XVIII. eta XIX. mendeetako Azpeitiko euskal testu batzuk · ratuko zuen Indietako ekonomia- eta...

XVIII. eta XIX. mendeetakoAzpeitiko euskal

testu batzuk*

JUAN MADARIAGA ORBEA**JOSE ANTONIO AZPIAZU***

JERARDO ELORTZA****

SARRERA

Azpeitiko herriari buruz egiten dihardugun ikerketa baterako hainbat ar-txibotako dokumentuak arakatzean, erdarazko beste askoren artean eus-

karazko zazpi testu labur ere aurkitzeko zoria izan dugu. Era eta balio des-berdinetako izkribuak dira: merkataritza-gutunak datoz lehen hiruretan,Azpeitiko kontzejuaren agindu batzuk laugarrenean eta herri bereko Sorea-suko San Sebastian parrokiatik Aita Santuari egindako eskari bat azken hiru-retan. Beste atal batean ikusiko denez, idaztankerak ere oso bestelakoak di-tuzte, nahiz eta ehun urteren barruan moldatutakoak diren. Gutunak 1740abaino lehenxeago idatziak dira, aginduak 1786an, eta Erromara bidalitako es-karia 1840an. Egia esan, tarte horretan aldaketa nabariak gertatu ziren Gi-puzkoako gizartearen zein euskararen bilakaeran.

* Egileek, artikulu honetan erabiltzen diren agiriak, Azpeitiko hiriaren historiari buruzko mono-grafiak egiteko helburuarekin, Azpeitiko Udalak sustatu eta finantziatu zituen barnean aurkitu zituz-ten.

Bestalde, Ramon Martin Sukiari, Juan Jose Agirreri eta Joxean Garrori eskerrik zintzoenak adiera-zi nahi diegu, eman dizkiguten iradokizun eta erraztasunengatik.

** Nafarroako Unibertsitate Publikoa.*** Lege-soziologiako Nazioarteko Erakundea.**** Mondragon Unibertsitaea

[1] 5Fontes Linguae Vasconum (FLV), 110 (2009), 5-45

JUAN MADARIAGA / JOSE ANTONIO AZPIAZU / JERARDO ELORTZA

1. AZPEITIKO ALTZAGATARREN XVIII. MENDEKO GUTUNAKEUSKARAZ

Familia ospetsuen sorterri bezala nabarmendu da Azpeitia. Erdi Arotik,baina bereziki Aro Moderno osoan zehar burdingintza eta honen salmentare-kin lotuta dauden abizenak aurkitzen ditugu. Ingurumen honi esker Sevillan(Azpiazu, 1996) azaltzen dira, hiri hau Ameriketako salerosketarako funtsezkotokia baitzen (Otazu, Díaz de Durana, 2008: 193). Azken aukera honek bide-ratuko zuen Indietako ekonomia- eta gizarte-sarean txertatzea, bereziki Cara-casko konpainian, zeinek negoziaketaren alorrean aldaketa nabarmena marka-tzen zuen, horrela, amerikar gizartearekiko harreman egoera sendotzera eramanbaitzituen (Otazu, Díaz de Durana, 2008: 381).

Altzaga familiak, berak bakarrik, biltzen ditu bere baitan aipaturiko ezau-garri horietako gehienak. Burdinolen jabe, Sevillan sendo finkaturik merka-taritza arloan eta sail horietan partaide izanik, bide batez, begi onez ikusi zi-tuzten merkataritza talde handiek (monarkiaren babesean XVIII. mendeansortutakoetan) erakusten zituzten baliagarritasunetan. Familia honen historiaeredugarri ere bada, zeren eta inguruko beste klanekin harreman estua man-tendu baitzuen, bere gizarte- eta ekonomia-maila sendotzeko, bai eta endo-gamia bideratzeko, denbora aurrera joan ahala trinkoagoa bihurtuko dena.

Altzagatarrak ez ziren oharkabean geratu Aro Modernoko kronisten be-gietan. Isastik, Azpeitiko seme ospetsuen artean lau Altzagatar behintzat ai-patzen ditu (Martínez de Isasti, 1850:547-548). Azpeitiari dagozkion proto-koloen artxibategi oparoetan murgildu bezain laster, Altzagatarrek herrianizandako eraginaz garbi konturatzen gara. Azaleko begirada bat aski da fami-lia hau mugitzen zen inguru-giroa nolakoa zen egiaztatzeko.

Oso aspaldikoa da abizen hauen joera endogamikoa. Joan Altzagako1492an Domenja Irusolako bere lehengusuarekin ezkondu zen. Alargunduondoren, berriro ezkondu zen. Oraingoan Maria Bikuñakoarekin. Honekerakusten digu familia ahaltsuen arteko harreman interesatuak hortxe zeude-la. Joane Altzagako bereziki burdin merkataritzaren alorrean aritu zen. Lehenezkontzatik izan zituen semeen joerek ere Gipuzkoako gizartearen gorenekomailan zihardutela frogatzen digute. Altzagako Iñigo doktorea izan zen se-meetan bat; honen ikasketa-gastuak dotearen aurrerapen garrantzitsutzat hardaitezke, ezkontzarako 20 dukat besterik ez baitzuen jaso. Dudarik gabe, di-ru-saririk handiena Maria Altzagakok, alabak eskuratuko zuen, berari emanbaitzitzaion “Zarautz etxeko ugazabandre” titulua1.

XVI. mendearen bigarren erdian Frantzisko Iñiguez Altzagakorekin egitendugu topo. Honek bere herrikide Domingo Lopez Arandiakorekin burdinmerkataritza-elkarte bat eratu zuen. Biek Sevillan gauzatzen dituzte saleroske-tak2. 1575an Frantzisko azaltzen da gidari gisa eta dudarik gabe burdingintzan(ola-munduan) zeukan itzala nabarmena izango zen. Izan ere, Enparanen olaberri bat eraiki ala ez erabakitzeko orduan, Azpeitiko herrian jardun zutenaholkularien artean lehen mailan egon baitzen3. 1575ean Amador, Frantzisko-ren semerik zaharrena, Ana Zabalakorekin ezkontzen denean, maiorazko-lotu-

1 Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa (GPAH), II-4, 262 o.2 GPAH, II-84, 182 o., 1566 urtea.3 GPAH, II-90, 272 o.

