ZALLA ETA BALMASEDA (BIZKAIA) ARTEKO ARO · PDF fileKOBIE (Serie Antropología...

KOBIE (Serie Antropología Cultural). Bilbao Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia N.° XII, pp. 339 a 354, año 2006/7. ISSN 0214-7971

ZALLA ETA BALMASEDA (BIZKAIA) ARTEKO ARO BERRIKO GALTZADA.

ERREGE-BIDEA (ZALLA ETA BALMASEDA UU.BB. BIZKAIA)

La calzada de época moderna entre Zalla y Balmaseda (Vizcaya). El Camino Real (TT.MM de Zalla y Balmaseda, Bizkaia)

Fernando Sánchez Hidalgo Jorge Morin de Pablos Rafael Barroso Cabrera Marta Escolá Martínez Mario López Recio Antxoka Martínez Velasco

RESUMEN

La construcción del Colector de Saneamiento de Zalla-Balmaseda ha permitido plantear el estudio de dife-rentes yacimientos afectados por la traza. Entre ellos destaca el Camino Real. La intervención arqueológica consistió en la realización de prospecciones, campañas de sondeos y excavación en área de los tramos conser-vados.

El trazado viario objeto de estudio, formaría parte del Camino Real que comunicaba Bilbao con Balmaseda y que aprovecharía la traza de un antiguo camino romano. Esta vía tras atravesar el centro de Güeñes se aden-tra en Zalla por Aranguren. La ruta continúa por el mismo lugar donde discurría la calzada medieval que pro-cedente de Balmaseda se dirigía a Burceña, una de las vías de comunicación por la que llegaba la lana castella-na a puertos vizcaínos.

Palabras clave: Calzada, Camino Real, Zalla, Balmaseda, Bizkaia.

SUMMARY

Between June and September of 2005 the archaeological excavation of several sections of a way paved with stones connecting the populations of Zalla and Balmaseda was carried out, in Vizcaya. This intervention carne motivated by the construction of a residual water pipe in the zone, whose incidence in the heritage was to verify. In particular, the layout of the Emissary was coincident with this old way, of great historical importance in Viz-caya: the Camino Real from Bilbao to Balmaseda.

Keywords: Ancient Road, Royal-Road, Zalla, Balmaseda, Bizcay.

(*) Auditores de Energía y Medio Ambiente, S.A.-ren Arkeologia eta Kultura Baliabide Sailaren Arkeologia Klasikoa Atala. Alfonso XIII Etorbidea, 72. 28016 MADRID Tel. 91 510 25 55; Fax. 91 415 09 08; e-posta: [email protected]; www.audema.com

340 FERNANDO SÁNCHEZ HIDALGO, JORGE MORÍN DE PABLOS. RAFAEL BARROSO CABRERA. MARTA ESCOLA Y MARIO LOPEZ RECIO

LABURPENA

Zalla-Balmaseda saneamendu-kolektorearen eraikuntzak trazak erasandako aztarnategi dezberdinen ikerketa ahalbideratu du. Hoien artean errege-biclea nabarmentzen da. Esku-hartze arkeologikoak prospekzioak, zun- daketa kanpainak eta kontserbaturiko zatien indusketa barneratu zituen.

Ikerketapeko ibilbidea, Bilbo Balmasedarekin lotuko zuen errege-bidearen zati bat izango zen eta, era berean, erromatar bide zahar baten traza baliatuko zuen. Bide hau, Gueñes-en herrigunea behin igarota, Zallan barneratzen da Arangurenetik. Ibilbideak, Balmasedatik Burtzefiara zihoan Erdi Aroko galtzadaren ibilbidetik jarraitzen du, gaztelar artilea bizkaitar portuetara iristen zen bideetariko bat.

Giltz-hitzak: Galtzada, Errege-bidea, Zalla, Balmaseda, Bizkaia.

kOBIE (Antropología C.UltUral n.° I2), afio 2006/07

LA CALZADA DE ÉPOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) EL CAMINO REAL. (U. MM. DE ZALLA Y BALMASEDA. BIZKAIA)

341

I . lrudia: Interbentzioaren kokapena. Zalla.

SARRERA

2005-eko ekaina eta iraila artean, Zalla eta Bal- maseda herrien arteko harzolaturiko bide baten hainbat zatiren indusketa arkeologikoa burutu zen. Inter- bentzio honen jatorria, hondar-uren kolektore baten eraikuntzak eragin zuen eta arkeologi ondarean izan zezakeen eragina egiaztatzea zuen helburu. Zehazki, hustubidearen ibilbideak koinziditu egiten zuen Biz- kairako garrantzi historikoko bide honekin: Bilbotik Balmasedarako errege-bidearekin.

Lehenik, Zalla eta Bahmasedako Errege-bidearen dokumentu-iturrriak aztertu ziren (ibilbidearen zati nagusia). Gainera, arkeologi kata dezberdinak plani- fikatu ziren, hala nola aurretiko Ian dezberdinak bidean zehar, eraikuntzan egon zitezkeen hainbat faseak konprobatzeko. Hon helburu, bi interbentzio arkeologikoak burutu ziren "Herrera zatia" eta "Iba- rra zatia" deituriko aldeetan, harzolaturiko egiturak ezagutu eta dokumentatzeko, kanalizazio obren era- sana baino lehen.

KOBIE (Antropología Cultural n.° 12). año 2006/07

Interbentzio hauei esker, Aro Berriko galtzada zahar baten harzolaturiko zati dezberdinak dokumentatu ahal izan ziren, baita bere erabilpenaren azkenengo faseak ezagutu. Indusketa arkeologikoen ondoren,

1. Argazkia: Galtzada Ibarra eta San Pedro de Zarikete-tik igarotzean, Zallan.

bŔ

~ liuliobrï

~ Octavio

„ Ville

2. Argazkia: Pisoraca-Flaviobriga galtzada. Gonzalo Arias: El Miliario Extravagante.

342 FERNANDO SÁNCHEZ HIDALGO, JORGE MORÏN DE PABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARTA ESCOLA y MARIO LÓPEZ RECIO

biltegiaren ibilbidearen aldakuntza proposamen bat egin zen harlozaturiko hainbat zati babestu nahian, ziurtasunez erasandak izanao zirenak.

I. ITURRIAK

I.1. Agiriak eta kartografia

Indusitalco bidearen bilakaera ulertzeko, ezinbes- tekoa da lurralde horren erromatar bideen ikerketa. Garai honerako iturri fidagarriena bada Aiit011i1701'elt

Ibilbidea, Inperioaren probintziak zeharkatzen zituzten ibilbideen katalogoa.

