutos.Cóntanse as últimas novas familiares, e falan do asasina-to de Calvo Sotelo. O asubío da locomotora que anunciabaa partida do tren, fúndeos nel ultimo abrazo. De vagar, o trencomeza a partida. Placeres, desde o portelo, dille que á súavolta falarían máis distendidamente. O 18 de xullo o alzamen-to militar sorprende a Placeres en Madrid, mentres que o seufillo aos poucos días estará baixo o dominio do fascismo.En Vigo, os traballadores reciben a noticia do levantamentocon moita preocupación. Nos primeiros días existen variasaccións de resistencia contra os sublevados. En varios puntosda cidade organízanse barricadas armadas, onde os veciñospartidarios da Fronte Popular resisten con armas rudimenta-rias. Fraiz, xunto aos comunistas, eran partidarios de pedirarmas ás autoridades e de resistir militarmente, malia que amaioría das autoridades socialistas consideraban que a situa-ción estaba controlada. Aqueles dirixentes equivocáronse e agran maioría deles foron fusilados. Fraiz non quería correr amesma sorte e foise para o monte, con centenares de persoas,que vían a súa vida en perigo. Os falanxistas saíron na súaprocura e como non podían atrapalo detiveron ao seu filloVíctor como refén. Levárono ata o campo de concentraciónque montaron no centro da cidade de Vigo, onde funcionabao club El Frontón, sobre a rúa María Berdiales. Alí amoreá-banse centenares de persoas que durmían no chan, unhas ape-gadas ás outras. Cóntanos Manuel Lago, que estivo noFrontón: “Recordo que comigo estaban detidos no Frontón ofamoso xornalista do Faro de Vigo Lustres Rivas e o fillo domestre Víctor Fraiz. Unha noite leváronnos ata o Arenal edesde alí trasladáronnos ata o lazareto de San Simón. Desdealí unha noite foron sacados da súa cela o fillo de Fraiz eRivas. Días despois fomos sabedores de que foron paseados

91Mulleres da emigración

Víctor Fraiz.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 91

e os seus corpos apareceron na estrada de Vigo a Redondela,moi preto da actual ponte de Rande. Foi un 10 de novembrode 1936. Víctor Fraiz Castellanos tiña só 19 anos de idade.Por aqueles tempos da Segunda República Víctor Fraiz eraun destacado militante comunista e dirixente da FederaciónEspañola de Traballadores do Ensino (FETEN). Así conta a propia Placeres como se desata a traxedia: “Nosúltimos días do mes de novembro atopei na rúa de Alcalá aoSr. Mella, que ao saudarme escapoulle darme o pésame porVíctor.... posteriormente a miña irmá enviábame unha mensa-xe pola Cruz Vermella corrobando o masacre cometido. Coamiña dor de nai, bebendo bágoas e afogando suspiros, ache-gueime a unha familia amiga por saber algo máis e contáron-me que aos meus fillos leváronos como reféns por que non ato-paban ao pai, e para que o meu marido se entregase deranmorte ao mozo anunciando que os matarían a todos se o meumarido non aparecía. O meu fillo Víctor cumprira 19 anos ensetembro. Unha inocente vítima, sufriu o martirio dos xustos ena estrada de Vigo a Redondela apareceu morto. Ao saber istoo pai presentouse para evitar a matanza dos outros fillos, ao verque o fascismo cruel se alimenta de sangue inocente, logo decondenalo a matar, ao cabo duns meses fusilárono por pensar,e porque era un Mestre Nacional que cantaba na súa escola oHimno Republicano...”.

92 Mulleres da emigración

Placeres Castellanos falandonun congreso internacional

de mulleres.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 92

No libro Galicia Mártir, cuxo autorescribe baixo o pseudónimo de HernánQuijano, relátanse estes acontecemen-tos: “Víctor Fraiz, ao que perseguiraninfrutuosamente os falanxistas desdeo comezo da rebelión, presentouseen Vigo e foi entregarse ao represen-tante consular dunha republicanaamericana (Uruguai), quen se puxode acordo co decano do corpo con-sular e xuntos ambos decidironentregar o fuxitivo ás autoridadesrebeldes, pero coa firme promesa de que non seríaasasinado senón que sería xulgado en Consello de Guerra. Asítiveron que prometelo os xefes fascistas aos dous representantesconsulares que fixeron a xestión e a entrega (...). Víctor Fraiz foiinexorabelmente condenado a morte, sendo fusilado o día 15 desetembro de 1937 en unión doutro comunista, ManuelFernández Careu, alias “El Chato...”. Placeres mobilízase a tra-vés da FETE (Federación Traballadores da Educación) traba-llando en varias garderías de Madrid, a primeira foi na rúa dosMadrazos e a outra na rúa Carabanchel. Tamén foi enfermeiranas frontes de cómbate de Xaraman, no hospital Tarancón e logono 6 Corpo do Exército, na fronte do Pardo. En agosto de1937declara para Nueva Galicia: “A unión de todos os galegos paré-ceme que será a máis firme e sólida demostración do noso inte-rese en facer un bloque galego só comparábel ao Everest contrao que vaian despedazarse todas as pólas dos traidores. O meuespírito querería rachar os lazos da materia para poder voar enbusca de todos os galegos espallados e unilos como un só corpopois así demostraremos á humanidade enteira que a nosa Galizanon morre mentres haxa corazóns galegos que, vibrando ao uní-sono, fundan ao mesmo tempo no crisol do amor e a xustiza. Ataconseguir a redención da Humanidade...”. En 1938 seguindo ogoberno republicano trasládase a Valencia e incorpórase aSolidariedade Galega Antifascista organismo unitario onde par-ticipaban galeguistas, comunistas e socialistas. Naquela organi-zación coincidirá con outras dúas mulleres destacadas do seutempo, Amparo López Jean e a súa filla Amparo Alvajar.Durante os anos da guerra escribe en distintas publicacións perió-dicas, nomeadamente en Nueva Galicia. Ao terminar a guerra tenque partir por mar ao exilio. O 30 de marzo chega a Francia noBurrington Combe. Os primeiros días é instalada nuns pavillóns,na praia de Corniche, e posteriormente é trasladada ao campo deconcentración para mulleres e nenos de Cenilles. En Francia traballará de enfermeira ata que en 1941 se incorporaá guerrilla ocupando o posto de Sarxento da 3 brigada de

93Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 93

Guerrilleiros da Amical F.F.I. (francotiradores) co número 35.435.Placeres realiza distintas operacións guerrilleiras chegando a sercoñecida como a Española Clavets D´Unijot. Ao terminar a gue-rra continua o seu labor politica na provincia de Ariege.Participou en representación de España no I Congreso Mundialde Mulleres celebrado en París en 1945. En Francia coñece aNeruda e a mais a Alberti. Tamén frecuenta a personalidadescomo Líster, a quen coñeceu durante a guerra civil. Ao rematara segunda guerra mundial a través dunha organización que sededicaba a reagrupar aos fillos dos exiliados, Placeres podereencontrarse en París co seu fillo menor Manuel. O propioManuel relata esta parte da historia: “era un mozo que tiña ape-nas 17 anos cando a miña nai fixo as xestións para que nos pui-désemos encontrar novamente. Trasladeime ata Irún, no PaísVasco, e desde alí cun grupo de persoas demos en cruzar osPirineos. Tivemos que camiñar polas montañas toda a noite, atachegarmos a Francia. Nun lugariño da fronteira botamos un parde días ata que collemos un tren ata París. Alí estaba miña naiesperando por min”. Durante varios meses Placeres intenta con-seguir os documentos para o seu fillo, co fin de poder embarcarcara a Bos Aires. En 1949 logran embarcar cara á Arxentinaonde estaba Celso Fraiz, irmán do seu marido. Ao chegar esta-belécensese en Marcos Juárez na provincia de Córdoba. Aquela zona tiña un aquel con Galiza. Posuía montes, ríos evales. Parecíase moito á súa Pontecaldelas natal. Logo dalgúns

94 Mulleres da emigración

Placeres Castellanos en París.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 94

anos nesta vila da serra trasládase co seu fillo á zona sur doGran Bos Aires. Manuel, o fillo menor, casa e forma a súafamilia. Placeres de cando en vez achégase a algunhas activi-dades dos exiliados que se realizaban na Federación deSociedades Galegas. “Lembro que fun coa miña nai áFederación a escoitar a Rafael Alberti e a outros intelectuaisnun acto literario antifranquista”.

95Mulleres da emigración

Placeres e Víctor.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 95

En 1955 regrresou a Vigo e finou o 25 de xuñode 1971. O corpo de Placeres descansa xunto aodo seu home no cemiterio de Pereiro. Placeresdeixo sen concluír un libro autobiográfico, poe-sías e apuntamentos. Algúns, coma este, ondecrea un Pai Noso comunista: “Pai da liberdade,que estás no Kremlin, sempre invocado sexa oteu nome, manda a nós a túa protección, nonnos deixes caer en mans inimigas, líbranos dofascismo cruel e fágase a túa vontade interna-cional. Así sexa”.

Entre os seus poemas, pódese citar o intitula-do “Tierra Gallega”, que di literalmente así:

¡Oh Galicia matriarcalcon hijo de Breogán,Pardo de Cela, PondalCurros y Concepción Arenal.Madre de gallegas madres.Mártires y dolorosas.¡Cántale a los inmortalesque duermen bajo las losas!Mécelos en tu regazo.Susurrando un a-la-la,Diles que siempre en los labiosDel pueblo, sus nombres van.Invocándote han vivido.Con lágrimas te han regado,Al no haberte redimidoLa vida te han ofrendado.

96 Mulleres da emigración

Placeres de volta en Vigo.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 96

Nació en Pontecaldelas el 11 de enero de 1896. Desde los iniciosdel siglo XX, su villa natal sufrió una constante sangría migra-toria. La mayoría de los jóvenes se marchaban a Portugal o alBrasil, fundamentalmente a Salvador de Bahia. Placeres era unajoven de aldea, bonita, llena de ilusiones. Como todas lasmuchachas de aquellos años soñaban con casarse y tener unabuena familia. Todo transcurría monótonamente en aquel pueblode valles verdes y encantados, como sus ríos bravos. Todo eracasi igual, hasta que llega a la villa, el maestro rural Víctor Fraiz. La llegada de Víctor despertó la mirada atenta de las jóvenescasaderas. Él era un joven intelectual, con muchas inquietudespolíticas, sindicales e incluso periodísticas. Durante los años quereside en aquella villa realiza una intensa actividad social. Fundalos periódicos ŒEl Heraldo de Puente Caldelas¹ en 1915 y ŒElExplorador de Puente Caldelas¹ en el mismo año. También fueel impulsor de la creación de los Boy Scout. Fue presidente yfundador de la Asociación de Maestros de Pontecaldelas.Al poco de llegar conoce a Placeres y comienzan un cortonoviazgo. La muchacha tenía tan sólo 15 años cuando se casócon Víctor, el cual estaba ya con 24. Fue el 6 de noviembre de1911. De este matrimonio nacerán 7 hijos. Luego de esta etapa,el matrimonio se traslada a Vigo, donde Víctor es destinado auna escuela en la calle Tomás Alonso. En aquel establecimientovivirán en el primer piso del edificio. Ya que, por aquellos años,a los maestros que no eran del lugar el gobierno les proporcio-naba la vivienda en el mismo colegio. En esta etapa Placeres sededica a criar a los siete hijos, tarea que no le permitía muchasotras actividades. Pero, a pesar de ello, en los momentos libresrealiza alguna que otra actividad social y solidaria.En 1924 preocupada por la niñez ella que tenía una familianumerosa se interesa por el tema y participa de la Junta deProtección de Menores. Con la proclamación de la Segunda

97Mulleres da emigración

PPLLAACCEERREESS CCAASSTTEELLLLAANNOOSS PPAANN

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 97

República, Placeres se implica más en la actividad política. En1932 forma parte de la Liga por la Defensa de los Derechos delHombre. Esta organización fue fundada en 1913, siendo algu-nos de sus fundadores Azorín, Dalí, Falla, Azaña, Ortega yGasset, Miró, Besteiro, Simarro, García Lorca, AméricoCastro, Sánchez Albornoz, Antonio Machado, Salvador deMadariaga, Ramiro Maeztu, Gregorio Marañón, MenéndezPidal, Miguel Morayta, Benito Pérez Galdós, Cipriano RivasCherif, Ramón del Valle-Inclán, Ignacio Zuloaga, Pedro Rico,José María Gil Robles, Pablo Ruiz Picasso, Pablo Cassals,Lluis Companys, Francesc Macía, Vicente Blasco Ibáñez,Ángel Ossorio, Luis Araquistáin, Antonia Merce ŒLaArgentinita¹, José Giral y Manuel Aznar, entre otros. Placeresse inició junto a su marido en la militancia socialista.Posteriormente se pasarán a las filas del Partido Comunista. En1933 fue nombrada secretaria del Comité de Vigo del SocorroRojo Internacional. El Socorro nació en los años veinte delsiglo pasado por impulso de la III Internacional Comunistapara enfrentarse al fascismo, entonces sólo incipiente. Entresus dirigentes formaron parte mujeres antifascistas tan conoci-das como la alemana Clara Zetkin, la italiana Tina Modotti yla rusa Elena Stasova. El Socorro Rojo Internacional entronca,pues, directamente con la historia del movimiento comunista yantifascista internacional, alcanzando pronto un gran desarro-llo en todo el mundo, destacando en el apoyo político, jurídicoy económico a todos los represaliados, sin diferencias ideoló-gicas o partidistas. En España se desarrolló tras la insurrecciónde Asturias de 1934, para hacer frente a la dura represión des-atada por la reacción y conseguir la liberación del gran núme-ro de encarcelados que ocasionó. En 1934 durante el ŒBienioNegro¹ Placeres fue detenida bajo acusación de tenencia dearmas, imputación ésta que no pudo ser comprobada. El 17 de julio de 1936 se prepara para participar de la reuniónque tenía en Madrid como representante de Vigo, en el SocorroRojo Internacional. El tren salía por la noche. Algunas horasantes su hijo Víctor, que había ganado una plaza de funciona-rio en la capital, cogía el tren de Madrid a Vigo, con el fin depasar unos días en su ciudad y visitar a su novia. En la estaciónse encuentra con su madre, con la que habla algunos minutos.Se cuentan las últimas noticias familiares, el asesinato de CalvoSotelo. El pito de la locomotora que anunciaba la partida deltren, los funde en él ultimo abrazo. Lentamente, el tren comien-za la partida. Placeres, desde la ventanilla, le dice que a su vuel-ta hablarían más distendidamente. El 18 de julio el alzamientomilitar sorprende a Placeres en Madrid, mientras que su hijo alos pocos días estará bajo el dominio del fascismo.

98 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 98

En Vigo, los trabajadores reciben la noticia del levantamientocon mucha preocupación. En los primeros días existen variasacciones de resistencia contra los sublevados. En varios puntosde la ciudad se organizan barricadas armadas, donde los veci-nos partidarios del Frente Popular resisten con armas rudimen-tarias. Fraiz, junto a los comunistas, eran partidarios de pedirarmas a las autoridades y de resistir militarmente. Auque lamayoría de las autoridades socialistas consideraban que lasituación estaba controlada. Aquellos dirigentes se equivoca-ron y la gran mayoría de ellos fueron fusilados. Fraiz no que-ría correr la misma suerte y se alzó al monte, con centenares depersonas, que veían su vida en peligro. Los falangistas salieronen su búsqueda y como no podían atraparlo detuvieron a suhijo Víctor como rehén. Lo llevaron hasta el campo de concen-tración que montaron en el centro de la ciudad de Vigo, dondefuncionaba el club El Frontón, sobre la calle María Berdiales.Allí se hacinaban centenares de personas que dormían en elpiso, unas pegadas a las otras. Nos cuenta Manuel Lago, quienestuvo en el Frontón: ³Recuerdo que conmigo estaban deteni-dos en el Frontón el famoso periodista del ŒFaro de Vigo¹Lustres Rivas y el hijo del maestro Víctor Fraiz. Una nochenos llevaron hasta el Arenal y desde allí nos trasladaron hastael lazareto de San Simón. Desde allí una noche fueron sacadosde su celda el hijo de Fraiz y Rivas. Días después nos entera-mos que fueron paseados y sus cuerpos aparecieron en lacarretera de Vigo a Redondela, muy cerca del actual puente deRande². Fue un 10 de noviembre de 1936. Víctor FraizCastellanos tenía tan sólo 19 años de edad. Por aquellos tiem-pos de la Segunda Republica Víctor Fraiz era un destacadomilitante comunista y dirigente de la Federación Española deTrabajadores de la Enseñanza FETEN. Así nos lo cuenta la propia Placeres como se desata la tragedia.³En los últimos días del mes de noviembre me encontré en lacalle de Alcalá al Sr. Mella, que al saludarme se le escapo darmeel pésame por Víctor.... posteriormente mi hermana me enviabaun mensaje por la Cruz Roja corrobando la masacre cometida.Con mi dolor de madre, bebiendo lagrimas y ahogando suspiros,me acerque a una familia amiga por saber algo más y me conta-ron que a mis hijos los habían llevado como rehenes por que noencontraban al padre y para que mi marido se entregara, habí-an dado muerte al chico anunciando que los matarían a todos simi marido no aparecía. Mi hijo Víctor había cumplido 19 añosen septiembre. Una inocente victima, sufrió el martirio de losjustos y en la carretera de Vigo a Redondela apareció muerto. Alsaber esto el padre se presento para evitar la matanza de los otroshijos, al ver que el fascismo cruel se alimenta de sangre inocen-te, después de condenarlo a muerte, al cabo de unos meses lo

99Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 99

fusilaron por pensar, y porque era un Maestro Nacional que can-taba en su escuela el Himno Republicano... En el libro Galicia Mártir cuyo autor escribe bajo el seudóni-mo de Hernán Quijano nos relata estos acontecimientos:³Víctor Fraiz, al que habían perseguido infructuosamente losfalangistas desde el comienzo de la rebelión, se presento enVigo y fue a entregarse al representante consular de una repu-blicana americana (Uruguay), quien se puso dé acuerdo con eldecano del cuerpo consular y juntos ambos decidieron librar alfugitivo a las autoridades rebeldes, pero con la firme prome-sa de que no se le asesinaría sino que seria juzgado en Consejode Guerra. Así tuvieron que prometerlo los jefes fascistas a losdos representantes consulares que hicieron la gestión y laentrega.......Víctor Fraiz fue inexorablemente condenado amuerte y fusilado el DIA 15 de septiembre de 1937 en uniónde otro comunista, Manuel Fernández Careu, alias El Chato...²Placeres se moviliza a través de la FETE FederaciónTrabajadores de la Educación trabajando en varias guarderíade Madrid, la primera fue en la calle de los Madrazos y la otraen la calle Carabanchel. También fue enfermera en los frentesde cómbate de Xaraman, en el hospital Tarancón y luego en el6 Cuerpo del Ejercito, en el frente del Pardo. En agosto de1937declara para Nueva Galicia: La unión de todos los gallegos meparece que sera la mas firme y sólida demostración de nuestrointerés en hacer un bloque gallego solo comparable al Everestcontra el que vayan a despedazarse todas las ramas de los trai-dores. Mi espíritu quisiera romper los lazos de la materia parapoder volar en busca de todos los gallegos diseminados y unir-los como un solo cuerpo pues así demostraremos a la humani-dad entera que nuestra Galicia no muere mientras haya cora-zones gallegos que vibrando al unísono, fundan al mismotiempo en el crisol del amor y la justicia. Hasta conseguir laredención de la Humanidad... En 1938 siguiendo al gobiernorepublicano se traslada a Valencia y se incorpora aSolidariedade Galega Antifascista organismo unitario dondeparticipaban galleguistas, comunistas e socialistas. En aquellaorganización coincidirá con otras dos mujeres destacadas de sutiempo Amparo López Jean y su hija Amparo Alvajar.Durante los años de la guerra escribe en distintos periódicosespecialmente en Nueva Galicia. Al terminar la guerra tieneque partir por mar a el exilio. El 30 de marzo llega a Francia enel Burrington Combe. Los primeros días es instalada en unospabellones, en la playa de Corniche, posteriormente es traslada-da al campo de concentración para mujeres y niños de Cenilles.En Francia trabajara de enfermera hasta que en 1941 se incorporaa la guerrilla ocupando el puesto de Sargento de la 3 brigada de

100 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 100

Guerrileiros da Amical F.F.I. (franco tiradores) con él numero35.435. Placeres realiza distintas operaciones guerrilleras llegan-do a ser conocida como la Española Clavets D´Unijot. Al termi-nar la guerra continua su labor politica en la provincia de Ariege.Participo en representación de España en el I CongresoMundial de Mujeres celebrado en Paris en 1945. En Franciaconoce a Neruda, y Alberti. También frecuenta a personalida-des como Lister al cual conoció durante la guerra civil. Al ter-minar la segunda guerra mundial a través de una organizaciónque se dedicaba a reagrupar a los hijos de los exiliados,Placeres puede encontrarse en Paris con su hijo menor Manuel.El propio Manuel nos cuenta esta parte de la historia: ³era unjoven que tenia tan solo 17 años cuando mi madre hizo las ges-tiones para que nos podamos encontrar nuevamente. Me tras-lade hasta Irun en el pais vasco y desde allí con un grupo depersonas nos trasladamos a cruzar los Pirineos. Fue toda lanoche caminando por las montañas. Hasta que llegamos aFrancia. En un pueblecito de la frontera pasamos un par de díashasta que cogimos un tren hasta Paris. Allí estaba mi madreesperándome.² Durante varios meses Placeres intenta conse-guir los documentos para su hijo, con el fin de poder embarcarhacia Buenos Aires. En 1949 logran embarcar hacia la argenti-na donde se encontraba Celso Fraiz hermano de su marido. Alllegar se radican en Marcos Juárez en la provincia de Córdoba.Aquella zona tenia un parecido a su Galicia natal. Tenia mon-tes, ríos y valles. Se parecía mucho a su Pontecaldelas natal.Después de algunos años en esta villa de la sierra se trasladacon su hijo a la zona sur Gran Buenos Aires. Manuel su hijomenor se casa y forma su familia. Placeres de vez en cuandose acerca a algunas actividades de los exiliados que se realiza-ban en la federación de sociedades gallegas. Recuerdo que fuicon mi madre a la Federación a escuchar a Rafael Alberti y aotros intelectuales en un acto literario antifranquista.En 1955 regreso a Vigo y falleció el 25 de junio de 1971. Elcuerpo de Placeres descansa junto al de su marido en el cemen-terio de Pereiro. Placeres dejo sin concluir un libro autobiográ-fico, poesías y apuntes. Algunos como este donde crea unPadre Nuestro comunista. Padre de la libertad, que estás en el Kremlin, siempre invoca-do sea tu nombre, manda a nosotros tu protección, no nos dejescaer en manos enemigas, líbranos del fascismo cruel y hágasetu voluntad internacional. Así sea.Entre sus poemas, se puede citar el titulado “Tierra Gallega”,que dice literalmente así:

101Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 101

Tierra Gallega

¡Oh Galicia matriarcalcon hijo de Breogán,Pardo de Cela, PondalCurros y Concepción Arenal.Madre de gallegas madres.Mártires y dolorosas.¡Cántale a los inmortalesque duermen bajo las losa!Mécelos en tu regazo.Susurrando un a-la-la,Diles que siempre en los labiosDel pueblo, sus nombres van.Invocándote han vivido.Con lagrimas te han regado,Al no haberte redimidoLa vida te han ofrendado.

102 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 102

Inés de CastroLIMIA 1320 /PORTUGAL 1355

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 103

Nunha casa da nobreza galega da bisbarra da Limia, onde o seurío percorre os fermosos vales e as montañas do Xurés, divisancomo sentinelas eternas, o Portugal estremeiro, nace en 1320Inés de Castro, a raíña de Portugal que reinou despois de morta.Filla natural do nobre galego Pedro Fernández de Castro eAldonza Soares de Valladares, portuguesa emparentada coafamilia real castelá, Inés queda orfa de nai sendo moi nena,polo que é levada a Valladolid, ao Castelo de Peñafiel. Tiña tansó 10 anos cando foi trasladada a Castela, onde medrou encompaña de Constanza Manuel.A moza aristócrata Constanza Manuel nacera en 1318, era fillado escritor e infante D. Juan Manuel, autor do celebre libro "ElConde Lucanor". O seu pai tentou casala á idade de oito anosco rei castelán Afonso XI pero casouna posteriormente co prín-cipe herdeiro de Portugal.As necesidades políticas daqueles antigos reinos ibéricos levana Pedro I de Portugal a casar con Constanza Manuel en 1341,quen se traslada co seu séquito persoal até o pazo real, un anoantes do casamento. O pai de Pedro foi Afonso IV, rei dePortugal que mantivo durante décadas guerras e enfrontamen-tos coa súa veciña Castela, até que no ano 1339 ambas as coro-as se aliaron para combater aos árabes, coa vitoria da batalla dorío Salgado. A alianza entre ambos os reinos sélase co casamen-to entre o príncipe herdeiro Pedro e Constanza, que terán tresfillos: María, Luis e Fernando, que chegou a ser rei lusitano.Inés de Castro -segundo os narradores da época- era unha mozabelísima, de ollos claros, tiña corpo esvelto e pescozo de cisne.Seguramente a súa elegante estirpe viña da realeza sueva. Ocerto é que a chegada de Inés á Corte portuguesa, impactou nossentimentos de Pedro. Inés non tardou en notar as olladas apai-xonadas do Infante. As galanterías demostradas e pouco aga-chadas, dun futuro rei, que suspiraba por unha doncela que tiña

105Mulleres da emigración

IINNÉÉSS DDEE CCAASSTTRROO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 105

a dozura das mulleres galegas. Constanza advirte no seu inte-rior que o seu home lle é infiel, que o corazón de Pedro aniñanoutra muller, pero cala. Toda a corte cala un segredo que écoñecido por todos. Pedro e Inés ámanse e nada poderá impe-dir este amor. En Coimbra, os belos xardíns da Quinta dasLágrimas foron testemuñas dos seus amores secretos: entre assúas maxestosas árbores flúe un regato, bautizado na súamemoria como a Fonte dos amores. Dende alí, don Pedroenviaba mensaxes de amor á súa amada, enganchados en ana-cos de madeira, que navegaban até o convento no que ela vivía.A presión familiar obriga a Pedro a agochar a relación.Portugal e Castela non podían entrar en novos enfrontamentos.A guerra contra os musulmáns era o obxectivo fundamentalpara ambos os reinos. Todo semellaba que seguiría o seu cursonatural até que Constanza falece no parto do seu fillo Fernandoen 1345. Despois da morte da princesa Constanza, Pedro I eInés de Castro comezaban un concubinato; deste amor nacerántres fillos naturais: Beatriz, Juan e Dinís, máis outro quemorreu, tras poucos meses de vida.Os herdeiros por parte materna, en caso dun casamento oficiale o posterior recoñecemento destes fillos, puñan en perigo ácoroa, xa que os Castro serían os herdeiros casteláns da coroaportuguesa. Por outra banda, a influencia que exercían osirmáns de Inés, Fernando e Álvaro de Castro sobre Pedro, seráoutro elemento que determinará o tráxico desenlace. AfonsoIV, rei de Portugal, pon á consideración da Corte o asasinato deInés, conseguindo a aprobación da sanguinaria medida. Paraiso son destinados tres cabaleiros que serían os executores da

106 Mulleres da emigración

Inés Castro. Don Pedro.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 106

sentenza. Os seus nomes eran Gonçalves, Coelho e Pacheco.Tanto Inés como Pedro estaban retirados nunha das máis belascidades de Coimbra, na chamada Quinta das Lágrimas e até aláforon os seus verdugos para acoitelala, o 7 de xaneiro de 1355,aproveitando a ausencia de Pedro.Inés, a querida Inés, amada tamén polo seu pobo de adopción,tiña por aqueles tempos, tan só 35 anos. Un ano antes, os prín-cipes amantes casaran na máis absoluta intimidade e sen ocoñecemento do rei. Durante a romántica cerimonia oficiadapolo bispo de Guarda, os dous amantes xuráranse amor eterno.Ante o asasinato de Inés, Pedro, que gozaba de grande simpatíapopular igual que a princesa galega asasinada, alzouse contra oseu pai, contando co apoio do pobo. O alzamento popular xeraunha longa guerra civil, que acabou pouco antes de ser coroado,tras a morte de Afonso IV, no ano 1357. Os asasinos da súaamada Inés de Castro foron axustizados. (Pacheco salva a súavida refuxiándose na corte papal de Avignon). Pedro I procla-mou oficialmente e de xeito solemne o seu matrimonio con Inésde Castro, o que obrigou ás Cortes de Cantahede a coroala comoraíña despois de morta. Mandou desenterrala en 1360 e fixo queo pobo lle rendese homenaxe para posteriormente sepultala defi-nitivamente no mosteiro de Santa Maria de Alcobaça.

107Mulleres da emigración

Ilustración da morte deInés de Castro.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 107

Conta a historia que Pedro mandou construír o seu panteónfronte ao de Inés, non en paralelo como era costume realizar.Ambos os panteóns estaban enfrontados polos pés, porquequería o día da resurrección, ao se incorporaren, poder ver ásúa amada Inés e reunirse para a eternidade. Ambas as tumbasforon delicadamente talladas á man e constitúen auténticasobras da arte funeraria gótica. A historia e lenda de Inés deCastro pasou a ser tema de inspiración dos grandes escritoresde todos os tempos. As primeiras referencias remóntanse ásCrónicas de Afonso IV (Século XIV).Posteriormente, foi base declamada nos versos da poesía deTrobas á morte de dona Inés de Castro de García Resende(1516), entón Visão de Inés de Castro de Mota (1529) e os quelle deron maior proxección internacional, os versos citados enOs Lusíadas (1572) do escritor portugués de orixe galega Luisde Camões. Tamén se realizaron obras de teatro de carácterdramático, como por exemplo a escrita por Antonio Ferreira,Traxédia de Dona Inés de Castro, que foi a primeira destexénero da historia de Portugal. O escritor castelán Jerónimo deBermúdez inspirouse na temática escribindo Nise lastimosa(1571) e Nise laureada (1577).Durante o Século de Ouro das letras españolas, Lope de Vegaescribiu un drama, Inés de Castro e Luis Vélez de Guevara,consagrouse coa súa obra tráxica, Reinar despois de morir(1625). En Francia a súa tráxica vida foi motivo de inspiraciónpara Antonine Houdar de la Motte, que en 1723 escribe unlibro con este drama. En 1942 Henry Montherlant escribe a súaobra La Reine morte, cunha case perfecta recreación histórica.En Italia realizouse unha ópera en 1835 composta por

108 Mulleres da emigración

Don Pedro mandando recoñecer a Inés, despoisde morta, como raíña.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 108

Giuseppe Persiani. En 1976 estreouse en Baltimore Inés deCastro con libreto de Bernard Stamblery. No século pasado oescritor Alejandro Casona escribiu a Corona de amor y muer-te, relatando o amor dramático de ambos os namorados. Taménfoi levada ás pantallas do cine, en 1944 nunha coproduciónluso-española Inés de Castro, onde actuoaron María DoloresPradera, Alicia Palacios e Antonio Vilar. En 1997 rodouse Inésde Portugal, unha coprodución galego-portuguesa dirixida porJosé Carlos de Oliveira, coa actuación de Cristina Homem, nopapel de Inés de Castro. Esta é a historia de amor da galega quereinou en Portugal despois de morta, Inés de Castro.

109Mulleres da emigración

Tumba de Don Pedro I.

Tumba de Inés de Castro.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 109

En una casa de la nobleza gallega de la bisbarra de la Limia, cuyorío recorre los hermosos valles y las montañas del Xurés, divisancómo centinelas eternas, lo Portugal límite, nace en 1320 Inés deCastro, la reina de Portugal, que reinó después de muerta.Hija natural del noble gallego Pedro Fernández de Castro yAldonza Sonar de Valladares, portuguesa emparentada con lafamilia real castellana, Inés queda huérfana de madre siendomuy niña, por lo que es llevada a Valladolid, al Castillo dePeñafiel. Tenía tan sólo 10 años cuando fue trasladada aCastilla, donde creció en compañía de Constanza Manuel.La chica aristócrata Constanza Manuel había nacido en 1318,era hija del escritor e infante D. Juan Manuel, autor del celebrelibro El Conde Lucanor. Su padre intentó casarla a la edad deocho años con el rey castellano Alfonso XI, pero la casó pos-teriormente con el príncipe heredero de Portugal.Las necesidades políticas de aquellos antiguos reinos ibéricosllevan a Pedro I de Portugal a casarse con Constanza Manuelen 1341, quien se traslada con su séquito personal hasta el pazoreal, un año antes de la ceremonia. El padre de Pedro fueAlfonso IV, rey de Portugal, que mantuvo durante décadasguerras y enfrentamientos con su vecina Castilla, hasta que enel año 1339 ambas coronas se aliaron para combatir a los ára-bes, con la victoria de la batalla del río Salado. La alianza entreambos reinos se sella con el casamiento entre el príncipe here-dero Pedro y Constanza, que tendrán tres hijos: María, Luis yFernando, quien llegó a ser rey lusitano.Inés de Castro -según los narradores de la época- era una chicabellísima, de ojos claros, tenía cuerpo esbelto y cuello de cisne.Seguramente, su elegante estirpe venía de la realeza sueva. Locierto es que la llegada de Inés a la corte portuguesa impactó enlos sentimientos de Pedro. Inés no tardó en notar las miradas apa-sionadas del Infante, las galanterías mostradas y poco disimuladas

111Mulleres da emigración

IINNÉÉSS DDEE CCAASSTTRROO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 111

de un futuro rey que suspiraba por una doncella que tenía la dul-zura de las mujeres gallegas. Constanza advierte en su interior quesu hombre le es infiel, que el corazón de Pedro anida en otramujer, pero calla. Toda la corte calla un secreto que es conocidopor todos. Pedro e Inés se aman y nada podrá impedir este amor.En Coímbra, los bellos jardines de la Quinta de las Lágrimas fue-ron testigo de sus amores secretos: entre sus majestuosos árboles,fluye un riachuelo, bautizado en su memoria como "La fuente delos amores". Desde allí, don Pedro enviaba mensajes de amor a suamada, enganchados en trozos de madera que navegaban hasta elconvento en el que ella vivía.La presión familiar obliga a Pedro a esconder la relación.Portugal y Castilla no podían entrar en nuevos enfrentamien-tos. La guerra contra los musulmanes era el objetivo funda-mental para ambos reinos. Parecía que todo seguiría su cursonatural hasta que Constanza fallece en el parto de su hijoFernando en 1345. Después de la muerte de la princesaConstanza, Pedro I e Inés de Castro comenzaban un concubi-nato. De este amor nacerán tres hijos naturales: Beatriz, Juan yDinís, más otro que murió, tras pocos meses de vida.Los herederos por parte materna, en caso de un casamiento ofi-cial y el posterior reconocimiento de estos hijos, ponían en peli-gro a la corona, ya que los Castro serían los herederos castellanosde la corona portuguesa. Por otra parte, la influencia que ejercí-an los hermanos de Inés, Fernando y Álvaro de Castro, sobrePedro será otro elemento que determinará el trágico desenlace.Alfonso IV, rey de Portugal, pone a la consideración de la Corteel asesinato de Inés, consiguiendo la aprobación de la sanguina-ria medida. Para eso son destinados tres caballeros que serían losejecutores de la sentencia. Sus nombres eran Gonçalves, Coelhoy Pacheco. Tanto Inés como Pedro estaban retirados en una de lasmás bellas ciudades de Coímbra, en la llamada Quinta de lasLágrimas, y hasta allá fueron sus verdugos para acuchillarla, el 7de enero de 1355, aprovechando la ausencia de Pedro.Inés, la amante Inés, amada también por su pueblo de adop-ción, tenía por aquellos tiempos, tan sólo 35 años. Un añoantes, los príncipes amantes se habían casado en la más abso-luta acollonad y sin el conocimiento del rey. Durante la román-tica ceremonia oficiada por el obispo de Guarda, los dos aman-tes se habían jurado amor eterno.Ante el asesinato de Inés, Pedro, que disfrutaba de una gransimpatía popular igual que la princesa gallega asesinada, sealzó contra su padre, contando con el apoyo del pueblo. Elalzamiento popular genera una larga guerra civil, que acabópoco antes de ser coronado, tras la muerte de Alfonso IV, enel año 1357. Los asesinos de su amada Inés de Castro fueron

112 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 112

ejecutados (Pacheco salva su vida refugiándose en la cortepapal de Avignon). Pedro I proclamó oficialmente y de mane-ra solemne su matrimonio con Inés de Castro, lo que obligó alas Cortes de Cantahede a coronarla como reina después demuerta. Mandó desenterrala en 1360 e hizo que el pueblo lerindiera homenaje para posteriormente sepultarla definitiva-mente en el convento de Santa Maria de Alcobaça.Cuenta la historia que Pedro mandó construir su panteón frente alde Inés, no en paralelo como era costumbre realizar. Ambos pante-ones estaban enfrentados por los pies, porque quería el día de laresurrección, al incorporarse, poder ver a su amada Inés y reunirsepara la eternidad. Ambas tumbas fueron delicadamente talladas amano y constituyen auténticas obras de la arte funeraria gótica. Lahistoria y leyenda de Inés de Castro pasó a ser tema de inspiraciónde los grandes escritores de todos los tiempos. Las primeras refe-rencias se remontan a las Crónicas de Alfonso IV (Siglo XIV).Posteriormente, fue base declamada en los versos de la poesíade Trobas a la muerte de doña Inés de Castro de GarcíaResende (1516), entonces Visãlo de Inés de Castro de Mota(1529); y los que le dieron mayor proyección internacional, losversos citados en Os Lusíadas (1572) del escritor portugués deorigen gallego Luis de Camõeres. También se realizaron obrasde teatro de carácter dramático, como por ejemplo la escritapor Antonio Herrera, Traxedia de Doña Inés de Castro, que fuela primera de este género de la historia de Portugal. El escritorcastellano Jerónimo de Bermúdez se inspiró en la temáticaescribiendo Nise lastimosa (1571) y Nise laureada (1577).Durante el Siglo de Oro de las letras españolas, Lope de Vegaescribió un drama, Inés de Castro, y Luis Vélez de Guevara seconsagró con su obra trágica, Reinar después de morir (1625).En Francia su trágica vida fue motivo de inspiración paraAntonine Houdar de La Motte, que en 1723 escribe un libro coneste drama. En 1942 Henry Montherlant escribe su obra LaReina muerta, con una casi perfecta recreación histórica. EnItalia se realizó una ópera en 1835 compuesta por GiuseppePersiani. En 1976 se estrenó en Baltimore Inés de Castro conlibreto de Bernard Stamblery. En el siglo pasado el escritorAlejandro Casona escribió La Corona de amor y muerte, relatan-do el amor dramático de ambos novios. También fue llevada alas pantallas del cine, en 1944, en una coproducción luso-espa-ñola Inés de Castro, donde actuaron María Dolores Pradera,Alicia Palacios y Antonio Vilar. En 1997 se rodó Inés dePortugal, una coproducción gallego-portuguesa dirigida porJosé Carlos de Oliveira, con la actuación de Cristina Homem enel papel de Inés de Castro. Esta es la historia de amor de la galle-ga que reinó en Portugal después de muerta, Inés de Castro.

113Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 113

Carmen CornesSISÁN 1911 /ARXENTINA 1998

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 115

Carmen Cornes Piñeiro naceu en Sisán, o 3 de xuño de 1911.Eu son de Pontevedra -sinala Carmen- das Rías Baixas. O meupobo chámase Sisán e está moi preto de Cambados. Saes domeu poba e xa se ve o mar. As Rías Baixas son, non sei comoexplicalo, non hai palabras para dicir como son as Rías Baixas.Con estas palabras Carmen Cornes contáballe á escritoraarxentina Beatriz López a morriña pola súa terra natal:Saímos unha mañá de Sisán -continúa Carmen- nun coche deliña, así se dicía, coche de liña. Leváronnos a unha fonda, pasa-mos a noite en Vilagarcía ata o outro día ao mencer, queembarcamos. E ese día á mañá estaba toda a xuventude enVilagarcía para nos despedir. Emocionámonos moito. Tódolosrapaces que coñeciamos que eran de aí, da ría, fóronnos despe-dir. Aí si chorei un pouco.Nosoutras embarcamos en Vilagarcía, nun boteciño, porqueen Vilagarcía hai porto pero non para barcos de calado tangrande. Entón o barco estaba máis afastado e nosoutras nunboteciño fomos.Despois de máis de vinte días de travesía e de parar en tódolosportos, Carmen chegou á Capital do Prata:Cando cheguei e vin o porto de Bos Aires -lembra Carmen- noprimeiro que pensei foi en voltar, sinceiramente.Desilusionoume de entrada, de verdade. Era un deserto caseBos Aires. O máis grande que había era San Telmo. Candocheguei ao porto, estaba case todo descampado. Era case aPampa o que se vía desde o porto.Carmen foi parar á casa do seu tío, onde malvivía nunha habita-ción de Parque Patricios. Aos poucos días xa estaba traballandocomo interna dunha casa de fogar. Pasou por moitas casas máisata que cansada de ser explotada e humillada comeza a traballarnunha fundición de bronce no barrio da Paternal. Pero as condi-cións laborais tamén eran de suma explotación:

117Mulleres da emigración

CCAARRMMEENN CCOORRNNEESS

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 117

Pagábanme ben, con casa e comida. Aí daban bastante ben decomer. Pero eu non comía porque tiña moito traballo.Traballábase desde as seis da mañá ata as doce da noite, deluns a sábado. O domingo había que acomodar a fábrica, varre-la e todo iso, pola comida...Cando foi o golpe do 30 contra Yrigoyen -añade Carmen-, euaínda traballaba na fundición. Lémbrome da matanza que fixe-ron esas bestas.Na fundición estivo cinco anos. Co que gañou puido pagar apasaxe do barco que aínda debía e as débedas contraídas polasúa nai. Os gases da fundición afectaban á saúde de Carmen,polo que se ve obrigada a cambiar novamente de traballo.Co estalido da Guerra Civil en España, Carmen toma partidopola República. Coas súas amigas frecuenta ambientes dexente nova que simpatizaba co Frente Popular. A mediados dosanos 40, coñece ao home co que casa e vai vivir a Barracas:Miguel Ángel naceu no centro galego. Eu non era socia pero fune paguei. Non era porque non quixese ir ao hospital. Pero ao nonter familia acá, ao non estar preto da miña nai neses intres...¿sabes quen me deu a primeira aperta cando naceu MiguelÁngel? Deuma a enfermeira, que era galega tamén. E deCastrelo. Lémbroa toda a vida. Non nos coñeciamos de alá, peroela era da miña terra, dunha aldea veciña, moi preto de Sisán...Meu fillo naceu o 31 de agosto do 49. Puxémoslle Miguel Ángelpor un veciño que tiñamos, que vivía preto de nós.

118 Mulleres da emigración

Carmen nunha marcha coa foto do seu fillo Miguel Ángel en Bos Aires (l989)

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 118

No ano 52, durante o goberno do Xeneral Perón,Carmen e o seu marido compran un recreo enQuilmes na beira do Río da Prata. Naquel fermosolugar da riveira do río pasa momentos moi felices,pero o río tódolos anos saíase coa súa e anegaba todaa zona. Despois de cinco anos de traballo duro pele-xando contra a natureza, volve ao seu antigo barrio.Esta vez instálase en Aristóbulo do Valle e Montes deOca. Miguel entra a estudiar no colexio Espinoza.O irmán de Carmen chamábase Santiago e taménestaba emigrado en Bos Aires. Santiago era un auto-didacta, gustáballe moito a lectura, gustáballe recitaras poesías de Rosalía e admiraba a Castelao: Sempre me falaba de Rosalia e gustáballe recitar"Airiños, airiños, aires, airiños da miña terra..." eadoraba a Castelao.Santiago era militante socialista e tiña unha profunda rela-ción con Miguel Ángel. Seguramente este idealizaba ao seutío en contraposición ao seu pai, quen carecía de todo tipo deinquedanzas sociais.Miguel -lembra Carmen- pensaba que os rapaces da vila (cha-bolas) eran iguais ca el. Entón ¿por que non podían ter as mes-mas posibilidades para se desenvolver?Transcorría a década do 60 e a Arxentina estaba gobernadapolo Xeneral Ongania, un militar de ideas falanxistas. Mentrestanto, en América Latina as ideas da revolución cubana íanseespallando por todo o continente. Miguel Ángel estaba encan-dilado polo Ché Guevara e a súa imaxe revolucionaria. Cosseus amigos da facultade falaba de seguir o seu camiño e deque a loita armada era a única forma de acabar con tanta inxus-tiza. Miguel comezou a visitar os barrios pobres, colaboraba naalfabetización e pouco a pouco foi asumindo unha militanciacomprometida. A súa primeira militancia foi nun grupo mar-xista denominado "Poder Obreiro", o cal posteriormente vaiconfluír no Partido Revolucionario dos Traballadores.A primeira vez que Miguel cae preso -lembra Carmen- foi candotiña vinte anos. Había dous que empezara a facultade. Foi nafolga contra Ongania. Miguel Ángel estivo preso no cárcere deDevoto xunto a centenares de mozos das distintas forzas políticasque por aqueles anos enfrontábanse contra a ditadura.Nesa época xa empezamos a organizarnos as nais -apuntaCarmen-. Moito antes das Nais da Praza. Xa desde o 70 esta-ba Familiares. Nosoutras fómonos coñecendo así, no cárce-re, cando íamos de visita.

119Mulleres da emigración

Unha das últimas fotosde Carmen Cornes

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 119

E así pasaron eses dous anos, -lembra Carmen- indo a velodúas veces por semana, con chuvia ou con sol.... Miguel esti-vo preso ata o 73, cando veu Campora e deron a amnistía.Cando Miguel sale do cárcere, reincorpórano ao traballo eretorna á súa vida cotiá. Entón tamén volve á facultade. Aospoucos meses de saír en liberdade forma parella con Susana,unha rapaza da Provincia de Córdoba e vai vivir ao Municipiode Moreno. O PRT, a pesar de que se restablecera a democra-cia, decide continuar na ilegalidad. O 19 de agosto de 1974participa nunha actividade propagandística e é detido nova-mente. Lévano á comisaría do seu barrio e de alí a San Martín,ata que o envían novamente ao cárcere de Devoto. MiguelÁngel foi posto a disposición do Poder Executivo. Tíñanospresos sen xuízo nin condena. Carmen comezou de novo a súaperegrinaxe ao cárcere, novamente a organizar a solidariedadecos presos. Despois da detención, exactamente o 5 de setem-bro, nace seu fillo Nicolás. O 2 de outubro de 1975 logra saírda Arxentina e marcha expulsado a Perú. Durante aquel ano arepresión organizada por "as Tres A" multiplícase. Os secues-tros e asesinatos contra militantes da esquerda pasan a ser novadiaria. O goberno de Isabel cada vez estaba máis illado e utili-zaba o terrorismo de estado como método de acción política.En xaneiro de 1976, a policía realiza un operativo na casa deCarmen e é levada detida xunto á súa nora:A nosoutras tivéronnos catro días en Coordinación, tiradas nuncalabozo, cunha luz aí todo o día, coa mesma roupa todos eses días.

120 Mulleres da emigración

Carmen e Beatriz con Xan Carballa e Anxo en A Nosa Terra

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 120

Despois leváronnos a Tribunales...Desde alí é trasladada ao cárcere deDevoto. Alí estiven presa -sinalaCarmen- un ano e seis meses, a dispo-sición do PEN, sen visitas, sen nada.Aos poucos meses da súa deten-ción, Videla dá o seu sanguentogolpe de estado o 24 de marzo de1976. A vida de Carmen e dosdemais presos corren serio perigode morte. Moitos presos son execu-tados e outros están desaparecidos. Antes do golpe militar era moi dis-tinto estar presa. Dábannos bastan-te de comer, podiamos cantar, facercousas manuais, tecer. As rapazassempre cantaban "aceituneros deJaén", " A desalambrar" "Duérmetenegrito, que tu mamá se va al campo.." Eu aprendéraas todas...Mentres tanto, Miguel Ángel radica como exiliado en Perú. Alíhabía unha colonia importante de exiliados. Sobre os pensa-mentos de Miguel deambulaba constantemente a figura da súanai presa, seguramente pola súa culpa (dicíase para si). En BosAires estaban a súa compañeira e o seu fillo Nicolás. Miguel,desesperado por esta situación, decide volver á Arxentina paraestar preto dos seus. É así como volve a Bos Aires e contactacoa súa familia e co Consulado de España para xestionar aliberdade da súa nai. Ao seu regreso da localidad de Azul ondevivía seu tío foi secuestrado na cidade do Prata.Unha mañá - conta Carmen- cando abren tódalas celdas, vexo atódalas compañeiras que me miran e miran e veñen todas corren-do e míranme, e miran como cousa rara, e eu dixen axiña:"¡Miguel Ángel¡ ¡Desapareceu Miguel Ángel!". Porque cómome miraban, con eses ollos tan tristes. "Si Carmen, desapareceuMiguel Ángel. Hai que ter forza" Cando eu me enterei -agregaCarmen- ese día cumpría sesenta e seis anos, xa había variosmeses que Miguel desaparecera. Pero aí no cárcere as novas sem-pre chegaban atrasadas. Despois soubemos que a Miguel colléro-no o 27 de novembro de 1976 no Prata, a el e a outras persoas quenon sei quen eran. E nunca máis souben nada de Miguel.Miguel Ángel foi trasladado ata Campo de Maio, un auténti-co campo de exterminio onde ningún dos detidos desapareci-dos que entraban saía con vida.Carmen de improviso é levada ata Tribunales, onde lle din:Non temos nada contra vostede. Ten a liberdade. Carmen é

121Mulleres da emigración

Carmen no ano 1997.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 121

trasladada posteriormente ao cárcere de Devoto e desde alí aCoordinación Federal. Despois de pasar un par de días sencomer e sen durmir a "Galega" sabe que todo pode ser unhatrampa para facela "boleta". Carmen resístese e solicita podersaír en liberdade pola mañá. É así como ao outro día Carmenachégase ata a casa dunha amiga. Ese mesmo día entérase porunha veciña de que a súa casa foi asaltada por dez homes arma-dos que destrozaron todo, sen deixar nada en pé. O obxectivoera secuestrar a Carmen.A "Galega" preséntase no Consulado para comunicarlle queestaba en liberdade e que estaban intentando secuestrala. É asícomo lle recomendan que saia de forma urxente da Arxentina.Durante oito días, Carmen viviu no Consulado de España enBos Aires, ata que as autoridades diplomáticas sacárona porUruguai, de aí a Porto Alegre e logo a Río. Nesta cidade estáesperándoa o Cónsul de España, Carlos Abella e Ramallo,galego como Carmen, quen a atendeu xunto á súa familia deforma moi cariñosa e solidaria. Naquela cidade pasou algúnsdías ata que se trasladou a Madrid para logo coller o tren quea levaría ata a súa Galicia natal.Carmen regresou á Arxentina coa democracia. Radicou enCórdoba, onde participou activamente na "Asociación Nais dePraza de Maio".Nesta cidade, Carmen integrou a agrupación "Familiares deDesaparecidos e Detidos por Razóns Políticas" e marchabaxunto a eles tódolos xoves na praza San Martín para pedir xus-tiza e loitar contra a impunidade.Carmen morreu por un accidente de tránsito en Córdoba.O 14 de marzo de 1998, as cinzas de Carmen foron botadas aoRío da Prata, no último adeus que lle tributaron os seu familia-res e amigos a esta gran loitadora dos dereitos humanos.

122 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 122

Carmen Cornes Piñeiro nació en Sisán, el 3 de junio de 1911.Yo soy de Pontevedra -señala Carmen- de las Rías Bajas. Mialdea se llama Sisán y está muy cerquita de Cambados. Se salede mi aldea y ya se ve el mar. Las Rías Bajas son, no sé cómoexplicarlo, no hay palabras para decir cómo son las Rías Bajas.Con estas palabras Carmen Cornes le contaba a la escritoraargentina Beatriz López la nostalgia por su tierra natal:Salimos una mañana de Sisán -continúa Carmen- en un cochede línea, así se decía, coche de línea. Nos llevaron a una fonda,pasamos la noche en Villagarcía hasta el otro día a la madru-gada, que embarcamos. Y ese día a la mañana estaba toda lajuventud en Villagarcía para despedirnos. Nos emocionamosmucho. Todos los chicos que conocíamos que eran de ahí, dela ría, nos fueron a despedir. Ahí sí lloré un poco...Nosotras embarcamos en Villagarcía, en un botecito, porqueen Villagarcía hay puerto pero no para barcos de calado tangrande. Entonces el barco estaba más alejado y nosotras en unbotecito fuimos.Después de más de veinte días de travesía y de parar en todoslos puertos, Carmen llegó a la Capital del Plata:Cuando llegué y vi el puerto de Buenos Aires -recuerdaCarmen- en lo primero que pensé fue en irme de vuelta, since-ramente. Me desilusioné de entrada, de verdad. Era un desier-to casi Buenos Aires. Lo más grande que había era San Telmo.Cuando llegué al puerto, estaba casi todo descampado. Era casila Pampa lo que se veía desde el puerto.Carmen fue a parar a la casa de su tío, donde malvivía en una habi-tación de Parque Patricios. A los pocos días ya estaba trabajandocomo interna de una casa de hogar. Pasó por muchas casas máshasta que cansada de ser explotada y humillada comienza a traba-jar en una fundición de bronce en el barrio de La Paternal. Pero lascondiciones laborales también eran de suma explotación:

123Mulleres da emigración

CCAARRMMEENN CCOORRNNEESS

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 123

Mulleres da emigración124

Me pagaban bien, con casa y comida. Ahí daban bastante biende comer. Pero yo no comía porque tenía mucho trabajo. Setrabajaba desde las seis de la mañana hasta las doce de lanoche, de lunes a sábado. El domingo había que acomodar lafábrica, barrerla y todo eso, por la comida...Cuando fue el golpe del 30 contra Yrigoyen –añade Carmen–,yo todavía trabajaba en la fundición. Me acuerdo de la matan-za que hicieron esos bestias.En la fundición estuvo cinco años. Con lo que ganó pudopagarse el pasaje del barco que aún debía y las deudas contra-ídas por su madre. Los gases de la fundición afectaban a lasalud de Carmen, por lo cual se ve obligada a cambiar nueva-mente de trabajo.Con el estallido de la Guerra Civil en España, Carmen tomapartido por la República. Con sus amigas frecuenta ambientesde jóvenes que simpatizaban con el Frente Popular. A media-dos de los años 40, conoce al hombre con el que se casa y seva a vivir a Barracas:Miguel Ángel nació en el centro gallego. Yo no era socia pero fuiy pagué. No era porque no quería ir al hospital. Pero al no tenerfamilia acá, al no estar cerca de mi madre en esos momentos...¿sabes quién me dio el primer abrazo cuando nació MiguelÁngel? Me lo dio la enfermera, que era gallega también. Y deCastrelo. La recuerdo toda mi vida. No nos conocíamos de allá,pero ella era de mi tierra, de una aldea vecina, muy cerca deSisán... Mi hijo nació el 31 de agosto del 49. Le pusimos MiguelÁngel por un vecino que teníamos, que vivía a la vuelta.En el año 52, durante el gobierno del General Perón, Carmeny su marido compran un recreo en Quilmes a orillas del Río dela Plata. En aquel hermoso lugar de la rivera del río pasamomentos muy felices, pero el río todos los años se salía conla suya e inundaba toda la zona. Después de cinco años de tra-bajo duro peleando contra la naturaleza, vuelve a su antiguobarrio. Esta vez se instala en Aristóbulo del Valle y Montes deOca. Miguel entra a estudiar en el colegio Espinoza.El hermano de Carmen se llamaba Santiago y también estabaemigrado en Buenos Aires. Santiago era un autodidacta, legustaba mucho la lectura, le gustaba recitar las poesías deRosalía y admiraba a Castelao: Siempre me hablaba de Rosalía y le gustaba recitar "Airiños,airiños, aires, airiños da miña terra..." Y adoraba a Castelao.Santiago era militante socialista y tenía una profunda relacióncon Miguel Ángel. Seguramente este idealizaba a su tío encontraposición a su padre, el cual carecía de todo tipo deinquietudes sociales.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 124

Miguel -recuerda Carmen- pensaba que los chicos de la villa(chabolas) eran iguales que él. Entonces ¿por qué no podíantener las mismas posibilidades para desarrollarse?Transcurría la década del 60 y Argentina estaba gobernada porel General Ongania, un militar de ideas falangistas. Mientrastanto, en América Latina las ideas de la revolución cubana seiban desparramando por todo el continente. Miguel Ángel esta-ba encandilado por el Ché Guevara y su imagen revolucionaria.Con sus amigos de la facultad hablaba de seguir su camino y deque la lucha armada era la única forma de acabar con tantainjusticia. Miguel comenzó a visitar los barrios pobres, colabo-raba en la alfabetización y poco a poco fue asumiendo una mili-tancia comprometida. Su primera militancia fue en un grupomarxista denominado "Poder Obrero" el cual posteriormente vaa confluir en el Partido Revolucionario de los Trabajadores.La primera vez que Miguel cae preso -recuerda Carmen- fuecuando tenía veinte años. Hacía dos que había empezado lafacultad. Fue en la huelga contra Ongania. Miguel Ángel estu-vo preso en la cárcel de Devoto junto a centenares de jóvenesde las distintas fuerzas políticas que por aquellos años seenfrentaban contra la dictadura.En esa época ya empezamos a organizarnos las madres -apun-ta Carmen-. Mucho antes de las Madres de la Plaza. Ya desdeel 70 estaba Familiares. Nosotras nos fuimos conociendo así,en la cárcel, cuando íbamos de visita.Y así pasaron esos dos años, -recuerda Carmen- yendo a verlodos veces por semana, con lluvia o con sol.... Miguel estuvopreso hasta el 73, cuando vino Campora y dieron la amnistía.Cuando Miguel sale de la cárcel, lo reincorporan al trabajo yretorna a su vida cotidiana. Entonces también vuelve a la facul-tad. A los pocos meses de salir en libertad forma pareja conSusana, una chica de la Provincia de Córdoba y se va a vivir alMunicipio de Moreno. El PRT, a pesar de que se había resta-blecido la democracia, decide continuar en la ilegalidad. El 19de agosto de 1974 participa en una actividad propagandística yes detenido nuevamente. Lo llevan a la comisaría de su barrioy de allí a San Martín, hasta que lo envían nuevamente a laCárcel de Devoto. Miguel Ángel fue puesto a disposición delPoder Ejecutivo. Los tenían presos sin juicio ni condena.Carmen comenzó de nuevo su peregrinar a la cárcel, nueva-mente a organizar la solidaridad con los presos. Después de ladetención, exactamente el 5 de septiembre, nace su hijoNicolás. El 2 de octubre de 1975 logra salir de la Argentina yse traslada expulsado a Perú. Durante aquel año la represiónorganizada por "las Tres A" se multiplica. Los secuestros yasesinatos contra militantes de la izquierda pasan a ser noticia

125Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 125

diaria. El gobierno de Isabel cada vez estaba más aislado y uti-lizaba el terrorismo de estado como método de acción política.En enero de 1976, la policía realiza un operativo en la casa deCarmen y es llevada detenida junto a su nuera:A nosotras nos tuvieron cuatro días en Coordinación, tiradas enun calabozo, con una luz ahí todo el día, con la misma ropa todosesos días. Después nos llevan a Tribunales... Desde allí es trasla-dada a la cárcel de Devoto. Allí estuve presa -señala Carmen- unaño y seis meses, a disposición del PEN, sin visitas, sin nada.A los pocos meses de su detención, Videla da su sangrientogolpe de estado el 24 de marzo de 1976. La vida de Carmen yde los demás presos corren serio peligro de muerte. Muchospresos son ejecutados y otros están desaparecidos. Antes del golpe militar era muy distinto estar presa. Nos dabanbastante de comer, podíamos cantar, hacer cosas manuales,tejer. Las chicas siempre cantaban "aceituneros de Jaén", " Adesalambrar" "Duérmete negrito, que tu mamá se va alcampo.." Yo me las había aprendido todas...Mientras tanto, Miguel Ángel se radica como exiliado en Perú.Allí había una colonia importante de exiliados. Sobre los pensa-mientos de Miguel deambulaba en forma constante la figura desu madre presa, seguramente por su culpa (se decía para sí). EnBuenos Aires estaba su compañera y su hijo Nicolás. Miguel,desesperado por esta situación, decide volver a la Argentina paraestar cerca de los suyos. Es así como vuelve a Buenos Aires ycontacta con su familia y con el Consulado de España para ges-tionar la libertad de su madre. A su regreso de la localidad deAzul donde vivía su tío fue secuestrado en la ciudad de la Plata.Una mañana - cuenta Carmen- cuando abren todas las celdas,veo a todas las chicas que me miran y miran y vienen todascorriendo y me miran, y miran como cosa rara, y yo dije ense-guida: "¡Miguel Ángel¡ ¡Desapareció Miguel Ángel!". Porquecómo me miraban, con los ojos tan tristes. "Si Carmen, desapa-reció Miguel Ángel. Hay que tener fuerza" Cuando yo meenteré –agrega Carmen– ese día cumplía sesenta y seis años,ya hacía varios meses que Miguel había desaparecido. Pero ahíen la cárcel las noticias siempre llegaban atrasadas. Despuéssupimos que a Miguel lo agarraron el 27 de noviembre de 1976en La Plata, a él y a otras personas que no sé quiénes eran. Ynunca más supe nada de Miguel.Miguel Ángel fue trasladado hasta Campo de Mayo, un autén-tico campo de exterminio donde ninguno de los detenidos des-aparecidos que entraban salía con vida.Carmen de improviso es llevada hasta tribunales, donde ledicen: No tenemos nada contra usted. Tiene la libertad.

126 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 126

Carmen es trasladada posteriormente a la cárcel de Devoto ydesde allí a Coordinación Federal. Después de pasar un par dedías sin alimentarse y sin dormir la "Gallega" sabe que todopuede ser un manejo para hacerla "boleta". Carmen se resistey solicita poder salir en libertad por la mañana. Es así como alotro día Carmen se acerca hasta la casa de una amiga. Esemismo día se entera por una vecina de que su casa fue asalta-da por diez hombres armados que destrozaron todo, no dejan-do nada de pie. El objetivo era secuestrar a Carmen.La "Gallega" se presenta al Consulado para comunicarle queestaba en libertad y que la estaban intentando secuestrar. Es asícomo le recomiendan que salga de forma urgente de laArgentina. Durante ocho días, Carmen vivió en el Consulado deEspaña en Buenos Aires, hasta que las autoridades diplomáticasla sacaron por Uruguay de ahí a Puerto Alegre y luego a Río.En esta ciudad la está esperando el Cónsul de España, CarlosAbella y Ramallo, gallego como Carmen, quien la atendió juntoa su familia de forma muy cariñosa y solidaria. En aquella ciu-dad pasó algunos días hasta que se trasladó a Madrid para luegocoger el tren que la llevaría a su Galicia natal.Carmen regresó a la Argentina con la democracia. Se radicó enCórdoba, donde participó activamente en la "AsociaciónMadres de Plaza de Mayo".En esta ciudad, Carmen integró la agrupación "Familiares deDesaparecidos y Detenidos por Razones Políticas" y marchabajunto a ellos todos los jueves en la plaza San Martín para pedirjusticia y luchar contra la impunidad.Carmen falleció por un accidente de tránsito en Córdoba.El 14 de marzo de 1998, las cenizas de Carmen fueron arrojadasal Río de la Plata, en el último adiós que le tributaron sus fami-liares y amigos a esta gran luchadora de los derechos humanos.

127Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 127

Joaquina DoradoCORUÑA 1917

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 129

O 25 de xuño de 1917 naceu Joaquina Dorado, no barrio demariñeiros de Santa Lucía, A Coruña. Os seus pais eran doushumildes traballadores que lle deron unha educación baseadana solidariedade cos máis desprotexidos. Joaquina críasevendo como a desgracia chega regularmente ós fogares dosmariñeiros. Para algúns tratábase dun castigo irremediable,nembargantes para Joaquina a pobreza propia e a dos seusirmáns de desgracia, era un mal que tiña solución.Joaquina era de corpo menudo, loira, con grandes ollos azuis,intelixente, chea de vida. A escritora Lola Iturbe no seu libro “LaMujer en la Lucha Social” coméntanos sobre Joaquina: “Faladespacio, cunha voz algo opaca, pero harmoniosa. Polo que nosrelata, na súa nenez era xa moi sensibel á desgracia allea. ComoLuisa Michel, xa de nena, sufría ó ver ós fillos dos mariñeiros,descalzos, medios espidos, desnutridos, corricando polas rúas dobarrio. E Joaquina, nena como eles, dáballes a súa merenda ecorría a casa a pedir outra e voltaba a repetir o ofrecemento.Preto do porto de A Coruña había unha zona moi arriscada naque sucederan varios naufraxios de barcos pesqueiros. CandoJoaquina oía o lúgubre ronquido das sireas dos barcos queanunciaban que sucedera unha catástrofe no mar, saía a rúa e óver o pranto das mulleres dos náufragos, o seu corazón tremíade dor e a súa xove intelixencia trataba xa de comprender a tra-xedia daqueles seres sometidos a un traballo duro, perigroso emal retribuído que lles obrigaba a vivir miserentamente e per-der a vida con bastante frecuencia”.Joaquina pasa a súa adolescencia nunha Coruña onde o repu-blicanismo e o anarquismo ten unha forte implantación. A xoveJoaquina vive de preto a caída da Monarquía e a implantaciónda Segunda República. Un sen fin de actos e manifestacións desocialistas, republicanos, galeguistas e anarquistas, danlle untoque reivindicativo á cidade herculina. En 1934, despois da

131Mulleres da emigración

JJOOAAQQUUIINNAA DDOORRAADDOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 131

revolución asturiana de outubro, os seus pais deciden emigrarcon toda a familia a Barcelona. Joaquina ten daquela 17 anos.Ten que escomenzar unha nova vida. A súa formación era aelemental, ten tan só os estudios básicos. Os seus pais nonpodían seguir manténdolle o aprendizaxe, e decide facer tapi-cería, por a súa conta.Barcelona por aqueles anos estaba convulsionada, os naciona-listas de Esquerda Republicana declararan o Estado Catalán,no marco dunha República Federal. A C.N.T. era a centralobreira máis importante e radical, mentras os comunistas e oP.O.U.M. competían polo espacio marxista.Joaquina Dorado consciente do seu papel como traballadoradecide afiliarse á C.N.T. É así como se presenta nos locais doSindicato da Madeira e Decoración que tiña a súa sede na rúado Rosa, en Pueblo Seco e afíliase a este sindicato.Co golpe de estado do 19 de xullo de 1936, Joaquina comotodos os militantes da C.N.T. e as F.A.I. toman parte activa daloita contra o fascismo. Sen dubidalo alístase para combatir cofusil na man. O seu primeiro combate realízao na toma docuartel de Atarazanas e posteriormente na ocupación do caste-lo de Montjuich. Dominada a insurrección militar enBarcelona, formou parte do Comité de Defensa do Centro, quese instalou no que foi o famoso cabaret Mouling Rouge. Este

132 Mulleres da emigración

Joaquina Dorado a cuartade esquerda a dereita nafoto de pé, cunhas amigasdo cárcere.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 132

Comité adicouse a reunir e canalizar ós solda-dos que abandonaran as súas unidades e que-rían ir voluntariamente a combatir. A súaincorporación á C.N.T. introdúcea de cheo naideoloxía anarquista. Súmase ás JuventudesLibertarias de Pueblo Seco, que tiñan o seulocal na rúa Cabañas, nº 33 de Barcelona. AC.N.T. e as F.A.I., o seu brazo político, conta-rán a partir dese momento cunha militanteabnegada, capaz de facer todos os sacrificiospola causa obreira e revolucionaria.Os anarquistas cataláns mentras combaten nafronte contra o inimigo, na retagarda intentanpor en práctica os seus ideais libertarios. É asíque principian a por en práctica as colectiviza-cións de determinadas industrias. Unha das pri-meiras foi a da madeira, realizada polo sindica-to do mesmo nome. Manuel Hernández o queera por aquel entón o seu máximo dirixente, óver en Joaquina unha muller seria, responsabele intelixente, nomeouna a súa secretaria administrativa.Secundados por un técnico realizaron estudios de planificaciónda industria da madeira.

133Mulleres da emigración

Joaquina Dorado, asegunda sentada desdea esquerda, ano 1949.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 133

Coa mobilización de todos os homes válidos para a fronte debatalla, Manuel Hernández foi mobilizado, e Joaquina reemplá-zao no cargo de secretario do “Consejo Económico de la Industriade la Madera Socializada”. A sinatura dela era necesaria para todaclase de transaccións de orde económico e financieiro.A Federación das Industrias Socializadas da Construcción,Madeira e Decoración, publicou un periódico mural, que diri-xiu Joaquina, así como diversos folletos. Tamén colaborou nunsemanario do que era director Felipe Aláiz.Conmovida pola prolongación da guerra, Joaquina presentouunha instancia para estudios e por prácticas de piloto de caza. Osgastos que elo ocasionara custearíaos o Sindicato da Madeira. Asúa oferta foi rechazada, coa doutros compoñentes todos daC.N.T.. Según declarou a propia Joaquina queixándose, que estospostos estaban reservados para os incondicionais de Moscú.Nos feitos de maio de 1937, forma parte do grupo “Luz y Cultura”,intervindo na loita nos arredores da Telefónica, onde se producenenfrentamentos moi violentos entre anarquistas e comunistas.A guerra estaba a punto de rematar, os avións franquistas bom-bardeaban Barcelona. Joaquina resistíase a perder a contenda.

Mentras as tropas de Franco chegaban,Joaquina saía nun camión militar cara ó exi-lio. En Francia foi internada nun refuxiosituado no departamento de Hautes Alpes.Os primeiros días foron moi duros, os fran-ceses tratáranos moi mal. O frío e a famefacían estragos entre os refuxiados extenua-dos por tantos padecementos. Ó poucotempo conquire escapar cun grupo de com-pañeiros e trasládase a Montpellier, onde serefuxia na casa do destacado escritor e anar-quista Paul Reclus. Posteriormente chega aToulouse onde comenza a reorganizar o sin-dicato no exilio.O seu traballo era paciente e titánico, a súamisión era contactar cos afiliados disper-sos e pouco a pouco estructuralos orgáni-camente. A pesar da importancia da súamilitancia, Joaquina pensa que o seu deberé ir a pelexar dentro de España. En 1946incorporouse ó grupo “Tres de Mayo”, ócal perteceron entre outros, os destacadosanarquistas, Liberto Sarrau, o galego Raúl

134 Mulleres da emigración

Co seu compañeiro Liberto Sarrau, en Andorra 1958.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 134

Carballeira e Francisco Martínez. O grupo pasou a fronteiraclandestinamente realizando distintas actividades conspirati-vas, moitas das cais cobráronse a vida destos loitadores.O 24 de febreiro de 1948 foi detida en Barcelona e encadeadana prisión das Crts. Nesta cadea atopouse con outras liberta-rias, Montserrat Elías, Pepita Subirats, Francisca Abellanet,Esperanza Moreno, Enriqueta Milá e María Pujarols, todaselas condeadas a morte e máis tarde conmutadas por largascondeas. Os seus longos anos na cadea, marcarana para sem-pre. As condicións inhumanas, a má alimentación e o frío,afectaron a súa saúde. Joaquina durante o seu encarceramentoencabezou innumerables protestas e folgas de fame que acaba-ron con fortes castigos. Ó sair da cadea aparécelle unha tuber-culose que a obriga a ser intervida quirúrxicamente noHospital Clínico. Cáseque moribunda, trasládana á vivendadunha amiga. Nesta casa recibiu asistencia do sabio profesornaturista Ferrándiz, o que a salva dunha morte segura.Joaquina logra recuperarse e trasládase novamente a Francia,alí traballa de cortadora de artigos de pel e na confección decalzado pra señoras. Nos anos 70 instálase en París onde sexubila e conquire unha pensión de invalidez total, pois os seusriñóns estaban moi afectados pola súa enfermidade.Lola Iturbe, a que lle realizou unha entrevista en París, dirádo seu encontro con Joaquina : “Cando se sentou pra darmedetalles da súa vida e da súa actuación, tiña ante min unhamuller de aspecto xuvenil, coas meixelas sonrosadas e osollos iluminados. Despois dunha larga charla transfórmase.

135Mulleres da emigración

Joaquina de pé no centroda imaxe.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 135

Mulleres da emigración136

Os ollos agrandáronselle e teñen ó seu arredor un círculovioláceo moi acentuado. Toda a súa cara mostra o sufrimen-to ó evocar as lembranzas do pasado: a morte dos seus com-pañeiros de loita; o rostro martirizado de Carmen Royes quemirara recentemente. Tamén atormenta a Joaquina as lem-branzas dos seus pais que ela sostivo económicamentedurante 19 anos e que morreran recentemente.Joaquina Dorado deixa tras de sí un pasado heroico. É unhamuller que conquire adquirir moita cultura e escribe moi ben.Dorida, pero non vencida. Nos seus ollos, cheos de tenrura,brila de vez en cando unha chispa de enerxía que a fai fruncirlixeiramente a fronte e acusa unha gran firmeza de carácter.Sobre todo quere que conste neste recordatorio que sigue firmenas súas conviccións, que non perdeu o entusiasmo polos ide-ais libertarios e que, pese ó seu delicado estado de saúde, estádisposta a realizar todos os sacrificios e esforzos que sexannecesarios para propagar e defender esos ideais”.