6 [2]Fontes Linguae Vasconum (FLV), 110 (2009), 5-45

XVIII. ETA XIX. MENDEETAKO AZPEITIKO EUSKAL TESTU BATZUK

ra aipatzen da jadanik: baditu ordurako Higeretako burdinola handia eta txi-kia, Hesurolako etxearen eta burdinolaren zati bat nahiz errota, eta “ondasunguztiok lotetsiak gera daitezela” adierazten da. Maiorazko-lotura hau berriroazaltzen da 1677an, Iñigo Altzagako deitua beste familia azpeitiar ospetsu ba-teko kide zen Maria Ignazia Altunakorekin ezkondua zegoen garaian4.

XVIII. mendean ere garbi asko ikusten da Altzagatarren agirietan Sevillansendo kokatzen zirela familiaren ondasunak eta honoko zerrendaren bildumada horren adierazgarri:

• Etxeak Sevillan, San Bartolome kolazioan, 75.000 erreal balio zituzte-nak. Baita 11.000 erreal gehitu beharrekoak uraren etxearenak.

• Calzada auzoan beste etxe bat bere lorategiarekin, San Roke kolazioan,33.000 erreal balio zituena. Baita bere uraren etxea 11.000 erreal baliozituena.

• Oinetxe nagusia, 14.020 erreal.Euskarazko eskutitzei dagokienez, 127v. orrian agirian zera esaten da: “nire

arrebak euskaraz idatzia”, bere koinata Altzagako Maria Josefaz ari dela, eta harenitzulpena ere aipatzen da 129-130v orrietan. Euskarazkoekin tartekatuta, erdarazidazten diren eskutitz batzuetan, pribatuak izanik, sinatzaileek halako xehetasunpertsonal eta familiarrak agertzen dituzte, hala nola, “anaia eta jaun nirea”, “Jo-seph de Yerobi nire anaia”. Koinatuak izan arren, anai-arreba gisa idazten diotebeti elkarri. Beste ahaide batzuen aipamenak ere agertzen dira, adibidez “amaan-dre” batena, Isabel eta Josefaren ama zen Barbara Uriarterena, hain zuzen ere.

Hemen argitaratzen ditugun euskaraz idatzitako gutunetako protagonistenizen asko 1742ko dokumentu luze batean irakur daitezke, bereziki AltzagakoMaria Josefa, Manuel Agirrekoren emazte alargundua eta oinordekoa. Emaku-me hau auzitan dabil korrejimenduan bere koinatu Jerobiko Josefekin, Do-nostiakoa eta “hiri hartako Kontratazio-etxean matrikulatutako merkataria”dena. Josef, gainera, Maria Josefaren ahizpa hilaren, Isabel Altzagakoren, sena-rra izan zenez, oinordekoa ere bazela jakinarazten da. Arazoa Domingo TomasArtusa eskribau donostiarraren esku uzten dute5. Bien artean sortutako ezta-baida diru-alorrekoa zen 1.155 pesoren banaketari zegokiona, alegia6.

Liskarra aspalditxotik zetorren, nonbait: Isabelen eta Maria Josefaren ne-ba, Antonio Altzagakoa (maiorazkoa) 1710ean hil zenean, haren seme Anto-nio Jose Altzagakok bereganatu zuen familiaren ondarea. Baina hau ere gaz-terik zendu zen 1726an eta ondasunok artean bizi zen amonari, BarbaraUriartekori, itzuli zitzaizkion usufruktuan goza zitzan. Dena den, Barbararenalaba biek, Maria Josefa eta Isabelek, dirutza horren zati bat erabiltzerik izanzuten euren negozioetarako. Edo, hobeki esan, ahizpa hauen senarrak, Ma-nuel eta Josef, arduratu ziren kapitalaren kudeaketaz. Manuel Agirreko, or-dea, 1734an hil zen eta harrezkero Josef Jerobiko izan omen zen kapitalarenadministratzaile nagusia. Bien bitartean Barbara Uriarte (1736) eta bere ala-ba Isabel (1739) ere hil zirenez, koinatu-koinataren arteko afera bihurtu zenkapitalaren kudeaketa, Maria Josefa ez baitzegoen oso konforme Jerobikematen zizkion kontu-garbitasunekin. Dirudienez, urte batzuetan eztabaidan

4 GPAH, II-455, 129 o., 1677 urtea.5 GPAH, II-601, 95 o., 1742 urtea.6 GPAH, II-601, 116 o., 1742 urtea.



Fontes Linguae Vasconum (FLV), 110 (2009), 5-45 [4]8

jardun ondoren, auzitara jo zuen Maria Josefak 1742an. Auzi bikoitzarekin,gainera: batean bi familion (Agirre-Jerobi) arteko “dares y tomares” batzukargitu eta ebatzi behar ziren; eta bestean Antonio Jose Altzagako ilobaren ja-raunspenaren zatiketa eta banaketa.

Oñatiko unibertsitate zaharrean dagoen Gipuzkoako Protokoloen Artxi-bo Historikoan aurkitu ditugun hiru gutun hauek argitaratzeko orduan ezzaigu arazorik falta izan. Gerora etor daitezkeen zuzenketak baztertzeke,oraingoz bi eratako transkribaketak egitea zela iruditu zaigu egokiena. Ezke-rreko zutabean jatorrizko eskuizkribuan datorrenari ahalik eta hurbilenetikjarraitu gatzaizkio. Eskumakoan, berriz, testuak ulergarriagoak azaltzen saia-tu gara. Hona, bada, ezker-eskuin, transkribaketa biak:

Lehenengo gutuna

GPAH/2/0601

[139. orria]

Nere Anage rezibitu di/tut zurecarta bi, bata notizia tristeareqinzei/na asco sentitu dedan / lizenzia-duonaren [?] erioza/aren gurazoacdaucaen / pena. Asco alegratu naizDn Jose Antonioaen [?] / enpleoazzeina urte asco/an gozazen deseazendi/godan. Ni nago San Pedro / ez-quero charra, egun / yrugarren egu-na oean / sangiguelac artuta. / Este-ban or yzan omen da; / ez zidanabisatu; esago/zu seinora ni fabore-zi/zen naban ori ederra dala; azucraasco estimatu dedala orren fineza /zidarra biralzea. Or diaz (?) / zorzidoboe urreac // enterga eguizcozune/re partez mila grazia/reqin. Ordiaz (?) seidilaz/co bi biorenzat eta /tabacoac albaricoque/ac artu nituala,/ baina charra egonda / eztigot escri-bizen. / Ez adios. Nere mila memo-ria Ysabeli / guziai

Zure ArrebaMª Josepha

[Gutunaren ezkerreko ertzeangoitik behera]