(2) Arias, 1994: 24.

Eskuartean dugun galtzada, eguneratutako erreper- torioetan Gt 86 bezala agertzen da, liontuall hartuta Gallaecia-ren ekialdeko mugaren diseinu okerraren zuzenketa2, notazio sistema honen zailtzea ekarri duena, zeren eta kantauriar eta Duero bailarako bide asko, lehen tarrakonensera edo kartagoarrera egotzita, orain Gallaecia-ren barnean geratzen dira. Bide haue- tarako, G batez izendatzea aukeratu da, jarraian t edo c letra xehea dagokiena gehi zeukaten zenbakia. Horrela, adibidez, Gt86 ulertu egin behar da "galai.- koar bidea lehen T86 tarrakoarratzat hartua zena" bezal a.

Gt86 bide honen ikerketari, It11ob1-iga-Flaviobri- ga deitua, Mena aranetik zehar, Abasolok (1975: 186 y ss.) ekin zion. Dokumentazio epigrafikoaren zati

bat Gtafies-eko miliarioa- tik (28,14; 39,4) hartzen da.

Euskal 1urraldearen iturri historiko nagusiak Erdi Arokoak dira: diploma- zia-dokumentuak eta kro- nikak. Lehenengoen artean pribilegioak eta errege-dohaintzak nagu- sitzen dira. Landa-sale-rosketen idazteunak oso baliogarriak dira bigarren mailako bideak aipatzen dituztelako, bide hauen ibilbidea berregiteko balio dutenak.

Erdi Aroaren bukaeratik, hala estatu mailako agin- duak nola Bizkaiko Jaure- rriarenak, baita lekuko beste dekretu batzuk, bideen egoeraz arduratu ziren, bereziki beren konponketa eta mantenuare- kin. Aipamenik zaharrena XV. mendearen bukaera-koa da, non Enkarterrieta- ko hainbat herriren kexuak entzuten diren Kadagua ibaiaren uhol- deek eragindako birrinke- tengatik.

1507-an, Juana andreak, Bizka.iko korrejidorea estutu egiten du Enlcar-

KOBIE (Antropología Cultural n.° 12). año 2006H07

LA CALZADA DE ÉPOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) 313 EL CAMINO REAL (TT. MM. DE ZALLA Y BALMASEDA. BIZKAIA)

terrietako bideak konpon daitezen; eta 1516-an agindu bera igortzen da. XVI. mendearen bukae- ran, 1588-an, Bilbao-Valrnaseda bidea konpondu zen bertokoen lepotik eta eragindako hiribildu eta udalbatzen errenten lepotik, Zallak obra honetara- ko 100 dukat eran zituelarik. Textuan "...se hayan de reparar e hacer de calcada de piedra menuda de manera que esten bien hechos e segu-ramente por ellos se pueda hacer cambial- todos los que por ellos anduvieren, así de a cavallo como de redltcls e trafillerÍa..." (Labayru, 1897: 536) esaten da.

Hortik aurrera, etengabekoak izango dira Bal- masedaren Bidea konpontzeko deiak, Bai betearaz- penaren utzikeriagatik, bai konpondutako bidezo- ruaren iraupen eskasagatik. 1603-an, Zunlalabe lizentziadunak, Balmasedaren izenean, Bilbo-Bal- maseda Bidearen puskak gaizki konponduta zeudela salatu zuen eta hoien konponketaren beharrean jarri zuen indarra. 1612-an, Bizkaiko Jaurerriak, bideen osatze lanei utzi egiten zieten elizateei kargu hartzen zien. Aipamena ondokoa da: "Los síndicos dijeron que, estando decretado en c/i f erell -

3. Argazkia: Kadagua ibaiaren etorbideak. La Herrera meandroa.

tes Juntas Generales y Regimientos que cada reci-110 del Señorío haga en un ciño su estado de la cal-zada (...) lliliclicis cinteig/esias se sustraían de hacer las calzadas, por lo ciicil había mucho detri-mento en los pasos (...). Se mandó que, de no observar /os decretos y capítulo de Fuero, cada vecino del Señorío, cada uno en sil jurisdicción, lictga un estado de calzada en los caminos reales (...). Y los . fieles de cada cinteiglesia tengan cuida-d. de que se hagan ci su costa, y envteii testimonios

KOBIE (Antropología Cultural n.° I2). año 2006/07

de cóilio lo han hecho" (Larrea Sagarminaga, 1974: 211).

Zallan, bideei buruzko dokumentazioa, beren egoera eta konponketei buruzkoa, 1650-etik aurrera, dekretu eta akordioen liburuetakoa da batez ere. Beren irakurketa eta azterketatik, kontserbaturiko lehen dekretu liburuaren lehenengo orritik, bideen egoerari buruzko kezka ondorioztatzen da, benetan laudagarria den Balmasedako Errege-bidearen konponketa eta kontzerbazio tradizio bati buruz hitz egi- tell duella. Kolllertzl0 ibildea zen heinean bidea ardu- raz zaintzen zen.

Errepertorio, ibilbide eta aro berrirako dauden bideen mapen artean, Villuga eta Meneses-en erre- pertorioak nabarmentzen dira, Escribano-ren ibilbidea, Santiago López-ena, Cotarelo-ren gida militarra, Tomás y López-en mapa eta Coello-ren atlasa.

Bidearen bilakaerarako Aro Berrian, Meseta eta Bilbo lotzeko proiektu ezberdinak kontsultatu daitez- ke, XVIII. mendearen erdialdekoak direnak (Larrea Sagarminaga, 1974: 147-152). Garrantzitsuenak baziren Balmasedako Bidea, Urduîlako Haitzaren Bidea eta Gasteizerako Bidea Altubetik.

XIX. mendearen lehenengo herenean, Fernando VII.-ren erregealdian, bide-azpiegitura berriak prestatzen dira, hoien artean Bilbo-Balmasedakoa. 1833ko abenduaren 30eko Errege-agindu batek errepide berriak eraikitzeko aurrekari bat ezarri zuen, baina helburu hori lortzeko, Karlistadaren bukaerararte itxaron behar izan zen. Honen bukaera, Iguala Plana deituriko errepideak eraikitzeko plana aurrera atera nahi da. Honen arabera, Bizkai- ko Jaurerriaren udalerri guztiek parte hartu behar zuten beraren finantzazioan, udalerri bakoitzaren aberastasunaren arabera. Zalla-ri ezarritako eraba- kimenak, udalerriari gehiegizkoak iruditu zitzaiz- kion.