Joaquina Dorado no ano 2002.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 136

El 25 de junio de 1917 nació Joaquina Dorado, en el barrio depescadores de Santa Lucia, A Coruña. Sus padres eran doshumildes trabajadores que le dieron una educación basada enla solidaridad, con los mas desprotegidos. Joaquina se críaviendo como la desgracia llega regularmente a los hogares delos marineros. Para algunos se trataba de un castigo irremedia-ble, pero para Joaquina sin embargo la pobreza propia y la desus hermanos de desgracia, era un mal que tenía solución.Joaquina era de cuerpo menudo, rubia, con grandes ojos azu-les, inteligente, llena de vida. La escritora Lola Iturbe en sulibro "La Mujer en la Lucha Social" nos comenta sobreJoaquina : " Habla despacio, con una voz algo opaca, peroarmoniosa. Por lo que nos relata, en su infancia era ya muysensible a la desgracia ajena. Como Luisa Michel, ya de niña,sufría al ver a los hijos de los pescadores, descalzos, mediodesnudos, desnutridos, correteando por las calles del barrio. YJoaquina, niña como ellos, les daba su merienda y corría a casaa pedir otra y volvía a repetir el ofrecimiento.Cerca del puerto de A Coruña había una zona muy peligrosa enla que habían sucedido varios naufragios de barcos pesqueros.Cuando Joaquina oía el lúgubre ronquido de las sirenas de losbarcos que anunciaban que había sucedido alguna catástrofe enel mar, salía a la calle y al ve los llantos de las mujeres de los náu-fragos, su corazón se estremecía de dolor y su joven inteligenciatrataba ya de comprender la tragedia de aquellos seres sometidosa un trabajo duro, peligrosos y mal retribuido que les obligaba avivir miserablemente y a perder la vida con bastante frecuencia".Joaquina pasa su adolescencia en una Coruña donde el republi-canismo y el anarquismo tiene una fuerte implantación. Lajoven Joaquina vive de cerca la caída de la Monarquía y laimplantación de la Segunda República.Un sin fin de actos ymanifestaciones de socialistas, republicanos, galleguistas y

137Mulleres da emigración

JJOOAAQQUUIINNAA DDOORRAADDOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 137

anarquistas, le dan un toque reivindicativo a la ciudad herculi-na. En 1934, después de la revolución asturiana de octubre, suspadres decide emigrar con toda la familia a Barcelona.Joaquina tiene por entonces 17 años. Tiene que empezar unanueva vida. Su formación era la elemental, tiene tan solo losestudios básicos. Sus padres no podían seguir manteniendoleslos estudios, y decide aprender tapicería, por su propia cuenta.Barcelona por aquellos años estaba convulsionada, los nacio-nalistas de Esquerda Republicana había declarado el EstadoCatalán, en el marco de una República Federal, la C.N.T. erala central obrera más importante y radical, mientras los comu-nistas y el P.O.U.M. competía por el espacio marxista.Joaquina Dorado consiente de su papel como trabajadora decideafiliarse a la C.N.T. Es así como como se presenta en los localesdel Sindicato de la Madera y Decoración que tenía su sede en lacalle del Rosa, en Pueblo Seco y se afilia a este sindicato. Con el golpe de estado del 19 de julio de 1936, Joaquina comotodos los militantes de la C.N.T. y las F.A.I. toman parte acti-va de la lucha contra el fascismo. Sin dudarlo se alista paracombatir con el fusil en la mano. Su primer combate lo realizaen la toma del cuartel de Atarazanas y posteriormente en laocupación del castillo de Montjuich. Dominada la insurrecciónmilitar en Barcelona, formó parte del Comité de Defensa delCentro, que se instaló en el que fue el famoso cabaret MoulingRouge. Este Comité se dedico a reunir y canalizar a los solda-dos que habían abandonado sus unidades y querían ir volunta-riamente a combatir. Su incorporación a la C.N.T. la introducede lleno en la idiologia anarquista. Se suma a las JuventudesLibertarias de Pueblo Seco, que tenían su local en la calleCabañas, Nº33 de Barcelona. La C.N.T. y las F.A.I. su brazopolítico contaran a partir de ese momento con una militanteabnegada, capaz he hacer todos los sacrificios por la causaobrera y revolucionaria.Los anarquistas catalanes mientras combaten en el frente con-tra el enemigo, en la retaguardia intentan poner en practica susideales libertarios. Es así que comienzan a poner en practicalas colectivizaciones de determinadas industrias. Una de lasprimeras fue la de la madera, realizada por el sindicato delmismo nombre. Manuel Hernández quien era por entonces sumáximo dirigente, al ver en Joaquina una mujer seria, respon-sable e inteligente, la nombro su secretaria administrativa.Secundados por un técnico realizaron estudios de planificaciónde la industria de la madera.Con la movilización de todos los hombres validos para el frente debatalla, Manuel Hernández fue movilizado, y Joaquina lo reempla-za en el cargo de secretario del Consejo Económico de la Industria

138 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 138

de la Madera Socializada. La firma de ella era necesaria para todaclase de transacciones de orden económico y financiero.La Federación de las Industrias Socializadas de la Construcción,Madera y Decoración, publicó un periódico mural, que dirigióJoaquina, así como diversos folletos. También colaboró en unsemanario que era director Felipe Aláiz.Conmovida por la prolongación de la guerra, Joaquina presentouna instancia para estudios y por practicas de piloto de caza. Losgastos que ello ocasionara los sufragaría el Sindicato de la Madera.Su oferta fue rechazada, con la de otros componentes todos de laC.N.T. Según declaró la propia Joaquina, quejandose, que estospuestos estaban reservados para los incondicionales de Moscú.En los hechos de mayo de 1937, forma parte del grupo "Luz yCultura", interviniendo en la lucha en los alrededores de laTelefónica, donde se producen enfrentamientos muy violentosentre anarquistas y comunistas.La guerra estaba a punto de terminar, los aviones franquistasbombardeaban Barcelona. Joaquina se resistía a perder la con-tienda. Mientras las tropas de Franco llegaban, Joaquina salíaen un camión militar hacia el exilio. En Francia fue internadaen un refugio situado en el departamento de Hautes Alpes. Losprimeros días fueron muy duros, los franceses los habían trata-do muy mal. El frío y el hambre hacia estragos entre los refu-giados extenuados, por tantos padecimientos. Al poco tiempologra escapar con un grupo de compañeros y se traslada aMontpellier, donde se refugia en la casa del destacado escritory anarquista Paul Reclus. Posteriormente llega a Toulousedonde comienza a reorganizar el sindicato en el exilio.Su trabajo era paciente y titánico, su misión era contactar con losafiliados dispersos y poco a poco extructurarlos orgánicamente.A pesar de la importancia de su militancia, Joaquina piensa quesu deber es ir a pelear dentro de España. En 1946 se incorporóal grupo "Tres de Mayo", al cual pertenecieron entre otros, losdestacados anarquistas, Liberto Sarrau, el gallego RaúlCarballeira y Francisco Martínez. El grupo pasó la frontera clan-destinamente realizando distintas actividades conspirativas,muchas de las cuales se cobraron la vida de estos luchadores.El 24 de febrero de 1948 fue detenida en Barcelona y encarcela-da en la prisión de las Crts. En esta prisión se encontró con otraslibertarias, Montserrat Elías, Pepita Subirats, FranciscaAbellanet, Esperanza Moreno, Enriqueta Milá y María Pujarols,todas ellas condenada a muerte y más tarde conmutadas por lar-gas condenas. Sus largos años en la prisión, la marcaran parasiempre. Las condiciones inhumanas, la mala alimentación y elfrío, afectaron su salud. Joaquina durante su prisión encabezo

139Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 139

innumerables protestas y huelgas de hambre que acabaron confuertes castigos. Al salir de la cárcel le aparece una tuberculosisque la obliga a ser intervenida quirúrgicamente en el HospitalClínico. Casi moribunda, la trasladan a la vivienda de unaamiga. En esta casa recibió asistencia del sabio profesor naturis-ta Ferrándiz, quien la salva de una muerte segura.Joaquina logra recuperarse y se traslada nuevamente a Francia,allí trabaja de cortadora de artículos de piel y en la confecciónde calzado para señoras. En los años 70 se instala en Parísdonde se jubila y logra conseguir una pensión de invalideztotal, pues su riñón estaban muy afectados por su enfermedad.Lola Iturbe, quien le realizo una entrevista en París, dirá de suencuentro con Joaquina: "Cuando se sentó para darme detallesde su vida y de su actuación, tenía ante mí una mujer de aspec-to juvenil, con las mejillas sonrosadas y los ojos iluminados.Después de una larga charla se ha transformado. Los ojos se lehan agrandado y tienen a su alrededor un circulo cioláceo muyacentuado. Todo su rostro muestra el sufrimiento al evocar losrecuerdos del pasado: la muerte de sus compañeros de lucha;el rostro martirizado de Carmen Royes que ha visto reciente-mente. También atormenta a Joaquina el recuerdo de suspadres que ella ha sostenido económicamente durante 19 añosy que han fallecido recientemente.Joaquina Dorado deja tras de sí un pasado heroico. Es unamujer que ha logrado adquirir mucha cultura y escribe muybien. Dolorida, pero no vencida. En sus ojos, llenos de ternu-ra, brilla de vez en cuando una chispa de energía que le hacefruncir ligeramente la frente y acusa una gran firmeza decarácter. sobre todo quiere que conste en este recordatorio quesigue firme en sus convicciones, que no ha perdido el entusias-mo por los ideales libertarios y que, pese a su delicado estadode salud, está dispuesta a realizar todos los sacrificios y esfuer-zos que sean necesarios para propagar y defender esos ideales"

140 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 140

Maria del Carmen FidalgoCAÑIZA1948

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 141

María del Carmen Fidalgo Sánchez naceu na Cañiza na parro-quia de Petán, o 4 de novembro de 1948.É filla e neta de emigrantes. O seu abo materno ErnestoSánchez Sánchez a comezos do século emigrara o Brasil,cando tiña 11 anos. Despois de percorrer traballando ese longoe ancho país, radicouse no Salvador onde instalou unha fabri-ca de xabón e velas chamada "Progreso". Partir de alí comezaunha nova etapa migratoria, para varias xeracións da súa pro-pia familia. Como era costume por aqueles tempos os emigran-tes voltaban á aldea para casarse. Ernesto aproveito unha viaxeque realizou para recuperarse dunha enfermidade pulmonar para casarse con RitaDomínguez Sánchez. María del Carmen é filla de Francisco Fidalgo Pérez e deAmalia Sánchez Domínguez. Primeiro será o seu pai Franciscoo que marcha Salvador en 1951, alí tiña parte da familia da súamuller. Logo será María del Carmen xunto coa súa nai, o 20de agosto de 1954. Como sempre será o porto de Vigo o encar-gado de dar a máis triste despedida. Aquela viaxe lémbranosMaría del Carmen estaba cheo de incertezas. Era tan só unhanena, que axiña deixou de xogar coas monecas e a subiron aun barco. Onde había un gran mar que nunca mirara. E xentesque falaban en outros idiomas. Aos poucos días, o 3 de setem-bro, chegaban no Alcántara á Bahia de todos los Santos. Ondetodo estaba marcado polo entroido e o candomble, onde todo,todo hule a vida e a cachaza sen tempo." O meu pai foi o primeiro en emigrar. - cóntanos María delCarmen - Por aqueles anos estilábase que o marido marcha-ra á emigración mentres a muller quedábase na aldea, nestecaso era para coidar a miña aboa. O meu pai esta idea non llegustaba, aínda o meu abo materno, tentaba manter esta tra-dición e impoñía o seu criterio. Ante esta situación o meu pai

143Mulleres da emigración

MMAARRIIAA DDEELL CCAARRMMEENN FFIIDDAALLGGOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 143

plantouse e dixo que si non viña a súa muller e os seus fillosel retornaba a Galiza. Así foi como o pouco tempo embarca-mos rumbo a Bahia.Lembro aquel barco Alcántara onde via-xabamos na terceira clase, moi preto das máquinas. Quedeimoi impresionada o chegar a Salvador, en pouco tempo mira-ra dúas grandes cidades Vigo e nese momento aquela cidadeque comezaba a descubrir cos meus ollos. O chegar quedeiabraiada polo novidoso de estar noutro país, de coñecer xentedistinta, incluso coa cor de pel distinta..."O seu pai que traballaba na Fabrica de Velas e Xabón puído lograrque María del Carmen puidera realizar os seus estudios, sen nece-sidade de ter que traballar. Ela puxo empeño e moitas horas desacrificio para lograr o obxectivo de ser unha universitaria. " Lembro que nos meus anos de adolescente, os nosos pais nonfavorecían a integración coa propia sociedade bahiana. Nosacoutaban as relacións sociais, practicamente eran só coa colo-nia galega. Estes prexuízos culturais e raciais co tempo foronmodificando, pero por aqueles anos a actitudes dos nosos emi-grantes era sumamente prexuiciosas"Tempo despois chegaría o froito de tanto estudio e esforzo. En1967 diplomouse en Contabilidade logrando posteriormente otítulo de Enxeñería en 1973. Traballo en áreas de explosións de

144 Mulleres da emigración

Fidalgo xunto aos seus irmáns.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 144

edificación e protección de barrancos,coa Sociedade Construccións Especia -lizadas Limitada (CEL).A pesar de ser unha profesional prestixio-sa na súa especialidade, María delCarmen comezou a potenciar a súa sen-sibilidade social e política logrando osmáis altos cargos institucionais da socie-dade bahiana. Entre as actividades políti-cas realizadas podemos sinalar:Coordinadora de Acción Social doMunicipio de Salvador (1989 a 1990);Secretaria de Acción Social doMunicipio de Salvador; Candidata a Prefeita de Salvador 1992;Superintendente de Manutención e Conservación da Cidade deSalvador (1993 a 19994); Candidata a deputada do estado deBahia (1994); Deputada do Estado da Bahia de 1995 a 1999 poloPartido Social Democrático Brasileiro (PSDB); Secretaria desaneamento e Infraestructura de Salvador (1996).No transcurso do seu cargo de Deputada Estadual desenrolouas seguintes funcións: Membro da comisión de Dereitos

145Mulleres da emigración

Fidalgo xunto aos seus pais e avós

Co grupo de bailegalego.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:10 Página 145

Humanos e membro do Consello Estadual deDereitos Humanos ( Bahia); Presidente daConsello de Defensa dos Dereitos da Muller;Presidente da Comisión de Defensa do MedioAmbiente; Presidente da Comisión de Defensa deDesenvolvemento Económico e do Turismo. Foitamén membro titular ou suplente de: MedioAmbiente: de Defensa da Crianza, e dosAdolescentes e de Saneamento.María del Carmen a pesar dos seus múltiples ocu-pacións políticas mantivo unha estreita relacióncoa colectividade galega participando inclusocomo directiva. Entre as actividades realizadaspodemos mencionar: Directora da SociedadeFeminina Hispano Brasileira; Directora do Centrode Estudios Galegos; participou de " Cabaleiros deSantiago " integrando o seu Grupo Folclórico etc.

146 Mulleres da emigración

María del Carmen, nagraduación secundaria.

Falando no Parlamento estatal de Bahia.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 146

Na última década mantivo unha estreitarelación coa súa Galiza natal realizandodistintos viaxes, tanto persoais comovinculados á política. Recentemente foinomeada Membro de Honra daFundación Contra a Impunidade, entida-de esta que apoia os xuízos que estalevando no Estado español o xuízBaltasar Garzón, contra os delictos dexenocidio e terrorismo de estado.María del Carmen Fidalgo é Vereadorade Salvador polo P.T. é seguramente naactualidade unha das mulleres da nosaemigración con maior proxección políti-ca e social. Unha autentica protagonistadesta Epopea Colectiva.

147Mulleres da emigración

Fidalgo de pé, xunto a Beiras e Lois Pérez Leira.

María del Carmen Fidalgo.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 147

María del Carmen Fidalgo Sánchez nació en la Cañiza en laparroquia de Petán, el 4 de noviembre de 1948.Es hija y nieta de emigrantes. Su abuelo materno ErnestoSánchez Sánchez a comienzos del siglo, había emigrado cuan-do tenía 11 años, al Brasil. Después de recorrer trabajando eselargo y ancho país, se radicó en el Salvador, donde instaló unafabrica de jabón y velas, llamada "Progreso". Partir de allícomienza una nueva etapa migratoria, para varias generacionesde su propia familia. Como era costumbre por aquellos tiemposlos emigrantes regresaban a la aldea para casarse. Ernesto apro-vecho un viaje que realizó para recuperarse de una enfermedadpulmonar y para casarse con Rita Domínguez Sánchez.María del Carmen es hija de Francisco Fidalgo Pérez y deAmalia Sánchez Domínguez. Primero será su padre Francisco elque marcha a Salvador en 1951. Allí tenía parte de la familia desu mujer. Luego será María del Carmen junto con su madre, el20 de agosto de 1954. Como siempre será el puerto de Vigo elencargado de dar la más triste despedida. Aquel viaje lo recuer-da María del Carmen, estaba lleno de incertidumbres. Era tansólo una niña, que enseguida dejó de jugar con las muñecas y lasubieron a un barco. Donde había un gran mar que nunca habíamirado. Y gentes que hablaban en otros idiomas. El 3 de sep-tiembre, llegaban en el Alcántara a la Bahia de todos los Santos.Donde todo estaba marcado por el carnaval y el candomble,donde todo, todo huele a vida y la paciencia sin tiempo."Mi padre fue el primero en emigrar. - nos cuentan María delCarmen - Por aquellos años se estilaba que el marido se mar-chaba a la emigración, mientras la mujer se quedaba en laaldea, en este caso era para cuidar a mi abuela. A mi padre estaidea no le gustaba, aunque mi abuelo materno, intentaba man-tener esta tradición e imponía su criterio. Ante esta situación

149Mulleres da emigración

MMAARRIIAA DDEELL CCAARRMMEENN FFIIDDAALLGGOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 149

mi padre se plantó y dijo que sí no venía su mujer y sus hijosél retornaba a Galicia. Así fue como al poco tiempo embarca-mos rumbo a Bahia. Recuerdo aquel barco Alcántara dondeviajábamos en la tercera clase, muy cerca de las máquinas.Quedé muy impresionada al llegar a Salvador, en poco tiempohabía mirado dos grandes ciudades Vigo y en ese momentoaquella ciudad que comenzaba a descubrir con mis ojos. El lle-gar quedé asombrada por lo novedoso de estar en otro país, deconocer gente distinta, incluso con el color de piel distinta…"Su padre que trabajaba en la Fabrica de Velas y Jabón pudo lograrque María del Carmen pudiera realizar sus estudios, sin necesi-dad de tener que trabajar. Ella puso empeño y muchas horas desacrificio para lograr el objetivo de ser una universitaria."Recuerdo que en mis años de adolescente, nuestros padres nofavorecían la integración con la propia sociedad bahiana. Nosacotaban las relaciones sociales, prácticamente eran sólo con lacolonia gallega. Estos prejuicios culturales y raciales con eltiempo se fueron modificando, pero por aquellos años la acti-tudes de nuestros emigrantes eran sumamente prejuiciosas.Tiempo después llegaría el fruto de tanto estudio y esfuerzo.En 1967 se diplomo en Contabilidad logrando posteriormenteel título de Ingeniería en 1973. Trabajo en áreas de explosionesde edificación y protección de barrancos, con la SociedadConstrucciones Especializadas Limitada (CEL).A pesar de ser una profesional prestigiosa en su especialidad,María del Carmen comenzó a potenciar su sensibilidad socialy política logrando los más altos cargos institucionales de lasociedad bahiana. Entre las actividades políticas realizadaspodemos señalar: Coordinadora de Acción Social delMunicipio de Salvador (1989 a 1990); Secretaria de AcciónSocial del Municipio de Salvador; Candidata a Prefeita deSalvador 1992; Superintendente de Mantenimiento yConservación de la Ciudad de Salvador (1993 a 19994);Candidata a diputada del estado de Bahia (1994); Diputada delEstado de la Bahia de 1995 a 1999 por el Partido SocialDemocrático Brasileño (PSDB); Secretaria de Saneamiento eInfraestructura de Salvador (1996).En el transcurso de su cargo de Diputada Estadual desenrollólas siguientes funciones: Miembro de la Comisión de DerechosHumanos y miembro del Consejo Estadual de DerechosHumanos (Bahia); Presidente de la Consejo de Defensa de losDerechos de la Mujer; Presidente de la Comisión de Defensadel Medio Ambiente; Presidente de la Comisión de Defensa deDesarrollo Económico y del Turismo. Fue también miembrotitular o suplente de: Medio Ambiente: de Defensa de laCrianza, y de los Adolescentes y de Saneamiento.

150 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 150

María del Carmen a pesar de sus múltiples ocupaciones políti-cas mantuvo una estrecha relación con la colectividad gallegaparticipando incluso cómo directiva. Entre las actividades rea-lizadas podemos mencionar: Directora de la SociedadFemenina Hispano Brasileña; Directora del Centro de EstudiosGallegos; participó de Caballeros de Santiago, integrando suGrupo Folclórico etc.En la última década mantuvo una estrecha relación con suGalicia natal realizando distintos viajes, tanto personales cómovinculados a la política. Fue nombrada Miembro de Honra dela Fundación Contra la Impunidad.María del Carmen Fidalgo es seguramente en la actualidad una delas mujeres de nuestra emigración con mayor proyección políticay social. Una autentica protagonista de esta Epopeya Colectiva.

151Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 151

DELIA GARCÉSBUENOS AIRES 1919 /BUENOS AIRES 2001

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 153

Outra vez será Arturo Cuadrado o que nos dará a coñecer o ori-xen galego dunha destacada actriz do cine Arxentino, nestecaso o de Delia Garcés.A nomeada artista co verdadeiro nome de Delia García, naceuen Buenos Aires o 13 de outubro de 1919. Foron os seus paisGabriel García e Amadora Gerboles nados en Santo Tomé, nasaltas montañas de Lugo. Tiveron tres fillas Elda, Amadora eDelia. Dona Amadora enviuva ó pouco tempo quedándose coastres pequenas e con un futuro incerto. Cuadrado contanos estaparte desta interesante historia: "As dificultades son inmensas.Pero do corazón desta nai florece todo un glorioso poder de tra-ballo, de sacrificio, de austeridade. Os seus traballos e sacrifi-cios son para educar ás súas fillas. E de ese supremo esforzo daheroica raza galega cultivase e forma como un miragre unhadas expresións mais rotundas do arte: Delia Garcés"A propia Delia contanos na revista Galicia Emigrante o seu pasopor Galicia: "Levei persoalmente á miña nai a Galicia.Acompañeina a Santo Tomé, en Lugo. Non é fácil contar o queé aquelo. Pareceume estar ante un espectáculo bíblico, sinxelo egrandioso. As casas da aldea, os seus homes e mulleres, ata osanimais, adquiren unha singular forza pura, primitiva. Á miñanai e a mín recibironnos con mostras de afecto inenarrables. Eracomo unha homenaxe aos que voltan coa lealtade dos perma-nentes sentimentos de amor e agradecimento ó lugar de orixen.Non debían saber, seguramente, que eu era actriz. Eu era naquelintre a filla de Gabriel e Amadora, e iso era motivo de festa entoda a aldea. Todos nos fixeron agasallos. Agasallábanos, canta-bannos. E ata unha cabra soa nun penedo, semellaba feliz....A pesar do seu triunfo o cine, según ela a súa vocación foi o tea-tro actuou en moitísimas obras, dende Living-room de GrahamGreen ata O cantar dos cantares de Jean Giraudoux ("engaióla-me o teatro de Giraudoux", dixo algunha vez), pasando polo

155Mulleres da emigración

DDEELLIIAA GGAARRCCÉÉSS

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 155

inevitable Shakespeare e GeorgeBernard Shaw.Mantivo unha estreita relación coa colo-nia galega. Coñeceu ó escritor RafaelDieste e ó fotógrafo José Suárez. Destacolonia tivo varias homenaxes un porparte do destacado poeta Rafael Alberti ácal adicoulle unha canción. Da amizadede Rafael Alberti e María Teresa Leóncoa actriz Delia Garcés e o seu esposo, odirector Alberto de Zavalía, surxirondous filmes arxentinos "La DamaDuende" (1944) e "El gran amor deBécquer", ambas con guións de Rafael eMaría Teresa.A outro homenaxe adicoullo ao pintorLuis Seoane quen lle fixo un debuxonos días de "Cabalgata".Delia debutou no cine, no filme¡Segundos afuera! (Chas de Cruz eAlberto Echebehere, 1937) e a fins dostrinta obtivo varias participaciónes derelativa importancia nos filmes baixo adirección de Mario Soffici (incluíndo axenial Kilómetro 111), Luis CésarAmadori, Manuel Romero e Alberto deZavalía. Foi este último, ao tempo o seuhome, o que lle deu o estrelato con Vinteanos e unha noite (1941), sombrío filmeco guión de Alejandro Casona.Na década dos curenta brillou en diver-sos filmes de Zavalía, Ernesto Arancibiae Luis Saslavsky e abandoou o celuloi-de en 1956 despois de filmar dúas pelí-culas con Carlos Schlieper ("Mi maridoy mi novio y Alejandra").En 1951, por problemas co governoperonista, decidiu marchar de xira porLatinoamérica xunto ao seu home. E foien México que conseguiu o papel poloque seguramente mais lla lembrará:Gloria, a esposa do celoso e paranoicoFrancisco que interpretou Arturo de

156 Mulleres da emigración

Delia actuando de moza.

Amadora Gerboles a nai de Delia.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 156

Córdoba en Él, de Luis Buñuel. A película, estreada en Méxicoen 1953, veríase na Arxentina sobre o 1958.Delia Garcés retirouse da actividade artística en 1966, des-pois de representar "El jardín de los cerezos", de AntonChejov. A súa face exquisita, que agora semella terse ido,seguirá brillando na pantalla grande e na lembranza dos quetiveron a sorte de ve-la actuar sobre un escenario. O 7 de novembro de 2001 finou a actriz de cine e teatro arxen-tino Delia Garcés. Os seus restos foron cremados.

157Mulleres da emigración

Carteis da estrea da película de Delia Garcés e Arturo de Córdova.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 157

Recibira unha semán antes da súa muerte o premio ACE dePlatino pola súa traxectoria e viusella contentísima e emocio-nada. Non aparentaba os 82 anos que tiña e adicoulle o premioós actores, "portadores da palabra".

Intérprete:

Alejandra (1956) Mi marido y mi novio (1955)

158 Mulleres da emigración

Delia Garcés.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 158

El otro yo de Marcela (1950) De padre desconocido (1949) El hombre que amé (1947) El gran amor de Bécquer (1946) Rosa de América (1946) La dama duende (1944) Casa de muñecas (1943) Malambo (1942) Concierto de almas (1942) La maestrita de los obreros (1942) Veinte años y una noche (1941) Dama de compañía (1940) Muchachas que estudian (1939) Gente bien (1939) La vida de Carlos Gardel (1939) Alas de mi patria (1939) Doce mujeres (1939) Kilómetro 111 (1938) Villa Discordia (1938) Maestro Levita (1938) Viento Norte (1937) Viento Norte (1937) ¡Segundos afuera! (1937)

159Mulleres da emigración

Delia Garcés, na escenadunha película.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 159

Otra vez será Arturo Cuadrado el que nos dará a conocer el ori-gen gallego de una destacada actriz del cine Argentino, en estecaso el de Delia Garcés.La mencionada artista cuyo verdadero nombre era DeliaGarcía, nacio en Buenos aires el 13 de octubre de 1919. Fueronsus padres Gabriel García y Amadora Gerboles nacidos enSanto Tomé, en las altas montañas de Lugo. Tuvieron tres hijasElda, Amadora y Delia. Doña Amadora enviuda al poco tiem-po quedándose con las tres pequeñas y con un futuro incierto.Cuadrado nos cuenta esta parte de esta interesante historia:"Las dificultades son inmensas. Pero del corazón de estamadre florece todo un glorioso poder de trabajo, de sacrificio,de austeridad. Sus trabajos y sacrificios son para educar a sushijas. Y de ese supremo esfuerzo de la heroica raza gallega secultiva y forma como un milagro una de las expresiones másrotundas del arte: Delia Garcés"La propia Delia nos cuenta en la revista Galicia Emigrante supaso por Galicia: " He llevado personalmente a mi madre aGalicia. La he acompañado a Santo Tomé, en Lugo. No es fácilcontar lo que es aquello. Me pareció estar ante un espectáculobíblico, sencillo y grandioso. Las casa de la aldea, sus hombresy mujeres, hasta los animales, adquieren una singular fuerzapura, primitiva. A mí madre y a mí nos recibieron con muestrasde afecto inenarrables. Era como un homenaje a los que a losque vuelven con la lealtad de los permanentes sentimientos deamor y agradecimiento al lugar de origen. No debían saber,seguramente, que yo era actriz. Yo era en aquel momento la hijade Gabriel y Amadora, y eso era motivo de fiesta en toda laaldea. Todos nos hicieron regalos. Nos agasajaban, nos canta-ban. Y hasta una cabra sola en una peña, parecía sentirse feliz....A pesar de su triunfo el cine, según ella su vocación fue el tea-tro actuó en muchísima obras, desde Living-room de Graham

161Mulleres da emigración

DDEELLIIAA GGAARRCCÉÉSS

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 161

Green hasta El cantar de los cantares de Jean Giraudoux ("mefascina el teatro de Giraudoux", dijo alguna vez), pasando porel insoslayable Shakespeare y George Bernard Shaw.Mantuvo una estrecha relación con la colonia gallega.Conoció al escritor Rafael Dieste y al fotógrafo José Suárez.De esta colonia tuvo varios homenajes uno por parte del des-tacado poeta Rafael Alberti a la cual le dedico una canción.De la amistad de Rafael Alberti y María Teresa León con laactriz Delia Garcés y su esposo, el director Alberto deZavalía, surgieron dos películas argentinas La Dama Duende(1944) y El gran amor de Bécquer, ambas con guiones deRafael y María Teresa El otro homenage se lo dedico el pintor Luis Seoane quien lehizo un dibujo en los días de " Cabalgata".Delia debutó en cine en la película ¡Segundos afuera! (Chas deCruz y Alberto Echebehere, 1937) y a fines de los treinta obtu-vo varias participaciones de relativa importancia en películasbajo la dirección de Mario Soffici (incluyendo la genialKilómetro 111), Luis César Amadori, Manuel Romero yAlberto de Zavalía. Fue este último, a la sazón su marido, elque le dio el estrellato con Veinte años y una noche (1941),sombría película con guión de Alejandro Casona.En la década del cuarenta brilló en diversas películas deZavalía, Ernesto Arancibia y Luis Saslavsky y abandonó elceluloide en 1956 luego de filmar dos películas con CarlosSchlieper (Mi marido y mi novio y Alejandra).En 1951, por problemas con el gobierno peronista, decidió irsede gira por Latinoamérica junto a su marido. Y fue en Méxicoque consiguió el papel por el que seguramente más se la recor-dará: Gloria, la esposa del celoso y paranoico Francisco queinterpretó Arturo de Córdova en Él, de Luis Buñuel. La pelícu-la, estrenada en México en 1953, se vería en la Argentinarecién en 1958.Delia Garcés se retiró de la actividad artística en 1966, luegode representar El jardín de los cerezos, de Anton Chejov. Surostro exquisito, que ahora parece haberse ido, seguirá brillan-do en la pantalla grande y en la memoria de los que tuvieron lasuerte de verla actuar sobre un escenario. El 7 de noviembre de 2001 falleció la actriz del cine y teatroargentino Delia Garcés. Sus restos fueron cremados.Había recibido una semana antes de su muerte el premio ACEde Platino por su trayectoria y se la vio contentísima y emocio-nada. No aparentaba los 82 años que tenía y dedicó el premioa los actores, "portadores de la palabra".

162 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 162

Filmografía en Argentina

Intérprete:

Alejandra (1956) Mi marido y mi novio (1955) El otro yo de Marcela (1950) De padre desconocido (1949) El hombre que amé (1947) El gran amor de Bécquer (1946) Rosa de América (1946) La dama duende (1944) Casa de muñecas (1943) Malambo (1942) Concierto de almas (1942) La maestrita de los obreros (1942) Veinte años y una noche (1941) Dama de compañía (1940) Muchachas que estudian (1939) Gente bien (1939) La vida de Carlos Gardel (1939) Alas de mi patria (1939) Doce mujeres (1939) Kilómetro 111 (1938) Villa Discordia (1938) Maestro Levita (1938) Viento Norte (1937) Viento Norte (1937) ¡Segundos afuera! (1937)

163Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 163

Josefa GoldarCALDAS DE REIS 1906 /BOS AIRES 1990

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 165

“José Goldar e Carmen Rei deron en formar un matrimonio demozos nados en Caldas de Reis, esa marabillosa curva da pai-saxe galega. Aló polo ano 1910 veñen á Arxentina. Traen comoúnica fortuna a súa mocidade e tres fillos. Traen o seu corazóne os seus brazos fortes. José é mozo que carga bolsas no Moíñodo Río da Plata. Carmen é lavandeira. Cumpren cos seus traballos nesa austera ledicia que dá o mesmotraballo. Volven ao fogar. Alí están os fillos que esperan. Que seeducaron baixo o acento galego, entre cancións populares evellas lenda. A tradición oral da cultura galega cúmprese na súaalta misión. Josefa, rapaza, está recibindo un caudal de espíritoda historia galega. Alí esta a poesía, a música, a cor, o acento, osmovementos, a palabra, é dicir todos os elementos vivos que sevan a transformar no seu momento nunha muller excepcional,nunha muller que sen estudar nas vellas universidades vai ser,sentir, envorcar un temperamento milagroso para todas as máisdifíciles cuestións do teatro”. Con estas palabras iniciais o xor-nalista Arturo Cadrado introducíanos nunha reportaxe que reali-zou na revista Galicia Emigrante en 1955. Josefa naceu en Caldas de Reis en 1096, como nos conta Cadrado,e os seus pais como tantos galegos deciden emigrar á Arxentina.Chegan ao Porto de Bos Aires no vapor Kinig Wilhelm II, o 12 deoutubro de 1909, cando Josefa contaba con apenas tres anos. A fins da década do 20 Josefa comeza a interesarse polo teatro.Por estas datas coñece a uns dos intelectuais máis destacadosdaqueles anos, Leónidas Barletta, integrante do famoso grupoliterario Boedo, a quen se une sentimentalmente. O nome de Grupo Boedo provén da editorial da revistaClaridad, situada na rúa Boedo ao 800, na Capital Federal,constituída por escritores revolucionarios e realistas, simpati-zantes da revolución rusa e do marxismo da primeira posgue-rra, que utilizan a pluma para defender o proletariado.

167Mulleres da emigración

JJOOSSEEFFAA GGOOLLDDAARR

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 167

Daquel matrimonio nacerá a idea de crear en 1930 o emblemá-tico Teatro do Pobo, o cal se converte nun baluarte da artepopular. Un ano despois inaugurábase o teatro coa presenza dopoeta Roberto Arlt. “Eu fórmeime de grande” -cóntanos Josefa. “Entrei no teatrocunha gran seguridade. Coñecín a Barletta, o meu valorosocompañeiro en todos os meus éxitos.. Na miña familia houbocerta oposición ao meu matrimonio. Pero o destino tiña queunirnos para realizar tan magnífico labor...”.Josefa foi unha das figuras máis destacadas do teatro independen-te. Tamén fixo incursións no cinema. O Teatro do Pobo durantevarias décadas converteuse nun espazo cultural alternativo e cre-ador. Durante esta etapa Josefa coñeceu a Castelao, quen de candoen vez visitaba o teatro xunto a Virginia, a súa muller. O compa-ñeiro de Josefa, Leónidas Barletta, era un intelectual moi respec-tado, as súas posicións de esquerda eran inclaudicábeis. Non soa-mente se dedicaría ao teatro, senón que tamén durante moitosanos editou un xornal independente chamado Propósitos. Por aqueles anos moitos foron os galegos que triunfaban enteatro arxentino, entre os que podemos citar a Enrique Muiño,Perico Lusiardo, Pepe Arias, Tacholas, Amparo Alvajar ou des-cendentes como Santiago Gómez Cou, Libertad Lamarque,Eva Franco, Medina Castro, etc. Lembro que sendo aínda un adolescente con moitos desexos deformarme politicamente descubrira este xornal semanal degran formato e de poucas páxinas, pero co contido que euandaba buscando. Anos máis tarde cos meus compañeiros demilitancia -tiña tan só 18 anos-, fun por primeira vez ao teatro.