Esaten det biralzen ditudala zor-zi doboe / baina diaz (?) zorzi duca-teco bi euren faltaquin / zeina diran

GPAH/2/0601

Nere Anage rezibitudi/tut zurecarta bi bata: notizia tristeare qinzei/na asco senti tu dedan / lizenziaduon aren erioza/aren [sic] gurazoacdaucaen / pena Asco alegratu naiz DnJose antonioaen [sic] / enpleoaz zeinaurte asco/an gozazen desea zen-di/godan ni nago sanpedro/ez querochara [sic] egun / yrugaren eguna oean/ san giguelac artuta / esteban or yzanomen da / ez zidan abisatu esago/zuseinora ni faborezi / zen naban oriedera da/la azucra asco estima/tu dedala oren fineza / zidara biralzea or-diaz (?) / zorzi doboe [sic] ureac // en-terga [sic] eguizcozu ne/re partez milagrazia/reqin ordiaz (?) seidilaz/co (?)bi biorenzat eta / tabacoac albari co-que/ac artu nituala / baina charaegonda / eztigot escribizen / ez adiosNere Mila memoria ysabeli /guziai

Zure Areba

Mª Josepha

[Gutunaren ezkerreko ertzeangoitik behera]

Esaten det biralzen ditudala zorzidoboe / bainadiaz zorzi ducatecobieuren faltaquin / zeina diran ogeta


Fontes Linguae Vasconum (FLV), 110 (2009), 5-45 9[5]

amabos cuarto ta erdi yuzi ez/cazu sei-nora ori zeina egun meza enzun ez /nago Fraico

ogeta amabos cuarto ta erdi, yuziez/cazu seinora orri (?) zeina egunmeza enzun ez / nago Fraico

Bigarren gutuna

GPAH/2/0601

Nere Anage eztet y/zan notiziazueniq as/paldian eta nago qui/dadozni jaiquizen naiz / egun oro lengo car-tan / abisatu nizun nen/goala olazabalen cartaren zai zeuri renta / tocazenzazu na biral/zeco etori [sic] da carta/ equsico de zun bezela / zeina zuri bi-ral zeco / neucanaz artu det / bur/niapisca bat yruregeta/bi baino merquea-go ezta/bil quintal banacac eta / da-ducaena garestiago // pazien zia beardezu / urengo olazabaleq or/dena di-ran artean / letra libra zen danean /bereala entergatuco [sic] zazu zor zai-tudana bedu/an, bago barica [sic] batenba/satua olazabal [sic] zor ne/banacarta(o)ren ordenaz / enbasatu da len-go aste/an eta onziriq bada / Abisa na-zazu au biral/zeco [sic?] baita buqueaaurq(i)/tu ere barica bata niq zor / de-dana oran [sic] zazpi esqa/tu ta zorziereal [sic] da oran / guizon ondraduabaina / ordena ematende banean (?) /enbasoa eguin baino len / letra libra-tuco digot car/ta biral duazera (?) ola-zaba/lena Seinora Mª Ber//nardariMila carino / damari cartan yzan di-dila bienzat eta si/lac biraldi zala [sic]este/banequin zer costa diran / erderazescribituta / Jabeac equsteco ysabeli pe-pe / noiz etorteco dan caracas/tiq ezaDios zu/re Areba Mª Josepha de / Al-zaga

DomecaAzpeitia

Nere Anage Yerobi

GPAH/2/0601

[190. orria]

Nere Anage eztet y/zan notiziazueniq as/paldian eta nagoqui/dadoz, ni jaiquizen naiz / eguno-ro, lengo cartan / abisatu nizunnen/goala Olazabalen cartaren zaizeuri renta / tocazen zazuna bi-ral/zeco; etorri da carta, / equsico de-zun bezela, / zeina zuri biralzeco /neucanaz artu det / bur/nia pisca bat,yruregeta/bi baino merqueago ez-ta/bil quintal banacac eta / daducae-na garestiago. // Pazienzia bear dezu /urrengo Olazabaleq or/dena diran ar-tean; / letra librazen danean / berealaentergatuco zazu zor zaitudana Be-du/an, / bago barrica bat enba/satua,Olazabal (?) zor nebana cartaren (?)ordenaz enbasatu da lengo aste/an etaonziriq bada / abisa nazazu au bi-ral/zeco, baita buquea aurq(i)/tu erebarrica bata niq zor dedana orain (?)zazpi esqa/tu ta zorzi erreal da orain /guizon ondradua baina / ordena ema-ten debanean (?) / enbasoa eguin bai-no len / letra libratuco digot car/ta bi-raldua zera (?) Olazaba/lena. SeinoraMª Ber//nardari mila carino / damaricartan yzan didila bienzat eta si/lacbiral dizala Este/banequin, zer costadiran / erderaz escribituta / jabeacequsteco. Ysabeli Pepe / noiz etortecodan Caracas/tiq. Ez adios, zu/re Arre-ba Mª Josepha de / Alzaga

DomecaAzpeitia

Nere Anage Yerobi



Hirugarren gutuna

Senora. Rezev/itu det Bero/rren car-ta estimazio andiare/quin, Josephrena-req [sic] eta Olaz/balenarequin bateanZeñaren / contua dago sin duda ondo /formatua; asco extrañatu det / eguin-deuan demostrazioa / Viralduaz pren-dac seguridade/raco, zeñac viraldu naibani/tuere Ignaciorequin enaiz / atrevi-zen eguin eztezan esa/ten devana, emenegongo dira / josiriq etorri diran bezela/ berorrec gusto deban [sic] artean / etaDn Manuel de Acharani// pagatuco za-rizca, milla / ta Vost eun eta amalauerre/al eta emerezi maravedi / cuarto,berorreq Josepheri / zor dirauzanac.

Dn Antonio Alzolararasec milla /escumun rezevi dizala onen / partez;Alvertac ere milla / escumun eta aDsez, Egun (?) / Domequea,

Octubre 12 de 738 (sic)

Berorren criaduIgnacio

mi S. Dª Mª Jspha (sic) de Alzaga

[192. orria]

Senora. Rezev/itu det Bero/rrencarta estimazio andiare/quin, Josepha-renarequin (?) eta Olaz/balenarequinbatean zeñaren / contua dago sin dudaondo / formatua; asco extrañatu det /eguin devan demostrazioa, / viralduazprendac seguridade/raco, zeñac viral-du nai bani/tu ere Ignaciorequin enaiz/ atrevizen eguin eztezan esa/ten deua-na, emen egongo dira / josiriq etorridiran bezela / berorrec gusto deban ar-tean / eta Dn Manuel de Acharani //pagatuco zarizca, milla / ta Vost euneta amalau erre/al eta emerezi marave-di / cuarto, berorreq Josepheri / zor di-rauzanac.