XIX. menderako ere, Pascual Madoz-ek ekarrita-ko datuak ezinbestekoak dira. Bere Diccionario Geo-grúfico-Estadístico-Histórico-an (Madoz, 1845-1850, IX: 216) Balmasedari buruzko atal bat barnera-tzen du.

Baina deskribapenik zehatzena Burgos-etik Ber-cedora-ko bidearen jatorriaren Memoria da, Errege-dekretua bidez 1828ko uztailaren 20an eraikitzea agindua, eta 1832an Burgos-en idatzia. 8. Artikuluak, Bilbora gidatzen duen bidearen eraiki beharrreko adar baten merkataritzarako eta garraiorako abantai-lak xedatzen dituenak, zera dio:

«Imposible parece que esté /rica' lejos el día en que la Diputación ciel Señorío de Vizcaya, tain celosa por los intereses de aquellos habitantes,

344 FERNANDO SÁNCHEZ HIDALGO. JORGE MORÍN DE PABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARTA ESCOLÁ Y MARIO LÓPEZ RECIO

tan inteligente y emprendedora, concluya la obra que ha empezaclo y termine en Vahnclsedcr, pues lo deiiiris lo encuentra hecho, el fácil, corto, pintoresco y muy poco costoso trozo que resta que hacer desde el puente de Castrejana. Ya una casa sola de comercio cle Bilbao, que conoció et mediados del ti(tlmo siglo Ici importancia cle este mismo cc11111110, le construyó cl su costa, pero del modo que podía hacerlo un simple particular; hizo además en la cuesta ilalncicicl de la Hoc, en la yenta cle c1 f tierci, cerca de Villarcavo v entre Vil(ascrnte y Bercedo, grandes almacenes que todavía se conserl'cin en parte, para lcl custodia de las !alias merinas cuando sobrevenían tempo-rales que impedía¡¡ los transportes, y desde la misma salida de Burgos, hasta la entrada cle dicha villa cle Bilbao, se encuentran bien a menudo fragmentos descarnados de esta obra interesante, destruida por los intemperies y por (a

falta cle reposición continuer que exigen las cle

esta clase...

Y después de extenderse a tratar cle otras ramificaciones frcciciones anude (el ingeniero D. Antonio Bolaiio, ayudante cle la Inspección cle Camellos, el 26 de septiembre cle 1801): Oue debe hacerse otro camino desde el puerto de Castro Urdiales por kls Encctrtciciones, Valmaseda y Valle cle Mena ci 111co ►pororse Coli la primera carretera en Molttilcl, coit palpable utilidad del comercio de Bilbao y ¡trucha parte cle Vizcaya en (as de Castro Urchales, Vil/altci y Campos, y Cil de Santander y territorio que sale por el puerto del Escudo en las cuatro yicldcts del interior: Así se explica este Ingeniero, y sus observaciones pueden cle paso senil; para no obcecarse por lucís tiempo, Ci los que de buena o piala fe han creído que la Junta cle Burgos se equivocó en no dirigir por Ola y Medina de Portar Ici carretera que se pliso cl su cilidado.»

Burgos-etik Bercedo-rako bidearen jatorriaren Memoriaren 9. Artikuluak, irisa fabrikak bidearen ertzeetan jartzearen abantailak aipatzen dira, berauek irindu, bahetu eta kupelaratzeko, ontziratze puntuak uztaren puntuetatik hurbil daudela. Horrela, Bilbao eta Kantauriko beste kai erraztasunez horni litezke, merkatuak garraio bideak erraztuz.

I.2. Arkeologi eta epigrafi datuak

Arkeologi datuak, bideen ikerketari ekiteko beste ezinbesteko baliabidea dira. Errornatar bide asko harzolaturik zeuden eta, ohikoena izan ez bazen ere, beste hainbeste Qertatu zen Erdi Aroko bideekin. Erdi

Aroko galtzaden ezaugarriak, Menéndez Pidal-en hitzetan, berauen zimentadura eskasa dira (errornata- rrak ez bezalakoak), harlauza txikien erabilpena eta beren antolaketa, maiztasun haundiz arrain hezur modukoa. Gainera, ez ziren arekak egiten eta beren kontserbazioa eskasa zen.

Penintsulako erromatar bide batzuk ezagutu eta ikertzeko iturri epigrafiko nagusiena miliarioak dira. Balmasedatik pasatuko zen, eta erromatar bezala ezagutua izan den, bidearen ibilbidean hain-bat miliario aurkitu dira, hoietariko bi jabetza par-

4. Argazkia: El Berrón-go

miliarioa.

KOBIE (Antropología Cultural n." I?1. año 3006/07

LA CALZADA DE ÉPOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) 345 EL CAMINO REAL (TT. MM. DE ZALLA Y BALMASEDA. BIZKAIA)

tikularretan daude eta beste bat Bilboko Arkeolo-gia, Etnografia eta Kondaira Museoan. El Berrón izenez ezagutua den rniliarioaren inskripzioak, erroratar galtzadan izandako zubien konponketa bat aipatzen du, K.o. 236. urtean, Cayo Julio Vero Maximino-ren garaietan (Ybarra eta Bergé, 1958: 75).

Erromatar garaiko eta Erdi Aroko bideen konpon-keta Aro Berrian oso ohikoak izan ziren; gainera,

5. Argazkia: Posta zahar baterako zabalkuntza Ibarran.

eraiki berriko harzola eta lauzadurak sortu ziren, batez ere herrien inguruetan. Eta horrela, nahiz eta argi izan ikusten dugun lauzadura Aro Berri / Garai-kidean egina izan zela, ibilbidea, segurtasunez, Erdi Arokoa da eta gainera, ia bere osotasunean bateraga- rria, Aintzinaroko bide batekin.

Bide honek lurrezko bide bezalako aldi bat izango zuen, mota honetakoak zailagoak direnak aurki- tzeko, batzutan ibilbidea aldatzen zutelako. Itxituren mugitzeak, lurren lantzeak edo erabilpenaren gal- tzeak, bidearen aldaketa ekar zezakeen. Bidearen zabalera eta bertatik ibiltzeko erraztasunak zehazten zuen bera izendatzea zalbide bezala, zelaberebide edo gurdibide, XV. mendean zehar garatuko den jarduera eta bentak bezalako kokapenak ekarriko laguntzarako. Zentzu honetan, zabalguneak topatzen dira Zalla-Balmaseda bidean mota honetako finka- menduekin erlazioan jarri daitezkeenak (Ruiz Car- mona, 1993: 992). Zabalguneak zalditegiaren gel- dialdia errazten zuen eta establezimenduetarako sarrera.