168 Mulleres da emigración

Fotografía dos pais e irmáns da actriz Josefa Goldar.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 168

Casualidades da vida era o Teatro do Pobo e actuaba JosefaGoldar. Lonxe estaba de saber a súa orixe galega. O teatro erapequeno, recordo que estaba nun soto, sobre a rúa DiagonalNorte, a poucos metros do Obelisco de Bos Aires. Josefa xunto a un pequeno elenco interpretaban obras de teatroindependente. O teatro funcionaba as fins de semana e os pre-zos eran moi accesíbeis. Lembro que os estudantes e os xubi-lados tiñan unha tarifa case simbólica. Logo cando remataba aobra, e se o público se animaba, había un debate. Anos despois tras a morte de Leónidas Barletta acaecida o 15de marzo de 1975, Josefa quedou á fronte do xornal comodirectora. A situación politica da Arxentina daqueles anos eranben difícil. O goberno de Isabel Perón perseguía as publicaciónde esquerdas, mentres a “Tres A” (Alianza AnticomunistaArxentina) creada polo propio goberno, puña bombas e amea-zaba os xornalistas. Daquela, eu estaba facendo as miñas pri-meiras experiencias xornalísticas e o compañeiro que facía desecretario de redacción, ofreceume sumarme a este emblemá-tico periódico. Así foi como escribín un par de artigos, ata que

169Mulleres da emigración

Josefa Goldar e CeliaEresky, nunha escena de“Almas muertas” deNicolás Gogol.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 169

a falta de medios e as ameazas da ultradereita, determinaron oseu peche. Concluíra unha etapa daquela Arxentina románticae solidaria e empezaban os anos de persecución e de morte. Josefa “Pepa” Goldar finou en Bos Aires a principios da déca-da dos noventa.Filmes que protagonizou Josefa Goldar: Orden de matar (1965); Los hipócritas (1965); El octavoinfierno, cárcel de mujeres (1964); Los inocentes (1963); Lamurga (1963); Detrás de la mentira (1962); Los viciosos(1962); Bajo un mismo rostro (1962; Delito (1962); La novia(1961); Todo el año es navidad (1960); Campo arado (1959);Procesado 1040 (1958); La hermosa mentira (1958); Despuésdel silencio (1956); Oro bajo (1956); Amor a primera vista(1956); Para vestir santos (1955); Los hermanos corsos(1955); Cuando los duendes cazan perdices (1955); El condede Montecristo (1953); La mujer de las camelias (1953); Labestia debe morir (1952); De hombre a hombre (1949);Apenas un delincuente (1949); e Los afincaos (1941).

170 Mulleres da emigración

A actriz nunha escena da película “Apenas un delincuente” dirixida por Hugo Fregonese.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 170

"José Goldar y Carmen Rey es un matrimonio joven nacidosen Caldas de Reyes, esa maravillosa curva del paisaje gallego.Allá por el año 1910 vienen a la Argentina. Traen como únicafortuna su juventud y tres hijos. Traen su corazón y sus brazosfuertes. José es mozo que carga bolsas en el Molino del Rió dela Plata. Carmen es lavandera.Cumplen con sus trabajos en esa austera alegría que da el mismotrabajo. Vuelven al hogar. Allí están los hijos que esperan. Que sehan educado bajo el acento gallego, entre canciones populares yviejas leyenda. La tradición oral de la cultura gallega se cumple ensu alta misión. Josefa niña, está recibiendo un caudal de espíritu dela historia gallega. Allí esta la poesía, la música, el color, el acen-to, los movimientos, la palabra, es decir todos los elementos vivosque se van a transformar en su momento en una mujer excepcio-nal, en una mujer que sin haber estudiado en las viejas universida-des va ser, a sentir, a volcar un temperamento milagroso para todaslas más difíciles cuestiones del teatro". Con estas palabras inicia-les el periodista Arturo Cuadrado nos introducía a un reportaje quele realizo en la revista Galicia Emigrante en 1955.Josefa nació en Caldas de Reis en 1096, como nos cuentaCuadrado, sus padres como tantos galegos deciden emigrar a laArgentina. Llegan al Puerto de Buenos Aires en el vapor KínigWilhelm II, el 12 de octubre de 1909, Josefa tenía tan solo tres añosA fines de la década del 20 Josefa comienza a interesarse por elteatro. Por estas fechas conoce a unos de los intelectuales más des-tacados de aquellos años Leonidas Barletta integrante del famosogrupo literario Boedo, con quien se une sentimentalmente. El nombre de Grupo Boedo proviene de la editorial de la revista'Claridad' ubicada en la calle Boedo al 800, en la Capital Federal.Constituido por escritores revolucionarios y realistas, simpati-zantes de la revolución rusa y del marxismo de la primera pos-guerra, que utilizan la pluma para defender al proletariado.

171Mulleres da emigración

JJOOSSEEFFAA GGOOLLDDAARR

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 171

De aquel matrimonio nacerá la idea de crear en 1930 el emble-mático Teatro del Pueblo, el cual se convierte en un baluartedel arte popular. Un año después se inauguraba el teatro conla presencia del poeta Roberto Arlt. "Yo me forme de grande. - Nos cuenta Josefa - Entré en el tea-tro con una gran seguridad. Conocí a Barletta, mi valerosocompañero en todos mis éxitos.. En mi familia hubo ciertaoposición a mi matrimonio. Pero el destino tenía que unirnospara realizar tan magnifica labor...".Josefa fue una de las figuras más destacadas del teatro indepen-diente, también incursiono en el cine. El Teatro del Pueblodurante varias décadas se convirtió en un espacio cultural alter-nativo y creador. Durante esta etapa Josefa conoció a Castelaoquien de vez en cuando visitaba el teatro junto a Virginia sumujer. Su compañero Leonidas Barletta era un intelectual muyrespetado, sus posiciones de izquierda eran inclaudicables. Nosolamente se dedico al teatro, también durante muchos añosedito un periódico independiente llamado "Propósitos".Por aquellos años muchos fueron los gallegos que triunfabanen teatro argentino, entre los que podemos citar a EnriqueMuiño, Tito Lusiardo, Pepe Arias, Tacholas, Amparo Alvajar odescendientes como Santiago Gómez Cou, LibertadLamarque, Eva Franco, Medina Castro etc.Recuerdo que siendo aun un adolescente con muchos deseos deformarme políticamente había descubierto este periódico sema-nal de gran formato y de pocas páginas, pero con el contenidoque yo andaba buscando. Años más tarde con mis compañeros demilitancia - tenía tan solo 18 años-, fui por primera vez al teatro.Casualidades de la vida era el Teatro del Pueblo y actuaba JosefaGoldar. Lejos estaba de saber su origen gallego. El teatro erapequeño, recuerdo que estaba en un sótano, sobre la calleDiagonal Norte, a pocos metros del Obelisco de Buenos Aires.Josefa junto a un pequeño elenco interpretaban obras de teatroindependiente. El teatro funcionaba los fines de semana y losprecios eran muy accesibles. Recuerdo que los estudiantes ylos juvilados tenían una tarifa casi simbólica. Luego cuando seterminaba la obra y si el público se animaba había un debate.Años después tras la muerte de Leonidas Barletta acaecida el15 de marzo de 1975, quedo al frente del periódico comodirectora. La situación politica de la Argentina de aquellosaños eran dificil. El gobierno de Isabel Perón perseguia a losperiodicos de izquierda, mientras las "Tres A" AlianzaAnticomunista Argentina creadas por el propio gobierno, poniabombas y amenazaba a los periodistas. Por aquel entonces yoestaba haciendo mis primeras experiencias periodísticas y elcompañero que hacia de secretario de redacción, me ofreció

172 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 172

sumarme a este emblematico periodico. Así fue como escribíun par de artículos, hasta que la falta de medios y las amena-zas de la ultra derecha, determinaron el cierre del mismo.Había concluido una etapa de aquella Argentina romántica ysolidaria y empezaban los años de persecución y de muerte.

Josefa "Pepa" Goldar falleció en Buenos Aires a principios dela década del noventa. Películas que protagonizó Josefa Goldar:

Orden de matar (1965) Dueña de pensiónLos hipócritas (1965) Sra. BorelloEl octavo infierno, cárcel de mujeres (1964) CeladoraLos inocentes (1963) La murga (1963) Detrás de la mentira (1962) Sra. RocaLos viciosos (1962) Mujer policíaBajo un mismo rostro (1962) Delito (1962) Madre de ValdezLa novia (1961) Todo el año es navidad (1960) Campo arado (1959) Procesado 1040 (1958) Doña MaríaLa hermosa mentira (1958) Después del silencio (1956) Sra. GodoyOro bajo (1956) LucíaAmor a primera vista (1956) Para vestir santos (1955) Los hermanos corsos (1955) Cuando los duendes cazan perdices (1955) El conde de Montecristo (1953) La mujer de las camelias (1953) La bestia debe morir (1952) VioletaDe hombre a hombre (1949) Apenas un delincuente (1949) Doña EmiliaLos afincaos (1941)

173Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 173

Libertad LamarqueBOS AIRES 1908 /MEXICO 2000

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 175

Josefa Nieto González naceu en 1827 en Santa María de Gonzar,concello de O Pino, e de Ventura Bouza Fernández. Destematrimonio nacerá a súa única filla, Josefa Bouza Nieto. Naquelpobo preto do camiño de Santiago, a familia traballaba a terra.A vida na aldea por aqueles anos era moi dura. Traballábase desol a sol, para alimentarse tan só e de mala maneira.O matrimonio coa súa filla deciden trasladarse a vivir aSantiago de Compostela, establecéndose na Rúa Traviesa Nº20. Cando aínda Josefa era unha moza, morre seu pai. Despoisduns anos, a súa nai casa con Manuel Montero Adrán.Josefa, ao chegar a Compostela, comezou os seus estudos, eaos 15 anos coñeceu a Pedro Quintela, co que casou de inme-diato. O matrimonio tivo dous fillos, de nome Eduviges eGonzalo. Anos despois viaxaron todos cara a Arxentina, fixan-do residencia en Rosario, onde naceron outros cinco fillos:Elena, Pepita, Amelia, Pedro e Aurora. Rosario era por aqueles anos unha cidade moi vinculada ao seuporto. Alí habían xermolado as ideas libertarias e socialistastraídas polos inmigrantes. Don Pedro, como lle dicían os seusveciños, tivo que traballar duro coa axuda de Josefa parapoderlle dar unha vida digna á súa numerosa familia. Tras unhabreve enfermidade Pedro Quintela morreu, deixando viúva adona Pepa cos seus sete fillos. Logo de grandes penurias JosefaBouzá logrou reface-lo seu fogar. Coñece a GaudencioLamarque, nacido en Uruguai e fillo de franceses, que recala-ra en Rosario. Gaudencio era un home de pensamento anar-quista, expresaba as súas ideas a través de pequenas obras tea-trais que representaban obreiros sindicalizados.Casaron e axiña naceu unha nena, á que puxeron o nome deLibertad. Esta nena morreu catro anos despois, o mesmo caun varón, ao que puxeran o nome de Lirio. Un terceiro fillonaceu morto.

177Mulleres da emigración

LLIIBBEERRTTAADD LLAAMMAARRQQUUEE

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 177

A pesar das pérdidas dos seus últimos fillos, a parella fixoo último intento, esta vez con máis sorte.O 24 de novembro de 1908 naceu Libertad. Seus pais vol-veron repeti-lo nome da súa irmá falecida, nome moicomún nas familias anarquistas. Por aqueles anos, a fami-lia vivía na rúa Ituzaingó, entre Presidente Roca e España.Logo viviron en Montevideo unha longa tempada.Os estudos primarios realizounos no Colexio "JuanaBlanco", na rúa Bos Aires da cidade de Rosario.Tiña só 7 anos cando fixo a súa primeria presentación enescena, nunha peza teatral de Rodolfo González Pacheco. Ninguén da familia cantaba profesionalmente, pero a músi-ca era compañeira habitual no fogar; a nai entonaba coplase morriñentas cancións galegas, pasodobles e habaneiras.No comedor, encol da mesa, o fonógrafo da RCA Víctorrecorría a discoteca familiar, desde "Matinata" por Carusoa guajiras, valses e tangos. Xuntos Elena, Amelia, Pepitae Pedro, aos que se unía a voceciña infantil de Libertad,organizaban verdadeiros coros entoando cancións,seguindo a dona Pepa e coa dirección de Gaudencio.O que alimentaba tamén ese entusiasmo colectivo eran aspublicacións da época: "A alma que canta" e despois"Canta claro". Libertad trataba sempre de se-la primeira enapoderarse das revistas e, cunha memoria prodixiosa,aprendía as súas letras.

178 Mulleres da emigración

Nai de Libertad.

Libertad aos 5 anos.

Libertad sentada no chan, no centro da imaxe

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 178

A nena Libertad experimentou o recoñecemento públicodurante os bailes de entroido, nos que foi premiada polosseus disfraces. O aplauso impulsou á rapaza a memorizarcancións de moda e convertiuse en cancionista das repre-sentacións do entroido. Tamén comezou a cantar en fun-cións organizadas en beneficio de obreiros en folga.En Rosario, como consecuencia dunha folga de panadeiros,don Gaudencio decide cooperar na organización dun festi-val para recaudar fondos, e no Cine "Pampero" LibertadLamarque nena constituirase nun dos números fortes doespectáculo. O público ovacionábaa enfervorizado.Seguiu actuando en grupos de aficionados. Cando erasó unha moza foi vista polo actor, director e empresarioJosé Constanzo, que lle propuso integrar un grupo deteatro que el dirixía para facer unha xira por Bos Airese o interior da provincia de Santa Fe. Con 14 anos debu-ta con esa compañía en Coronel Suárez, onde cantouunha canción cun éxito espectacular. En 1923, o empre-sario do Teatro Nacional de Bos Aires ofrécelle un anode contrato para que traballe alí. Debuta nese teatro con"O dono do pobo" e queda durante 3 anos, interpretan-do diversas obras. Estando nun ensaio, unha tarde aché-gase Gerardo Matos Rodríguez para que lle estree untango, "Mocosita", que tivo un impresionante éxito.Gravou o seu primeiro disco en 1926:¨Intimas e Déixao¨. Seguiu gravando dis-cos para a empresa Víctor.Aos 19 anos coñece a un apuntador dacompañía do "Nacional" e, a pesar da opi-nión contraria dos seus pais, casa conEmilio Romero, que é o pai da súa fillaMirtha. Esa relación axiña se desgastaría,iniciándose un camiño cara á separación.Na súa carreira como cantante gravou case800 temas. Interpretou cancións de CarlosGardel, Mariano Mores, Agustín Lara,Armando Manzanero, Ernesto Lecuona etc.En 1936 co inicio da guerra civil enEspaña, Libertad toma posición activa ensolidariedade coa Segunda República,mesmo canta en varios actos realizados noEstadio Lunha Park de Bos Aires.Na súa longa traxectoria como actriz prota-gonizou 61 películas. Nunha delas sucedeuo famoso desencontro con Eva Peróndurante os anos corenta.

179Mulleres da emigración

Libertad de moza.

Libertad xunto ao seu pai.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 179

Fermín Chávez, no seu libro "Eva Perón na historia", danos asúa versión do acontecido: "No curso da filmación tivo lugar un incidente entre Duarte eLamarque que ía ser agrandado por demais en boca dos inimi-gos de Evita. Díxose que Libertad déralle unha labazada, o quedeu lugar a unha inimizade indeleble. Non é verdade; o propioSoffici encargouse de desincha-lo globo nunha entrevista xorna-lística. Ocorreu que un día Evita chegou uns cantos minutostarde á filmación e Libertad Lamarque, que era unha profesionalmoi esixente e á vez moi cumpridora nos horarios, recriminou-lle a súa tardanza, ao tempo que lle endosou un abuso propio dequen se sentía protexida por un alto funcionario. Evita comeuseo reto sen chistar, pero despois sucedeu algo que a Lamarque

180 Mulleres da emigración

Libertad actuando.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 180

non previra: un día ela tamén chegou tarde e isto ali-mentou a réplica de quen sufrira aquela forte repri-menda. Na seguinte xornada de filmación Evitaretrasouse máis do que Libertad cometera. E nasxornadas vindeiras produciuse unha competenciapara ver quen chegaba máis tarde. A contienda sótivo fin cando Soffici lle pediu a Hugo del Carril queintervise: "Hugo -pregoulle- vostede que é amigodas dúas, axúdeme." E así puido seguir co traballodo film, notablemente retrasado".Morreu en México, a súa segunda patria, o 12 dedecembro de 2000. Brillou como actriz cinematográ-fica e teatral, foi dona dunha aguda voz de soprano,e é unha das primeiras cancionistas de tango. É coñe-cida ata hoxe como "A noiva de América"

Algúns dos seus filmes máis importantes.

El alma de bandoneón (1936)Besos brujos (1937)Caminito de Gloria (1939)La casa del recuerdo (1940)Yo conocí a esa mujer (1942)La cabalgata del circo (1945)Creer en tío esposa e amante (1960)La mamá de a novia (1978)

181Mulleres da emigración

Logo dunha colecta querealizou no TeatroPresidente Alvear, visitainesperada de Perón.

Libertad, actuando con PedroInfante. Ano 1953.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 181

La dama del velo (1949)La mujer sin lágrimas (1951)Nunca es tarde para amar (1953)La mujer X (1955)Bambalinas (1957)La mujer que no tuvo infancia (1957)Sabrás que te quiero (1959)Amor en a sombra (1960)Canta mi corazón (1965)El fillo prodigio (1969)Rosas blancas para mi hermana negra (1970)Negro es un bello color (1974)La loca de los milagros (1975)

Algunhas das novelas nas que participou.

"Esmeralda" (Venezuela 1972)"Mamá" (Venezuela 1975)

182 Mulleres da emigración

Xunto a Arturo deCórdova. Na película “Por

algo se es alguien”.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 182

"Soledad" (México 1980)"Amada" (Argentina 1985)"La Usurpadora" (México 1998)"Carita de Ángel" (México 2000)

Os seus tangos máis recordados

"Nostalgias","Cando vuelva a tu lado""Historia de un amor""Arráncame a vida""En esta tarde gris""En mi viejo San Juan""Estrellita del Sur""Mi noche sin ti""Cantando""Mocosita""Inspiración"

183Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 183

Josefa Nieto González nació en 1827 en Santa María deGonzar, concello de O Pino, y de Ventura Bouza Fernández.(Falta redacción). De este matrimonio nacerá su única hija,Josefa Bouza Nieto. En aquel pueblo cerca del camino deSantiago, la familia trabajaba la tierra. La vida en la aldeapor aquellos años era muy dura. Se trabajaba de sol a sol,para tan solo alimentarse y de mala manera.El matrimonio con su hija deciden trasladarse a vivir a Santiagode Compostela, estableciéndose en la Rúa Traviesa Nº 20.Cuando aún Josefa era una joven, fallece su padre. Después deunos años, su madre se casa con Manuel Montero Adrán.Josefa, al llegar a Compostela, comenzó sus estudios, y a los15 años conoció a Pedro Quintela, con quien se casó de inme-diato. El matrimonio tuvo dos hijos, de nombre Eduviges yGonzalo. Años después viajaron todos hacia la Argentina,fijando residencia en Rosario, donde nacieron otros cincohijos: Elena, Pepita, Amelia, Pedro y Aurora. Rosario era por aquellos años una ciudad muy vinculada a supuerto. Allí habían germinado las ideas libertarias y socialistastraídas por los inmigrantes. Don Pedro, como le decían susvecinos, tuvo que trabajar duro con la ayuda de Josefa parapoder darle una vida digna a su numerosa familia. Tras unabreve enfermedad Pedro Quintela falleció, dejando viuda adoña Pepa con sus siete hijos. Luego de grandes penuriasJosefa Bouzá logró rehacer su hogar. Conoce a GaudencioLamarque, nacido en Uruguay e hijo de franceses, que habíarecalado en Rosario. Gaudencio era un hombre de pensamien-to anarquista, expresaba sus ideas a través de pequeñas obrasteatrales que representaban obreros sindicalizados.Se casaron y muy pronto nació una niña, a la que pusieron elnombre de Libertad. Esta niña falleció cuatro años después, lomismo que un varón, al que habían puesto el nombre de Lirio.Un tercer hijo nació muerto.

185Mulleres da emigración

LLIIBBEERRTTAADD LLAAMMAARRQQUUEE

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 185

A pesar de las pérdidas de sus últimos hijos, la pareja hizo elúltimo intento, esta vez con más suerte.El 24 de noviembre de 1908 nació Libertad. Sus padres volvie-ron a repetir el nombre de su hermana fallecida, nombre muycomún en las familias anarquistas. Por aquellos años, la fami-lia vivía en la calle Ituzaingó, entre Presidente Roca y España.Luego vivieron en Montevideo una larga temporada.Los estudios primarios los realizó en el Colegio "JuanaBlanco", en la calle Buenos Aires de la ciudad de Rosario.Tenía solo 7 años cuando hizo su primera presentación en esce-na, en una pieza teatral de Rodolfo González Pacheco. Nadie de la familia cantaba profesionalmente, pero la músicaera compañera habitual en el hogar; la madre entonaba coplasy nostálgicas canciones gallegas, pasodobles y habaneras.En el comedor, sobre la mesa, el fonógrafo de la RCA Víctorrecorría la discoteca familiar, desde "Matinata" por Caruso aguajiras, valses y tangos. Juntos Elena, Amelia, Pepita y Pedro,a los que se unía la vocecita infantil de Libertad, organizabanverdaderos coros entonando canciones, siguiendo a Doña Pepay con la dirección de Gaudencio.Lo que alimentaba también ese entusiasmo colectivo eran laspublicaciones de la época: "El alma que canta" y después "Cantaclaro". Libertad trataba siempre de ser la primera en apoderarsede las revistas y, con una memoria prodigiosa, aprendía sus letras.La niña Libertad experimentó el reconocimiento públicodurante los bailes de carnaval, en los cuales fue premiada porsus disfraces. El aplauso impulsó a la muchachita a memorizarcanciones de moda y se convirtió en cancionista de las repre-sentaciones carnavalescas. También comenzó a cantar en fun-ciones organizadas a beneficio de obreros en huelga.En Rosario, a raíz de una huelga de panaderos, don Gaudenciodecide cooperar en la organización de un festival para recaudarfondos, y en el Cine "Pampero" Libertad Lamarque niña seconstituirá en uno de los números fuertes del espectáculo. Elpúblico la ovacionaba enfervorizado.Siguió actuando en grupos de aficionados. Cuando era sólouna jovencita fue vista por el actor, director y empresario JoséConstanzo, que le propuso integrar un grupo de teatro que éldirigía para hacer una gira por Buenos Aires y el interior de laprovincia de Santa Fe. Con 14 años debuta con esa compañíaen Coronel Suárez, donde cantó una canción con un éxitoespectacular. En 1923, el empresario del Teatro Nacional deBuenos Aires le ofrece un año de contrato para que trabaje allí.Debuta en ese teatro con "El dueño del pueblo" y se queda

186 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 186

durante 3 años, interpretando diversas obras. Estando en unensayo, una tarde se acerca Gerardo Matos Rodríguez para quele estrene un tango, "Mocosita", que tuvo un impresionanteéxito. Grabó su primer disco en 1926: ¨Intimas y Déjalo¨.Siguió grabando discos para la empresa Víctor.A los 19 años conoce a un apuntador de la compañía del"Nacional" y, a pesar de la opinión contraria de sus padres, secasa con Emilio Romero, que es el padre de su hija Mirtha. Esarelación pronto se desgastaría, iniciándose un sendero hacia laseparación. En su carrera como cantante grabó casi 800 temas.Interpretó canciones de Carlos Gardel, Mariano Mores,Agustín Lara, Armando Manzanero, Ernesto Lecuona etc.En 1936 con el inicio de la guerra civil en España, Libertadtoma posición activa en solidaridad con la Segunda República,incluso canta en varios actos realizados en el Estadio LunaPark de Buenos Aires.En su larga trayectoria como actriz protagonizó 61 películas.En una de ellas sucedió el famoso desencuentro con Eva Peróndurante los años cuarenta.Fermín Chávez, en su libro "Eva Perón en la historia", nos dasu versión de lo ocurrido:

"En el curso de la filmación tuvo lugar un incidente entreDuarte y Lamarque que iba a ser agrandado por demás en bocade los enemigos de Evita. Se dijo que Libertad le había propi-nado una cachetada, lo que habría dado lugar a una enemistadindeleble. No es verdad; el propio Soffici se encargó de desin-flar el globo en una entrevista periodística. Ocurrió que un díaEvita llegó unos cuantos minutos tarde a la filmación y LibertadLamarque, que era una profesional muy exigente y a la vez muycumplidora en los horarios, le recriminó su atraso, al tiempoque le endilgaba un abuso propio de quien se sentía protegidapor un alto funcionario. Evita se comió el reto sin chistar, perodespués sucedió algo que la Lamarque no había previsto: un díaella también se atrasó y esto alimentó la réplica de quien habíasufrido aquella fuerte reprimenda. En la próxima jornada de fil-mación Evita se retrasó más de lo que Libertad había cometido.Y en las jornadas venideras se entabló una competencia paraver quién llegaba más tarde. La contienda solo tuvo fin cuandoSoffici le pidió a Hugo del Carril que interviniera: "Hugo -lerogó- usted que es amigo de las dos, ayúdeme." Y así pudoseguir con el trabajo del film, notablemente retrasado".Falleció en México, su segunda patria, el 12 de diciembre de2000. Brilló como actriz cinematográfica y teatral, fue dueña deuna aguda voz de soprano, y es una de las primeras cancionis-tas de tango. Se la conoce hasta hoy como "La novia de América"

187Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 187

Algunos de sus filmes más importantes:

El alma de bandoneón (1936)Besos brujos (1937)Caminito de Gloria (1939)La casa del recuerdo (1940)Yo conocí a esa mujer (1942)La cabalgata del circo (1945)Creer en tío esposa y amante (1960)La mamá de la novia (1978)La dama del velo (1949)La mujer sin lágrimas (1951)Nunca es tarde para amar (1953)La mujer X (1955)Bambalinas (1957)La mujer que no tuvo infancia (1957)Sabrás que te quiero (1959)Amor en la sombra (1960)Canta mi corazón (1965)El hijo prodigio (1969)Rosas blancas para mi hermana negra (1970)Negro es un bello color (1974)La loca de los milagros (1975)

Algunas de las novelas en las que participó.

"Esmeralda" (Venezuela 1972)"Mamá" (Venezuela 1975)"Soledad" (México 1980)"Amada" (Argentina 1985)"La Usurpadora" (México 1998)"Carita de Ángel" (México 2000)

Sus tangos más recordados"Nostalgias","Cuando vuelva a tu lado""Historia de un amor""Arráncame la vida""En esta tarde gris""En mi viejo San Juan""Estrellita del Sur""Mi noche sin ti""Cantando""Mocosita""Inspiración"

188 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 188

Maruja MalloVIVEIRO 1902 /MADRID 1995

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 189

Maruxa Mallo naceu en Viveiro o 5 de xaneiro de 1902. O seu ver-dadeiro nome era Ana María Manuela Josefa Gómez González,aínda que todo o mundo a coñeceu como Maruxa Mallo. Foron os seus pais o madrileño Xusto Gómez Mallo e a vigue-sa María do Pilar González. Pertenceu a unha familia numero-sa, sendo ela a cuarta filla de catorce irmáns. O pai de Maruxa era empregado de aduanas. Pola profesión dopai, a familia desprázase por distintos portos ou pasos frontei-rizos. A nenez de Maruxa transcorre en vilas como Verín,Corcubión ou Tui. Sendo xa unha moza trasladáronse a Avilés,onde nace a súa vocación polo debuxo. Alí comeza a copiar asilustracións que aparecían nas revistas da época e a face-losseus primeiros debuxos. Nesta cidade coñece ao pintor avilesi-no Luis Bayón, quen anos máis tarde tamén sería membro daReal Academia de Belas Artes de San Fernando.Con 20 anos, viaxa a Madrid en 1922 para estudar na RealAcademia de Belas Artes de San Fernando, onde estudou ata1926. Alí se relaciona con artistas, escritores e cineastascomo Salvador Dalí, Federico García Lorca, Luis Buñuel,María Zambrano ou Rafael Alberti, co que mantén unharelación sentimental ata que coñece a María Teresa León. En1927 forma parte da denominada Primeira Escola deVallecas con Alberto Sánchez, Benjamín Palencia, LuisCastellanos, entre outros. A través da amizade con MiguelHernández, descobre esteticamente as terras de Castilla.Durante a década dos 20 traballa así mesmo para numerosaspublicacións literarias como A gaceta literaria, O almanaque lite-rario ou A Revista de Occidente e realiza portadas de varioslibros. Ortega e Gasset coñece os seus cadros en 1928 e organí-zalle unha exposición nos salóns da Revista de Occidente.Exhibíu dez óleos que representaban poblados cheos de sol, tou-reiros e manolas, así coma estampas coloreadas de maquinaria,

191Mulleres da emigración

MMAARRUUJJAA MMAALLLLOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 191

deportes e cine de principios de século. A exposi-ción foi todo un acontecemento cultural en Madrid,e tamén punto de partida para que Maruxa fora xul-gada pola súa obra e non pola súa condición femi-nina. Ortega introdúcea no seu selecto círculo.Convírtese así nunha das protagonistas de España.En 1932 obtén unha pensión da Xunta deAmpliación de Estudos para ir a París, onde coñe-ce a René Magritte, Max Ernst, Joan Miró eGiorgio de Chirico, e participa en tertulias conAndré Bretón e Paul Éluard. Alí comeza a súa etapasurrealista. A súa pintura cambiou radicalmente ealcanzou a maestría, tanto que o mesmo Bretón llemercou en 1932 o cadro titulado Espantapájaros,obra poboada de espectros que hoxe é consideradaunha das grandes obras do surrealismo.Regresou a Madrid e participou activamente naSociedade de Artistas Ibéricos. Daquela adquiri-ra xa tal notoriedade que o goberno francés mer-cou un dos seus cadros para expoñelo no MuseoNacional de Arte Moderno.

En 1933, Maruxa Mallo, comprometida coa República, adi-couse a ensinar debuxo e cerámica no madrileño Instituto deArévalo. Un ano máis tarde estudou matemáticas e xeometríaa fin de aplicalos na súa obra, principalmente na cerámica.En Madrid frecuenta algunhas das tertulias máis concorridasdaqueles tempos: Zahara, Granja del Henar. Aqueles cafés eranfrecuentados por intelectuais galegos que residían na capital: osirmáns Dieste, Laxeiro, Federico Ribas, Ramón Suárez Picallo,Eugenio Granell, Enrique Fernández Sendón "Fersen", LorenzoVarela, Cándido Fernández Mazas, Castelao e o dirixente sindi-cal e periodista Alberto Fernández Mezquita. Por aqueles anos,Mezquita era un mozo ourensán de forte sentimento galeguista,aínda que estaba vinculado á corrente Esquerda Comunista, queposteriormente se converte no POUM. Maruxa e Alberto namó-ranse e comeza unha apaixoada relación.O seu vínculo coa intelectualidade galega lévaa a participarcomo docente nas Misións Pedagóxicas, que a fan percorre-lasúa Galicia natal.Por aqueles anos, Mezquita e Maruxa Mallo manteñen unhaestreita relación con Rómulo Gallegos, quen tódolos anosveraneaba en Bueu. A praia de Beluso converteuse no lugar deencontro dos exiliados venezolanos e intelectuais galegosamantes daquelas paraxes encantadas. Entre os asiduos visi-tantes venezolanos estaban o poeta Gonzalo Barrios, Nelsón

192 Mulleres da emigración

Con Salvador Dalí eErnestina Champourcin(1925) Fundación García.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 192

Himiob, o doutor Raúl García Arocha, Juan Oropesa, taménestivo o doutor Rafael Ramón Irzabal e o arquitecto EnriqueGarcía Maldonado. Formaban tamén parte do grupo o destaca-do escritor mexicano Andrés Iduarte e a súa esposa Graciela.Pola parte galega, Fernández Mezquita, Maruxa Mallo,Federico Ribas, Arturo Cuadrado e Johan Carbalheira eran asi-duos visitantes desta veraniega tertulia.A pesar de que Rómulo Gallegos se traslada a Caracas, os seusamigos Fernández Mezquita e Maruxa Mallo deciden repeti-las vacacións en Beluso. Coma sempre, frecuentaban as tertu-lias cos amigos da aldea, que se xuntaban no bar de Estévez. Otema obrigado, entre cunca e cunca de viño do país, eran osrumores de alzamento militar.

193Mulleres da emigración

No verán do ano 1929,unha foto do seu irmánJusto, en Cercedilla.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 193

O 17 de xullo a nova que se comentaba entre os mariñeiros eraa presentación nas Cortes de España do Estatuto de Galicia.Horas despois comezaban a chegar os primeiros rumores desublevación no norte de África. O 18 a nova estaba confirma-da; mentres tanto, Xosé da Torre inicia xunto aos militantesmáis conscientes da bisbarra os preparativos para resisti-logolpe fascista. O día 20 convócase unha folga xeral en Bueu.O xornalista Xesús Portela no seu libro Johan Carballeira relá-tanos estes momentos:"Ese mesmo día, o tenente de alcalde Francisco Piñeiro eoutros significativos líderes de organizacións da esquerda edas centrais sindicais do pobo fretan dous camións requisadosa Massó e Barreras e, pola tarde, saen para Pontevedra conhomes armados que teñen a intención de se poñer ás ordes doGobernador Civil en defensa da República; esta expedición foidetida en Marín polas forzas militares sublevadas do polígonode Tiro Janer e foi obrigada a voltar a Bueu..."

194 Mulleres da emigración

Maruja Mallo con PabloNeruda en Praia Chile.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 194

A noite do 22 un grupo de 30 veciños, entre elesJosé de la Torre, deciden facer unha sabotaxe naponte de Beireses, na estrada principal aPontevedra. A inexperiencia daqueles mariñeirosfai que todo quede nun intento falido. Por aquelasdatas, as tropas do "Movemento Nacional" con-trolaban a situación e moitos dos resistentes deci-den botarse ao monte. Alberto Mezquita eMaruxa Mallo intentan fuxir a Portugal. Con aquel frustrado e desesperado intento deresistencia comeza unha longa e triste historiapara Bueu e os seus poboadores. O Alcalde JohanCarballeira foi detido e posteriormente fusilado.A mesma sorte correu o carpinteiro comunista,perseguido ferozmente ata ser asasinado.Maruxa Mallo, nunhas crónicas que escribe para o xornal AVanguardia de Barcelona durante a guerra civil, denuncia as atro-cidades que se estaban a cometer en Galicia: "Falarei daquelesque coñecín persoalmente, xa que o número de vítimas é incalcu-lable…Juan de a Torre, secretario do Partido Comunista de Bueu,a derradeira vez que o atopamos díxonos: "Eu non hei fuxir ásmontañas. Eu quero a vitoria ou o cemiterio. O triunfo será noso."Uns días máis tarde era conducido ao concello de Bueu para serencarcerado. Cando o foron buscar cinco falanxistas con cristos epistolas berráronlle "covarde" Eras ti o que onte patrocinába-laliberdade.". " Dádeme un fusil e veredes se son valente, contes-tou. Como se negou a saír de alí porque sabía onde o levaban,botouse sobre un dos falanxistas e cos dentes desgarroulle mediacara. Os falanxistas asestáronlle disquete puñaladas e guindáronoa rúa por un balcón do concello. Así lle arrincaron a vida a J. de laTorre, carpinteiro, construtor de bracas e bo mariñeiro."Maruxa Mallo e Mezquita puideron pasar a Portugal, sendo esteúltimo detido na fronteira do país veciño e entregado aos falan-xistas. Mezquita sufriu prisión e torturas. Maruxa logra chegar aPorto onde é protexida pola súa amiga Gabriela Mistral, embai-xadora de Chile, quen a axudou a se trasladar a Bos Aires.