Dn Antonio Alzolararasec milla/ escumun rezevi dizala onen / par-tez; Alvertac ere milla / escumun etaaDs ez, Eguin / Domequea,

Octubre 12 de 738 (sic)

Berorren criaduIgnacio

mi S. Dª Mª Jspha de Alzaga

Aurreko hiru gutun hauek badaukate, gure ustez, alderdi interesgarri-rik. Azpimarratzekoa da, besteak beste, azaltzen dituzten gaiak, ez baitzai-gu ia heldu garai horretako merkataritza-munduko euskarazko lekukotasu-nik. Lehendabiziko bietan Maria Josefa Altzaga azpeitiarrak euskarazidazten dio bere koinatu Josef Jerobi donostiarrari, eta ez familiako gora-beherak agertzeko bakarrik; euren arteko diru-kontuak argitzeko ere bai.Gogoan hartzekoa da, halaber, idazten duena negozioetan ari den emaku-me burges bat dela, Azpeitiko familia aberats bateko kidea, eta gutunarenhartzailea Donostiako merkatari ezaguna dugula. Honek zera adieraztendigu: XVIII. mendean ohikoa izango zela Gipuzkoako handikien artekohainbat familiatan euskara ahoz nahiz idatziz erabiltzea. Baita Donostianbertan ere, batzuetan pentsatu izan denaren kontra. Esan dezagun, gaine-ra, Maria Josefak gaztelaniaz ere itxuran idazten zuela, auzi honetako besteagiri batzuek erakusten dutenez.

Hirugarren gutuna, Ignacio criaduak sinatzen duena, Zumaiatik Azpeiti-ra bidalia izango zen seguruenik. Zerbitzari honi Ignazio Bertiz zeritzan etaez zen nolanahiko morroia, Altzaga andrearen ondasunen administratzailea



baizik, Antonio Altzolaras bezalaxe. Zumaian bizi ziren gizakume biak, gu-tunetariko batean aipatzen den Beduako errenteria famatu eta estrategikotikhurrean, alegia. Dena den, eskutitz hauek gureganaino iritsi baldin badira,auzi baten espedientearen barruan froga-gehigarri gisa erantsi zirelako izangoda ziurrenik. Beraz, halako gehiago topatu gura izanez gero, protokolo etaantzeko fondoetan sistematikoki eta sakonago arakatu beharko genuke. Ho-rrek beste zerbait ekar diezaguke gogora: euskaraz idatzitako beste hainbatgutun, txartel edo mezu egon zitezkeela, baina eskribauen paperen artean ja-so ez zirelako, betiko galdu direla; edota oraindik ere hor aurki daitezkeela ar-txibategi publiko nahiz pribatuetan ikerlarien zain.

Euskara-motari erreparatzen badiogu, bada alderik lehenengo gutun bieneta hirugarrenaren artean. Esku desberdinen zantzuaz gain, egilearen jato-rriak ere izan dezake horretan eraginik. Hartarako, jakina, Ignazio Bertizenjaioterria eta ibilbidea zeintzuk izan ziren jakin beharko genuke zehazki. Egiaesan, hizkera-mota biak dira orduko gipuzkeraren eremuan sartzeko modu-koak, baina euskalkietan adituak direnek ñabardura adierazgarriak sumatukolituzketela iruditzen zaigu. Oro har, Maria Josefaren euskara txukuna baldinbada ere, Ignazio “alfabetatuagoa” dela esan daiteke. Batez ere, garaiko orto-grafiari bagagozkio. Altzaga andrearen idazkeran hitzen eta batez ere aditzenebakera “anarkiko” samarra bada, Bertizena “arautuagoa” da, hamar bat urtelehenago kaleratu zen Manuel Larramendiren gramatikari dagokionez, behi-nik behin. Dena den, Bertizek, oro har, lexiko mordoilo edo erdaltzaleagodarabil: rezevitu, formatua, demostrazioa, extrañatu, prendac seguridaderaco,atrevizen, eta abar. Hori garai hartan, behin baino gehiagotan aipatua izandenez, kultura-seinaletzat ere har zitekeen: “horrek erdara asko daki” fama-tua, alegia.

Gutunen hizkerak badu bitxitasunik eta filologoek badutela zer arakatupentsatzen dugu, batez ere gipuzkera zaharraren ezagutzarako. Behin behine-ko eta presazko hurbilketa batean bi alderdi bakarrik aipatuko ditugu: aditz-formak eta lexikoa:

Azpimarragarriak dira, besteren artean, diaz, deu, digot aditz-laguntzai-leak, edota bi aldiz azaltzen zaigun ez adios agur-formula, iparraldeko ezadiorik ezagunagoaren senide izan daitekeena. Bestalde, aztertzekoa litzatekefonetika aldetik Maria Josefaren gutunetan salbuespenik gabe ageri den “r”bakarraren erabilera: chara / yrugaren / edera / zidara / etori / urengo / ba-rica / ereal, eta abar. Kontuan hartzekoa da, halaber, hiru bider irakur daite-keen anage horren transkribaketa ere. Hona hemen sailkaturik aipaturikoelementu jakingarri batzuk:

Adizkiak

I. gutunean:

dedan (sentitu) / dedala (estimatu) / ditut (rezibitu) / naban [nauen] (nifaborezizen) / nituala (artu) / digodan [diodan] (deseazen) / eztigot [eztiot](escribizen) / zidan (ez z. abisatu) / eguizcozu [egizkiozu] (enterga) / naiz(alegratu) / da (or yzan omen) / dala (ederra) / diaz [dira?] (or d. zorzi doboe/ or d. seidilazco (?) bi / baina d. zorzi ducateco) / nago / daucaen [dauka-ten] (gurazoac d. pena) / esagozu [esaiozu].



II. gutunean:

eztet (yzan) / det (artu) / dedana (zor) / debanean (?) [duenean] (ordenaematen) / dezun (equsico d. bezela) / dezu (pazienzia bear) / nebana [nue-na?] (zor) / zaitudana (zor) / diran [didan] (ordena d. artean) / digot [diot](letra libratuco) / nizun (abisatu) / dizala [ditzala] (biral) / nazazu (abisa) /naiz (jaiquizen) / da (etorri) / danean (librazen) / da (enbasatu) / bada (onzi -ric) / dan (noiz etorteco) / zera (?) (biraldua) / diran (zer costa) / zazuna [zai-zuna] (tocazen) / zazu [zaizu] (entergatuco) / didila [dadila] (yzan) / nago /nengoala / eztabil / daducaena [daukatena] / neucanaz.