KOBIE (Antropología Cultural n.' 12). año 2006/07

II. ZALLA ETA BALMASEDA ARTEKO BIDEAREN GARAPEN HISTORIKOA

Enkarterrietako eskualdean barneraturik, B izkai- ko lurraldean, honako bide hail, inguru hauek zehar-katzen dituen bide sare historiko garrantzitsu baten zati da. Erromatar garaitik, Enkarterrietako gunea garrantzi handikoa izan zen kantauriar kostaldea eta gaztelar mesetaren komunikaziorako. Horrela leku- kotzen du K.o. III. mendeko erromatar miliario batek, salantzarik gabe, Pisoraca-Flaviobriga bidearen mugarri seinaleztatzaile izan zena (Rodríguez Col- menero et alü, 1979: 209-216). Erromatar bide honek Balmaseda zeharkatzen zuen, gaur egungo Castro Urdiales (Kantabria) eta Herrera de Pisuerga (Palen- tzia) artean kokatuta eta, era berean, Akitaniako Bidearen adar garrantzitsu bat osatzen zuen, Astorga- tik Bordelera zuzentzen zena. Balmasedan, bide bien ibildeak lotzen dira, Gt86-a, Iuliobriga-Flaviobriga (Retortillo?-Castro Urdiales) deitua eta honen erator- pena, Zalla-tik, Nerbioi-aren itsasadarraren punturen batera abiatzen zena.

Ez da ziurtasunez ezagutzen gaur egungo galtzada, Zalla eta Balmaseda artean, Castro-Urdiales-era heltzen zen, Balmasedatik zehar eta Herrera de Pisuerga-tik etorrita, errornatar bide batean gainja- rrita dagoen. Logikak agintzen badu ere, ez dago hori baieztatzen duen froga arkeologikorik. Edono- la ere, demostraturik dago ez zela harzolaturik egongo beranduagorarte. Bide hau, Errege-bidearen ibildearen zati izango zen, Bilbo Balmasedare- kin lotzeko.

Ezin da ere aide batera utzi bide hau historiau- rrean erabilia izan zenaren aukera, baita Antzinaroan ere, Saucedo arana zeharkatzeko bide naturala baita, honen ibai-bidea, Kadagua ibaia, bertatik ahokaturik igarotzen dena. Bide-egitura honek, ur-bazter eta ibar estuetatik iragaitea ahalbideratuko zuen aranaren alderik baxuenetan, edo, tokian toki, mendi-hegalen kota garaienetara heltzea, batzutan malda haundiak gainditzen dituztenak.

Erdi Aroan, Bilbo-Balmaseda bidea, Torrecilla, Barrio eta Aguirre-ren hitzetan (1991) Santiago Bidearen ustezko adar batekin jartzen da erlazioan (gaur egun oso zalantzatan jarritako hipotesia) aurre-rago El Ben-on-etik Mena Aranera abiatuz. XIV. mendetik, bide hau Errege-bidea izenez izendatzen da eta Balmasedako Aduana-rekin erlazioan zegoen. Zalla eta Balmaseda artean zeharkatzen dituen herriei dagokienez, Gueñes nabarmentzen da, hortik, eta Aranguren bitarte, Zallan barneratzen da, Pinta etxe- tik, San Cristobal jauregia dagoeneko tokia, eta Zalla- ren herrigunetik bertatik igaroz. Zallatik, Ybarra,

6. Argazkia: Kadagua ibaia Balmasedatik. Galtzada zaharraren aztarnak ikusten dira.

346 FERNANDO SÁNCHEZ HIDALGO. JORGE MORIN DE P.ABLOS, RAFAEL BARROSO CABRERA, MARTA ESCOLA Y MARIO LÓPEZ RECIO

Bolumburu, La Herrera eta La Mella auzoak igaro eta Valdemolina-tik Balmasedara heltzen zen (Torrecilla et cilli, 1991: 32). XVI. mendean, kontzeju-bide eta eta errege-bide izenak mantentzen dira, baina XVIII. mendetik aurrera, kontzeju-bideak hiribilduaren bideak izendatzen dira eta errege-bideetatik ezberdin-tzen jarraitzen dira (Basterretxea, I993: 1019). Datu hauek berresten dute segurtasunez Zalla eta Balmase-da arteko bidearen gaur egungo jatorria.

XVIII. mendean, Bilboko Konsuletxeak Bilbo-tik Balmasedarako ibilbidearen aide egiten du, Jau-rerriaren aurkakotasunarekin baina Balmasedako, Enkarterrietako, Mena Araneko eta Gaztelako Zazpi Merindadeen babesarekin (Madoz, 1850: 149-172).

1849-an, Zallak, Junta de Caminos-era ordezkari bat bidaltzen du, kontribuzioen bidezko banaketa bat egiteko Bilbao-Balmaseda errepidearen finantzazio-rako akordio batera iritzi ahal izateko (Z.U.U.A. 12. Paper-zorroa, 3. zbk. Akordioen Liburua. 88-89 orr.). Bilera horretatik Aldundia atera zen bidearen jabe. Zallari, Iguala Plana edo errepidearen finantzazioaren lehena izateko aukera erran zitzaioan hautatzeko; Zallak lehena izatea aukeratu zuen. Balmasedako errepidearen zabaltzearekin Enkarterrietako komuni-kazioei bultzada berna erran zitzaien.

Balmasedako bidea ez zen pasabide bakarra. Bazeuden baita Urrestieta-ko Bidea, Zalla eta Sopuerta Ocharanetik lotzen zituena, eta Urrestieta Castillo de Piedra-rekin lotzen zuen adar bat.

III. KONPONKETAK BIDEAN

Ohiko bairio plubiositate haundiagoa zegoenean, Kadagua ibaiak gainezka egin eta bideak urez betetzen zituen bidezoruan eta zubietan kalte haundiak

eraginez. Arrisku hoir ekiditzeko modu bat konpondu beharreko bideak zolatze zen, ibaiaren ibilbidetik urrun, eta hormatzar bat jarri ibaiatik hurbilago zegoen galtzadaren bazterrean, uholdeari eutsi ahal izateko. Hormatzar han, hasieran, zurezkoa zen, harrizko hormatzar batez ordekatzen zena denborare-kin (Z.U.U.A. 1. Paper-zorroa, 1. zbk. Dekretuen Liburua. 75 E.). Gehien kaltetutako zatiak, ohikotasu-nagatik, Puente del Charco-a eta Lusa eta Ojibar zatiak. Urrestietan, gehien konpondutako elementua, Salciaga Zubia zen.