O exilio

En Arxentina recibe un rápido recoñecemento, colabora nafamosa revista de vanguardia Sur, na que tamén participabaBorges. É unha etapa da súa vida na que se dedica a viaxar.Vive entre Uruguai e Bos Aires. Tamén se suceden as exposi-cións: París, Brasil e Nova York.Aos 37 anos publicou o libro O popular na plástica españo-la a través da miña obra (1939) e comezou a pintar especial-

195Mulleres da emigración

Maruja Mallo.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 195

mente retratos de mulleres, cun estilo que foi precursor daarte pop estadounidense.O escritor Arturo Cuadrado conta a súa relación con MaruxaMallo: "Coñecín a Maruxa en Madrid, cando ela comezaba atriunfar na pintura. Lémbroa xunto a Ortega e Gasset, xove,chea de vida. A parte dunha xenial artista, era unha gransedutora. Logo cando cheguei a Bos Aires exiliado noMassilia, reatopámonos con ela e con Luis Seoane, que chega-ra ao pouco tempo de estala-la guerra civil.En Arxentina, víamonos a cotío nas nosas constantes tertuliasque tiñamos no Tortoni. Ela sempre era o centro das nosas reu-nións. A súa forma de ser e a súa vida apaixoada facíana des-tacar fronte a outras mulleres do seu tempo."Comeza a recrea-la natureza sudamericana coa súa serie deMarinas. Durante a época do Goberno do Xeneral Perón,Maruxa deixa o país e trasládase a Nova York.Regresa a España en 1965, tras vintecinco anos de exilio.Na década dos 90 ofrecéronlle varias exposicións e premios,como a Medalla ao Mérito nas Belas Artes e o Premio de ArtesPlásticas de Madrid.O 6 de febreiro de 1995 morre en Madrid aos 93 anos.O pintor coruñés Eugenio Granell sinalou de Maruxa Malloque foi "unha das grandes artistas españolas do século XX,cunha obra que ten unha trascendencia mundial”. "MaruxaMallo, entre Verbena e Espantajo toda a beleza do mundocabe dentro do ollo, os seus cadros son os que vin pintados conmáis imaxinación, emoción e sensualidade."Federico García Lorca"As creacións estranas de Maruxa Mallo, entre as máis consi-derables da pintura actual, revelación poética e plástica, ori-xinal, "Cloacas" e "Campanarios" son precursores da visiónplástica informalista".Paul Éluard"TI, "Ti que baixas ás cloacas onde as flores máis ca flores son xauns tristes salivazos sen sonos e morres polos sumidoiros quedesembocan ás verbenas desertas para resucitar ao filo dunhapedra mordida por un fungo arrincado, dime por qué as chu-vias murchan as follas e as madeiras. Aclárame esta dúbidaque teño sobre as paisaxes. Espértame."Rafael Alberti, Ascensión de Maruja Mallo al subsuelo

196 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 196

Maruja Mallo nació en Viveiro el 5 de enero de 1902. Su verda-dero nombre era Ana María Manuela Josefa Gómez González,aunque todo el mundo la conoció como Maruja Mallo. Fueron sus padres el madrileño Justo Gómez Mallo y la vigue-sa María del Pilar González. Perteneció a una familia numero-sa, siendo ella la cuarta hija de catorce hermanos. El padre de Maruja era empleado de aduanas. Por la profesióndel padre, la familia se desplaza por distintos puertos o pasosfronterizos. La niñez de Maruja trascurre en villas como Verín,Corcubión o Tui. Siendo ya una joven se trasladaron a Avilés,donde nace su vocación por el dibujo. Allí comienza a copiar lasilustraciones que aparecían en las revistas de la época y a hacersus primeros dibujos. En esta ciudad conoce al pintor avilesinoLuis Bayón, quien años más tarde también sería miembro de laReal Academia de Bellas Artes de San Fernando.Con 20 años, viaja a Madrid en 1922 para estudiar en la RealAcademia de Bellas Artes de San Fernando, en donde estudióhasta 1926. Allí se relaciona con artistas, escritores y cineastascomo Salvador Dalí, Federico García Lorca, Luis Buñuel,María Zambrano o Rafael Alberti, con el que mantiene unarelación sentimental hasta que conoce a María Teresa León. En1927 forma parte de la denominada Primera Escuela deVallecas con Alberto Sánchez, Benjamín Palencia, LuisCastellanos, entre otros. A través de la amistad con MiguelHernández, descubre estéticamente las tierras de Castilla.Durante la década de los 20 trabaja asimismo para numerosaspublicaciones literarias como La gaceta literaria, El almanaqueliterario o la Revista de Occidente y realiza portadas de varioslibros. Ortega y Gasset conoce sus cuadros en 1928 y le organi-za una exposición en los salones de la Revista de Occidente.Exhibió diez óleos que representaban poblados llenos de sol,toreros y manolas, así como estampas coloreadas de maquinaria,

197Mulleres da emigración

MMAARRUUJJAA MMAALLLLOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 197

deportes y cine de principios de siglo. La exposición fue todo unacontecimiento cultural en Madrid, y también punto de partidapara que Maruja fuera juzgada por su obra y no por su condiciónfemenina. Ortega la introduce en su selecto círculo. Se convier-te así en una de las protagonistas de España.En 1932 obtiene una pensión de la Junta de Ampliación deEstudios para ir a París, donde conoce a René Magritte, MaxErnst, Joan Miró y Giorgio de Chirico, y participa en tertuliascon André Bretón y Paul Éluard. Allí comienza su etapa surre-alista. Su pintura cambió radicalmente y alcanzó la maestría,tanto que el mismo Bretón le compró en 1932 el cuadro titula-do Espantapájaros, obra poblada de espectros que hoy es con-siderada una de las grandes obras del surrealismo.Regresó a Madrid y participó activamente en la Sociedad deArtistas Ibéricos. Para entonces había adquirido tal notoriedadque el gobierno francés compró uno de sus cuadros para expo-nerlo en el Museo Nacional de Arte Moderno.En 1933, Maruja Mallo, comprometida con la República, sededicó a enseñar dibujo y cerámica en el madrileño Instituto deArévalo. Un año más tarde estudió matemáticas y geometría afin de aplicarlos en su obra, principalmente en la cerámica.En Madrid frecuenta algunas de las tertulias más concurridasde aquellos tiempos: Zahara, La Granja del Henar. Aquelloscafés eran frecuentados por intelectuales gallegos que residíanen la capital: los hermanos Dieste, Laxeiro, Federico Ribas,Ramón Suárez Picallo, Eugenio Granell, Enrique FernándezSendón "Fersen", Lorenzo Varela, Cándido Fernández Mazas,Castelao y el dirigente sindical y periodista Alberto FernándezMezquita. Por aquellos años, Mezquita era un joven ourensa-no de fuerte sentimiento galleguista, aunque estaba vinculadoa la corriente Izquierda Comunista, que posteriormente se con-vierte en el POUM. Maruja y Alberto se enamoran y comien-za una apasionada relación.Su vínculo con la intelectualidad gallega la lleva a participarcomo docente en las Misiones Pedagógicas, que la hacen reco-rrer su Galicia natal.Por aquellos años, Mezquita y Maruja Mallo mantenían unaestrecha relación con Rómulo Gallegos, quien todos los añosveraneaba en Bueu. La playa de Beluso se convirtió en el lugarde encuentro de los exiliados venezolanos e intelectuales galle-gos amantes de aquellos parajes encantados. Entre los asiduosvisitantes venezolanos estaban el poeta Gonzalo Barrios,Nelsón Himiob, el doctor Raúl García Arocha, Juan Oropesa,también estuvo el doctor Rafael Ramón Irzabal y el arquitectoEnrique García Maldonado. Formaban también parte del grupo

198 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 198

el destacado escritor mexicano Andrés Iduarte y su esposaGraciela. De la parte gallega, Fernández Mezquita, MarujaMallo, Federico Ribas, Arturo Cuadrado y Johan Carbalheiraeran asiduos visitantes de esta veraniega tertulia.A pesar de que Rómulo Gallegos se traslada a Caracas, susamigos Fernández Mezquita y Maruja Mallo deciden repetirlas vacaciones en Beluso. Como siempre, frecuentaban las ter-tulias con los amigos de la aldea, que se juntaban en el bar deEstévez. El tema obligado, entre taza y taza de vino del país,eran los rumores de alzamiento militar.El 17 de julio la noticia que se comentaba entre los marinerosera la presentación en las Cortes de España del Estatuto deGalicia. Horas después comenzaban a llegar los primerosrumores de sublevación en el norte de África. El 18 la noticiaestaba confirmada; mientras tanto, Xosé de la Torre iniciajunto a los militantes más conscientes de la bisbarra los prepa-rativos para resistir el golpe fascista. El día 20 se convoca unahuelga general en Bueu.El periodista Xesús Portela en su libro Johan Carballeira nosrelata estos momentos:"Ese mismo día, el teniente de alcalde Francisco Piñeiro y otrossignificativos líderes de organizaciones de la izquierda y de lascentrales sindicales del pueblo fletan dos camiones requisados aMassó y Barreras y, por la tarde, salen para Pontevedra conhombres armados que tienen la intención de ponerse a las órde-nes del Gobernador Civil en defensa de la República; esta expe-dición fue detenida en Marín por las fuerzas militares subleva-das del polígono de Tiro Janer y fue obligada a volver a Bueu..."La noche del 22 un grupo de 30 vecinos, entre ellos Xosé de laTorre, deciden hacer un sabotaje en el puente de Beireses, enla carretera general a Pontevedra. La inexperiencia de aquellosmarineros hace fracasar la intentona. Por aquella fecha, las tro-pas del "Movimento Nacional" controlaban la situación ymuchos de los resistintes deciden echarse al monte. AlbertoMezquita y Maruja Mallo intentan huir a Portugal. Con aquel frustrado y desesperado intento de resistenciacomienza una larga y triste historia para Bueu y sus poblado-res. El Alcalde Johan Carballeira fue detenido y posteriormen-te fusilado. La misma suerte corrió el carpintero comunista, alque se le persiguió ferozmente, hasta asesinarlo.Maruja Mayo, en una crónicas que escribe para el periódico LaVanguardia de Barcelona durante la guerra civil, denuncia lasatrocidades que se estaban cometiendo en Galicia: "Hablaré deaquellos que conocí personalmente, ya que el número de vícti-mas es incalculable…Juan de la Torre, secretario del Partido

199Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 199

Comunista de Bueu, la última vez que lo encontramos nos dijo:"Yo no huiré a las montañas. Yo quiero la victoria o el cemente-rio. El triunfo será nuestro." Unos días más tarde era conducidoal ayuntamiento de Bueu para encarcelarlo. Cuando fueron abuscarlo 5 falangistas con cristos y pistolas le gritaron "cobar-de"¿Eras tú el que ayer patrocinabas la libertad?.". " Dadme unfusil y veréis si soy valiente, contestó. Como se negó a salir deallí porque sabía dónde lo llevaban, se abalanzó sobre uno de losfalangistas y con los dientes le desgarró media cara. Los falan-gistas le asestaron disquete puñaladas y lo arrojaron a la callepor un balcón del ayuntamiento. Así le arrancaron la vida a J. dela Torre, carpintero, constructor de bracas y buen marinero."Maruja Mallo y Mezquita pudieron pasar a Portugal, siendoeste último detenido en la frontera del país vecino y entregadoa los falangistas. Mezquita sufrió prisión y torturas. Marujalogra llegar a Porto donde es protegida por su amiga GabrielaMistral, embajadora de Chile, quien la ayudó a trasladarse aBuenos Aires,

El exilio

En Argentina recibe un rápido reconocimiento, colabora en lafamosa revista de vanguardia Sur, en la que también participa-ba Borges. Es una etapa de su vida en la que se dedica a viajar.Vive entre Uruguay y Buenos Aires. También se suceden lasexposiciones: París, Brasil y Nueva York.A los 37 años publicó el libro Lo popular en la plástica española através de mi obra (1939) y empezó a pintar especialmente retratosde mujeres, cuyo estilo es precursor del arte pop estadounidense.El escritor Arturo Cuadrado cuenta su relación con MarujaMallo: "Conocí a Maruja en Madrid, cuando ella comenzabaa triunfar en la pintura. La recuerdo junto a Ortega y Gasset,joven, llena de vida. A parte de una genial artista, era unagran seductora. Luego cuando llegué a Buenos Aires exiliadoen el Massilia, nos reencontramos con ella y con Luis Seoane,que habían llegado al poco tiempo de estallar la guerra civil.En la Argentina, nos veíamos a menudo en nuestras constan-tes tertulias que teníamos en el Tortoni. Ella siempre era elcentro de nuestras reuniones. Su forma de ser y su vida apa-sionada la destacaba de otras mujeres de su tiempo."Comienza a recrear la naturaleza sudamericana con su serie deMarinas. Durante la época del Gobierno del General Perón,Maruja deja el país y se traslada a Nueva York.Regresa a España en 1965, tras veinticinco años de exilio.

200 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 200

En la década de los 90 le ofrecieron varias exposiciones y pre-mios, como la Medalla al Mérito en las Bellas Artes y elPremio de Artes Plásticas de Madrid.El 6 de febrero de 1995 muere en Madrid a los 93 años.El pintor coruñés Eugenio Granell señaló de Maruja Malloque fue "una de las grandes artistas españolas del siglo XX,cuya obra tiene una trascendencia mundial . "Maruja Mallo,entre Verbena y Espantajo toda la belleza del mundo cabe den-tro del ojo, sus cuadros son los que he visto pintados con másimaginación, emoción y sensualidad."Federico García Lorca"Las creaciones extrañas de Maruja Mallo, entre las más con-siderables de la pintura actual, revelación poética y plástica,original, "Cloacas" y "Campanarios" son precursores de lavisión plástica informalista".Paul Éluard"TÚ, "Tú que bajas a las cloacas donde las flores más que flores sonya unos tristes salivazos sin sueños y mueres por las alcanta-rillas que desembocan a las verbenas desiertas para resucitaral filo de una piedra mordida por un hongo arrancado, dimepor qué las lluvias pudren las hojas y las maderas. Aclárameesta duda que tengo sobre los paisajes. Despiértame."Rafael Alberti, Ascensión de Maruja Mallo al subsuelo

201Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 201

Elsa Martínez MesejoGONDOMAR 1945 /BOS AIRES 1979

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 203

María Elsa Martínez Mesejo naceu en Couso-Gondomar o 8de outubro de 1945. A súa nai Ascensión Martínez Mesejoera unha moza labrega que tivo de solteira á súa filla. O paide María Elsa era campesiño tamén mais el non quere asu-mir a paternidade da súa filla. Mentres Ascensión, coa axudadas súas irmás e na máis absoluta discreción como se nonpasase nada, afronta a responsabilidade de criar a súa filla.María Elsa nace e medra nunha aldea dun concello onde osseus habitantes pouco a pouco ían partindo cara á emigra-ción. Montevideo era o lugar elixido polos veciños do ValMiñor. Ascensión, quen xa tiña familia directa en Uruguai,decide seguir o camiño dos seus veciños.Unha tarde chuviosa, melancólica tal vez, desde o porto de Vigopartiron ambas as mulleres rumbo á “Suiza” americana. EnMontevideo xa estaban as súas irmás que en pouco tempo logra-ran unha posición cómoda no ramo da hostalería. Ascencióncolocouse na empresa familiar mentres Elsita, que era moipequena, acompañaba á súa nai nos traballos do hotel. Ascensióncoñeceu a Ricardo Garreiro Balea, tamén galego, e no 1948 deci-diu casar. Para Elsita o compañeiro da súa nai pasaría a ser o seuverdadeiro pai e ela seria recoñecida como Garreiro Martínez.Rosa Deus, familiar de Elsa lembra algunhas pasaxes da súavida en Montevideo:

“Lémbroa miúda e fraquiña, de xenio vivo e non especialmen-te alegre. Sei que as condicións dos seus pais para sacalaadiante foron duras, como a maioría da xente da emigración;nembargante era brillante nos seus estudios e, polo que mecontaron, apaixonada polos seus ideais”.Uruguai gozou durante décadas de certa estabilidade económi-ca e benestar. Como así tamén foi o único país que por aquelaépoca non sufrira golpes de estado.

205Mulleres da emigración

EELLSSAA MMAARRTTÍÍNNEEZZ MMEESSEEJJOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 205

A Banda Oriental tiña fama de ser un país moi democrático. Eeste cualificativo tíñao ben gañado por ter unha serie degobernos sumamente liberais. Temos que lembrar que en 1905cando na Arxentina expulsaban aos galegos anarquistas, eraMontevideo quen lles daba asilo. Nos anos 60 comeza a perfilarse en América Latina unha etapaagresiva do capitalismo, orientada polos EEUU, que intentaprofundar a dependencia destes países. Os consellos do FMIpara aqueles anos eran similares aos actuais: privatizacións,desmantelamento do estado, etc. Mentres que no plano políti-co recomendaban que os exércitos nacionais se convertan nosrepresores do seu propio pobo.María Elsa vivía todos estes acontecementos -na súa etapaestudiantil- con moita ilusión, ata o punto de que decide afiliar-se ao Partido Socialista, un partido con longa tradición deesquerda e incluso de formación marxista.Os mozos máis inquietos do socialismo uruguaio encabezadospor Sendic resolven proletarizarse e un grupo de militantes tras-ládanse ao departamento de Artigas, onde existían condiciónspara realizar un traballo político, cos cortadores de cana. Foi asíque Sendic coa apoio de Elsa e outros compañeiros organizan afamosa marcha dos cortadores de cana cara a Montevideo.Aquel movemento dos traballadores rurais marcou unha etapaimportante para o movemento revolucionario uruguaio.“Cando eu tiña seis ou sete anos a miña nai e a miña tía decidi-ron que a miña curmá e mais eu tiñamos que recibir clases de

206 Mulleres da emigración

Elsa en Gondomar coasúa familia, na foto a

segunda desde a esquerda de pé.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 206

inglés e pedíronlle a Elsa que me dese clases e Elsa pediulle á súaamiga e compañeira Topolasky que se encargara da miña curmá.Durante tres anos fun tres veces por semana á súa casa ondenunha habitación presidida por unha enorme fotografía do Che eunha mandíbula de quenlla austral me daba clases de inglés”.Logo daquela importante loita dos cortadores de cana e a pos-terior represión por parte do goberno, o grupo revolucionariodecidiu pasar á ilegalidade e constituír o Movemento NacionalRevolucionario Tupamaros. Os máximos dirixentes destaorganización, entre eles María Elsa, pensaron que se esgotaraa vía pacífica e que era necesario seguir as directrices do Che.No caso uruguaio debido á súa xeografía cha facíase imposiblea guerra de guerrillas no campo, polo que decidiron organiza-la como guerrilla urbana.“Uniuse á causa dos Tupas a través da Universidade e indo aodepartamento de Artigas á ceifa, onde coñeceu a Raúl Sendic,quen gañou a un puño de brillantes universitarios cheos deanceios de mudar as cousas”.En decembro de 1966 produciuse o primeiro tiroteo coa poli-cía onde morre Carlos Flores e o grupo máis comprometido tenque pasar á clandestinidade.“O día que aprobei os meus exames de inglés -sinala Rosa Deus-a miña nai fun a contarllo. No oscuro corredor do edificio ondevivían estábana agardando. Detivérona e levárona a comisaríadese xeito enteirámonos que descubriran unha célula tupamara eque Elsa era unha dos seus membros. Nunca a volvemos ver”.O destacado dirixente do peronismo revolucionario Evan ElCadre, recentemente falecido e quen coñeceu a Elsa enMontevideo relátanos as súas lembranzas:“A Lucía, como lle chamabamos a Elsa, coñecina enMontevideo nas xuntanzas periódicas que tiñamos en Solimarentre a nosa organización e os Tupamaros. Alí estaba vivindo ungrupo de compañeros peronistas que pertenceran a Tacuara eque desde posicións católicas de dereita se foron radicalizandocara a posicións revolucionarias anti-imperialistas. Naquelasxuntanzas lémbrome que participaron Huidobro, Tabare e a“galega” Elsa ou Lucía ou a “Petisa” como tamén a coñeciamos.Lucía daquela era noiva dun compañeiro noso que participabados Tupamaros. Cando o noso grupo resolveu organizar a guerri-lla na Arxentina en conversas cos Tupas acordamos conxunta-mente que Lucía e o seu compañeiro se trasladaran á Arxentina. Ao chegar a Bos Aires conseguimos a Lucía un lugar para vivirna casa dunha vella militante peronista, Ida Adad, onde viviuunha longa tempada. Así é como a finais dos anos sesenta fun-damos as Fuerzas Armadas Peronistas, onde recolliamos aos

207Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 207

Mulleres da emigración208

mozos que nós forxaramos durante a resistencia na mocidadeperonista e os compañeiros do movemento obreiro que loita-ban contra a burocracia sindical. A nosa loita estaba alentadapolo propio xeneral Perón. Queriamos traer ao xeneral e cons-tituír un proceso de liberación nacional. Nós estabamos moiinfluenciados pola revolución alxeriana e cubana. Era unmomento moi importante no mundo, a loita do Vietnam, etc.Entre algúns dos fundadores da FAP estaba tamén RaimundoVillaflor con quen anos despois formou parella Lucía.Nós pensabamos que tiñamos que combinar a loita armada nocampo coa loita de masas na cidade, así foi que cando come-zamos a organizar en 1968 a nosa base guerrilleira en TacoRalo Tucuman. Fomos descubertos e detidos.Durante os anos de prisión Elsa e Raimundo xogan un papel moiimportante na dirección da FAP; neses anos a influencia marxis-ta de Lucía vai desperonizando a organización converténdoanunha estructura ríxida, militarista, de pleno corte leninista.Lembro que ao saír de Devoto ese mesmo día atopeime conLucía, aí souben que formara parella con Raimundo, un com-pañeiro moi destacado do movemento peronista.Coa nosa saída do cárcere e co triunfo do peronismo comeza-ba un forte debate interno que remataría cunha división daFAP; por unha banda, a corrente peronista que conformamos aFAP 17 de outubro e o sector máis ideoloxizado encabezadopor Lucía, Raimundo Villaflor, etc.”Elsa que nunca estivera moi convencida do peronismo foisedecantando por unha política máis frontal contra a dereita doXusticialismo, ela desconfiaba das intencións do goberno dePerón. Co aberto enfrontamento cos sectores reaccionarios doperonismo e o posterior golpe de estado de Videla, o sector quelideraba Elsa rematará fusionándose dentro do ExércitoRevolucionario do Pobo.A sistemática represión e persecución pola parte dos militarescomeza a dezmar as organizacións revolucionarias. Milleirosde secuestros e asasinatos acabaron con estas organizacións eexterminaron aos seus militantes. Elsa e o seu compañeiroRaimundo Villaflor, que vivían na zona de Sarandí, constituí-ran un fogar humilde e tiñan dúas fillas, Elsita e Laura.Raimundo era un destacado militante metalúrxico da Zona deAvellaneda. Os Villaflor gozaban de grande prestixio nas orga-nizacións revolucionarias daquel tempo. Era xente con tradi-ción peronista e con grande sentido de clase. Xunto a Elsa par-ticipan da fundación das Forzas Armadas Peronistas conver-téndose no sector marxista da organización. As FAP durante osprimeiros anos do 70 realizan un importante traballo no move-

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 208

mento obreiro dirixindo distintos gremios denominados “com-bativos”. Co golpe de estado de Videla, esta organización esta-ba dividida en varios grupos, algúns uníronse a Montoneros,outros pasaron a se fusionar co Exército Revolucionario doPobo, mentres outros lograron exiliarse. En 1979 Elsa acorda coa súa nai, que vivía en Montevideo, pararealizar xuntas unha viaxe a Galiza coa súa filla maior. Foi asícomo se trasladaron a Gondomar onde están durante 7 mesesafastada da tensión política que se vivía polo terror cotián. Elsaaproveitou a súa estadía no estado español para contactar cosseus compañeiros que estaban en Madrid e Barcelona.Ao pouco de chegar a Bos Aires daquela viaxe por Galiza,Elsa, Raimundo e as rapazas foron dar unha volta porAvellaneda. Era o 4 de agosto de 1979. O día era de inverno.As nenas eran pequenas e querían ir de tendas e se fora posi-ble ir á `calesita´. Cando en poucos segundos e de sorpresa ungrupo fortemente armado saíndo de distintos automóbiles aba-lanzouse sobre o matrimonio. Era un “grupo de tarefas” que llechamaban. Raimundo intentouse enfrontar mais foi en van.Aos segundos estaban dentro dun coche cos ollos vendados.Elsita e Laura berraban de horror en medio da xente que mira-ba impávida o que estaba acontecendo. As rapazas quedaronabandonadas na rúa, sendo os vecinos da zona os que as reco-lleron e levaron ata a casa da avoa paterna.Elsa e Raimundo foron levados á Escola Mecánica da Armada.Un día antes foran secuestrados a súa irmá Josefina e o seumarido José Luís Hassan. O grupo Villaflor foi levado ao

209Mulleres da emigración

Elsa no centro coa súafamilia.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 209

Centro de Detención máis grande da Arxentina; a tristementelembrada Escola de Mecánica da Armada (ESMA).Susana Leiracha, ex-detida desaparecida que coincidiu naESMA con Elsa, cóntanos o seu testemuño cargado de emo-ción dos momentos de horror que viviron xuntas: “Cando me secuestraron, despois da tortura, varias horas des-pois, leváronme por una escaleira de mármore a un lugar quetiña un olor moi especial, era un cheiro “denso”.Depositáronme nunha colchoneta cunha caparuza gris na cabe-za, alxemas nas mans e creo que me durmín inmediatamentepolo cansazo, a dor e o terror que non cesaba.Non sei canto tempo despois me espertei. Escoitábanse voces,eran persoas comúns que falaban en voz alta.Prestei máis atención, non lembro as palabras mais eu estabasecuestrada, e o lugar seguro que non era un cárcere, era uninstituto militar ou algo parecido. As persoas eran homes emulleres. Intentei lentamente sentar ou acomodar a caperuzapara ver o que estaba ocorrendo e alguén mo impediu. ¿Queneran esas persoas que podían conversar en ton doméstico, men-tres que a min me estaba prohibido?Simplemente eran os secuestrados máis antigos ca min,nunha quenda de garda permisiva que aproveitaban esesvaliosos minutos para se coñecer e comunicar. Mentres queos recén secuestrados coma min debían permanecer illados een silencio por algúns días.Todas estas pequenas historias e lembranzas foron vividos nos bre-ves momentos escamoteados aos verdugos. Cando non se sufríapolos ruídos, as bucinas, os berros dos torturados e os golpes;cando por minutos cesaba o aillamento total, rotineiro e enlouque-cedor, vivido coa caperuza suxa e escura pegada ao rostro suoroso.Aos poucos días tamén era unha secuestrada antiga e puiden“ver” algo e escoitar. O nome da “Gallega” era común, non apodía ver porque estaba na mesma ringleira de colchonetas cuntabique que ma ocultaba.Aos poucos días, máis dunha semana, os oficiais de mariñadecidiron escondernos da Comisión Interamericana deDereitos Humanos da OEA, que a raíz das denuncias viña aBos Aires para investigar os lugares denunciados, entre eles, aEscola de Mecánica da Armada.Dividíronnos en dous grupos, quedamos no último e candopartiu o primeiro grupo puiden unir a voz de Josefina coasúa cara e o seu corpo. Aínda non puidera unir a voz aoaspecto da Gallega.

210 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 210

Esa noite puiden ver, espiando por baixo da caperuza, o rostropálido do Toupa... non sabía que o vería por última vez, nonchegou á illa, foi “trasladado” esa noite.A viaxe en camioneta ata o embarcadeiro e desde alí, en lan-cha polos ríos do Delta do Paraná, de madrugada e todos enca-rapuzados, foi sinxelamente arrepiante. Algúns pensaban quenos ían tirar á auga; eu non pensaba, a negación ensinábame unbo mecanismo para aliviar a tensión.Cando chegamos á illa do Tigre e nos pecharon nesa pequenahabitación, húmida, calorosa, todos amoreados, compartindo apromiscuidade, puiden ver a cara, os corpos e os acenos detodos os meus compañeiros de cativerio.Cando observo á Galega descubro con sorpresa que o seu cha-leco, tecido de media estación, era moi parecido ao meu quequedara na casa. En realidade, sí era o mismo chaleco porqueo Grupo de Tarefas non só nos secuestrara senón que ademaisse apoderara de todas as nosas pertenzas, entre elas da roupa.Os elementos que non lles interesaban deixábanos na ESMA,como parte da roupa, algúns quedaron no “pañol”, lugar querecollía elementos cotiáns para uso dos gardas e, ás veces, noso.Moi sorrinte a Galega dixo que llo deran e que desde esemomento lle pertencía, porque as nosas pertenzas se debíansocializar. Mais moi solidaria agregou que se o necesitaba mo

211Mulleres da emigración

Elsa coa filla.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 211

devolvía. Por suposto que o usou durante moito tempo. Era unchaleco tecido a man, con restos de nobelo de la de distintascores: castaña, parda clara, amarela nun agradable “degradé”.Moi axiña comprendín porque era unha voz que sempre escoi-taba. Agradáballe falar, cun timbre moi especial, non moi altomais audible. Os modos lentos, mais tecendo o seu discursocoa sabedoría da vida e da súa militancia.Era un discurso simple; sorprendíame non escoitar termos polí-ticos aos que estaba acostumada pola militancia estudiantil.Nese habitáculo da illa puxeron dous catres nos extremos, noda dereita ao fondo estaban a Galega arriba e Paula debaixo.Alí nos espacios roubados á represión a Galega contou a Paulacomo eran os xogos das súas fillas pequenas; lembrou queunha vez a súa filla Elsa e a súa sobriña Celeste (filla única deJosefina e Pepe) prepararon tortas de barro no patio e recubrí-ronas cun po branco que era...¡veleno!, por suposto que rema-taron todos no hospital e afortunadamente o accidente conver-teuse nun recordo das trasnadas infantís.Ao mes volvemos ao depósito de `Capucha´ no terceiroandar do Casino de Oficiais e entre os prisioneiros xa todoseramos vellos amigos.Xa nos enteiraramos de que a Gallega fora secuestrada co seu com-pañeiro Raimundo que non estaba con nós. Durante a estadía nailla Paula atopouse coa su tía Thelma, que tamén fora secuestradadesde marzo na ESMA; ela contoulle que ao home da Gallega omataron a golpes uns gardas no corredor, logo da tortura.Paula contoullo ao bo amigo da galega, o gordo Ramón, quenchorou a perda do seu amigo; cando puido recompoñerse, e enmomentos de descoido dos gardas, contoulle a todo o grupo oque acontecera. A Gallega estivo varias horas ou días, coacaperuza posta e nos permisos moi retraída. Mais recompúxo-se polos seus compañeiros, pola súa familia que estaba fóra een poucos días volveu ser ela outra vez, con moita forza e vita-lidade, mais cunha cor de tristura nos seus ollos.Lembro que deitada na súa colchoneta, coa caperuza reprega-da sobre a súa cabeza, apoiaba os brazos no chan de cementoe conversaba longos minutos sobre calquera tema cotián. Euteríaos esgotado en cinco frases; mais ela non, conversaba conPaula e o resto sobre os distintos xeitos de preparar unha comi-da, ou unha prebe ou unha salada. Moitas gardas permisivasestiveron dedicadas a ese tema transcendente, que contribuía areemprazar na nosa imaxinación o pequeno anaco de carne conpan que era o noso vital alimento.Era moi curta de vista, miope e usaba uns grosos lentes “cu debotella” segundo ela, usábaos para ocultar os seus trazos e

212 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 212

facerse fea. A realidade era que o seu rostro sen anteollos erabonito e harmónico co seu corpo miúdo.Tanto na illa como no alto fascinábanlle as conversas nesesminutos preciosos, roubados ao cativerio e á caperuza.Disfrutaba co relato grupal de películas e, sobre todo, delibros como “Doña Julia y el escribidor” e “El siglo de lasluces”. Carpentier era un dos seus autores predilectos. Eramoi boa na descrición de imaxes e en todo aquelo que tive-ra que ver cos sentidos.Tamén gustaba da música e con Víctor, outro secuestrado quesaíu en liberdade e contou amplamente todas estas historias,cantaban cancións folclóricas, a súa voz resoaba en `Capucha´,mentres o resto compoñíamos o coro e Víctor marcaba o ritmocoas alxemas percutindo no chan de cemento.A `Capucha´ significaba illamento, inmobilidade e silencio, ásveces interrompido polo ruído metálico das alxemas e as cade-as dos grillóns que acompañaban os movementos dos nososcorpos torturados e a nosa mente divagando.Pasaron semanas e un garda levouna a traballar ao “Pañol”. Debíaacomodar a roupa, cosela, tendela e, de ser necesario, repartila.Tamén fixo o listado oral dos que había no “pañol” tratando de ato-par o destino das nosas roupaxes e así, día a día apareceron `reme-ras´, camisas e pantalóns que a Galega ía repartindo segundo asnecesidades e non a pertenza.

213Mulleres da emigración

Elsa coa súa filla.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 213

Si, lembro que un pantalón de verán de cor celeste,prometeu devolvermo. Cando mo trouxo -imposi-ble de esquecer- tiña os botóns perfectamente cosi-dos. Como se fora costureira de profesión ou naiacostumada a remendar as roupas dos seus fillos.A galega era moi hábil e tiña experiencia da súavida e a súa militancia e para alongar esas poucashoras dentro do “pañol” que a afastaban da`Capucha´ e do olor do recinto, podía ter a pacien-cia de Penélope para remendar e desremendartoda a roupa que fose necesaria.Despreciaba aos mariños, que a torturaran brutal-mente, mais prestaba atención ao que dicían nesascharlas, ás veces incomprensibles, onde dabanpautas de porque estabamos nesas condicións.

Segundo a Galega, eran moi “occidentais e cristiáns” e dabanimportancia á familia como núcleo fundamental. E decidiuseguirlles a corrente e propúxonos a súa táctica. Debiamosreforzar a importancia da nosa casa, familia, estudio e traballo,no caso de que nos levaran a esas charlas no soto.Semanas máis tarde outra parella, o meu compañeiro e mais eusomos levados durante algunhas horas ao día a unha oficina noSector 4, o soto onde había liberdade para bañarse, conversarsen caperuza, sen alxemas e sen grillóns nos pés. Nese sectoros guardas logo das comidas nos traían laranxas, que por ideade Paula, sempre moi solidaria, non comíamos. Gardabámolascelosamente ata o momento de voltar a `Capucha´, escondidasentre a roupa. Cando chegaba algunha garda máis benigna,sacabamos as laranxas do agocho e facéndoas rodar polo chande cemento, cada un dos secuestrados amante das froitas reci-bía a súa laranxa, como se fose o manxar dos deuses.Aos poucos días todo o grupo Villaflor –como lles chamaba-mos – iniciou o mismo itinerario. Eran cinco, a galega, a súacuñada Josefina, o esposo Pepe Hassan, Pisco, un amigo e ogordo Ramón, un compañeiro.Ás veces deixabamos mensaxes escritas porque na nosa quen-da podía ser anterior á deles ou viceversa. Mais esa ousadíacustounos moi cara, sufrimos ameazas e maltratos.Criamos, inxenuamente, que era parte do famoso “proceso derecuperación” dos mariños e que, ao mellor, todos iamos pasarpor ese sistema como un xeito de observarnos, controlarnos oualgo así, como paso previo á vida e a liberdade.Nese período Paula é levada á súa casa materna para visitar á súafilla pequena, Paulina e neses momentos tamén esaba presente aGalega. Con moita habilidade e cariño coseu unha fermosa

214 Mulleres da emigración

As fillas de Elsa eRaimundo.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 214

boneca de trapo, co corpo de tea e un vestido primoroso para quePaula se achegara ás súas fillas cun presente que superara o cati-verio e o horror e os transformara en cariño e tenrura.Meses máis tarde a continuidade prosegue e lévannos como aunha especie de cerimonia a outra dependencia, a á oposta ácaperuza, de nome `Pecera´.Eran oficinas cun vidro nas paredes e porta que permitía ver aspersoas que estaban no seu interior.Correspondeunos a primeira oficina á dereita da entrada;outros secuestrados máis antigos e descoñecidos para nós des-aloxaron de moi boa gana a un colaborador dos mariños que xadeixou de estar en `Pecera´.Os cambios eran importantes porque xa non estabamos vixia-dos polos gardas agás fóra na porta de entrada; as mullerestiñamos un dormitorio con camas para nós e só debíamos pedirpermiso para ir ao baño, momento no que debíamos colocar-nos unha venda negra nos ollos.Podiamos preparar café ou fumar con máis liberdade, os ofi-ciais non estaban en `Pecera´ durante días ou semanas e se ofacían era poucos minutos. Esta experiencia foi moi forte, maislogramos inserirnos como grupo co resto dos secuestradosmáis antigos que eran oito persoas.Algunhas semanas despois temos a alegría da incorporación dogrupo Villaflor tamén en `Pecera´. Debiamos recoller os diariosque nos achegaba un garda de madrugada, separar as novaspara o arquivo de `Pecera´, que outros compañeiros recortabane pegaban en carpetas. O noso traballo consistía en seleccionar

215Mulleres da emigración

En Gondomar coa súafamilia.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 215

un artigo dun tema previamente designado no grupo de prensa,e resumir o contido da nova, escribilo a máquina e entregalopara a fotocopia dese pequeno resumo diario de novas.Durante as horas da tarde, despois de comer, a Galega era aencargada do grupo de ximnasia.Sentabámonos fronte a ela e como nas clases de educación físi-ca da secundaria facíamos os exercicios en medio de conver-sas, chufas e risos de todo o grupo.Finalmente, unha noite un oficial encargado de `Pecera´,chama ao meu grupo porque “imos saír en liberdade”. Eu esta-ba preparando o mate e non quería deixar a tarefa. Unhasecuestrada antiga sacoume a `pava´ das mans e ordenoume irbuscar as miñas pertenzas.Todos nos mirabamos entre sorprendidos, alegres, tristes ecase non había comentarios. É que noutras épocas, e na nosatamén, esas saídas podían significar a vida e a liberdade, ou otraslado e a desaparición.Todos os compañeiros se puxeron en fila no corredor de`Pecera´, sen que ninguén falase e coas nosas escasas e valiosaspertenzas fomos saudando a todos e cada un, con bicos e os olloscon bágoas. As palabras eran de alegría mesturadas con tristura,porque nós marchabamos mais o resto quedaba. Só recordo quea cada un, co bico desexeille sorte. Ao mes ordenáronnos volverporque estabamos controlados de xeito telefónico e quizais conseguimento. Devolvéronnos os documentos, fixéronnos algun-has preguntas, fixéronnos recomendacións mais só lembro que

216 Mulleres da emigración

Raimundo VIllaflor, o compañeiro de Elsa coa filla.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 216

ao oficial que estaba a cargo lle pedimos ver aos outros compa-ñeiros, aos de Capucha e Pecera. Só nos permitiron cun garda etabiques nos ollos, subir a Pecera; iamos contentos e emociona-dos de volver a velos e deixarlles cigarros e larpeiradas.Mais cando entramos no sector Pecera estaba case deserto. Aimaxe hoxe aínda golpea e magoa moi forte. ¿Onde estaban osque faltaban? Non puiden imaxinar que estiveran nas súas casas.Os poucos compañeiros que estaban alí respondéronnos que,aos poucos días de irnos nós, os devolveran a Capucha coasalxemas nas mans e os grillóns nos pés.É que corría o mes de febreiro e nese período os oficiais facíanreunións onde se votaba o destino de cada un dos secuestrados.O noso grupo foi liberado. O grupo Villaflor retornara aCapucha. Alguén comentounos no noso estupor e amarguraque a Galega se “encarapuzou” e non quixo falar con ninguén.Sabiamos, por experiencia personal, que cando o desánimoataca a caperuza era un refuxio perverso pero íntimo para cho-rar e desafogar toda a anguria.A Gallega non captou, logo dese día, ningún cigarro dos gar-das nin a voz falsa do acougo de ningún mariño.Non podemos imaxinar o que sentiu ou pensou e sufriu, maissi podemos imaxinar e estar convencidos de que lle sobrabadignidade e fortaleza.Podemos imaxinar e asegurar que, se houbo momentos paracomunicarse co seu grupo e cos secuestrados que permanecera

217Mulleres da emigración

Represión nas rúas de BosAires, militares interrogandoos cidadáns, ano 1976.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 217

sempre en Capucha, fíxoo coa súa voz e a súa presencia.Era miúda e de aparencia fráxil, mais os meses comparti-dos en cativerio demostráronnos o contrario.A Galega logrou vencer aos mariños con ese costume quetiña de armar as historias e as tácticas de comportamento.A Galega e o seu grupo puideron vencer a soberbia e acrueldade sen límites dos mariños da ESMA. Aínda estandodesaparecida. E porque está desaparecida seguiraos vencen-do en cada aceno cotián das súas fillas e en cada aceno deloita dos seus compañeiros de cativerio e de militancia.”Naquel grupo de seres humanos que se debatían en cadaminuto entre a vida e a morte algúns lograron salvar assúas vidas, entre eles: Víctor Basterra, Norma Cozzí(Paula), Héctor Pichini (Tata), Osvaldo Barros(Anteojito), Susana Leiracha (Kuki). Outros dos com-

pañeiros foron asasinados, entre eles: Elsa Martínez “LaGallega”, Josefina Villaflor, Enrique Arditti (Gordo Ramón),José Anzorena (Pepe), Tía Irene, José Hassan (Pepe),Fernando Brodsky (Nando), Carlos Chiaravalle (ViejoDiego), Ricardo Sáenz (El Topo).Na actualidade as súas fillas Elsa e Laura seguen o camiño dosseus pais e participan activamente dos movementos que loitanpola Memoria e a Xustiza.En 1998 realizouse en Gondomar, o seu Concello natal, unhahomenaxe a Elsa Martínez Mesejo. Nunha praza desa vilagalega unha placa lembra a loita de Elsa e a loita de todas asNais de Praza de Maio.