III. gutunean:

det (rezevitu / extrañatu) / deuan, devan? [duen] (eguin) / deuana, deva-na? [duena] (esaten) / dirauzanac [dizkionak] (Josepheri zor) / banitu (viral-du nai) / dizala [ditzala] (rezevi) / enaiz (atrevizen) / dira / diran (etorri d.bezela) / zarizca [zaizkio] (pagatuco) / eztezan (eguin) / dago.

Lexikoa

I. gutunean: anage / azucra / zidarra / doboe [dobloi] (sic, bi aldiz) / en-terga (eguizcozu) / seidila (?) /ez adios / ducateco / cuarto.

II. gutunean: anage / burnia (sic) / quintal / letra / entergatu(co) / bagobarrica / onziriq / buquea / enbasoa (eguin) / ez adios / domeca.

III. gutunean: berorren, berorrec, berorreq / rezevitu, rezevi / extrañatu /prendac seguridaderaco / atrevizen / erreal / maravedi / cuarto / escumun (sic)/ adios ez / egun (?) /domequea / criadu.

2. GOBERNU ONERAKO AGINDUAK, 1786KO URTARRILAREN5EAN

Garai batean honelako agindu-motak urtero onartu edota berritzen ziren,herri bakoitzeko alkatearen aginduz. Erretoreak, berriz, pulpitutik irakurtzenzituen urteko lehen igandeko herri-mezaren eskaintzaren ondoren. Horrega-tik testu hauen data berdintsua izaten zen, urtarrileko lehen astekoa. Edukiabera ere ez zen asko aldatzen herri batetik bestera eta nahiko antzekoak iza-ten ziren urteetan zehar.

Arau hauek euskaraz (“en lengua vulgar vascongada”) zabaltzen zitzaizkienherritarrei, inork ezjakintasunik argudia ez zezan. Erretoreek lan bikoitz ho-nengatik diru-kopuru bat kobratzen zuten: batetik pregoilari-lanari zegokio-na eta bestetik hizkuntz bitartekaritzari; azken xehetasun hau ongi doku-mentatua dago, hasi XVI. mendean eta XIX.eko hamarkada batzuk pasatu arte.Mende hau aurrera joan ahala, ordea, elizgizonek gero eta eragozpen handia-goak jartzen zituzten, azkenean itzulpenak egiteari uko egin ziotelarik.Gehienetan apaizek erdarazko testuaren euskarazko ahozko ordaina ematenzuten soilik; hau dela-eta, ez daukagu bertsio hauen testigantza idatzirik. Ka-su banaka batzuetan ez da horrela gertatu eta bertsio biak gorde dira. Osoarraroa bada ere, inoiz gaztelaniazko izkribua galdu eta euskarazkoa bakarrikheldu zaigu.

Administrazio zibilari dagokionez, euskaraz idatzita ezagutzen diren tes-tuen zerrenda oso murritza da. Duela urte batzuk antologia bat argitaratu zen(Treviño, 2001), 1616tik 1935era bitartean sortu ziren testu-mota hauekin.Bertan era guztietako 79 idatzi biltzen dira, ordenantza, dekretu, udalerri ez-berdinen arteko posta-trukaketa ofizial, eta abar. Baina 79 hauetatik bi agirisoilik dira XVII. mendekoak eta 15 XVIII.ekoak. Beraz, testu gehienak “Aro fo-raletik” at geratzen ziren. Aztertzen ari garen testuari lotzen zaizkionak etaoraindik gordetzen diren ordenantzak honako hauek dira: 1754. urte ingu-ruan Pedro Cano Mucientes (Ordenantza hauen lehen argitalpena: Mujika,1980) Probintziako Korrejidoreak Eibarrentzat argitaratu zituenak. Berako-ak, XIX. mendearen hasieran (datarik gabe) herriko Alkatearen aginduz (Or-denantza hauek ezagutzera eman zituzten: Idoate eta Villanueva, 1981). Goi-zuetakoak, 1825ean (Satrustegi, 1996a) udalak sortuak; Tolosakoordenantzak (Euskara Juridikoaren Mintegian, 1995), berriz, 1875 inguruanaldarrikatu ziren eta hautaketa-prozesuari dagozkion gorabeherak euskarazgordetzen dira, baina ohiko aginduak gaztelaniaz daude.

Orain arte aipaturikoak ezin ditugu ordenantzatzat har zentzu hertsian,ez baitute udal-bizitzaren eremu guztiak era zabal eta osoan kontuan hartzen.Ordenantza kontsidera ditzakegun bakarrak Usurbilgoak (1888), eta Goizue-takoak (Satrustegi, 1996b) (1897) dira: 98 artikulurekin lehena eta 87rekinbigarrena. Azken honetan euskarazko bertsioa ezagutzen dugu, gaztelerazkoagaldu egin baita.

Hemen aurkezten ditugun Azpeitiko8 agindu hauek, egituragatik zeintestuinguru historikoagatik, Eibar, Bera eta Goizuetakoekin aldera daitezke.Seguruenik berdintsuenak 1825eko Goizuetakoak dira. Hauetan, hamar ar-tikulu eta beste hiru eranskinetan, ondorengo gaiak aipatzen dira: jolasakmeza-denboran; tabernatik irteteko orduak; danbolinteroek txistua jotzekodebekua iluntzeko “Abemarietakoaren” ondoren; ezkilak jotzeko debekua or-du horietan; kanta lizun eta zantarrak; zuhaitzak botatzea; ardoaren eta olio-aren neurriak; ogiaren kalitatea; ezkontza-bazkari edo ondra-bazkarietara joa -tea; gurdien kontrola; pilota jokorako murrizketak eta hildako ganaduei lurematea. Beraz, Azpeitikoen edukia dute baina gai gehiago kontuan hartuta.

Aztertzen ari garen kasuan, Azpeitikoan, sei agindu bakarrik daude etahauek oso laburrak eta zehatzak dira.

Lehena izaera orokorreko agindua da: tabernak itxita egon behar zutenigande edo jai-egunetako goizetan, meza nagusiak irauten zuen bitartean, etaarratsaldeetan, bezperen ordutik arrosarioa bukatu arte.

Bigarrena, aipaturiko elizkizunek irauten zuten bitartean, inork ezin zuenpilotan jokatu, are gutxiago elizako ataripean.