1698-an, Balmasedako Bidearen ibildea aldatzen saiatu zen, batzuren ustetan, hobea zelako bide berri bat zabaltzea Ocharanetik ibaiaren gorakaden ondo-rio kaltegarriak ekiditzeko. Akordiorik ez zenez Tortu, bozketan jarri zen proposamena, 31 boz aide eta 70 koptra emaitzarekin. Ez zen aurrera atera (Z.U.U.A. 2. Paper-zorroa, 1. zbk. Udalbatzaren Liburua. 127-132 orr.).

Bideen konponketa egiteko ordena ondokoa zen: Aldizka, errejidoreek galtzaden egoera ikuskatzen zuten brazatan neurtzeko konpondu beharreko zati edo puxkak. Jarraian Kontseiluari emiten zioten ikusketaren berri eta honek, dekretu bidez, bideen konponketaren obra herri-enkantean jartzen zuen. Enkanteak, horniduren alokairuen mekanismo bera zuen, baina prezioa goraka eskaini baino, beheraka egiten zuten, udalerriaren ekonomia antza, dira gutxiago xahututa, hobeto joan zedin. Horregatik, batzutan, eskaintzailerik ez zen egoten eta enkantea errepikatu egin behar izaten zen. Eskaintzaileak, bideak bi urteren buruan konpontzeko konpromezua hartzen zuen.

Enkante publikora ere eramaten tiren, eskaintzile hoberenera, zubi, hormatzar eta bestelako obren kon-ponketa, baldintza jakin batzuen pean. Horrela, esate-rako, kontserbatzen dira 1697an Puentecilla de Lusa konpondua izan zeneko baldintzak, I700ean Balma-sedako Errege-bidearen zati bat Ojibar-en parean, becte zubi bat I 762an, eta baita hainbat zubi 1820 eta 1868 artean. Idazkiak zera dio: «Paso malo enfrente de Oxibcil: Se ha cle hacer un albañal hueco por deba-,10 cle /a calzada, cle dos pies de vara cle cincho y otros clos de alto, pala que pase el agua que suele ir por aquella pate, con sus /osas por encuna que atravie-sen de parte a parte el dicho albaficil. Encima cle clichas /osas, hay que echar tierra V empedrarlo de buena calzada. Y por la orilla ate hacia el río se ha de hIacer lui escudo cle cal y canto cle 2 1/2 pies cle grue-so, biefs fijado y cimentado. Todo el largo cle /ci cal-zada y paredón se ha de hacer por encima de buena calzada hasta tocara un lado y otro cle calzada a cal-zada» (Z.U.U.A. 3. Paper-zorroa, Udalbatza Liburua 92-93 orr.).

KOBIE (.Antropología Cultural n." 12). año 20(16H17

LA CALZADA DE ÉPOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) 347 EL CAMINO REAL (TT. MM. DE ZALLA Y BALMASEDA, BIZKAIA)

7. Argazkia: Bolumburuko Obren hondarrak.

IV. FUNTZIONALITATEA

Bidearen funtzionalitatea komertziala da argi ta garbi, bidea zuinkatzen duten ola ugarien burniari Bilbo porturako irteera enlaten zielako. Baita izan zen gaztela-leongo lucren artilea garraiatzeko bidea, Euskal Herrira eta gainerako Europara, itsaso bidez. Mella-ko monumentu-multzoak, bidea zeharkatzen duen tokitik, olagizonen eta errotagizonen ola bi eta errota bat zuen, hala nola berauen etxebizitzak, kotxe-tokiak eta zalditegiak, nolabaiteko zitadela harresitua osatuz. Multzo hauek oso merkatal izaera zuten, Aro Berriko hasieratik bizkaitar nobleziak kontrolatuak zeudela.

Bidearen izaera erlijiosoa agerian jartzen dute gur- tzarako hainbat eraikin, San Pedro de Zarikete-ko baseliza, Santa Ara-ren baseliza Bolumburun eta San Antonio-ren eliza, Mellan, bezala, guztiak Zalla barru- tian. Santiago Bidearekin erlazioan jartzen diren hainbat erromesaldiko mugarri, zehaztasun historiko zalan- tzagarria dute. Ustezko kostaldeko donejakueko adar hau, Bilbotik etorria, ezin izan du historiografiak egiaztatu. Hipotesiek oinatri hartzen dute Bilboko ten- pluaren Donejakue izaera, baina ezin izan da frogatu nahikoa ibilia izan den kostaldeko bide baten existen-tzia, inguruaren dinamizatzaile izango zena hid eta eliza berriak sortuz, frantziar bideak egin zuen bezala (García Camino, 2000: 72). Donejakueren eliza bat Bilbon ez da argudio nahikoa kostaldeko erromesera- ko ibilbide bat identifikatzeko, donejakuear izaera ez bait da ibilbidearen elizetan agertzen (Vázquez de

KOBIE (Antropología Cultural n." 12). año 2006/07

Parga et alü, 1948). Bestalde, kontuan hartuta erromesaldi garaia bidearen zola-tzea, Zalla eta Balmaseda artean, baino askoz lehenagokoa dela, zaila da frogatu Santiago-rako ustezko erromes bide batekin batera etortzea. García Camino-ren hitzetan: «Tampoco en el proceso de creación de los núcleos urbanos (Lekei-tio,... Bahnaseda, etc) el cainnio jacobeo deser1lpe;lÓ papel alguno, al menos según se desprende de sus cartas de afo-ramiento). Ello, evidentemente, no quie-re decir que ciertos peregrinos no atra-vesaran el territorio, pero los testimo-nios son tan escasos y tan dispersos en el tiempo y en el espacio que no hacen sino confirmar la ausencia de una ruta costera establecida.» (García Camino, 2000: 72).