218 Mulleres da emigración

Edificio da ESMA (Escola de Mecánica

de la Armada).

Croquis dun dos sotosclandestinos de detención na ESMA.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 218

María Elsa Martínez Mesejo nació en Couso-Gondomar el 8de octubre de 1945. Su madre, Ascensión Martínez Mesejo, erauna joven labradora que tuvo de soltera a su hija. El padre deMaría Elsa era campesino también, pero él no quiere asumir lapaternidad de su hija. Mientras, Ascensión, con la ayuda de sushermanas y en la más absoluta discreción, como si no pasaranada, afronta la responsabilidad de criar a su hija. María Elsanace y crece en una tierra cuyos habitantes poco a poco ibanpartiendo hacia la emigración. Montevideo era el lugar elegidopor los vecinos del Val Miñor. Ascensión, que ya tenía familiadirecta en Uruguay, decide seguir el camino de sus vecinos.Una tarde lluviosa, melancólica tal vez, desde el puerto deVigo partieron ambas mujeres rumbo a “la Suiza americana”.En Montevideo ya estaban sus hermanas que en poco tiempohabían logrado una posición cómoda en la rama de la hostele-ría. Ascención se colocó en la empresa familiar mientrasElsita, que era muy pequeña, acompañaba a su madre en lostrabajos del hotel. Ascensión conoció a Ricardo GarreiroBalea, también gallego, y en el año 1948 decidió casarse. ParaElsita, el compañero de su madre pasaría a ser su verdaderopadre y ella sería reconocida como Garreiro Martínez.Rosa Deus, familiar de Elsa, recuerda algunos pasajes de suvida en Montevideo:

La recuerdo menuda y frágil, de genio vivo y no especialmen-te alegre. Sé que las condiciones de sus padres para sacarlaadelante fueron duras, como la mayoría de la gente de la emi-gración; sin embargo, era brillante en sus estudios y, por lo queme contaron, apasionada por sus ideales.Uruguay disfrutó durante décadas de cierta estabilidad econó-mica y bienestar. Fue el único país que por aquella época nohabía sufrido golpes de estado. La Banda Oriental tenía fama

219Mulleres da emigración

EELLSSAA MMAARRTTÍÍNNEEZZ MMEESSEEJJOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 219

de ser un país muy democrático. Y este calificativo lo teníabien ganado por tener una serie de gobiernos sumamente libe-rales. Tenemos que recordar que en 1905, cuando en laArgentina expulsaban a los gallegos anarquistas, eraMontevideo quien les daba asilo.En los años 60 comienza a perfilarse en América Latina unaetapa agresiva del capitalismo, orientada por los EEUU, queintenta agudizar la dependencia de estos países. Los consejosdel FMI para aquellos años eran similares a los actuales: priva-tizaciones, desmantelamiento del estado, etc. En el plano polí-tico recomendaban que los ejércitos nacionales se convirtieranen represores de su propio pueblo.María Elsa vivía todos estos acontecimientos, en su etapa estu-diantil, con mucha ilusión, hasta el punto de que decide afiliar-se al Partido Socialista, un partido con larga tradición deizquierda e incluso de formación marxista.Los jóvenes más inquietos del socialismo uruguayo, encabezadospor Sendic, resuelven proletarizarse y un grupo de militantes setraslada al departamento de Artigas, donde existían condicionespara realizar un trabajo político con los cortadores de caña. Fue asícomo Sendic, con el apoyo de Elsa y otros compañeros, organizala famosa marcha de los cortadores de caña hacia Montevideo.Aquel movimiento de los trabajadores rurales marcó una etapaimportante para el movimiento revolucionario uruguayo.Cuando yo tenía seis o siete años mi madre y mi tía decidieronque mi prima y yo teníamos que recibir clases de inglés y lepidieron a Elsa que me diera clases, y Elsa le pidió a su amigay compañera Topolasky que se encargase de mi prima. Durantetres años fui tres veces por semana a su casa, donde en unahabitación presidida por una enorme fotografía del Che y unamandíbula de tiburón austral, me daba clases de inglés.Después de aquella importante lucha de los cortadores de cañay la posterior represión por parte del gobierno, el grupo revolu-cionario decidió pasar a la ilegalidad y constituir el MovimientoNacional Revolucionario Tupamaros. Los máximos dirigentesde esta organización, entre ellos María Elsa, pensaron que sehabía agotado la vía pacífica y que era necesario seguir las direc-trices del Che. En el caso uruguayo, debido a su geografía llana,se hacía imposible la guerra de guerrillas en el campo, por lo quedecidieron organizarla como guerrilla urbana.Se unió a la causa de los “Tupas” a través de la Universidad yyendo al departamento de Artigas a la zafra, donde conoció aRaúl Sendic, el cual se ganó a un puñado de brillantes univer-sitarios llenos de deseos de cambiar las cosas.En diciembre de 1966 se produjo el primer tiroteo con la

220 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 220

policía, donde muere Carlos Flores y el grupo más compro-metido tiene que pasar a la clandestinidad.El día que aprobé mis exámenes de inglés -señala Rosa Deus-se lo fui a contar a mi madre. En el oscuro corredor del edifi-cio donde vivían la estaban aguardando. La detuvieron y se lallevaron a comisaría. De esa manera nos enteramos que habí-an descubierto una célula tupamara y que Elsa era una de susmiembros. Nunca la volvimos a ver.El destacado dirigente del peronismo revolucionario Evan ElCadre, recientemente fallecido y quien conoció a Elsa enMontevideo, nos relata sus recuerdos:

A Lucía, como le llamábamos a Elsa, la conocí en Montevideo enlas reuniones periódicas que teníamos en Solimar entre nuestraorganización y los Tupamaros. Allí estaba viviendo un grupo decompañeros peronistas que habían pertenecido a Tacuara y quedesde posiciones católicas de derecha se fueron radicalizandohacia posiciones revolucionarias antiimperialistas. En aquellasreuniones recuerdo que participaron Huidobro, Tabare y la “galle-ga” Elsa, o Lucía, o la “Petisa” como también la conocíamos.Lucía en aquella época fue novia de un compañero nuestro queparticipaba de los Tupamaros. Cuando nuestro grupo resolvióorganizar la guerrilla en la Argentina en conversaciones conlos Tupas acordamos conjuntamente que Lucía y su compañe-ro se trasladasen a la Argentina. Al llegar a Buenos Aires le conseguimos a Lucía un lugar paravivir en la casa de una vieja militante peronista, Ida Adad,donde vivió una larga temporada. Así es como a finales de losaños sesenta fundamos las Fuerzas Armadas Peronistas, donderecogíamos a los jóvenes que nosotros habíamos forjadodurante la resistencia en la juventud peronista y a los compa-ñeros del movimiento obrero que luchaban contra la burocra-cia sindical. Nuestra lucha estaba alentada por el propio gene-ral Perón. Queríamos traer al general y constituir un proceso deliberación nacional. Nosotros estábamos muy influenciadospor la revolución argelina y cubana. Era un momento muyimportante en el mundo, la lucha del Vietnam, etc.Entre algunos de los fundadores de la FAP estaba tambiénRaimundo Villaflor, con quien años después formó pareja Lucía.Nosotros pensábamos que teníamos que combinar la lucha arma-da en el campo con la lucha de masas en la ciudad. Así fue quecuando comenzamos a organizar en 1968 nuestra base guerrille-ra en Taco Ralo Tucuman, fuimos descubiertos y detenidos.Durante los años de prisión Elsa y Raimundo juegan un papelmuy importante en la dirección de la FAP; en esos años la

221Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 221

influencia marxista de Lucía va desperonizando la organiza-ción, convirtiéndola en una estructura rígida, militarista, depleno corte leninista.Recuerdo que al salir de Devoto ese mismo día me encontrécon Lucía. Ahí supe que había formado pareja con Raimundo,un compañero muy destacado del movimiento peronista.Con nuestra salida de la cárcel y con el triunfo del peronismo,comenzaba un fuerte debate interno que terminaría con unadivisión de la FAP; por una parte, la corriente peronista queconformamos la FAP 17 de octubre y el sector más ideologiza-do encabezado por Lucía, Raimundo Villaflor, etc.Elsa, que nunca había estado muy convencida del peronismo,se fue decantando por una política más frontal contra la dere-cha del Justicialismo. Ella desconfiaba de las intenciones delgobierno de Perón. Con el abierto enfrentamiento con los sec-tores reaccionarios del peronismo y el posterior golpe de esta-do de Videla, el sector que lideraba Elsa terminará fusionándo-se dentro del Ejército Revolucionario del Pueblo.La sistemática represión y persecución por la parte de los mili-tares comienza a diezmar las organizaciones revolucionarias.Miles de secuestros y asesinatos acabaron con estas organiza-ciones y exterminaron a sus militantes. Elsa y su compañeroRaimundo Villaflor, que vivían en la zona de Sarandí, habíanconstituido un hogar humilde y tenían dos hijas, Elsita y Laura.Raimundo era un destacado militante metalúrgico de la zona deAvellaneda. Los Villaflor gozaban de gran prestigio en las orga-nizaciones revolucionarias de aquel tiempo. Era gente con tradi-ción peronista y con gran sentido de clase. Junto a Elsa partici-pan en la fundación de las Fuerzas Armadas Peronistas convir-tiéndose en el sector marxista de la organización. Las FAPdurante los primeros años del 70 realizan un importante trabajoen el movimiento obrero dirigiendo distintos gremios denomina-dos “combativos”. Con el golpe de estado de Videla, esta orga-nización estaba dividida en varios grupos. Algunos se unieron aMontoneros, otros pasaron a fusionarse con el EjércitoRevolucionario del Pueblo, mientras otros lograron exiliarse.En 1979 Elsa acuerda con su madre, que vivía en Montevideo,realizar juntas un viaje a Galicia con su hija mayor. Fue así comose trasladaron a Gondomar, donde están durante siete meses ale-jadas de la tensión política que se vivía por el terror cotidiano.Elsa aprovechó su estancia en el estado español para contactarcon sus compañeros que estaban en Madrid y Barcelona.Al poco de llegar a Buenos Aires de aquel viaje por Galicia,Elsa, Raimundo y las niñas fueron a dar una vuelta porAvellaneda. Era el 4 de agosto de 1979. El día era de invier-

222 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 222

no. Las niñas eran pequeñas y querían ir de tiendas y si fueseposible ir a la “calesita”, cuando en pocos segundos y de sor-presa un grupo fuertemente armado, saliendo de distintosautomóviles, se abalanzó sobre el matrimonio. Era lo que lla-maban un “grupo de tareas”. Raimundo se intentó enfrentarpero fue en vano. A los pocos segundos estaban dentro de uncoche con los ojos vendados. Elsita y Laura chillaban dehorror en medio de la gente que miraba impávida lo que esta-ba sucediendo. Las niñas quedaron abandonadas en la calle,siendo los vecinos de la zona los que las recogieron y lleva-ron hasta la casa de la abuela paterna.Elsa y Raimundo fueron llevados a la Escuela Mecánica de laArmada. Un día antes habían sido secuestrados su hermanaJosefina y su marido José Luis Hassan. El grupo Villaflor fue lle-vado al centro de detención más grande de la Argentina: la triste-mente recordada Escuela de Mecánica de la Armada (ESMA).Susana Leiracha, ex-detenida desaparecida que coincidió en laESMA con Elsa, nos cuenta su testimonio cargado de emociónpor los momentos de horror que vivieron juntas: Cuando me secuestraron, después de la tortura, varias horasdespués, me llevaron por una escalera de mármol a un lugarque tenía un olor muy especial, era un olor “denso”.Me depositaron en una colchoneta con una capucha gris en lacabeza, cadenas en las manos y creo que me dormí inmediata-mente por el cansancio, el dolor y el terror que no cesaba.No sé cuanto tiempo después me desperté. Se escuchabanvoces, eran personas comunes que hablaban en voz alta. Prestémás atención, no recuerdo las palabras pero yo estaba secues-trada, y el lugar seguro que no era una cárcel, era un institutomilitar o algo parecido. Las personas eran hombres y mujeres.Intenté lentamente sentar o acomodar la capucha para ver loque estaba ocurriendo y alguien me lo impidió. ¿Quiénes eranesas personas que podían conversar en tono doméstico, mien-tras que a mí me estaba prohibido?Simplemente eran los secuestrados más antiguos que yo, en unturno de guarda permisiva que aprovechaban esos valiososminutos para conocerse y comunicarse, mientras que los reciénsecuestrados como yo debíamos permanecer aislados y ensilencio por algunos días.Todas estas pequeñas historias y recuerdos fueron vividos enlos breves momentos escamoteados a los verdugos, cuando nose sufría por los ruidos, las bocinas, los gritos de los torturadosy los golpes; cuando por minutos cesaba el aislamiento total,rutinario y enloquecedor, vivido con la capucha sucia y oscurapegada al rostro sudoroso.

223Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:11 Página 223

A los pocos días también era una secuestrada antigua, y pude“ver” algo y escuchar. El nombre de la “gallega” era común,no la podía ver porque estaba en la misma fila de colchonetascon un tabique que me la ocultaba.A los pocos días, más de una semana, los oficiales de marinadecidieron escondernos de la Comisión Interamericana deDerechos Humanos de la OEA, que a raíz de las denunciasvenía a Buenos Aires para investigar los lugares denunciados,entre ellos, la Escuela de Mecánica de la Armada.Nos dividieron en dos grupos, quedamos en el último y cuan-do partió el primero grupo pude unir la voz de Josefina con sucara y su cuerpo. Aún no había podido unir la voz al aspectode la Gallega.Esa noche pude ver, espiando por debajo de la capucha, el ros-tro pálido del Toupa... no sabía que lo vería por última vez, nollegó a la isla, fue “trasladado” esa noche.El viaje en camioneta hasta el embarcadero y, desde allí, enlancha por los ríos del Delta del Paraná, de madrugada y todosencapuchados, fue sencillamente espantoso. Algunos pensabanque nos iban a tirar al agua; yo no pensaba, la negación meenseñaba un buen mecanismo para aliviar la tensión.Cuando llegamos a la isla del Tigre y nos encerraron en esapequeña habitación, húmeda, calurosa, todos amontonados,compartiendo la promiscuidad, pude ver la cara, los cuerpos ylos gestos de todos mis compañeros de cautiverio.Cuando observo a la Gallega descubro con sorpresa que suchaleco, tejido de media estación, era muy parecido al mío quehabía quedado en casa. En realidad, sí era el mismo chalecoporque el Grupo de Tareas no sólo nos había secuestrado sinoque además se había apoderado de todas nuestras pertenencias,entre ellas de la ropa.Los elementos que no les interesaban los dejaban en la ESMA,como parte de la ropa. Algunos quedaron en el “pañol”, lugarque recogía elementos cotidianos para uso de los guardas y, aveces, nuestro.Muy sonriente la Gallega dijo que se lo habían dado y que desdeese momento le pertenecía, porque nuestras pertenencias se debí-an socializar. Pero muy solidaria agregó que si lo necesitaba me lodevolvía. Por supuesto que lo usó durante mucho tiempo. Era unchaleco tejido a mano, con restos de novillo de lana de distintoscolores: castaño, pardo claro, amarillo en un agradable “degradé”.Muy pronto comprendí por qué era una voz que siempre escu-chaba. Le agradaba hablar, con un timbre muy especial, no muyalto pero audible, los modos lentos, pero tejiendo su discurso

224 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 224

con la sabiduría de la vida y de su militancia.Era un discurso simple; me sorprendía no escuchar términos polí-ticos a los que estaba acostumbrada por la militancia estudiantil.En ese habitáculo de la isla pusieron dos catres en los extre-mos, en el de la derecha al fondo estaban la Gallega arriba yPaula debajo. Allí en los espacios robados a la represión laGallega le contó a Paula cómo eran los juegos de sus hijaspequeñas; recordó que una vez su hija Elsa y su sobrinaCeleste (hija única de Josefina y Pepe) prepararon tortas debarro en el patio y las recubrieron con un polvo blanco queera...¡veneno!. Por supuesto que terminaron todos en el hospi-tal y afortunadamente el accidente se convirtió en un recuerdode las travesuras infantiles.Al mes volvemos al depósito de “Capucha” en el tercer andardel Casino de Oficiales y entre los prisioneros ya todos éramosviejos amigos.Ya nos habíamos enterado de que la Gallega había sido secues-trada con su compañero Raimundo, que no estaba con nosotros.Durante la estancia en la isla, Paula se encontró con su tíaThelma, que también había sido secuestrada desde marzo en laESMA; ella le contó que al hombre de la Gallega lo mataron agolpes unos guardas en el corredor, después de la tortura.Paula se lo contó al buen amigo de la gallega, el gordo Ramón,quien lloró la pérdida de su amigo; cuando pudo recomponerse,y en momentos de descuido de los guardias, le contó a todo elgrupo lo que había sucedido. La Gallega estuvo varias horas odías con la capucha puesta y en los permisos muy retraída. Perose recompuso por sus compañeros, por su familia que estabafuera y en pocos días volvió a ser ella otra vez, con mucha fuer-za y vitalidad, pero con un color de tristeza en sus ojos.Recuerdo que acostada en su colchoneta, con la capucha reple-gada sobre su cabeza, apoyaba los brazos en el suelo decemento y conversaba largos minutos sobre cualquier temacotidiano. Yo los habría agotado en cinco frases; pero ella no,conversaba con Paula y el resto sobre las distintas maneras depreparar una comida, o una salsa o una ensalada. Muchas guar-dias permisivas estuvieron dedicadas a ese tema trascendente,que contribuía a reemplazar en nuestra imaginación el peque-ño trozo de carne con pan que era nuestro vital alimento.Era muy corta de vista, miope y usaba unas gruesos gafas“culo de botella”. Según ella, los usaba para ocultar sus rasgosy hacerse fea. La realidad era que su rostro sin anteojos erabonito y harmónico con su cuerpo menudo.Tanto en la isla como en en lo alto le fascinaban las conversa-ciones en esos minutos preciosos, robados al cautiverio y a la

225Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 225

capucha. Disfrutaba con el relato grupal de películas y, sobretodo, de libros como “Doña Julia y el escribidor” y “El siglode las luces”. Carpentier era uno de sus autores predilectos.Era muy buena en la descripción de imágenes y en todo aque-llo que tuviera que ver con los sentidos.También le gustaba la música y con Víctor, otro secuestradoque salió en libertad y contó ampliamente todas estas historias,cantaban canciones folclóricas. Su voz resonaba en“Capucha”, mientras el resto componíamos el coro y Víctormarcaba el ritmo con las cadenas percutiendo en el suelo decemento. La `Capucha´ significaba aislamiento, inmovilidad ysilencio, a veces interrumpido por el ruido metálico de lascadenas y los grilletes que acompañaban los movimientos denuestros cuerpos torturados y nuestra mente divagando.Pasaron semanas y un guardia la llevó a trabajar al “Pañol”. Debíaacomodar la ropa, coserla, tenderla y, de ser necesario, repartirla.También hizo el listado oral de los que había en el “Pañol”, tratan-do de encontrar el destino de nuestros ropajes y así, día a día, apa-recieron “remeras”, camisas y pantalones que la Gallega ibarepartiendo según las necesidades y no la pertenencia.Sí, recuerdo que un pantalón de verano de color celeste, prometiódevolvérmelo. Cuando me lo trajo -imposible de olvidar- tenía losbotones perfectamente cosidos, como si fuera costurera de profe-sión o madre acostumbrada a remendar las ropas de sus hijos.La gallega era muy hábil y tenía experiencia de su vida y sumilitancia y para alargar esas pocas horas dentro del “Pañol”que la alejaban de la `Capucha´ y del olor del recinto, podíatener la paciencia de Penélope para remendar y desremendartoda la ropa que fuera necesaria.Despreciaba a los marineros, que la habían torturado brutal-mente, pero prestaba atención a lo que decían en esas charlas,a veces incomprensibles, donde daban pautas de por qué está-bamos en esas condiciones.Según la Gallega, eran muy “occidentales y cristianos” y dabanimportancia a la familia como núcleo fundamental. Y decidióseguirles la corriente y nos propuso su táctica. Debíamos reforzarla importancia de nuestra casa, familia, estudio y trabajo, en casode que nos llevasen a esas charlas en el sótano.Semanas más tarde otra pareja, mi compañero y yo somos lle-vados durante algunas horas al día a una oficina en el Sector 4,el sótano donde había libertad para bañarse, conversar sincapucha, sin cadenas y sin grilletes en los pies. En ese sectorlos guardias, después de las comidas, nos traían naranjas, quepor idea de Paula, siempre muy solidaria, no comíamos. Lasguardábamos celosamente hasta el momento de volver a la

226 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 226

“Capucha”, escondidas entre la ropa. Cuando llegaba algunaguardia más benigna, sacábamos las naranjas del escondite yhaciéndolas rodar por el suelo de cemento, cada uno de lossecuestrados amante de las frutas recibía su naranja, como sifuera el manjar de los dioses.A los pocos días todo el grupo Villaflor -como les llamábamos-inició el mismo itinerario. Eran cinco, la gallega, su cuñadaJosefina, el esposo Pepe Hassan, Pisco, un amigo y el gordoRamón, un compañero.A veces dejábamos mensajes escritos porque en nuestra turnopodía ser anterior a la de ellos o viceversa. Pero esa osadía noscostó muy cara, sufrimos amenazas y maltratos.Creíamos, ingenuamente, que era parte del famoso “proceso derecuperación” de los marineros y que, a lo mejor, todos íbamosa pasar por ese sistema como una manera de observarnos, con-trolarnos o algo así, como paso previo a la vida y la libertad.En ese período Paula es llevada a su casa materna para visitara su hija pequeña, Paulina, y en esos momentos también esta-ba presente la Gallega. Con mucha habilidad y cariño cosióuna hermosa muñeca de trapo, con el cuerpo de tela y un ves-tido primoroso para que Paula se presentase ante a sus hijascon un regalo que superase el cautiverio y el horror y los trans-formase en cariño y ternura.Meses más tarde la continuidad prosigue y nos llevan como auna especie de ceremonia a otra dependencia, a la opuesta a lacapucha, de nombre “Pecera”.Eran oficinas con un vidrio en las paredes y puerta que permi-tía ver a las personas que estaban en su interior.Nos correspondió la primera oficina a la derecha de la entrada;otros secuestrados más antiguos y desconocidos para nosotrosdesalojaron de muy buena gana a un colaborador de los mari-neros que ya dejó de estar en “Pecera”.Los cambios eran importantes porque ya no estábamos vigila-dos por los guardias excepto fuera en la puerta de entrada; lasmujeres teníamos un dormitorio con camas para nosotros ysólo debíamos pedir permiso para ir al baño, momento en elque debíamos colocarnos una venda negra en los ojos.Podíamos preparar café o fumar con más libertad, los oficialesno estaban en “Pecera” durante días o semanas y si lo hacíanera pocos minutos. Esta experiencia fue muy fuerte, perologramos insertarnos como grupo con el resto de los secuestra-dos más antiguos que eran ocho personas.Algunas semanas después tenemos la alegría de la incorpora-ción del grupo Villaflor también en “Pecera”. Debíamos

227Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 227

228 Mulleres da emigración

recoger los diarios que nos acercaba un guardia de madruga-da, separar las jóvenes para el archivo de “Pecera”, que otroscompañeros recortaban y pegaban en carpetas. Nuestro traba-jo consistía en seleccionar un artículo de un tema previamen-te designado en el grupo de prensa, y resumir el contenido dela noticia, escribirlo a máquina y entregarlo para la fotocopiade ese pequeño resumen diario de noticias.Durante las horas de la tarde, después de comer, la Gallega erala encargada del grupo de gimnasia.Nos sentábamos frente a ella y como en las clases de educaciónfísica de la secundaria hacíamos los ejercicios en medio deconversaciones, burlas y risas de todo el grupo.Finalmente, una noche un oficial encargado de “Pecera” llamaa mi grupo porque “vamos a salir en libertad”. Yo estaba pre-parando el mate y no quería dejar la tarea. Una secuestradaantigua me sacó la “pava” de las manos y me ordenó ir a bus-car mis pertenencias.Todos nos mirábamos entre sorprendidos, alegres, tristes y casino había comentarios. Es que en otras épocas, y en la nuestratambién, esas salidas podían significar la vida y la libertad, oel traslado y la desaparición.Todos los compañeros se pusieron en fila en el corredor de“Pecera”, sin que nadie hablara y con nuestras escasas y valio-sas pertenencias fuimos saludando a todos y cada uno, con besosy con los ojos con lágrimas. Las palabras eran de alegría mez-cladas con tristeza, porque nosotros marchábamos pero el restoquedaba. Solo recuerdo que a cada uno, con el beso le deseésuerte. Al mes nos ordenaron volver porque estábamos controla-dos de manera telefónica y quizás con seguimiento. Nos devol-vieron los documentos, nos hicieron algunas preguntas, noshicieron recomendaciones pero sólo recuerdo que al oficial queestaba a cargo le pedimos ver a los otros compañeros, a los deCapucha y Pecera. Sólo nos permitieron con un guardia y tabi-ques en los ojos, subir a Pecera; íbamos contentos y emociona-dos de volver a verlos y dejarles cigarros y chucherías.Pero cuando entramos en el sector Pecera estaba casi desierto. Laimagen hoy aún golpea y daña muy fuerte. ¿Dónde estaban losque faltaban? No pude imaginar que estuvieran en sus casas.Los pocos compañeros que estaban allí nos respondieron que, alos pocos días de irnos nosotros, los habían devuelto a Capuchacon las cadenas en las manos y los grilletes en los pies.Es que corría el mes de febrero y en ese período los oficia-les hacían reuniones donde se votaba el destino de cada unode los secuestrados.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 228

Nuestro grupo fue liberado. El grupo Villaflor había retornadoa Capucha. Alguien nos comentó en nuestro estupor y amargu-ra que la Gallega se “encapuchó” y no quiso hablar con nadie.Sabíamos, por experiencia personal, que cuando el desánimoataca la capucha era un refugio perverso pero íntimo para llo-rar y desahogar toda la angustia. La Gallega no captó, tras esedía, ningún cigarro de los guardias ni la voz falsa del sosiegode ningún marinero.No podemos imaginar lo que sintió o pensó y sufrió, pero sípodemos imaginar y estar convencidos de que le sobraba dig-nidad y fortaleza.Podemos imaginar y asegurar que, si hubo momentos paracomunicarse con su grupo y con los secuestrados que habíanpermanecido siempre en Capucha, lo hizo con su voz y su pre-sencia. Era menuda y de apariencia frágil, pero los meses com-partidos en cautiverio nos demostraron lo contrario.La Gallega logró vencer a los marineros con esa costumbre quetenía de armar las historias y las tácticas de comportamiento.La Gallega y su grupo pudieron vencer la soberbia y la cruel-dad sin límites de los marineros de la ESMA, incluso estandodesaparecida. Y porque está desaparecida los seguirá vencien-do en cada gesto cotidiano de sus hijas y en cada gesto de luchade sus compañeros de cautiverio y de militancia.En aquel grupo de ser humanos que se debatían en cada minu-to entre la vida y la muerte algunos lograron salvar sus vidas,entre ellos: Víctor Basterra, Norma Cozzí (Paula), HéctorPichini (Tata), Osvaldo Barros (Anteojito), Susana Leiracha(Kuki). Otros de los compañeros fueron asesinados, entreellos: Elsa Martínez “La Gallega”, Josefina Villaflor, EnriqueArditti (Gordo Ramón), José Anzorena (Pepe), Tía Irene, JoséHassan (Pepe), Fernando Brodsky (Nando), Carlos Chiaravalle(Viejo Diego), Ricardo Sáenz (El Topo).En la actualidad sus hijas Elsa y Laura siguen el camino de suspadres y participan activamente en los movimientos queluchan por la Memoria y la Justicia.En 1998 se realizó en Gondomar, su Ayuntamiento natal, unhomenaje a Elsa Martínez Mesejo. En una plaza de esa villagallega una placa recuerda la lucha de Elsa y la lucha de todaslas Madres de Plaza de Mayo.

229Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 229

Mecha OrtizBOS AIRES 1905 /BOS AIRES 1987

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 231

Seus pais foron Vicente Varela Nimo e Josefa DomínguezCastro, ambos oriúndos de San Pedro de Bugallido, parroquiaque se localiza ao norte do municipio de Negreira, na provin-cia da Coruña. Aquela aldea campesiña quedaba na metade docamiño que ía de Santiago de Compostela ata Fisterra. Moitosdos peregrinos que chegaban á Terra Santa galega, logo se tras-ladaban ata o lugar que se dicía que era a fin do mundo.Ao pouco de casar, deciden emigrar rumbo a Bos Aires. Nestacidade naceron os seus fillos Mecha, José e Amanda.Mecha Ortiz naceu en Bos Aires o 24 de setembro de 1905. Oseu verdadeiro nome era María Mercedes Varela Domínguez.Segundo o escritor Arturo Cuadrado, Mecha voltou xunto ásúa familia a Galicia e residiu durante catro anos enSantiago de Compostela.Mecha casou moi nova con Julián Ortiz, un produtor agrope-cuario co que tivo un fillo, Julián. Este Julián Ortiz estabaemparentado con Ortiz, quen tomou a presidencia de Arxentinaen 1938. Pero a adversidade marcou a súa vida cando o seuesposo, a raíz dun accidente ao caer dun cabalo, quedou total-mente impedido con danos irreversibles na medula e o cerebro.Mecha trasladouse a Bos Aires e traballou como empregadapública, pero decidiu retomar unha vocación postergada.Ingresou no Conservatorio de Música e Declamación. Comezaentón a traballar no mundo do cine pero garda celosamente osegredo da súa vida persoal.Fabricou un personaxe e non permitiu que nada nin ninguéninterferira no seu drama doméstico. Co seu esposo internadoen diferentes establecementos, xamais houbo outro home nasúa vida. Adicouse por enteiro a coidalo e a dar vida á mullercase distante que pouco a pouco foi gañando un lugar na pan-talla nacional. Mentres tanto, o seu irmán José Varela foi

233Mulleres da emigración

MMEECCHHAA OORRTTIIZZ

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 233

Mulleres da emigración234

director de teatro e a súa irmá Amanda actriz como ela. Outraestrela arxentina que quedou na memoria de Hollywood.Amanda, tralos seus grandes amores, o famoso pianista José Iturbee a súa carreira de actriz, chega e radica en Hollywood por moitosanos. Mentres estuda baixo contrato nos estudos MGM traballa envarias películas, unha delas El hermano del Falcón xunto a GeorgeSanders. No conservatorio dos Estudos MGM realizou un excelen-te traballo teatral en Tovarich de Jacques de Val, dirixida por MarkRanhar, que logo Greta Garbo interpretou no cine.En Bos Aires, Amanda será lembrada polas suás tempadas daépoca de ouro do teatro arxentino. No Gran Teatro Odeón, tra-ballou baixo a dirección do Dr. Enrique Sussini e xunto a acto-res da sona de Miguel Faust Rocha, Iris Marga, GuillermoBataglia, Dora Peyrano, Neda Francis e moitos máis. Traballaron xuntas en varias obras como Baile en el Savoy. Nocine, xunto a Pedro Quartucci en La tía de Carlos e El otro soy yo.Ambas irmás foron comparadas xustamente con Greta Garbopolo estilo enigmático á hora de interpretar, o seu talento e oseu atractivo físico.Xunto a Enrique de Rosas, Mecha iniciou a súa carreira e logotraballou con Florencio Parravicini. Debutou no teatro en1929. Tivo a súa consagración teatral na tempada de 1938 conMujeres, de Claire Booth, no Teatro Smart.

Mecha Ortiz.

Na foto: Iván Grondona, Nora Massi, Francisco de Paula, Marta González, Gabriela Gili e a grandeactriz Mecha Ortiz.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 234

En 1936 filma a súa primeirapelícula no papel da RubiaMireya, xunto a FlorencioParravicini, Irma Córdoba eSantiago Arrieta, no clásicoLos muchachos de antes nousaban gomina, dirixida porManuel Romero. En 1938protagonizou xunto a NiníMarshall e Tito LusiardoMujeres que trabajan. Reencarnou o mesmo per-sonaxe do seu debut cine-matográfico anos despoisno filme La Rubia Mireya(1948), tamén dirixido porManuel Romero.Participou en 35 películas, salientando en Margarita, Armandoy su padre e Joven, viuda y estanciera. En 1943 Lumiton produ-ciu, con dirección de Carlos Hugo Christensen, Safo, historia deuna pasión, con Roberto Escalada, co que filmou El canto delcisne, do mesmo director, polas que obtivo o premio á melloractriz. Protagonizou filmes como Cartas de amor, Pájaros decristal e Bendita seas e realizou papeis de apoio en películascomo Deshonra, con Tita Merello, El abuelo, entre outras.

235Mulleres da emigración

Santiago Arrieta eMecha Ortiz .

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 235

Consagrouse nas décadas do 40 e 50, onde foi considerada aGreta Garbo arxentina.Destacou nos escenarios en obras como La señora Ana luce susmedallas, Un tranvía llamado Deseo, La cama, La esposa cons-tante, etc. E traballou na televisión desde finais dos 50 en cicloscomo Estrellita, esa pobre campesina, Rolando Rivas, taxista,Invitación a Jamaica, Aventura 77, Navidad en el año 2000, etc.En 1976 participou xunto a outros grandes, como ArturoGarcía Buhr, Mario Soffici e Narciso Ibáñez Menta en Losmuchachos de antes no usaban arsénico. Das súas últimas apa-ricións no cine cómpre destacar Boquitas pintadas e Piedralibre. En 1976 realizou a súa última intervención cinematográ-fica en Piedra libre, de Leopoldo Torre Nilsson. Despois parti-cipou en varios ciclos televisivos. Publicou as súas memoriasco título de Mecha Ortiz por Mecha Ortiz.Tristemente, falece dunha hemiplexía aos 86 anos, o 20 deoutubro de 1987 en Bos Aires.