Hirugarrena, tabernako bezeroak etxera joan behar zuten ezarritako or-duan.



7 Ordenantza hauek bere garaian izenburu honekin argitaratu zituen: Usurbill-ko erriyaren orde-nanzak, [Donostia]: Imprenta Baroja, 1888.

8 “Auto de buen régimen y gobierno”, 1786/1/5, GPAH, 2/0700, 5r-7r oo.


Cinco de henero de 1786Auto del Sr Alle. acerca del buen regi-men y govierno

En la villa de Azpeitia a cinco dehenero de mil setecientos / ochenta yseis: Dn Nicolas Ignacio de Altuna yOssa Alle. y Juez ordin. / de esta dhaVilla de Azpeitia. Dijo, que para elbuen regimen y govierno debia / man-dar, mandaba y mando las providen-cias siguientes: Que todos los di/as fes-tivos asi los de guardar, como los demasdel año esten cerradas las Taverna(s) /durante los oficios de missa maior de laParroquia, y por las tardes desde las /Visperas, hasta que se concluian las de-mas oraciones hasta concluido el Rosa-rio: / Que en los mismos dias festivosnadie juegue por las mañanas hastaque sea / acavada la misa maior asi apelota como a bolos, ni otro genero dejuego / publico y mucho menos se jue-gue ni meta ruido en los atrios, y Por-ticos de la / Parroquia, y de los Con-ventos, donde en ningun tiempo espermitido haia / juegos; pero a propor-cion serán castigados, con mas rigor losque jugando, o / de otro modo causenbulla en las horas, en que se digan losoficios divinos, u(?) / otras devocionespublicas: Que los Caseros, herreros, ygente jornalera / se retiren de las Ta-

Traducción de las providenciascontenidas en el auto antecedente

Azpeitico errian ill belzaren bos-tian Christo jaio zala milla Zaz/pireuneta larogueta sei urte: Dn. Nicolas Ig-nacio Altuna eta Ossac / Alcate, etaJuez ordinarijo erri onetacua: esan duregize [sic], eta go/vernu oneraco biardebala aguindu, aguincen debala, etaaguindu ditu / providencija seguicendiranac.

Jaiegun gucietan, dirala igandiac,nola beste gañerazco urtecoac, / egonditezela ichijac tavernac ParroquijacoMesa naguci [sic] bitartian, / eta arra-zaldetan [sic] vesperac asizen dirane-tic acavatu ditecen artian beste de-vo/ciuac eta errosarijua: Jaiegun esandiranetan ez dezala iñorc jocatu / goi-cetan acavatu derin [sic] artian mesanagusija [sic] ala pelotan, nola bole-tan, / ezeta ere beste joco genero pu-blicotan eta asco guichijaco [sic] jocaderilla, eta / sartu ero eguin dezelabullaric Parroquijaco, eta Conventu-betaco atrijo / eta Porticubetan, ceñe-tan ez da iñoiz ere permitituba, izanditezela jocuac, / baña proporcijozizango dira castigatubac, rigore guei-jagorequin joca/zen ero beste moduzcausazen debenac bulla hordu [sic]

Laugarrena, herritik kanpora bizi ziren emakumeak, eta zereginen bateanbertan zeudenak, etxera abiatu behar zuten, gutxienez, otoitz-ordua baino or-du erdi lehenago.

Bosgarrena, denden ateek eta leihoek (botikakoek izan ezik) itxita egonbehar zuten jai-egunetako ofizioek irauten zuten bitartean.

Seigarrena eta azkena, baserrietan ostaturik ez ematea kanpotar pobreei. Agindu hauen inguruan honako hau gaineratzen zen: inork ezjakintasu-

nik alega ez zezan, euskarara itzulitako bandoan argitaratuko zirela.Euskarara itzulitako beste antzeko ordenantzekin eta gazteleraz edo

frantsesez dauden beste hainbatekin alderatzen baditugu, ez dute, egiazki,ekarpen berririk egiten. Agiri hauen garrantzi bakarra da euskarazko testujuridiko publikoen bilduma murritzari beste lagin bat gehitu ahal izatea etaera horretako itzulpenak moldatzen zituzten herrien zerrenda pittin bat lu-zatzea.



vernas, y vaian a sus Casas a las horasseñaladas en / los mandatos añales.Que las mugeres de qualquiera edad,que vivan // fuera del Pueblo, y susarravales salgan, y se dirijan a sus Ca-sas / media hora antes de las oraciones,bien entendido, que solo se libraran /de ser castigadas, quando succeda, quepermanezcan en el Pueblo por / algu-na ocupacion indispensable y precisa,que no haian podido eva/cuar antes dela hora señalada: Que todas las venta-nas y puertas / de las tiendas de trato,y negociacion (eceptuando solamenteaquellas / en que solo se vendan reme-dios de votica) esten cerradas durantelos / oficios de misa maior, y por la tar-de hasta que se acaven Visperas y / Ro-sario en los dias de fiesta entera, perobien podran estar aviertas / los dias,que no son de precepto de guardar, y fi-nalmente, que en nin/gun caserio se déposada a pobres forasteros; Y para queestas provi/dencias lleguen a noticiadel publico, y nadie alegue ignoranciase hara pu/blicar por vando traducidasal idioma vascongado: Por este ……/asi lo probeio, mando, y firmo, y en fede ello io el esño

Dn. Nicloas Ignacio

Ignacio Josef de Vicuña y Basazabal

arietan, ceñetan dau/den esaten ofici-jo divinuac, eta beste devocijo publi-cuac: Baserrita(r) // Errementarijac,eta guende [sic] jornalecua Erretiraditezela, eta / juban beren echeetarahordu señalatubetan urteeroco [sic]manda/tuetan: Emacume eroceñ eda-detaco vici diranac erricorpuz eta /bere arrabaletatic campora irten deze-la, eta jun chusen beren eche/etaraAve Mariacuac baño ordu [sic] erdibat lenago, ondo adituric / ece baca-rric libratuco dirala izatetic castigatu-bac, sucedicen da/nian daguala erri-corpuzian ero puebluan ocupacijoindispensable / edo precisoembatega-tic [sic?], ceña ezin despachatu izandeben ordu / señalatuba baño lenago:Tratu eta negocijuetaco denda gucie-taco / leijo, eta atiac (eceptuacen, eroapartacen dirala aryec, ceñetanba/carric zalzen dira [sic] boticacoerremerijuac) egon ditezela ichijac /Mesa nagucico [sic] oficijuac eguitendauden bitartian eta arrazal/detanacavatu artian vesperac eta Errosari-jua Jai osuetan / baña ondo egon li-tezque iriguijac [sic] egun arietan, ce-ñac ez dira [sic] / obligaciozcua, edopreceptoz gorde biar diranac, Azque-nengo baser/ritan ez derilla eman os-taturic campoco pobreri [sic]: forma-tu izan du/ autuba providenci ezan[sic] diranen gañean, eta aguindu tra-ducitu/turic euzquerara [sic] emandi-tezela [sic] enzutera, allega ditezenpublicuaren / noticijara, eta iñorc ale-ga ez dezan ez cequizala.