XIII. mendean jartzen da agerian bal-dintzatzaile politiko eta lurraldearen antolatzailea, Bizkaiko jaunek

8. Argazkia: Erdi Aroko zubia La Mella-n.

barrualdeko Balmaseda bezalako enklabeei forupe- ko gutuna ematen dienean, euskal lurraldera sartze- ko bide garrantzitsuak igarotzen zirelako (García de Cortazar, 1978: 69 eta ond.). Momentu honetan emango dira baldintzak itsasadarraren ahoan nolabaiteko izaerako hid bat sortzeko, Kadagua ibaiaren ibilbidea jarraituz, bideak izango zuelarik hasiera (García Camino, 2000: 74). Gainera, Bilbo- tik Balmasedarako bidea, Donejakue-ren lehenengo eliza baldintzatzen duten zazpi bideetariko batetik hasten da. Francos kaleak, Gernika eta Bermeoko bidea Orduña eta Balmasedara zihoazen bideekin

34$ FERNANDO SÁNCHEZ HIDALGO. JORGE MOR[N DE PABLOS. RAFAEL BARROSO CABRERA. MARTA ESCOLA Y MARIO LÓPEZ RECIO

lotzen zuen, Nerbioi-Ibaizabal San Antón zubitik behin gurutzatuta.

V. INDUSKETA ARKEOLOGIKOA

Esku hartzea bi indusketetan banatu zen agertuta-ko bi harzolaturiko zatien arabera: "Ibarra zatia" eta Balmasedakoa, Castillo de Piedra eta Barracón artean. Ondoren zehazten dira dokumentazio arkeolo-giko lanak, Errege-bidearen harzolak argitara utzi ziturtenak.

V.1. Ibarra Zatia

Lehenengo, jarduera bandatik landare-estaldura kendu zen harzola hondarrak aurkituz mendebaldeko harrizko horma eta ibaiaren ibarra artean. Jalkitze- metaketen potentzia bidean aldagarria zen, 40 eta 80 zm. artean. Lur organiko honetan keramika, beira, metalezko objektuak eta hezurrak topatu ziren, guztiak gehienezko 50-70 urteko antzinatasunarekin.

— Zintarri baten agerpena. Inguruetako harrizko bloke haundiz eginda (liinonitak), normalean aupe-giak lehunduaz. Bloke luze eta laburren arteko txan-daketa ikusten da.

Edonola, txandaketa hau ez da beti ematen. Exis-titzen dena bada zintarriaren harrien eta harzolaren betegarriaren harrier arteko aide haundia. Azken hauek luzeak (rollos) eta irregularrak dira (harkosko haundiak).

9. Argazkia: Harzolen xehetasuna.

Beraz, gaur egungo zaborratzat hartu ziren, metaketa hauen hurbiltasuna denboran baino garrantzi haun-diagorik gabeak.

Behin harzolaturiko bidearen mailara helduta, eskuzko garbiketa bati ekin zitzaion. Indusitako zatiak 50 bat metoko luzerako izan zen, hoietarik 30 m. Inguru egoera onean zeudela.

Ibarra zatiaren galtzadaren ezaugan•iak:

10. Argazkia: Hezurren lerrokapena zabalgune batean.

— Hezur zentral baten jarpena, harkosko luzeaz egina, bidean zehar luzetarako jarriak. Honako datu honi itxurakoa deritzogu zeren eta, La Herrera-n eta bideraren beste alderdietan ikusi bezala, gutxienez bi hezur egon behar izan ziren, baina bigal-r<-en hau espa- rru itsatsiek ezkutua dago. Zati estuenen ardatz bakarra erabiliko zen.

Zabalduretan, kontra, hiru hezur ere jartzen ziren, ikusgarriagoa eginez, eta beti ere urbileko elementu dezberdinekin erlazioan, iturri, ostatu edo antzekoak bezalakoak. Normalean, egiturak koadranteak sitúen aide hauetan.

— Koadranteen erabilpena, isolaturik bada ere, galtzadaren zabaleraren lerrokapenak bezala osatuak, harri koskorrez eginak.

— Etengabeko konponketen agerpena harzoletan. Matzitako dokumentazioari esker XVI. Mendetik gaur egun arte miatuak izan direnal. Kadagua ibaia-ren urea eragina, uholde garaietan, kalte haundiak eragin zituen bidean historian zehar. Honengatik, bazterrak indartu egin ziren harri-lubeta eta murrutza-rrekin, suntsituak izan zirenak. Galtzada beran kon-ponketak egiten ziren hutsune eta apurketetan XIX. mederarte, behingoz bertan behera utzia izan zen arte.

KOBIE (Antropología Cultural n.° I2), año 2006/07

LA CALZADA DE ÉPOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) 349 EL CAMINO REAL (Tr. MM. DE ZALLA Y BALMASEDA, BIZKAIA)

Antolamendu hau San Pedro de Zarikete-ren Zepa bloke baten agerpena ere ikusi da zintarrian.

zelaitik 100 metro mendebalderarte betetzen da. Material hau, harri koskorra bihurtzeko, urtetan jaso behar du ibaiaren arrastea. Zepa baten errodadura egoerak, mendeetako prozesua eraman behar izan du bere isurtze, arraste eta jasotzetik. Honek zera pentsa-razten digo, blokea azkenengo konponketa fase batean jarria izan zela edo galtzada, gaur ikusten dugun beza-la, XVII eta XIX. mendeen anean eraikia izan zela.

Indusitako galtzadaren beste ezaugarri bat bada harzola osatzen duten harrien ezarpena. Kasu honetan, estekadura edo kareorerik gabe, lurrean zuzenean iltzatuak daude. Lur isuritu eta trinkotu prestatu bat dago, buztin osagarri haundi batekin harrien azpian. Horregatik, harzolaren harkoskorrak eta rollo-ak lurrean iltzatzen dira eta elkarrekin kateatu inongo

I I. Argazkia: Galtzadan zehar dauden hutsune askotariko bat.

13. Argazkia: Mozketa estratigrafikoa harz_olaturiko bidean.

12. Argazkia: Zepa bloque zapar hat ibaiak harri koskorra bihurtua.

Aldatu daitezkeen elementuk ikusten dira, bi hezur baino gehiagoren erabilpena bezala edo zeharkako beste batzuen erabilpena koadranteak osatzeko.

KOB1E (Antropología Cultural n." 12). año 2006/07

lotura elementurik gabe.

Zentzu honetan, Ibarra zatian ebaketa estratigrafiko bat egin zen, egon zitezkeen harzolaren fase dezberdinak dokumentatzeko, baita galtzadaren azpiko prestakuntza mailen antolaketa dokumentatzeko. Horrela, gutxienez bi giza jatorrizko bi estratu antze- man izan ziren: azpiko maila bat, ibaiaren buztinen gainean, are-buztintsuaz osatua, han-i koskor eta lega- rrekin; eta goiko maila bat, harzolaren azpian zuze-nean, are-buztintsuaz izuritako errekarriez. Lehenen- goan, formarik gabeko keramika puxkak ikusi ziren, ibaiak ekarriak. Zoritzarrez, datu honek ez zuen mai- laren kronologia zehaztu ahal izan, baina nolabaiteko antzinatasuneko elementuen ezak deigarria egiten zaigu.