236 Mulleres da emigración

Mecha Ortiz e Tito Lusiardo.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 236

Sus padres fueron Vicente Varela Nimo y Josefa DomínguezCastro, ambos oriundos de San Pedro de Bugallido, parroquia quese localiza al norte del municipio de Negreira, en la provincia deA Coruña. Aquella aldea campesina quedaba en la mitad del cami-no que iba de Santiago de Compostela a Fisterra. Muchos de losperegrinos que llegaban a la Tierra Santa gallega, luego se trasla-daban hasta el lugar que se decía que era el fin del mundo.Al poco de casarse, deciden emigrar rumbo a Buenos Aires. Enesta ciudad nacieron sus hijos Mecha, José y Amanda.Mecha Ortiz nació en Buenos Aires el 24 de septiembre de1905. Su verdadero nombre era María Mercedes VarelaDomínguez.Según el escritor Arturo Cuadrado, Mecha regresó junto a sufamilia a Galicia y residió durante cuatro años en Santiago deCompostela.Mecha se casó muy joven con Julián Ortiz, un productor agrope-cuario con el que tuvo un hijo, Julián. Este Julián Ortiz estabaemparentado con Ortiz, quien tomó la presidencia de Argentinaen 1938. Pero la adversidad marcó su vida cuando su esposo, araíz de un accidente al caer de un caballo, quedó totalmenteimpedido con daños irreversibles en la médula y el cerebro.Mecha se trasladó a Buenos Aires y trabajó como empleadapública, pero decidió retomar una vocación postergada.Ingresó en el Conservatorio de Música y Declamación.Comienza entonces a trabajar en el mundo del cine pero guar-da celosamente el secreto de su vida personal.Fabricó un personaje y no permitió que nada ni nadie interfi-riera en su drama hogareño. Con su esposo internado en dife-rentes establecimientos, jamás hubo otro hombre en su vida.Se dedicó por entero a cuidarlo y a dar vida a la mujer casi dis-tante que poco a poco fue ganando un lugar en la pantalla

237Mulleres da emigración

MMEECCHHAA OORRTTIIZZ

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 237

nacional. Mientras tanto, su hermano José Varela fue directorde teatro y su hermana Amanda actriz como ella. Otra estrellaargentina que ha quedado en la memoria de Hollywood.Amanda, tras sus grandes amores, el famoso pianista José Iturbe ysu carrera de actriz, llega y se radica en Hollywood por muchosaños. Mientras estudia bajo contrato en los estudios MGM trabajaen varias películas, una de ellas El hermano del Falcón junto aGeorge Sanders. En el conservatorio de los Estudios MGM reali-zó un excelente trabajo teatral en Tovarich de Jacques de Val, diri-gida por Mark Ranhar, que luego Greta Garbo interpretó en cine.En Buenos Aires, Amanda será recordada por sus temporadas dela época de oro del teatro argentino. En el Gran Teatro Odeón,trabajó bajo la dirección del Dr. Enrique Sussini y junto a acto-res de la talla de Miguel Faust Rocha, Iris Marga, GuillermoBataglia, Dora Peyrano, Neda Francis y muchos más. Trabajaron juntas en varias obras como Baile en el Savoy. En cine,junto a Pedro Quartucci en La tía de Carlos y El otro soy yo.Ambas hermanas fueron comparadas justamente con GretaGarbo por el estilo enigmático a la hora de interpretar, su talen-to y su atractivo físico.Junto a Enrique de Rosas, Mecha inició su carrera y luego tra-bajó con Florencio Parravicini. Debutó en el teatro en 1929.Tuvo su consagración teatral en la temporada de 1938 conMujeres, de Claire Booth, en el Teatro Smart.En 1936 filma su primera película en el rol de la Rubia Mireya,junto a Florencio Parravicini, Irma Córdoba y SantiagoArrieta, en el clásico Los muchachos de antes no usaban gomi-na, dirigida por Manuel Romero. En 1938 protagonizó junto aNiní Marshall y Tito Lusiardo Mujeres que trabajan. Reencarnó el mismo personaje de su debut cinematográficoaños después en el filme La Rubia Mireya (1948), tambiéndirigido por Manuel Romero.Participó en 35 películas, destacándose en Margarita, Armandoy su padre y Joven, viuda y estanciera. En 1943 Lumiton pro-dujo, con dirección de Carlos Hugo Christensen, Safo, historiade una pasión, con Roberto Escalada, con quien filmó El cantodel cisne, del mismo director, por las que obtuvo el premio a lamejor actriz. Protagonizó filmes como Cartas de amor, Pájarosde cristal y Bendita seas y realizó papeles de apoyo en pelícu-las como Deshonra, con Tita Merello, El abuelo, entre otras.Se consagró en las décadas del 40 y 50, donde fue considera-da la Greta Garbo argentina.Se destacó en los escenarios en obras como La señora Ana lucesus medallas, Un tranvía llamado Deseo, La cama, La esposa

238 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 238

constante, etc. Y trabajó en la televisión desde finales de los 50 enciclos como Estrellita, esa pobre campesina, Rolando Rivas, taxis-ta, Invitación a Jamaica, Aventura 77, Navidad en el año 2000, etc.En 1976 participó junto a otros grandes, como Arturo GarcíaBuhr, Mario Soffici y Narciso Ibáñez Menta en Los mucha-chos de antes no usaban arsénico. De sus últimas aparicionesen el cine se destacan Boquitas pintadas y Piedra libre. En1976 realizó su última intervención cinematográfica en Piedralibre, de Leopoldo Torre Nilsson. Después participó en variosciclos televisivos. Publicó sus memorias con el título de MechaOrtiz por Mecha Ortiz.Tristemente, fallece de una hemiplejía a los 86 años, el 20 deoctubre de 1987 en Buenos Aires.

239Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 239

Agustina Carolina Otero IglesiasPONTE DE VALGAS 1868 /NIZA 1965

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 241

O 4 de novembro de 1868 nacía en Ponte de Valga,Pontevedra, unha nena a quen a súa nai lle poría de nomeAgustina Carolina Otero Iglesias. A recén nada Carolina, quelevaría os dous apelidos da súa nai, xa que o seu pai non a reco-ñecería, sería anos despois a muller máis famosaa do mundo,pasándose a chamar artísticamente Carolina Otero e os seusadmiradores lle dirán "A Bella Otero".Carolina tiña nado nunha aldea chamada Ponte de Valga. A súainfancia será moi dura e triste pola pobreza daqueles anos, apesar delo, Carolina tiña unha alegría interior moi grande e unhavocación artística innata. Os que a coñeceron na súa aldea, con-tan que cada vez que pasaba algún titiriteiro errante, ela intenta-ba imitar o seu espectáculo. En Valga a chamaban "ACordeirana" mote este, que a Carolina a puña furiosa. Carolinapor aqueles anos, era unha nena, que se foi criando como pudo.A falla de pai e o seu carácter forte, a levaría a enfrentarse contodo aquel que se metera con ela. Algunhas desas veces, respos-taba con gritos e escándalos. Desde nena, Carolina foi levada aun colexio, no que actuaba máis de criada, que de alumna.Parece ser, que o carácter incorrexible de Carolina, fai queunha destacada persoalidade compostelán "moi preocupada develar pola pulcritude e pureza das costumes" quiso que se fixe-ra cargo dela, unha mestra de Cesures. Intento este, que nonchegou a prosperar. Carolina por aqueles tempos tiña 14 anose xa se había enamorado, dun rapaz chamado Paco, o cal nontiña demasiada boa fama na aldea.Unha noite, coa complicidade dunha compañeira de colexio,conquire escaparse para xuntarse con Paco e ir a bailar.Durante esa noite, Carolina se sentía feliz e ceibe, bailou apai-soadamente, como se tivera a necesidade de expresar todo oque levaba gardando dentro durante tanto tempo. Conta a his-toria, que gustou tanto o seu baile, que o dono da sala, regalou-lle duas pesetas e lle propuso un contrato.

243Mulleres da emigración

CCAARROOLLIINNAA OOTTEERROO IIGGLLEESSIIAASS

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 243

Carolina e Paco frente ó éxito desa noite, deciden escaparse aLisboa. Carolina tiña 14 anos, pero parecía unha muller de 18,o seu corpo e a súa beleza comenzaba a ser sumamente chama-tiva, Nesta última cidade, traballará como bailarina, até que setraslada a Barcelona na búsqueda de Paco quen a abandoara.Este sería o seu primeiro desengano amoroso, a pesar delo, oseu forte espíritu de loita, a anima a seguir adiante. EnBarcelona traballará no Palacio de Cristal, posteriormente semarchará para Marsella e logo a París.Carolina chegará a esta gran cidade, coa ilusión de estudiarbaile e realizar os seus primeiros espectáculos. A súa beleza eestilo, rápidamente a consagraron en París, (que por aquelesanos era a capital cultural de occidente) para logo consagrar-se en todo o mundo. As súas actuacións, logo obtiveron unéxito rotundo, facendo as delicias dos seus asiduos admirado-res de Folies Bergére, que atoparon nas súas actuacións, omáximo espectáculo de todos os tempos. Carolina Oteroencarna o papel seductor de muller andaluza, a pesar de serunha emigrante galega. Este estereotipo imposto de muller, aobrigará a ocultar a súa auténtica identidade galega, asumin-do durante toda a súa carreira, a imaxe de muller xitana. Diráo historiador galego Alberto Vilanova "Todos se rendiron asúa beleza deslumbrante, máis deslumbrante aínda que as

244 Mulleres da emigración

Carolina Otero posando.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 244

valiosas xollas que adornaban a súa escultural figura,incluso os críticos máis esixentes e implacables se rendi-ron. O feroz Bonafoux que chegou a coñecela entón, cha-moulle "a muller española máis grande que vive noestranxeiro". Jules Blois dixo de Carolina: "Ela desplegouunha gracia fatal, unha calor, unha beleza sensual e mag-nífica, unha violencia, unha insolencia que constitúen osdons formidables que Merimée e Bizet, Meilhac eHarlevy esixen da súa célebre feroína Carmen".Carolina Otero ou a "Bella Otero" como se lle chamaba nasúa época se convirtiu na muller sexsimbol de "La BelleEpoque" parisina. Corría o 1900, en París se realizaba aExposición Universal. Estallaba a guerra ruso-xaponesa.Freud publica o seu famoso libro "El análisis de los sue-ños". Isadora Duncan renovaba a danza. É o momento da"Época Azul" de Picasso. En Rusia se sublevan os mari-ñeiros do Potenkin e Lenin comenza a organizar a revolu-ción proletaria. En España Pablo Iglesias se enfrenta noParlamento á España oficial. Valle Inclánpublica "Alma española". En A Coruñase homenaxea a Curros Enríquez eMurguía preside a "Cueva Céltica", dán-dose os primeiros pasos do nacionalismogalego. Mentras en Bos Aires o Tango seadueñara dos arrabales e triunfaba o cari-caturista galego Xosé María Cao, coa súaRevista "Caras y Caretas". Mentras todoisto sucedía no mundo, Carolina Oterotriunfaba en todos os escenarios doespectáculo e do amor. Até as formas dosautomóviles de entón, tratan de imitar osgrandes sombreiros de Carolina. A BellaOtero mentras tannto, xoga fortunas noCasino de Montecarlo, é a máis Raíñaentre as Raíñas de París. Posúe unhaenorme riqueza en xollas, as súas diade-mas, pulseras e pendientes de perlas,esmeraldas, rubíes e zafiros, adornan oseu corpo. Chegou a ser da súa propieda-de, o collar da ex emperatriz Eugenia, oda emperatriz de Austria e o de diaman-tes de María Antonieta. A súa fortunanaqueles anos estaba calculada en16.000.000 de dólares.A paixón dos homes por ela, foi irresisti-ble. Según conta nas súas memorias, queestando de xira por Rusia, ten que escapar

245Mulleres da emigración

Cartel de Carolina en París.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 245

por unha fiestra do salón, onde a pecha con chave, o gran duqueNicolás. Carolina terá que saltar caíndose na neve coa espaldadesnuda, a 20 grados baixo cero, refuxiándose no Palacio doPríncipe Pedro, onde estivo tres meses con neumonía. Nas súasfamosas memorias, chamará bruto, ó Gran Duque, que lle arre-batara o seu abrigo de cibelina. Un conde se suicida por ela etamén o explorador Payen, diante do pabellón "Chinois duBois", onde a coñecera. Un empresario norteamericano,Jurgens fará dun gran desfalco no "Edén Musée" de Nova Iorkpara atoparse coa Bella Otero en París. O Emperador GuillermoII escribe para ela unha pantomima, "La modelo", para oWintergarten de Berlín. A acompaña o feo e o vello Barón deOllstreder que se arruina en Montecarlo. Cean con ela a miúdo

246 Mulleres da emigración

Carolina actuando conoutra actriz da época.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 246

Arístides Briand e o banqueiro Berguen.Eduardo VII de Inglaterra irá a Ostende deincógnito para vela danzar e lle enviará unha tar-xeta coas Armas da coroa inglesa e debuxa paraa cita un círculo que encerra duas agullas de relo-xo, que marcan as sete e cuarto.Según conta Carolina nas súas memorias, OBanqueiro Berguen lle ofrece 25.000 francospor pasar media hora na súa habitación. CarolinaOtero acepta. Ás duas e media da madrugada, obanqueiro chega á luxosa casa, que CarolinaOtero ten na Avenida Kléber. Carolina lle ense-ña as súas habitacións, fala, lle mostra as estam-pas que decoran os muros e cando dan as tres, lledí o banqueiro: "Meu querido, non os reteñomáis, terminei o noso compromiso": Anécdotas como éstas secontaban po decenas. "Le Fígaro" o gran periódico francés, nassúas páxinas describía minuciosamente os modelos que vestíae o "Gil Blas" relata os duelos dos nobles e ricos que se batene arruinan por ela. Poetas, pintores, políticos, toda unha xera-ción que se rinde, ante a beleza e seducción da Bella Otero. AtéToulousse-Lautrec lle realiza unha obra en pastel que se con-serva no Museo de Albi e o gran José Martí, que a coñece enNova Iork, lle adica algúns versos.Desde París viaxou sucesivamente á Arxentina, Uruguai, Brasil,Estados Unidos, Inglaterra, Hungría, Austria, Rusia e Xapón.En 1906 chegou de xira por Bos Aires, presentándose no tea-tro Nacional Corrientes, coa pantomima lírica "Reve d' oinum,acompañada de Jacquienet o bailarín Santos. As crónicas daépoca, relatan o colosal éxito da Bella Otero en Bos Aires.Carlos Alonso, o gran dibuxante galego lle adica unha serie dedibuxos na famosa revista porteña P.B.T.. A outra revista demoda por aqueles anos que dirixirá o outro gran dibuxantegalego Xosé María Cao, lle dedicará distintas páxinas, pararesaltar os perfiles artísticos, da nosa afamada Carolina.Carolina se hospedou no Hotel París, da Avenida de Maio. Ovestíbulo do mesmo, se convirtiu nunha especie de "Clube deCabaleiros", xa que eran decenas de homes da sociedadearxentina, que se acercaban para ter a oportunidade de saludarou agasallar, "Bella Otero".Conta unha simpática anécdota, que durante unha presentaciónno teatro, en medio dun público entusista e rendido ós seuspes, un paisano de Valga, que se atopaba na sala, emocionadoante a súa paisana, exclama a viva voz, o apodo de Carolina "ACordeirana". Días despois, o periodista Lence, do Correo deGalicia, redacta unha crónica onde lle recorda a Carolina, a súa

247Mulleres da emigración

Caricatura da época.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 247

orixe e o seu povo natal. Contan que esta famosa crónica,moito fixo chorar a Carolina, xa que por cuestións profesionaisocultaba a súa orixe galega no máis profundo do seu ser.Ós 45 anos en pleno auxe artístico a Otero se retira profesio-nalmente a vivir plácidamente a Niza. Será recién nesta etapaonde comenzan a recoñecerlle o seu talento de actriz, séndollesolicitada en varias oportunidades, para que actuara na OperaCómica de París, negándose sistemáticamente a voltar ó teatro.Cando Carolina abandona para sempre o espectáculo e xa nonnecesita do seu "Falso andalucismo", din que volveu os seusollos novamente a súa Galicia natal.

248 Mulleres da emigración

A Bella Otero, en París en 1923, nos seusmellores tempos.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 248

Conta nunha entrevista, o sacerdote galego Delgado Capeans,que nun casual viaxe en tren, pola Costa Azul, coincide nomesmo vagón con Carolina. Esta xa vella, ó enterarse de queo cura era paisano, lle suplicaba que lle falara en galego. Eentón o relixioso lle falou na súa língoa, "A Bella Otero"- nosdí o interlocutor "me escoita con emoción; o seu corazón

249Mulleres da emigración

Carolina con traxe militaren París.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 249

rexuvenecía, a súa alma evocaba dulces recordos dos seus pri-meiros anos. Era a voz de dios que lle falaba nesta encrucilla-da do camiño, dos seus ollos brotaron bágoas tan dulces comonunca llas había derramado. Pai, chegamos á estación ondeteño que deixalo. ¡Que feliz me fixo ó escoitarlle falar na nosalíngoa tan mimosa!. Deixeme que lle bique a man. Creo quena miña vida sacerdotal ninguén bicou a miña man cun bicotan queimante, como o que imprimiu a Bella Otero".Carolina Otero fallece o 12 de abril de 1965, ós 96 anos deidade, sendo soterrada no cementerio do Este, en Niza.Centenares de artigos e incluso unha película francesa inter-pretada pola atriz mexicana María Félix, continuarán co mitode Carolina Otero, aquela nena galega que no seu povo a cha-maban "A Cordeirana".O seu amor pola aldea natal quedou escrito no seu testamento,deixando todos os seus bens a favor dos máis necesitados deValga. A pesar das fortunas ganadas, no momento da súa mortetan só lle quedaba de capital 609 francos.

Anos despois o destacado artista eescritor galego Luis Seoane, quen sen-tía pola historia de Carolina Oterounha especial atración escribía nunfermoso artigo: "Para nós a BellaOtero, foi sempre un dos símbolos dagracia e beleza de Galicia..."

250 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 250

El 4 de noviembre de 1868 nacía en Ponte de Valga,Pontevedra, una niña que su madre le pondría de nombreAgustina Carolina Otero Iglesias. La recién nacida Carolina,que llevaría los dos apellidos de su madre, ya que su padre nola reconocería, seria años después la mujer mas famosa delmundo, pasándose a llamar artísticamente Carolina Otero y susadmiradores le dirán "La Bella Otero".Carolina había nacido en una aldea llamada Ponte de Valga.Su niñez será muy dura y triste por la pobreza de aquellosaños, a pesar de ello, Carolina tenia una alegría interior muygrande y una vocación artística innata. Quienes la conocieronen su aldea, cuentan que cada vez que pasaba algún titiriteroerrante, ella intentaba imitar su espectáculo. En Valga la lla-maban "A Cordeirana" mote este, que a Carolina la poníafuriosa. Carolina por aquellos años, era una niña, que se fuecriando como pudo. La falta de padre y su carácter fuerte, lallevaría a enfrentarse con todo aquel que se metiera con ella.Algunas de esas veces, respondía con gritos y escándalos.Desde niña ,Carolina fue llevada a un colegio, en el queactuaba mas de criada, que de alumna.Parece ser, que el carácter incorregible de Carolina, hace queuna destacada personalidad Compostelana "muy preocupadade velar por la pulcritud y pureza de las costumbres" quiso quese hiciera cargo de ella, una maestra de Cesures. Intento este,que no llego a prosperar. Carolina por aquellos tiempos tenia14 años y ya se había enamorado, de un rapaz llamado Paco, elcual no tenia demasiada buena fama en la aldea.Una noche, con la complicidad de una compañera de cole-gio, logra escaparse para juntarse con Paco e ir a bailar.Durante esa noche, Carolina se sentía feliz y libre, bailoapasionadamente, como si tuviera la necesidad de expresartodo lo que llevaba guardado adentro durante tanto tiempo.

251Mulleres da emigración

CCAARROOLLIINNAA OOTTEERROO IIGGLLEESSIIAASS

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 251

Cuenta la historia, que gusto tanto su baile, que el dueño dela sala, le regalo dos pesetas y le propuso un contrato.Carolina y Paco frente al éxito de esa noche, deciden escapar-se a Lisboa. Carolina tenia 14 años, pero aprecia una mujer de18, su cuerpo y su belleza comenzaba a ser sumamente llama-tiva. En esta ultima ciudad ,trabajara como bailarina, hasta quese traslada a Barcelona en busca de Paco quien la había aban-donado. Este seria su primer desengaño amoroso, a pesar deello, su fuerte espíritu de lucha, la anima a seguir adelante. EnBarcelona trabajara en el Palacio de Cristal, posteriormente semarchara para Marsella y luego para París.Carolina llegara a esta gran ciudad, con la ilusión de estudiarbaile y realizar sus primeros espectáculos. Su belleza y su esti-lo, rápidamente la consagraran en París, (que por aquellos añosera la capital cultural de occidente) para luego consagrarse entodo el mundo. Sus actuaciones, pronto obtuvieron un éxitorotundo, haciendo las delicias de sus asiduos admiradores deFolies Bergére, que encontraron en sus actuaciones, el máximoespectáculo de todos los tiempos. Carolina Otero encarnara elpapel seductor de mujer andaluza, a pesar de ser una emigran-te gallega. Este estereotipo impuesto de mujer, la obligara aocultar su autentica identidad gallega, asumiendo durante todasu carrera, la imagen de mujer gitana.Dirá el historiador gallego Alberto Vilanova "Todos se rindie-ron a su belleza deslumbrante, más deslumbrante aun que lasvaliosas joyas que adornaba su escultural figura, incluso loscríticos más exigentes e implacables se rindieron. El ferozBonafoux que llegó a cocerla entonces, le llamó "la mujerespañola más grande que vive en el extranjero ". Jules Bloisdijo de Carolina: "Ella desplegó una gracia fatal, un calor, unabelleza sensual y magnífica, una violencia, una insolencia queconstituyen los dones formidables que Merimée y Bizet,Meilhac y Harlevy exigen de su célebre heroína Carmen."Carolina Otero o la "Bella Otero como se la llamaba en suépoca se convirtió en la mujer sexsimbol de "La Belle Epoque"parisina. Corría el 1900, en París se realizaba la ExposiciónUniversal. Estallaba la guerra ruso-japonesa. Freud publica sufamoso libro "El análisis de los sueños". Isadora Duncan reno-vaba la danza. Es el momento de la "Epoca Azul" de Picasso.En Rusia se sublevan los marineros del Potenkin y Lenincomienza a organizar la revolución proletaria. En EspañaPablo Iglesias se enfrenta en el parlamento a la España oficial.Valle Inclan publica "Alma española". En la Coruña se home-najea a Curros Enríquez y Murguia preside la "CuevaCéltica", dándose los primeros pasos del nacionalismo gallego.Mientras en Buenos Aires el Tango se había adueñado de los

252 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 252

arrabales y triunfaba el caricaturista gallego Xosé María Cao,con su Revista "Caras y Caretas". Mientras todo esto sucedíaen el mundo, Carolina Otero triunfaba en todos los escenariosdel espectáculo y del amor. Hasta las formas de los automóvi-les de entonces, tratan de imitar a los grandes sombreros deCarolina. La Bella Otero mientras tanto, juega fortunas en elCasino de Montecarlo, es la más Reina entre las Reinas deParís. Posee una enorme riqueza en joyas, sus diademas, pul-seras y pendientes de perlas, esmeraldas, rubíes y zafiros, ador-nan su cuerpo. Llego a ser de su propiedad, el collar de la exemperatriz Eugenia, el de la emperatriz de Austria y el de dia-mantes de María Antonieta. Su fortuna en aquellos años eracalculada en 16.000.000 millones de dólares.La pasión de los hombres por ella, fue irresistible. Según cuen-ta en sus memorias, que estando de gira por Rusia, tiene queescapar por una ventana del salón, donde la encierra con llave,el gran duque Nicolás. Carolina tendrá que saltar cayéndose enla nieve con la espalda desnuda, a 20 grados bajo cero, refugián-dose en el Palacio del Príncipe Pedro, donde estuvo tres mesescon neumonía. En sus famosas memorias, llamara bruto, al GranDuque, que le había arrebatado su abrigo de cibelina. Un Condese suicida por ella y también el explorador Payen, delante delpabellón "Chinois du Bois", donde la había conocido. Unempresario norteamericano, Jurgens hará un gran defalco en el"Edén Musée" de Nueva York para encontrarse con la BellaOtero en París. El Emperador Guillermo II escribe para ella unapantomima, "La modelo", para el Wintergarten de Berlín. Laacompaña el feo y viejo Barón de Ollstreder que se arruina enMontecarlo. Cenan con ella a menudo Arístides Briand y el ban-quero Berguen. Eduardo VII de Inglaterra irá a Ostende deincógnito para verla danzar y le enviara una tarjeta con lasArmas de la corona inglesa y dibuja para la cita un circulo queencierra dos agujas de reloj, que marcan las siete y cuarto.Según cuenta Carolina en sus memorias, el Banquero Berguenle ofrece 25.000 francos por pasar media hora en su habitación.Carolina Otero acepta. A las dos y media de la madrugada, elbanquero llega a la lujosa casa, que Carolina Otero tiene en laAvenida Kléber. Carolina le enseña sus habitaciones, habla, lemuestra las estampas que decoran los muros y cuando dan lastres, le dice al banquero: "Mi querido, no os retengo más, heterminado nuestro compromiso". Anécdotas como estás secontaban por decenas. "Le Fígaro" el gran periódico francés,en sus paginas describía minuciosamente los modelos que ves-tía y el "Gil Blas" relata los duelos de los nobles y ricos que sebaten y arruinan por ella. Poetas, pintores, políticos, toda unageneración que se rinde, ante la belleza y seducción de la BellaOtero. Hasta Toulousse-Lautrec le realiza una obra en pastel

253Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 253

que se conserva en el Museo de Albi y el gran José Martí, quela conoce en Nueva York, le dedica algunos versos.Desde París viajo sucesivamente a la Argentina, Uruguay, Brasil,Estados Unidos, Inglaterra, Hungría, Austria, Rusia y Japón. En 1906 llego de gira por Buenos Aires, presentándose en el tea-tro Nacional Corrientes, con la pantomima lírica "Reved´oinum", acompañada de Jacquienet y el bailarín Santos. Lascrónicas de la época, relatan el colosal éxito de la Bella Otero enBuenos Aires. Carlos Alonso, el gran dibujante gallego le dedicauna serie de dibujos en la famosa revista porteña P.B.T. La otrarevista de moda por aquellos años que dirigiera el otro gran dibu-jante gallego Xosé María Cao, le dedicara distintas paginas, pararesaltar los perfiles artísticos, de nuestra afamada Carolina.Carolina se hospedo en el Hotel París, de la Avenida de Mayo.El vestíbulo del mismo, se convirtió en una especie de "Clubde Caballeros", ya que eran decenas los hombres de la socie-dad Argentina, que se acercaban para tener la oportunidad desaludar o agasajar, a la "bella Otero".Cuenta una simpática anécdota, que durante una presentación enel teatro, en medio de un publico entusiasta y rendido a sus pies,un paisano de Valga, que se encontraba en la sala, emocionadoante su paisana ,exclama a viva voz, el apodo de Carolina "ACordeirana". Días después, el periodista Lence, del Correo deGalicia, redacta una crónica donde le recuerda a Carolina, su ori-gen y su pueblo natal. Cuentan que esta famosa crónica, muchohizo llorar a Carolina, ya que por cuestiones profesionales ocul-taba su origen gallego en lo mas profundo de su ser.A los 45 años en pleno auge artístico la Otero se retira profesio-nalmente a vivir plácidamente a Niza. Será recién en esta etapadonde comienzan a reconocerle su talento de actriz, siéndolesolicitada en varias oportunidades, para que actuara en la OperaCómica de París, negándose sistemáticamente a volver al teatro.Cuando Carolina abandona para siempre el espectáculo y yano necesita de su "Falso andalucismo", dicen que volvió susojos nuevamente a su Galicia natal.Cuenta en una entrevista, el sacerdote gallego Delgado Capeans,que en un casual viaje en tren, por la Costa Azul, coincide en elmismo vagón con Carolina. Esta ya anciana, al enterarse de queel cura era paisano, le suplicaba que le hable en gallego. Yentonces el religioso le hablo en su lengua, "La Bella Otero"-nos dice el interlocutor "me escucha con emoción; su corazónrejuvenecía, su alma evocaba dulces recuerdos de sus primerosaños. Era la voz de dios que le hablaba en esta encrucijada delcamino, de sus ojos brotaron lágrimas tan dulces como nunca lashabía derramado. Padre, llegamos a la estación donde tengo que

254 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 254

dejarlo. ¡Que feliz me ha hecho al oírle hablar en nuestra lenguatan mimosa! Déjeme que le bese la mano. Creo que en mi vidasacerdotal nadie ha besado mi mano con un beso tan quemante,como el que imprimió la Bella Otero."Carolina Otero fallece el 12 de abril de 1965, a los 96 años deedad, siendo enterrada en el cementerio del Este, en Niza.Centenares de artículos e incluso una película francesa inter-pretada por la actriz mexicana María Félix, continuaran con elmito de Carolina Otero, aquella niña gallega que en su pueblole llamaban "A Cordeirana".Su amor por la aldea natal quedo escrito en su testamentodejando todos sus bienes a favor de los más necesitados de Valga. Apesar de las fortunas ganadas en el momento de su muerte tansolo le quedaba de capital 609 francos. Años después el destacado artista y escritor gallego LuisSeoane quien sentía por la historia de Carolina Otero una espe-cial atracción escribía en un hermoso articulo: "Para nosotrosla Bella Otero, fue siempre uno de los símbolos de la gracia yla belleza de Galicia..."

255Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 255

Isabel Ríos LazcanoCURTIS 1907 /MADRID 1997

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 257

O 12 de xullo de 1907 naceu en Curtis, A Coruña, Isabel RíosLazcano. A súa casa fronte á estación de trens era o lugar quecentralizaba toda a actividade do povo, que por certo naquelesanos, non pasaba de varias dúceas de familias. Por aquela esta-ción de Curtis moitos eran os veraneantes que se acercabandurante todo o ano para disfrutar dun clima benigno que segúnos médicos era moi bo para os doentes de enfermidades respi-ratorias. A tuberculose era un mal endémico e en Galicia ahumidade e a má alimentación favorecía a súa propagación.Isabel cando cumple os 7 anos comenza os seus estudios pri-marios cunha mestra dunha aldea veciña, Pedrouzos. Cáseque5 quilómetros tiña que facer todos os días por camiños acci-dentados para recibir as primeiras ensinanzas dunha amiga dafamilia. A propia Isabel Ríos conta os seus anos de estudanteno seu libro “Testimonios de la Guerra Civil”: A miña educa-ción foi esmerada. Ós doce anos escribía lembranzas peroaprendín a fregar os platos, prender o lume soprando até queme mareaba, barrer, facer a cama, e prover a chimenea paratoda a tempada de inverno...”Isabel a pesares das dificultades que había pra estudiar, reali-zou distintos intentos pra examinarse por libre en PeritoMercantil, até que se presenta a unhas oposicións pra Facenda,conquerindo unha plaza na subdelegación de Xixón. Antes departir ó seu destino laboral, coñece a Calvelo quen se atopabaveraneando en Curtis. O xove veraneante estábase repondo doscinco meses que pasara na guerra de África. Calvelo recente-mente aprobara o último curso de medicina con matrícula dehonor. Cóntanos Isabel: “ Calvelo rematou a súa carreira demedicina dous meses máis tarde do debido, a causa dunhafolga dos estudantes contra a dictadura do xeneral Primo deRivera. O 29 de xuño de 1929 viu a Curtis e díxome: Pinti,¿casámonos e ímonos a Canarias?, -Bueno, casémonos!-, e osete de xullo estábamos casados... alí estivemos dous felices

259Mulleres da emigración

IISSAABBEELL RRÍÍOOSS LLAAZZCCAANNOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 259

anos vivindo en Los Llanos (illa de La Palma). O primeiro ano,Calvelo adicouse única e exclusivamente a súa profesión. Osegundo, sendo proclamada a República con gran entusiasmoen toda España, despertouse na xente un gran interés pola polí-tica. Calvelo sacou tempo non sei de onde, pois o seu traballoprofesional era enorme, e organizou o Partido Socialista e doussindicatos de tabaqueiros...”En 1932 o matrimonio Calvelo Ríos trasladouse a Curtis parater o primeiro fillo, ese mesmo ano a familia múdase a Madridco obxetivo de irse posteriormente a Alemania para que o seumarido fixera o doctorado. Coa chegada de Hitler ó poder,Calvelo e Isabel deciden quedarse en Madrid onde o seu com-pañeiro traballaba como profesor adxunto na Cátedra dePatoloxía do Profesor Roberto Novoa Santos. Calvelo xa foraun dos alumnos predilectos do afamado médico galego.Isabel Ríos igoal que o seu compañeiro comenza a ter simpatíaspolos partidos obreiros. O socialismo parecíalles a ambos algoindefinido. En 1934 afíliase ó Partido Comunista e aproveitan-do unha das tantas viaxes que realiza a Curtis, organizou a pri-meira célula. “Pese ó meu entusiasmo e desexo de entrar no par-tido -relátanos Isabel- nesa primeira reunión, quixen voltarmeatrás, plantexei que non me atopaba preparada, que quería ins-truirme antes. Dixéronme que, precisamente, dentro do Partidoera onde podría facelo, pois o partido era a nosa escola...”.Despois de traballar en Madrid, Isabel foi trasladada a Lugo aonde ía todos os días dende Curtis. A militancia de Isabel cadavez era máis comprometida. Con Calvelo lían a Marx e aLenin. Cada día que pasaba medraba o seu compromiso e a súaformación partidaria. En Asturias estalara a revolución minei-ra e a dereita respostara con milleiros de presos e de mortos.En Galicia moitos republicanos foron a parar ás cárceres.Picallo, Cuadrado, Alvaro de las Casas entre outros sufrirán origor das cadeas. Castelao, Bóveda e outros tantos o desterro.Isabel relátanos aqueles anos: “Desde o ano 1934 ó 1936 fixe-mos moito traballo de organización e propaganda, silenciosopero constante, e tratamos de aprender. Preparamos as elec-cións do 36 con verdadeiro entusiasmo; íbamos polo campo afalar cos labregos mentras eles facían as súas tarefas; o amben-te xeral era o do sometimento, por diversas razóns, ó caciquetodos debíanlle algo: a asistencia médica, o asesoramentolegal, etc, etc, pois médico, avogado, boticario, etc., pertecíaná mesma familia. Todo isto pagáballo o labrego co seu voto ecostaba traballo facerlle comprender o caros que lle saían ditosservizos precisamente pola súa forma de pago...”.Durante a campaña electoral Isabel foi enconmendada polopartido para estar en A Coruña con “La Pasionaria”. Dolores

260 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 260

daba un mitin no Teatro Rosalía de Castro e un grupo de com-pañeiras tiña que acompañala. Ese día despois do acto querematou con enfrentamentos cos anarquistas e moitos compa-ñeiros con golpes na cara, Isabel e un grupo de camaradas delacomeron coa Pasionaria. Noutra xira dos líderes comunistascoñece a F. Claudín o que fora enviado polo Comité Centralpara participar na campaña electoral. Co entusiasmo do avan-ce da esquerda a célula onde militaba Isabel foi reclutando ósobreiros da zona até chegar a ter 60 afiliados. Isabel Ríos foinomeada secretaria da célula comunista, durante o seu manda-to organizou o Sindicato de Oficios Varios. Tanto o partidocomo o sindicato alugan un local conxunto onde principiarán arealizar unha actividade máis aberta.O propio marido de Isabel que seguía en Madrid como profe-sor, solicitou a afiliación ó Partido Comunista. A repúblicadebatíase nun intre de grandes definicións. Era xullo de 1936e a Curtis chegaban os primeiros rumores de golpe de estado.O 18 de xullo a noticia da sublevación vai tomando corpo.Isabel e os comunistas intentan organizar a resistencia. A con-fusión no bando leal é total, as esquerdas non tiñan ningún planconxunto en caso de golpe militar. Ninguén sabía que facer, oscomunistas pedían armas e as autoridades calma. Ós poucosdías a garda civil e os falanxistas comenzaron a copar povo traspovo e a deter ós militantes máis destacados. O 5 de agosto agarda civil vai á caza da familia Cavelo-Ríos, éstos intentaron

261Mulleres da emigración

Isabel Ríos e Calvelo nopatio do cárcere deSantiago, estan os douscondenados a morte, 25 dedecembro do ano 1936.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 261

fuxir pero foilles imposibel. Trasladáronos a Curtis e ó díaseguinte foron levados á cárcere de Santiago. Ó chegar, osoutros detidos vanlles contando os horrores que estaban come-tendo os falanxistas. Alí entéranse que fora fuxilado AnxelCasal, Camilo Díaz e un sen fin de militantes de todos os par-tidos. Polas noites conta Isabel que os carcereiros sacaban óscompañeiros para darlles o paseo e tiralos polas cunetas, paraque o povo escarmentara.Despois de varios meses, o 19 de decembro as autoridades fac-ciosas realizan unha farsa xudicial condeando ó matrimonio ápena de morte.A noticia foi angustiante para ambos, polas súas mentes pasabanos seus dous fillos. ¿Que ía a ser deles se foran fusilados?. Aúnica esperanza que tiña o matrimonio era que os leais á repú-blica poideran aplastar en todo o Estado Español ós sediciosos.Isabel narra en forma dramática os seus últimos momentosxunto ó seu marido na cárcere: “Bueno, xa estamos condeadosa morte; ós cinco días, polo tanto o día do nadal cumplirase asentencia; seremos fusilados. Calvelo dime que para salvarmesimule un embarazo; él poderá conquerir dous médicos quecertifiquen, polo menos dúbidas, sobre o meu estado. Ante estotería que suspenderse a execución, e mentras tanto moitas cou-sas poderían pasar, entre elas as de gañar a guerra, etc.. Pero eunon quero de ningún xeito; paréceme unha inmoralidade votarman da facultade de ter fillos para salvarme... ¡se me salvaba!Prefería morrer con Calvelo. Co do embarazo aplazaríase o

262 Mulleres da emigración

Presas en Saturrarán, grupo de teatro.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 262

cumprimento da sentencia e pasado o tempo, tería que morrersoa... ¡non, iría con él!...”Aquelas horas foron terribles, cada minuto parecía un século.Aquela tarde cóntanos Isabel: ”Despois da cea, antes de queme pechen na miña celda, pido permiso ó director para despe-dirme dos outros condeados a morte, pois Calvelo e eu fumosos primeiros en ser xuzgados desa tanda, enténdese que sería-mos os primeiros en ser executados. Despídome cun abrazo decada un dos meus compañeiros, que serían fusilados nos díasseguintes; decímonos adeus, como se fora outro día calquera enon o último que íbamos a vivir, e dinme tal cantidade de cou-sas fermosas, que era como para crerse unha heroína; pero euestaba máis alá de toda vanidade.Percibía a vida desde unha gran altura e sentíame ceibe de cal-quera sentimento mezquino. Unha inmensa paz e un gran amorinvadíame, unha serenidade intensa e profunda e unha dulzurainconmensurable que abarcaba a todos os seres da terra.Os meus fillos fóranse a tarde anterior a Ponferrada, para quenon estiveran en Santiago o día da execución. Antes de irseviñeron á cárcere a despedirse de nós, o meu fillo maior mirán-dome fixamente durante un rato díxome: -Mamá, non eres a mesma, non tes a mesma cara, esta de agoraé máis doce-, a perspicacia dos rapaces é sorprendente...”O día 24 estaba todo listo para o fusilamento pero as autorida-des postergárono para o 31 de decembro.O día 30 ambos condeados aproveitan os últimos minutos dassúas vidas para falar: “Durante as tres últimas horas da súa

263Mulleres da emigración

Cárcere de Saturrarán.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 263

vida, charlamos das nosas cousas, da nosa vida en común, donoso amor, dos nosos problemas. Charlamos a través da miri-lla cos compañeiros que seguirían o mesmo camiño en díassucesivos...”. Esa mesma noite cando a súa celda era pechada,os funcionarios da prisión comunícanlle que lle conmutaran apena. Síguenos relatando Isabel: “Toda a miña mágoa céntraseno feito de que Calvelo teña que morrer só, teña que enfrentar

264 Mulleres da emigración

Isabel Ríos a primeira dadereita no despacho dodirector do cárcere de

Saturrarán.