Es traducion de las providenciascontenidas en el precedente auto, / deque certifico

Ignacio Josef de Vicuñay Basazabal



Fe de haverse publicadolas precedentes providenciasCertifico io el escribano de S.M.

del numero, y auintam. / de esta villade Azpeitia, que oi dia de la fecha in-continenta, que se ha / concluido laMissa Popular de la Parroquial de es-ta (?). con tambor vatiente, / y voz deJuan Antonio de Berastegui Pregonerode esta dha Villa se / han publicado enidioma bascongado [sic] en las puertasde la Casa Concegil de / la misma lasprovidencias precedentes; Y para queconste firme en esta expre/sada Villa deAzpeitia a seis de henero de mil sete-cientos ochenta y seis

Ignacio Josef de Vicuña y Basazabal

Itzulpen honek darabilen euskara ere patxada gehixeagoz aztertzea mere-zi duela iruditzen zaigu. Lehen saio honetan hiru alderdi hauek nabarmen-duko genituzke: hitz-ordena, batez ere erlatibozko esaldietan, zein erlatiboa-ren erabilera, aditz-forma batzuk eta epentesiak.

Hitz-ordena

Juez ordinarijo erri onetacua / guende jornalecua / emacume eroceñ edade-taco vizi diranac / autuba providenci ezan (sic) diranen gañean

Aguindu ditu providencija seguicen diranac / jaiegun esan diranetan / hor-du señalatubetan urteeroco mandatuetan /

Zein

ceñetan ez da (sic) iñoiz permitituba / ceñetan dauden (sic) esaten oficiodivinuac / ceña ezin despachatu izan deben (sic) / ceñetan bacarric zalzen di-ra (sic) / ceñac ez dira (sic) obligaziozcua (sic), edo preceptoz gorde bihar di-ranac /

Adizkiak

debala [duela] (biar d. aguindu / aguincen d.) / deben [duten] (ceña ezindespachatu izan d.) / dezela [dezatela] (irten) / derin [dadin] (acavatu d.) /derilla [dadila] (joca d. / ez d. eman ostaturic) /

Epentesiak

(juez) ordinarijo / providencija / ichijac / parroquijaco / errosarijua / nagu-sija / guichijaco (sic) / atrijo / proporcijoz / gueijagorequin / oficijo, oficijuac /devocijo / ocupacijo / negocijuetaco / leijo / erremerijuac / iriguijac (sic) / notici-jara.

Baina errian / jaio / gucietan, gucietaco / eta devociuac ere ageri dira.



3. AZPEITIKO SAN JOSEREN KOFRADIAKO INDULJENTZIAK1840AN9

Tradizioak zioen Azpeitiko San Joseren kofradia 1704an sortua zela; izanere, lehen kudeaketa-lanak urte hartan egin baitziren. Dena den, 1705ekootsailean Azpeitiko hainbat herritar bildu ziren eta boterea parrokiako erreto-reari, Ignazio Altzagari, eta beste herritar bati, Frantzisko Arrutiri, eman zieten,eratu nahi zen Ermandadearen sortze-agiria idatz zezaten, “santuaren benera-zioa areagotzeko eta garbitokiko arimei laguntzeko” (“para mayor veneración delsanto y sufragio de las ánimas”)10. Hartara, kofradia onartu ondoren, honelako-etan ematen ziren induljentziekin gauzatu zen. Baina, agiriak galdu zirelako be-harbada, edo beste arrazoiren batengatik, urte askoan ari zen kofradia orde-nantzarik gabe. Horrenbestez, Iruñeko apezpikuak, 1832ko abenduaren 3anparrokiara bisitan etorri zenean, ordenantzak berriro moldatzea agindu zuen.Ondorioz, kofradiakideak 1833ko maiatzean bildu ziren eta erretoreari eta bes-te ordezkari batzuei eskatu zieten berriro sortze-agiria idaztea eta onarpenerakoaurkeztea. Horrela egin zuten eta proposamena onartua izan zen11. Baina osogauza garrantzitsua falta zitzaien: ermandade hauek egiten zuten induljentzienkudeaketaren onespena hain zuzen ere, ez baitzuten hori frogatzeko agiririk, az-ken urteetan izandako gorabeherekin galduak zirelako. Parrokiako erretoreak,Jose Manuel Abaliak, 1840an erabaki zuen Gregorio XVI. Aita-santuari eskaribat egitea, San Joseren kofradiak tradizionalki zituen induljentziak berritu zi-tzan. Eskariak aldeko erantzuna izan zuen, eta hori oso garrantzitsutzat hartuzuten kofradiakoek. Horregatik, tramiteak eragindako dokumentazioa hiruhizkuntzatan jaso zen: latinez, euskaraz eta gaztelaniaz. Hiru testu dira: lehenainduljentziak berritzeko erre eta Aita Santuak honi ematen dion erantzuna; bi-garrena kofradiakideek irabazitako induljentziak defuntuen arimen alde erabilzitezen egindako eska, hau ere Aita Santuaren erantzunarekin; eta hirugarrenaaurreko eskari bier onarpenaren dekretu osagarri bat dakarrena. Kontzesio ho-ni garrantzi handia eman zitzaion, dudarik gabe, euskarara eta gaztelaniara eginbaitziren transkripzioak, kaligrafia oso landu eta dotorearekin. Latinezkoak,berriz, ohiko itxura arrunta du.

Badakigu, jakin, eduki erlijiosoa duten euskarazko testuak, eskuizkribuaknahiz editatuak, ugariak direla eta XX. mendera arte gehien ezagutzen dire-nak. Hala ere, ezohikoa da testuak berak izaera ofiziala izatea eliz adminis-trazioan. Honetan elizak estatuaren irizpide berberari jarraitu zion: agiri ofi-zialak hizkuntza bakar batean moldatzen zituen, gaztelaniaz edo frantsesez,latin hutsean idazten ez bazituen. Dena den, sekula ez zuen baimentzen bes-te herri-hizkuntza bat (lengua vulgar) erabiltzea, euskara adibidez. Beraz, gor-detzen diren euskarazko testu erlijiosoak, gehienak katiximak, sermoiak, de-bozio-liburuak, eta antzekoak ditugu. Badira, baina nekez aurki daitezkemota honetako testu administratiboak.