350 FERNANDO SÁNCHEZ HIDALGO. JORGE MORÍN DE PABLOS. RAFAEL BARROSO CABRERA. MARTA ESCOLA Y MARIO LÓPEZ RECIO

ti:2. Balmaseda Zatia

Indusketaren zati honetan, bidearen egiturak oso egoera txarrean aurkitu dira. Kasu batzutan ere, liar-zolak dezagertuak zeuden. Edonola ere, beraren antolaketa, Castillo de Piedra inguruan tarteka suntsituta- ko harzoletan ikus daitekeenez, Zallarena bezalakoa zen.

Toki batzutan eskuz egindako zundaketak burutu ziren, Errege-bidearen harzolen gabezia erakutsiz. Kadagua ibaiatik hurbil, Nocedal-eko Adarrerako 70 m. inguruko zati batean, nabarmena da harzolen eza.

Azkenean, 5 m. inguruko zati txiki batean, Casti-llo de Piedra-ren aurrean, ibaitik urbileko mendia hegalaren aterrazamendu artifizial batean, harzolaturiko bidearen lagin bat aurkitu zen.

Galtzadaren eskuzko indusketari ekin zitzaion, bere hondaketa egoera konprobatuz. Bakarrik bloke haundien zintarria kontserbatzen zuen eta harzolen hasiera. Kasu honetan, eta bidearen hestueragatik, hezur bakarra izan behar omen zuen, dokumentatu ezin izan genuena zeharoko hondaketa jaso bait zuen.

Zallaren kasuan bezala, ebaketa estratigrafiko bat egin zen bidearen fase kronologiko dezberdinak ikus- teko. Prestaketa maila bi ikusi ziren, azpiko ibai-buz- tinetan finkatua. Maila bi hauek trinkotutako are buz- tintzuak zituzten, legar eta harri koskor ugariz here baitan bideari trinkotasuna, lotura eta iragazgaiztasu-

na emateko. Alderatzeko datu bezala, aipatu beharra dago galtzadari oinarri egiten Zion rudus edo strrtr:~- men maila Zallakoarena baino lodiera gutxiagokoa zela.

Egituren antolaketagatilc Zallakoaren garaikideak dira. Ez dago zati horren harzolekin dezberdintzen den elementurik eta gainera, dokumentuak ezagutzen dira (ikusi bideraren konponketen epigrafea) bidearen harzolen erabilpen eta konponketa fase dezberdinak zehazten dutenak.

Bide honen bertan behera uztea agerikoa zen, lan- darediaren betetzeagatik erakusten zuen egoeragatik, zuhaiztiagatik (galtzada hondatu duten erroketak) eta gainerantzeko floragatik. Gaur egungo errepidearen erabilpena eta abelzain bidezidor berrien zabaltzeak, beste bideen erabilpena ekarri du nekazal eta abel- tzain lursailen artean igarotzeko.

VI. ONDORIOAK

Zalla eta Balmaseda arteko bidearen ikerketa dokumentala eta arkeologikoa eta gero, ez dago inongo elementurik pentsarazten duena beraren eraikun- tza XIX. mendea baino lehen (harzolaturiko bideari dagokionez). Ez dira datu fidagarriak lortu ustezko kostaldeko Donejakue bide batekin erlazioan jartze- ko. Izan ere, arkeologi datue.k argitara jarri dute ez dagoela Gaur Egungo-Aro Berriko harzolen baino hondar zaharragorik.

KOBiE (Antropologia Cultural n." I? ), año 2(H06l07

LA CALZADA DE ÉPOCA MODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) 351 EL CAMINO REAL (TT. MM. DE ZALLA Y BALMASEDA, BiZKAIA)

BIBLIOGRAFÍA

Abásolo Álvarez, J.A.

1975 Comunicaciones de la época romana en la Provincia de Burgos. Publicaciones de la Excelentísima Diputación Provincial de Burgos. Burgos.

Abásolo, J.A.; Loza, L.R., Sáenz de Buruaga, L.R.; Blázquez, J.A.

1984 La llamada vía Pisoraca-Flaviobriga. Alta- mira, 44, Santander:.

Arias, G.

1987 Repertorio de caminos de la Hispanici romana. Cádiz.

1994 La extensión de la Gallaecia romana. El Miliario Extravagante, 48. Málaga: 24.

Bands y Aguirre, J.L.

1984 La llamada vía Pisoraca-Plaviobriga. Alta- mira, 44, Santander

Barrio Loza, J.A.

(ed.) 1991 Viccaya. Arqueología, Urbanising y Arquitectura histórica.. Bilbao y su Entorno. Las Encartaciones, Vol III. Diputación Foral de Vizcaya.

Bickaia, Arqueología, Urbanismo y Arquitectura Histórica III. Bilbao y su entorno. Las Encartaciones. Biz-kaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Zamudio.

Basterretxea, A.

1993 «La infraestructura viaria de la villa de Durango (Viccaya). IV Congreso de Arqueo-logía Medieval Española (CAME), Torno III..

2002 Bermeotik Gaztelerrira. De Bermeo a Casti- lla. Bilbao.

Carandini, A.

1981 Stogie dalla terra. Manuale dello scavo archeologico. Turin.

Casanovas, T.

(coord.) (1990) Bickaiko presale. Presas de Vizcaya. Departamento de Cultura de la Excma. Diputación Foral de Vizca-ya, Bilbao.

KOBIE (Antropología Cultural n.° 12), año 2006107

Casanovas, T.; Candinas, B.

(coord.) 1992 Bizkaiko zubiak / Puentes de Bic-kaia. Departamento de Cultura de la Excma. Diputación Foral de Vizca-ya, Bilbao.

Díaz y Díaz, M. C.

1999 Las peregrinaciones y la peregrinación a Santiago. V CAME, Vol. 1. Valladolid: 417-422.

Díaz García, M. S.

1998 La Molinería tradicional en Las Encarta- clones. Museo de Las Encartaciones y Jun-tas Generales de Viccaya. Bilbao.

Escribano, J.M.

1760 Itinerario español o guía de caminos para ir desde Madrid a todas las ciudades y villas nlás importantes de España y para ir de auras ciudades a otras y algunas cortes de Europa..

Fernández Fonseca, M.J.

1996 Nuevos restos viarios romanos en el norte de Burgos. Vía Flaviobriga-Iuliobriga. Intento de reconstrucción del trazado por medio de los Sistemas de Información Geográfica. Veleia, 13. Vitoria-Gasteiz: 146-151.