Isabel na fila superior aterceira no cárcere de

Saturrarán.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 264

o pelotón de execución sen min, pois xa nos fixéramos á ideade morrer xuntos. Ó amencer, antes de ser fusilado, ManuelCalvelo ten unha breve despedida de Isabel onde nos contaIsabel que Calvelo só me pide unha cousa, que adique toda amiña vida a loitar polo que él morre, é dicer, polo dereito detodo ser humán a unha vida digna...”.O 31 de decembro de 1936, poucas horas antes de ser fusilada,as autoridades conmútanlle a pena pola de reclusión perpetua,mentras que Manuel Calvelo era fusilado ese mesmo día coorgullo de morrer por unha causa xusta.Isabel Ríos durante sete anos percorrerá distintas cárceres,Santiago, Saturrarán e Betanzos, sendo posta en liberdade con-dicional en 1943. A cárcere de Saturrarán no País Vasco foi olugar elexido polos franquistas para levar ás mulleres políticasmáis perigrosas. A maioría delas eran nacionalistas vascas e ungrupo de mulleres galegas. Entre elas a anarquista JoaquinaDorado, a comunista Flora de Dios Hernández e a filla do des-tacado pensador libertario Ricardo Mella, que foi procesadapolo simple feito de ser a súa filla.“O 21 de marzo de 1943 salgo en liberdade... É un día maravi-lloso, de primaveira, pero aínda que tivera chovido a mares amin pareceríame o día perfecto...”.Ó sair da cadea, durante moito tempo, é sometida a un controlmoi estricto por parte da policía. Era constantemente seguida eobservada polas forzas de seguridade. A pesar deso, ó poucotempo de chegar a Galiza púsoxe a colaborar novamente coPartido Comunista e coa guerrilla que estaba organizada nosmontes. É así como frecuenta ó mítico Benigno Andrade“Foucellas” e a Manuel Ponte, etc.“Todos os que saímos da cadea -sinala Isabel- ansiamossumarnos a calquera movimento de resistencia ó franquismo”.En 1946 trasládase a vivir á cidade de A Coruña na rúa Riegode Auga. O acoso policial era incesante, Isabel decide marchara Bos Aires onde ten familia para deixar ós seus fillos a resgar-do e ela voltar a Galicia para incorporarse á guerrilla.O 18 de xullo embarcou cos seus fillos rumbo ó Río da Plata.No seu desexo estaba que os seus fillos poideran trasladarsedesde a Arxentina até a Unión Soviética para que poideranestudiar. Pero a realidade foi moi distinta, Isabel e os seusfillos tardaron moito tempo en atopar o vínculo co PartidoEspañol e cando o realizaron non foi o esperado. A pesar delesreiniciou a súa militancia comunista no seo da emigración.Incorporouse á Federación de Sociedades Galegas participan-do na comisión feminina e a de cultura. Por aqueles anos aincidencia dos comunistas nesta asociación era moi grande.

265Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 265

Intelectuais galeguistas da valía de Arturo Cuadrado, Ramónde Valenzuela, Eduardo Blanco Amor, Mariví Villaverde eLuis Seoane estaban dentro desa órbita política. Logo sumarí-ase Lorenzo Varela, etc.Nos principios dos anos 60 cos cambios producidos en China,Isabel e un grupo de comunistas comenzan a ter diferenciasideolóxicas co partido que comandaba Carrillo. Nesta etapapolítica este dirixente comunista propiciara o desmantelamen-to da resistencia guerrilleira e falaba da Unión Nacional. Íasecultivando dentro do partido os xermes que anos despois des-embocarían no eurocomunismo.

266 Mulleres da emigración

Isabel Ríos en Bos Aires, a primeira pola dereita,xunto a María Teresa

León, María Rosa Oliver e a comisión feminina

da Federación de Sociedades Galegas.

Isabel entregándolle unobsequio a Santiago Álvarez en Bos Aires.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 266

As disidencias irán en aumento até que son expulsados por“fraccionistas”. Nese grupo de galegos estaban o hoxe desta-cado xinecólogo pontevedrés Manuel Viñas, Leonardo Omero,Roberto Calvelo, Antonio Pérez e o actual presidente do CREde Bos Aires, Francisco Lores. (Coa ida de Isabel de Bos Aireseste grupo de pensamento maoísta funda o primeiro grupo daUPG baixo a dirección de Manuel Mera).Un dos compañeiros de militancia daqueles anos, “Paco” Lores,lembrará algunhas características dela: “Isabel era unha mullercon moita persoalidade, cunha importante formación política.Tanto a min como ós demais compañeiros do grupo encantábanosescoitar as súas opinións. Ela pensaba que era posibel seguir loi-tando a través da vía armada contra a dictadura de Franco. Semprefoi unha muller valente. Tanto a min como a Leonardo e Viñas queéramos máis xoves que ela, encantábanos cando nos contabasobre a súa participación na guerrilla. Coa súa morte se nos vai unpedazo da heroica historia de Galicia”.En 1966 debido ó golpe militar de Onganía, o seu fillo traslá-dase a Chile e Isabel síguelle os pasos. Roberto Calvelo foicontratado polo Ministerio de Educación deste país. En 1971pasou a ser consultor da FAO.En 1973 outra vez ó exilio, o golpe de Pinochet a obriga a sairrápidamente deste país e trasládase ó Perú. En 1975 o seu filloManolo a invita a pasar unhas vaca-cións ó Estado Español chegando unsdías antes da morte de Franco. Estavisita pasaría a ser permanente xa queó pouco de chegar conquire ser reinte-grada ó seu posto laboral no Ministeriode Facenda e radícase en Madrid.“Non me levou á loita ambiciónalgunha, mellor dito, levoume unhaambición inmensa, a de querer apor-tar o meu grao de area á trasforma-ción dunha sociedade inxusta, deshu-manizada, cruel, noutra máis xustaque abarcara a todos os seres e na quetodos atoparan a posibilidade de vivira nivel humano”.Isabel Ríos faleceu en Madrid o 17 dexuño de 1997. A súa apaixoante histo-ria énchenos de orgullo pola súavalentía e a súa confianza, nuns ideaisque querían cambiar o mundo.

267Mulleres da emigración

Isabel en Curtis.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 267

El 12 de julo de 1907 nació en Curtis, A Coruña Isabel RíosLazcano. Su casa frente a la estación de trenes era el lugar quecentralizaba toda la actividad del pueblo, que por cierto en aque-llos años, no pasaba de varias docenas de familias. Por aquellaestación de Curtis muchos eran los veraneantes que se acercabandurante todo el año para disfrutar de un clima benigno que segúnlos médicos eran muy buenos para los pacientes de enfermedadesrespiratorias. La tuberculosis era un mal endémico y en Galicia lahumedad y la mala alimentación favorecía su propagación.Isabel cuando cumple los 7 años comienza sus estudios prima-rios con una maestra de una aldea vecina, Pedrouzos. Casi 5kilómetros tenía que hacer todos los días por caminos acciden-tados para recibir las primeras enseñanzas de ua amiga de lafamilia. La Propia Isabel Ríos cuenta sus años de estudiante ensu libro "Testimonios de la Guerra Civil": Mi educación fueesmerada. A los doce años escribía recuerdos pero aprendí afregar los platos, encender el fuego de leña soplando hasta queme mareaba, barrer, hacer la cama, y proveer la leñera paratoda la temporada de invierno...."Isabel a pesar de las dificultades que había para estudiar realizó dis-tintos intentos para examinarse por libre en Perito Mercantil, hastaque se presenta en una oposiciones para Hacienda, consiguiendouna plaza en la subdelegación de Gijón. Antes de partir a su des-tino laboral, conoce a Calvelo quien se encontraba veraneando enCurtis. El joven veraneantes se estaba reponiendo de los cincomeses que había pasado en la guerra de Africa. Calvelo reciente-mente había aprobado el ultimo curso de medicina con matriculade honor. Nos cuenta Isabel:" Calvelo terminó su carrera de medi-cina dos meses más tarde de lo debido a causa de una huelga de losestudiantes contra la dictadura de general Primo de Rivera. El 29de junio de 1929 vino a Curtis y me dijo: Pinti, ¿nos casamos y nosvamos a Canarias?, -bueno, casémonos!-, y el siete de julio estába-mos casados.... allí estuvimos dos felices años viviendo en Los

269Mulleres da emigración

IISSAABBEELL RRÍÍOOSS LLAAZZCCAANNOO

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 269

Llanos (Isla de la Palma). El primer año, Calvelo se dedicó únicay exclusivamente a su profesión. El segundo, habiendo sido pro-clamada la República, con gran entusiasmo en toda España, se des-pertó en la gente un gran interés por la política. Calvelo sacó tiem-po no se de donde, pues su trabajo profesional era enorme, y orga-nizó el Partido Socialista y dos sindicatos de tabaqueros..."En 1932 el matrimonio Calvelo Ríos se traslado a Curtis paratener el primer hijo, ese mismo año la familia se traslada aMadrid con el objetivo de trasladarse posteriormente a Alemaniapara que su marido hiciera el doctorado. Con la llegada de Hitleral poder Calvelo e Isabel deciden quedarse en Madrid donde sumarido trabajaba como profesor ajunto en la Cátedra dePatología del Profesor Roberto Novoa Santos. Calvelo ya habíasido uno de los alumnos predilectos del afamado medico gallego.Isabel Ríos igual que su compañero comienza a tener simpatías porlos partido obreros. El socialismo les parecía a ambos algo indefi-nido. En 1934 se afilia al Partido Comunista y aprovechando unode los tantos viajes que realiza a Curtis, organizó la primer célula."Pese a mi entusiasmo y deseo de entrar en el partido -nos relataIsabel- en esa primera reunión, quise volverme atrás; planteé queno me encontraba preparada, que quería prepararme antes.Me dijeron que, precisamente, dentro del Partido era dondepodría hacerlo, pues el partido era nuestra escuela..."Después de trabajar en Madrid Isabel fue trasladada a Lugodesde donde iba todos los desde Curtis. La militancia de Isabelcada vez era más comprometida. Con Calvelo leían a Marx y aLenin. Cada día que pasaba crecía su compromiso y su forma-ción partidaria. en Asturias había estallado la revolución mineray la derecha había respondido con millares de presos y de muer-tos. En Galicia muchos republicano fueron a parar a las cárceles.Picallo, Cuadrado, Alvaro de las Casas entre otros sufrirán elrigor de las prisiones. Castelao, Boveda y otros tantos el destie-rro. Isabel nos relata aquellos años:" Desde el año 34 al 36 hici-mos mucho trabajo de organización y propaganda, silenciosopero constante, y tratamos de aprender. Preparamos las eleccio-nes del 36 con verdadero entusiasmo; íbamos por el campo ahablar con verdadero entusiasmo; íbamos por el campo a hablarcon los labradores mientras ellos realizaban su trabajo; elambiente general era el del sometimiento, por diversas razones,al cacique todos le debían algo: la asistencia médica, el asesora-miento legal, etc, etc, pues médico, abogado, boticario, etc., per-tenecían a la misma familia. Todo esto lo pagaba el labrador consu voto y costaba trabajo hacerle comprender lo caros que lesalían dichos servicios precisamente por su forma de pago..."Durante la campaña electoral Isabel fue encomendada por elpartido para estar en la Coruña con "La Pasionaria". Dolores

270 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 270

daba un mitin en el Teatro Rosalía de Castro y un grupo de com-pañeras tenía que acompañarla. Ese día después del acto quetermino con enfrentamientos con los anarquistas y muchos com-pañeros con golpes en la cara, Isabel y un grupo de camaradasde ella comieron con la Pasionaria. En otra gira de los líderescomunistas conoce a F. Claudin quien fuera enviado por elComité Central para participar de la campaña electoral. Con elentusiasmo del avance de la izquierda la célula donde militabaIsabel fue reclutando a los obreros de la zona hasta llegar a tener60 afiliados. Isabel Ríos fue nombrada secretaria de la célulacomunista, durante su mandato organizo el Sindicato de OficiosVarios. Tanto el partido cono el sindicato alquilan un local con-junto donde comenzaran a realizar una actividad más abierta. El propio marido de Isabel que seguía en Madrid como profe-sor solicito la afiliación al Partido Comunista. La república sedebatía en un momento de grandes definiciones. Era julio del36 y a Curtis llegaban los primeros rumores de golpe de estado.El 18 de julio la noticia de la sublevación va tomando cuerpo.Isabel y los comunistas intentan organizar la resistencia. La con-fusión en el bando leal es total, las izquierdas no tenían ningúnplan conjunto en caso de golpe militar. nadie sabia que hacer, loscomunistas pedían armas y las autoridades pedían calma. A lospocos días la guardia civil y los falangistas comenzaron a coparpueblo tras pueblo y a detener a los militantes más destacados.El 5 de agosto la guardia civil va a la caza de la familia Cavelo-Ríos, estos intentaron escapar pero les fue imposible. Los trasla-daron a Curtis y al día siguiente fueron llevados a la cárcel deSantiago. Al llegar los ortos presos les van contando los horro-res que estaban cometiendo los falangistas. Allí se enteran quehabía sido fusilado Anxel Casal Camilo Díaz y un sin fin demilitantes de todos los partidos. Por las noches cuenta Isabel loscarceleros sacaban a los compañeros para darles el paseo y tirar-los por las cunetas, para que el pueblo escarmentara.Después de varios meses el 19 de diciembre las autoridadesfacciosas realizan una farsa judicial condenando al matrimonioa la pena de muerte.La noticia fue angustiante para ambos, por sus mentes pasabansus dos hijos. Que iba de ser de ellos si fueran fusilados. La únicaesperanza que tenía el matrimonio era que los leales a la repúbli-ca pudieran aplastar en todo el Estado Español a los sediciosos.Isabel narra en forma dramática sus últimos momentos junto asu marido en la cárcel: " Bueno, ya estamos condenados amuerte; a los cinco días, por lo tanto el día de navidad se cum-plirá la sentencia; seremos fusilados. Calvelo me dice que parasalbarme simule un embarazo; él podrá conseguir dos médicosque certifiquen, por lo menos dudas, sobre mi estado. Ante esto

271Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 271

tendría que suspenderse la ejecución y mientras tanto muchascosas podían pasar, entre ellas la de ganar la guerra, etc.. Peroyo no quiero de ninguna manera; me parece una inmoralidadechar de la facultad de tener hijos para salvarme....¡si me sal-vaba! Prefería morir con Calvelo. Con lo del embarazo se apla-zaría el cumplimiento de la sentencia y pasado el tiempo, ten-dría que morir sola...¡no, iría con él!..." Aquellas horas fueron terribles, cada minuto parecía un siglo.Aquella tarde nos cuenta Isabel:" Después de la cena, antes deque me encierren en mi celda, pido permiso al director paradespedirme de los otros condenados a muerte, pues Calvelo yyo como fuimos los primeros en ser juzgados, de esa tanda, seentiende seriamos los primeros en ser ejecutados. Me despidocon un abrazo de cada uno de los compañeros, que serian fusi-lados en los días siguientes; nos decimos adiós, como si fueraotro día cualquiera y no el último que íbamos a vivir, y medicen tal cantidad de cosas hermosas que era como para creer-se una heroína; pero yo estaba más allá de toda vanidad. Veíala vida desde una gran altura y me sentía libre de cualquierasentimiento mezquino. Una inmensa paz y un gran amor meinvadía, una serenidad intensa y profunda y una dulzura incon-mensurable que abarcaba a todos los seres de la tierra.Mis hijos hijos se habían ido la tarde anterior a Ponferrada,para que no estuvieran en Santiago el día de la ejecución.Antes de irse vinieron a la cárcel a despedirse de nosotros. mihijo el mayor mirandome fijamente durante un rato me dijo: -Mama, no eres la misma, no tienes la misma cara, esta de ahoraes más dulce-, la perspicacia de los chicos es sorprendente..."El día 24 estaba todo listo para el fusilamiento pero las autori-dades lo postergaron para el 31 de diciembre.El día 30 ambos condenados aprovechan los últimos minu-tos de sus vidas para hablar :" Durante las tres últimas horasde su vida, charlamos de nuestras cosas, de nuestra vida encomún, de nuestro amor, de nuestros problemas. Charlamosa través de la mirilla con los compañeros que seguirían sumismo camino en días sucesivos...". Esa misma noche cuan-do su celda era cerrada los funcionarios de la prisión lecomunican que le habían conmutado la pena. Nos sigue rela-tando Isabel: Toda mi angustia se centra en el hecho de quecalvelo tenga que morir solo, tenga que enfrentar el pelotónde ejecución sin mi, pues ya nos habíamos hecho a la idea demorir juntos. Por la mañana antes de ser fusilado ManuelCalvelo teien una breve despedida de Isabel donde nos cuen-ta Isabel que "Calvelo sólo me pide una cosa que dedique mivida a luchar por lo que él muere, es decir, por el derecho detodo ser humano a una vida digna..."

272 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 272

El 31 de diciembre de 1936 pocas horas antes de ser fusiladalas autoridades le conmutan la pena por la de reclusión perpe-tua, mientras que Manuel calvelo era fusilado ese mismo díacon el orgullo de morir por una causa justa.Isabel Ríos durante siete años recorrerá distintas cárceles,Santiago, Saturrarán y Betanzos, siendo puesta en libertad con-dicional en 1943. La cárcel de Saturrarán en el país vasco fuelugar elegido por los franquistas para llevar a las mujeres polí-ticas más peligrosas. La mayoría de ellas eran nacionalistasvascas y un grupo de mujeres gallegas Entre ellas la anarquis-ta Joaquina Dorado, la comunista Flora de Dios Fernandez y lahija del destacado pensar libertario Ricardo Mella, que fueprocesada por el simple hecho de ser su hija."El 21 de marzo de 1943 salgo en libertad...Es un día maravi-lloso, de primavera, pero aunque hubiera llovido a mares a míme parecería el día perfecto..."Al salir de la prisión durante mucho tiempo es sometida a uncontrol muy estricto por parte de la policía. Era constantemen-te seguida y observada por las fuerzas de seguridad. A pesar deello al poco de llegar a Galicia se puso a colaborar nuevamen-te con el Partido comunista y con la guerrilla que estaba orga-nizada en los montes. Es así como frecuenta al mítico BenignoAndrade "Foucellas" y a Manuel Ponte etc."Todos los que salimos de la cárcel -señala Isabel- ansiamossumarnos a cualquier movimiento de resistencia al franquismo".En 1946 se traslada a vivir a la ciudad de A Coruña en la calleRiego de Agua. El acoso policial era incesante, Isabel decidemachar a Buenos Aires donde tiene familia para dejar a sus hijosa resguardo y ella volver a Galicia para incorporarse a la guerrilla. El 18 de julio embarco con sus hijos rumbo al Río de la Plata. Ensu deseo estaba que sus hijos pudieran trasladarse desde laArgentina hasta la Unión Soviética para que pudieran estudiar.Pero la realidad fue muy distinta Isabel y sus hijos tardaron muchotiempo en encontrar el vinculo con el Partido Español y cuando lorealizaron no fue los esperado. A pesar de ellos reinicio su militan-cia comunista en el seno de la emigración. Se incorporo a laFederación de Sociedades Gallegas participando de la comisiónfemenina y la de cultura. Por aquellos años la incidencia de loscomunistas en esta asociación era muy grande. Intelectuales galle-guistas de la valía de Arturo Cuadrado, Ramón de Valenzuela,Eduardo Blanco Amor, Marivi Villaverde y Luis Seoane estabandentro de esa órbita política. Luego se sumaria Lorenzo Varela etc.En los principios de los años 60 con los cambios producidos enChina, Isabel y un grupo de comunistas comienzan a tener dife-rencias idiologicas con el partido que comandaba Carrillo. En

273Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 273

esa etapa política este dirigente comunistas había propiciado eldesmantelamiento de la resistencia guerrillera y hablaba de laUnión Nacional. Se iba cultivando dentro del partido los gérme-nes que años después desembocarían en el eurocomunismo. Las disidencias Irán en aumento hasta que son expulsados por"fraccionistas". En ese grupo de gallegos estaban el hoy desta-cado ginecólogo pontevedrés Manuel Viñas, Leonardo omero,Roberto Calvelo, Antonio Pérez y el actual presidente del CREde Buenos Aires Francisco Lores. (Con la ida de Isabel deBuenos Aires este grupo de pensamiento maoísta funda el pri-mer grupo de la UPG bajo la dirección de Manuel Mera).Uno de sus compañeros de militancia de aquellos años, "Paco"Lores, recordara algunas características de ella: " Isabel era unamujer con mucha personalidad, era una mujer con una importanteformación política. Tanto a mi como a los demás compañeros delgrupo nos encantaba escuchar sus opiniones. Ella pensaba que eraposible seguir luchando a través de la vía armada contra la dicta-dura de Franco. Siempre fue una mujer valiente. Tanto a mi comoa Leonardo y Viñas que eramos más jóvenes que ella, nos encan-taba cuando nos contaba sobre su participación en la guerrilla. Consu muerte se nos va un pedazo de la heroica historia de Galicia"En 1966 debido al golpe militar de Ongania, su hijo se trasla-da a chile e Isabel le sigue los pasos. Roberto calvelo fue con-tratado por el Ministerio de Educación de este país. En 1971paso a ser consultor de la FAO.En 1973 otra vez al exilio, el golpe de Pinochet la obliga a salirrápidamente de este país y se traslada al Perú. En 1975 su hijoManolo la invita a pasar unas vacaciones al Estado Españolllegando unos días antes de la muerte de Franco. Esta visitapasaría a ser permanente ya que al poco llegar consigue serreintegrada a su puesto laboral en el Ministerio de Hacienda yse radica en Madrid."No me llevó a la lucha ambición alguna, mejor dicho, mellevó una ambición inmensa, la de querer aportar mi granito dearena a la transformación de una sociedad injusta, deshumani-zada, cruel, en otra más justa que abarcara a todos los seres yen otra más justa que abarcara a todos los seres y en la quetodos encontraran la posibilidad de vivir a nivel humano"Isabel Ríos falleció en Madrid el 17 de junio de 1997. Su apa-sionante historia nos llena de orgullo por su valentía y su con-fianza, en unos ideales que querían cambiar el mundo.

274 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 274

María Seoane ToimilOLEIROS 1952 /BOS AIRES 1977

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 275

María Seoane Toimil naceu o 14 de decembro de 1952nunha aldea chamada Oleiros, pertencente ao Municipio deSilleda, provincia de Pontevedra. Os seus pais ManuelSeoane Tallón e Victorina Toimil Dobarro dedicábanse aotraballo rural, criaban galiñas, algunhas vacas e porcos. Afamilia Seoane Toimil tiña tres fillos: María, Inés e Antonio.Logo de nacer o seu último fillo, os pais de María decidironque ante a situación difícil pola que atravesaban naquelesmomentos o mellor era emigrar. Na aldea a maioría marcha-ba cara a Bos Aires; alí os Seoane tiñan familiares e pensa-ban que todo ía ser máis doado.A súa irmá Inés comenta aspectos da súa vida familiar: "Osnosos pais, que eran labregos, chegaron connosco a estasterras de América como tantos outros emigrantes, alentadospolo desexo de progresar e iluminados coa luz dunha novavida. O buque no cal chegamos ao porto de Bos Aires cha-mábase Yapeyú. Corría o ano 1957 e María tiña 4 anos.Estudou no Colexio das Irmás Canossianas, na cidade deBerisso (provincia de Bos Aires), un pobo de obreiros e deinmigrantes que coñeceran a guerra, as loitas e a resistencia.Sempre foi unha alumna brillante, pero sobre todo, unhacompañeira moi querida e unha amiga entrañábel para osseus. Alí licenciouse de mestra e axiña este oficio foinaachegando a outras escolas, outros barrios, outras realida-des e pobrezas". E continúa a relatar: "Na UniversidadeNacional de La Plata cursou a carreira de Psicoloxía e licen-ciouse moi nova, aos 22 anos. Era a década dos ´70 e na rúae nas facultades respirábase o ar fresco que traía a ilusióndun mundo novo, máis xusto, máis digno...María (Maruxa,para nós) tamén quixo formar parte deste convite do futuro.Traballou até o día do seu secuestro na empresa estatalPetroquímica General Mosconi, mais, asemade, tiña unhaparticipación activa en traballos nos bairros marxinais. A

277Mulleres da emigración

MMAARRIIAA SSEEOOAANNEE TTOOIIMMIILL

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 277

súa sensibilidade fronte á pobreza e a exclusión social fixoque a súa pertenza política á agrupación Juventud Peronista,estivese sempre orientada cara á cuestión comunitaria".A Inés énchenselle os ollos de bágoas ao lembrar as aptitu-des de María: "Amaba ler (sempre o fixo de marabilla,.atéparecía que nacera sabendo ler), gozaba coas obras deFederico García Lorca e Rosalía de Castro. Tamén lle gusta-ba a epistemoloxía, e apaixoáballe escoitar aos Beatles, JoanBaez e Joan Manuel Serrat.Encantáballe departir coa súa familia e os seus amigos, ir aocine co mozo, quería á vida e loitaba polo benestar de todos". A fin dos soños de María.

278 Mulleres da emigración

María na escola en Bos Aires.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 278

O 24 de marzo de 1976 o xeneral Rafael Videla á fronte das for-zas armadas instaura unha sanguenta ditadura que pon en prác-tica un dos máis atroces gobernos de ultradereita que asoballa-ron Arxentina. A tortura máis sostificada e perversa, o secues-tro de estudantes, obreiros e profisionais, sen distinción de sexonin idade foi o obxectivo dos militares. O botín de guerra inclu-ía todo, até a apropiación de nenos nacidos en cativerio."Secuestrárona - sinala Inés - o 12 de maio de 1977 ás dúasda madrugada uns homes encarapuchados e armados vestidosde civil, levándola a empurróns da nosa casa de Berisso. Tiñasó 24 anos. A avoa Manuela, os nosos pais, Antonio e eu,fomos impotentes testemuñas dese horror. Foi vista porderradeira vez no campo ´La Cacha´ en agosto dese ano.Hoxe permanece desaparecida." O campo de concentración ´La Cacha´ estaba situado nas rúas195 entre 47 e 52 da localidade de Olmos, Partido de la Plata.Funcionou nas antigas instalacións de L.S. Radio Provincia emi-sora do goberno da Provincia de Bos Aires; a mesma atopábaseao carón das unidades penitenciarías Nº 1 e 8, a uns 300 metros

279Mulleres da emigración

María Seoane cos seus amigos da Facultade de Psicoloxía.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 279

do Cárcere de Olmos, dependente do Servizo PenitenciarioProvincial (UPI) pertencente ao chamado ´circuíto Camps´.O sanguinario coronel Ramón Juan Camps, dono da vida eda morte dos secuestrados neste centro ilegal de detención,sinalou nunha oportunidade: "Non desapareceron persoassenón subversivos". Neste campo, como na maioría dos existentes baixo aqueladitadura, leváronse a cabo aberrantes torturas. Unha das máistristemente soadas foi a picana eléctrica que se aplicaba naszonas sensíbeis do corpo espido da vítima, mentres esta perma-necía atada sobre un colchón húmido ou sobre un elástico demetal (denominado "parrilla"). Tamén lles propinaban puñadase con obxectos coma paus ou bastóns, ademais de patadas.Todo isto entre ameazas, insultos e tocamentos. Un dos tor-mentos predilectos era o ´submariño mollado´, que consistíaen introducir a cabeza da vítima nun balde de auga, até provo-car un comezo de asfixia, ou o ´submarino seco´ nese casoasfixia producíase con bolsas de nailon ou almofadas. Entre astorturas psicolóxicas, era común obrigar aos detidos a escoitaros berros dos demais torturados. Durante os interrogatorios, as

280 Mulleres da emigración

Acto político no ano 1973.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 280

vexacións repetíanse varias veces e aplicábanse en forma com-binada. Cando estes ramataban, os secuestrados era conduci-dos a cuartos pequenos, para dúas ou tres persoas, ou a salónsmáis amplos, suxeitos a ganchos no piso, tirados sobre mantasou colchorías, atados, encarapuchados e escoitando os gritosdesgarrados dos compañeiros de cadea.Inés e Antonio, embargados de tristeza pola lembranza deMaría, finalizan dicindo: "Sempre a quixemos moito, hoxetodos estrañámola tanto..."

281Mulleres da emigración

ManifestaciónUniversitaria Peronista no ano 1973.

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 281

María Seoane Toimil nació el 14 de diciembre de 1952 en unaaldea de Galicia llamada Oleiros, perteneciente al Municipiode Silleda. Sus padres Manuel Seoane Tallón y VictorinaToimil Dobarro se dedicaban al trabajo rural, criaban gallinas,algunas vacas y cerdos. La familia Seoane Toimil tenía treshijos María, Inés y Antonio. Después de nacer su último hijo,los padres de María deciden que ante la situación dificil por laque atravesaban en aquellos momentos lo mejor era emigrar.En aquella aldea la mayoría marchaba para Buenos Aires, allílos Seoane tenían familiares y todo iba a ser más fácil.Su hermana, Inés Seoane, nos cuenta aspectos de su vida fami-liar:" Nuestro padres: Victoria y Manuel, labradores, llegaron connosotras a estas tierras de América, como tantos otros, alentadospor el deseo de progresar, iluminados con la luz de una nuevavida. El buque que nos trajo era enorme, se llamaba Yapeyú, elpuerto era Buenos Aires y el año, 1957, María tenia 4 años.Estudió en el Colegio de las Hermanas Canossianas, en la ciu-dad de Berisso, un pueblo de obreros y lleno de inmigrantesque habían conocido la guerra, las luchas y la resistencia.Siempre fue una alumna brillante, pero sobre todo, una compa-ñera muy querida y una amiga entrañable para los suyos. Allíse recibió de maestra y rápidamente este oficio la fue acercan-do a otras escuelas, a otros barrios, otras realidades y pobrezas.En la Universidad Nacional de La Plata estudio la carrera dePsicología y se gradúo teniendo 22 años. Eran los 70 y en lacalle y en las facultades se respiraba el aire fresco que traía lailusión de un mundo nuevo, más justo, más digno...María, (Maruja, para nosotros) tampoco pudo distraerse frentea esta invitación del futuro. Trabajó, hasta el día de su secues-tro, en una empresa del Estado: Petroquímica GeneralMosconi, pero al mismo tiempo tenía una participación activaen trabajos barriales. Su sensibilidad frente a la pobreza y la

283Mulleres da emigración

MMAARRÍÍAA SSEEOOAANNEE TTOOIIMMIILL

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 283

exclusión social hizo que su pertenencia política a la agrupa-ción Juventud Peronista, estuviese siempre orientada hacia lacuestión comunitaria.Amaba leer (siempre lo hizo de maravillas...hasta parecía quehabía nacido sabiendo leer), le gustaba la epistemología, LosBeatles, Joan Báez, Federico García Lorca, Rosalía de Castro,Serrat...conversar con nosotros, estar con sus amigos y ver cinecon su novio...quería a la vida y luchaba por la vida para todos.O 24 de marzo de 1976 el general Videla al frente de las fuer-zas armadas instaura una sangrienta dictadura que pone enpractica uno de los más atroces gobiernos de ultraderecha. Latortura más sostificada y perversa, el secuestro de estudiantes,obreros, y profesionales, sin distinción de sexo o edad fue elobjetivo de los militares. En el botín de guerra todo cabía,hasta los niños nacidos en cautiverio." La secuestraron - señala Inés Seoane - el 12 de mayo de 1977a las 2.00 de la madrugada unos hombres encapuchados y arma-dos, llevándosela a empujones de nuestra casa de Berisso. Laabuela Manuela, nuestros papás y nosotros, fuimos impotentestestigos de ese horror. Fue vista en el campo "La Cacha" por últi-ma vez en agosto de ese año. Hoy permanece desaparecida."El campo de concentración "La Cacha" estaba ubicado en lascalles 195 entre 47 e 52 de la localidad de Olmos, Partido deLa Plata. Funcionó en lo que fueran las antiguas instalacionesde L.S. Radio Provincia emisora del gobierno de la Provinciade Buenos Aires., la misma se encontraba colindante con lasunidades penitenciarias Nº 1 y 8, a unos 300 metros de laCárcel de Olmos, dependiente del Servicio PenitenciarioProvincial (UPI) perteneciente al llamado "circuito Camps",El sanguinario Coronel Ramón Juan Camps señalo en unaoportunidad: " " No desaparecieron personas sino subversivos"En este campo como en la mayoría de los existentes bajo aque-lla dictadura se aplicaron las más bestiales torturas. Se les apli-caba picana eléctrica, con la victima desnuda, sobre un col-chón húmedo, o un elástico de metal (denominado parrilla),atados y sobre las zonas más sensibles del cuerpo. También lesaplicaban golpes de puño y con objetos como palos o bastonesy puntapiés.. Todo esto entre amenazas, insultos y manoseos.Una de las torturas predilectas era el Submarino mojado queconsistía en introducir la cabeza de la victima en un balde deagua, hasta provocar un comienzo de asfixia, o seco: asfixiacon bolsas de nylon o almohadones.. Entre las torturas psico-lógicas, era común obligar a escuchar los gritos de los tortura-dos. Las torturas se repetían varias veces y se aplicaban enforma combinada. Cuando finalizaban los interrogatorios, los

284 Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 284

secuestrados era conducidos a habitaciones pequeñas, para doso tres personas, o a salones más amplios, sujetos a ganchos enel piso, tirados sobre mantas o colchonetas, atados, encapucha-dos y escuchando los gritos de los prisioneros en la tortura.Sus hermanos concluyen su testimonio diciendo: "Siempre laquisimos mucho, hoy todos la extrañamos tanto..." Inés yAntonio, sus hermanos.

285Mulleres da emigración

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 285

Índice

Alvajar, Amparo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Arauxo, María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Arias, Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Aurea, Conde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

Casanova, Sofía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

Castellanos Pan, Placeres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89

Castro, Inés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105

Cornes, Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117

Dorado, Joaquina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

Fidalgo, María del Carmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143

Garcés, Delia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155

Goldar, Josefa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167

Lamarque, Libertad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177

Mallo, Maruja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191

Martínez Mesejo, Elsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205

Ortiz, Mecha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233

Otero, Carolina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243

Ríos Lazcano, Isabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259

Seoane Toimil, María . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 287

mulleres da inmigracion26.qxp:Maquetación 1 15/12/09 12:12 Página 288