García Camino, I.

2000 Los orígenes de la Iglesia de Santiago en Bilbao. La Catedral de Santiago (Bilbao). Bilbao: 63-80.

2002 Arqueología y poblamiento en Vizcaya, siglos VI-XII: la configuraciónn de la socie-dad feltdal. Bizkaiko Foru Aldundia-Diputa-ción Foral de Bizkaia. Bilbao.

García Camino, I.; Torrecilla, M. J.

2000 Las iglesias, centros de poder y organiza- ciôn territorial (el papel de las iglesias en la reorganización del poblamiento en los casos de Viccaya y Ayala: siglos IX y XIII). Actas del V Congreso de Arqueología Medieval Española.: 717-726.

García de Cortázar, J. A.

1978 Las villas vizcaínas como formas ordenado- ras del poblamiento y la población. Las for-mas de poblamiento en el Señorío de Vicca-ya.. Bilbao: 69 y ss.

(coord.) 1991

352 FERNANDO SÁNCHEZ HIDALGO. JORGE MORIN DE PABLOS. RAFAEL BARROSO CABRERA. MARTA ESCOLÁ Y MARIO LÓPEZ RECIO

García de Cortázar, F.; Montero, M.

1980 Historia de Viccaya, Torno I-II. Editorial Txertoa. San Sebastián.

García Díaz, P.

La vía de la Mesa en Su tramo costero. Nue-vas Aportaciones: 609-656.

Gorrochategui, J. y Yarritu, M.J.

1984 Carta Arqueológica de Vizcaya. Segunda parte: materiales de superficie. Cuadernos de Arqueología de Deusto. Departamento de Cultura de la Excma. Diputación Foral de Vizcaya, Bilbao.

Inés, F.; Lecanda, J. A.; Rodríguez, J•J.

1999 Caminería histórica por el norte de Burgos y rutas de peregrinación. V CAME, Vol. I. Valladolid: 467-478.

Labayru, E.

1968 Historia General de Viccaya, Vol. I-IV.. Bil- bao.

Larrea Sagarminaga, M. A.

1974 Caminos de Vizcaya en la segunda mitad del siglo XVIII. Enciclopedia General Vasca, V.. Bilbao..

López, S.

1 809 Nueva guía de caminos para ir desde Madrid, por las ruedas y herradura, a todas las ciudades y villas rocs principales de Espacia y Portugal y también para ir de rucas ciudades a otras.

Madoz, P.

1845-1850 Diccionario Geográfico-Estadístico-His-tórico de Espacia y sus posesiones de Ultramar. Burgos.

Magallón Botaya, M" Á.

1997 La red viaria romana en el País Vasco. Istu- ritc, 8. Donostia-San Sebastián: 207-231.

Marcos Muños, J. L.

1982 Carta Arqueológica de Vizcaya, primera parte: yacimientos en cueva. Universidad de Deusto. Departamento de Cultura de la Excma. Diputación Foral de Viccaya. Bil-bao.

Menéndez Pidal, G.

1951 Los cominos en la Historia cíe España. Madrid: 40.

Meneses, A.

1622 Repertorio de caminos ordenado por Alonso de Meneses. Valladolid.

Nolte y Aramburu, E.

1991 Breves notas introductorias al estudio etno- histórico del Camino Real de Burgos a Ber-cedo (S. XIX). Kobie (Antropología Cultu-ral), 5. Bilbao.

1992-93 Caminos Reales y leguarios de Vizcaya (siglos XVIII y XIX). Kobie (Antropología Cultural), 6. Bilbao.

Rodríguez Colmenero, A.; López Rojo, M.

1979 Nuevos miliarios de Maximino de la via Pisoraca-Castro Urdiales aparecidos en Vizcaya. Kobie (Paleoantropología), IX. Bilbao: 209-216.

Royo Ruiz Marco, A.

1997 Zalla: Estudio histórico-artístico. Bilbao.

Ruiz Carmona, S.

1993 Propuesta metodológica para el estudio de vías medievales. IV CAME, Tomo III.: 989-996.

Solana Sáinz, J.M.

1974 El Mi ario del IMP. CAESAR DOMITIANVS AVG. Aportación al estudio de la Vía Pisoraca - Flaviobriga. Dunas, 2, Valladolid: 343-345.

Soria y Puig, A.

1991 El Camino de Santiago. I: Vías, viajes y via- jeros de antaño.. Madrid.

Torrecilla, IVP J.; Barrio, J.A.; Aguirre, L.

1991 Guía ciel Camino de Santiago en Viccaya.. Bilbao.

Vázquez de Parga, L.; Lacarra, J.; Uria, J.

1948 Las peregrinaciones a Santiago de Compos- tela.. Madrid: 499-508.

Villuga, P. J.

1546 Repertorio de todos los caminos cle España. Valladolid.

<0131E Antropología Cultural n." 12). año 2006/{)7

LA CALZADA DE ÉPOCA NIODERNA ENTRE ZALLA Y BALMASEDA (VIZCAYA) 353 EL CAMINO REAL (TT. M M. DE ZALLA Y BALMASEDA, BIZKAIA)

VVAA.

2001 Patrimonio Histórico de Vizcaya, Encarta- ciones I y II. Kultura Saila I Departamento de Cultura. Bizkaiko Fort Aldundia-Diputa-cion Foral de Bizkaia. Bilbao.

Ybarra y Bergé, Javier

1 958 Catcŕlogo de Monumentos de ui:.cava. Bil- bao.

Eskuz Idatzitako Iturrriak

Z.U.U.A.: Zallako Udalbatzaren Udal Artzibategia.

KOBIE (Antropo unía Cultural n.° 12), año 2006(07

—.-.~•••~•••••••••..,., mtr.rn~r+rn*!.rtm.mrrn .~..+.vaf~*f~+ep~~wAm+~ol+~K-a~.Mn«+men.w+neevmm~e~mnlmY~r!~,Tf~.Y.mMSUxn.anM¢NM1wSR~wrt%PKV.P.R51C4NIN.AJIhNfhR~011((9'A'

Vr.cT+mrf'+;rr, , mmpmrnn. . . ....

ZALLA ETA BALMASEDA (BIZKAIA) ARTEKO ARO · PDF fileKOBIE (Serie Antropología...

Documents

Transcript of ZALLA ETA BALMASEDA (BIZKAIA) ARTEKO ARO · PDF fileKOBIE (Serie Antropología...