9 Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa (DEAH) 06.046 (1569/009-01). Cofradía de San José1833-1907.

10 Iruñeko Elizbarrutiko Artxiboa (IEA), c/1.376, zk. 35, Cofradía de San José, 1705.11 GPAH, 2/000753, 177-178 ff; 24/5/1833; IEA, c/ 3.092, zk. 5, 1833.



12 Azpeitiko Udal Artxiboa (AUA), 430-06 (1838).

Aita Santua

Jose Manuel de Abalia, San Se-bastian Soreasu-co Eliza nagusiarenErretoreac, Azpeitiaco erricua, Es-pañiaco Erreinuan, Iruñeco Obis-paduan dagoana; Berorren oñetanhumilqui jarriric azaltzen-du: Esandegun Eliza nausian badagoala Co-fradi bat icendatzen dana San JoséPatriarca-rena bere aldare, capillaeta imagiñaquin San José berarenicenean, bai eta ere liburu bat ceñe-tan ipintzen diran icen eta apellidocofradiaco anai eta arrebenac: Ga-ñera icusten degunez, liburu artaneta parroquicuac beti aditu dutenaz,eta beste izquirari edo letrerotatic(bañan ez osoro eguiatuac edo au-tenticuac) aguertzen danaz, daucatecasi segurutzat esan degun Cofradiaizan emen zala fundatuba milla zaz-pireun eta laugarren urtetan bere oi-tutzen dan Indulgenciaquin.

Beatísimo Padre

Jose Manuel Abalia Rector de laIglesia parroquial mayor de S. Se-bastián de Soreasu del pueblo deAzpeitia, en el Reyno de España, dela Diócesis de Pamplona, á los Piesde Vuestra Santidad postrado hu-mildemente expone: que existe en laprecitada Iglesia parroquial una pia-dosa Cofradía denominada del Pa-triarca San José con un altar é Imá-gen dedicadas al mismo S. José ytambién un libro en el que se asien-tan los nombres y apellidos de losCofrades hermanos y hermanas.Además, según aparece del mismolibro y de la tradicion piadosa de losparroquianos y de otras inscripcio-nes (pero no auténticas), se tienepor cierto que la precitada Cofradiafue erigida é instituida por los añosde 1704, con la concesion de las In-dulgencias acostumbradas.

Euskal testuen egilea Soreasuko San Sebastian parrokiako erretorea izanzen, ia zalantzarik gabe: Jose Manuel Abalia Plazaola, Azpeitian jaio eta hilzena (1803/04/20-1868/7/20). Erretore-lanetan 30 urte baino gehiago egin zi-tuen. Badirudi jatorri umilekoa zela, ondoren aipatzen den auziak adieraztenduen bezala. 1838an ika-mika bat izan zuen eliztar batekin, Santiago Bolina-ga, zapatariarekin. Lehenago ere gorabeheraren bat eduki omen zuten. Boli-naga emaztearengandik banandua bizi zen eta herriko esamesek zioten bi an-dre ezkondurekin zituela harremanak. Horregatik, erretoreak errieta eginzion eta zapatariak zakar erantzun. Irainak zirela-eta, liskarrak auzitan amai-tu zuen eta deklarazioen artean Bolinagak honako hau esan omen zuen Aba-liari buruz: “Artzaina izan den apaiz horrek ez zuen erretore izan behar, ez da-kielako zein den bere egitekoa”. Erretoreak, aldiz, Bolinagak berari buruzkoirainak esan zituela azaldu zuen, baina sekula ez zuen ukatu apaiz izan aurre-tik artzaintzan aritu zela12.

Lehendabiziko dokumentuak bi zati ditu: lehenengoan Azpeitiko erreto-reak, Jose Manuel Abaliak, Gregorio XVI.a Aita Santuari erregutzen dio XVIII.mendeaz gero San Sebastian parrokian zegoen San Joseren kofradia berriroontzat eman dezala eta dagozkion induljentziak onar ditzala; bigarren zatianErromatik bidalitako onarpena dator.



Bañan nola guerra eta nastia-quin galdu diran Letra edo Buldaayec eta ala fundacioco nola Indul-gencienac: Orrengatic parroquicoguztiac eta batezere anaiquide edoCofradicuac deseatzen dute jaquineguia ala Bulden nola Indulgenciengañean izan leiquena.

Orretaraco Berorri, Aita chitSantua, esan degun ParroquicoErretoriac bere icenian eta beremendecoenian benaz erregutzen dioeman dezala ontzaz lenago esan danAnaiquidago edo Cofradia, eta biarbaldin bada berrirotic ipiñi declara-tzen diozcala graci eta barcamenedo Indulgenci Aita Santuac ematiausatzen ditunac.

Eta Jangoicoac [sic]…etc.

Aita Santuaren Audienciatic

Gure Aita chit Santu Gregorioamaseigarrenac Anaiquide edo Co-frade biotzuqui artaco Anaya etaarreba guztientzaco San Jose Pa-triarca-ren icena daramala ipiñiyadagoana len esan dan Elizan edoipiñico dana biar dan moduan,eman cituan Barcamen edo Indul-genci oyec, aplicatu leizquenac ani-ma difuntuentzat, eta dira: Barca-men osoa Cofradian sartzen diranlendabicico egunian, baldin eguiazirriquildu [sic] eta Confesaturicerrecibitzen badute SacramentuComuniocua eta dembora labur ba-tian lenago esan dan Eliza visitatu-ric erregutzen badute bertan AitaSantuaren intenciora: modu berianBarcamen osoa eriotzaco orduraco,baldin orduan ondo preparatuacbadaude, edo beñepen biotz biotze-tic deitzen badute Jesus-en icena au-baz ecin badute: bai eta ere Barca-men osoa Obispo Jaunaren

Habiendo desaparecido, ya porlos trastornos, ya tambien por lasguerras, tanto las Letras aquellas óBulas, ya de su fundacion como lasde concesion de las Indulgencias…;y asi, todos los parroquianos y prin-cipalmente los Cofrades desean cer-ciorarse de la verdad acerca de laexistencia tanto de las Bulas comode las Indulgencias.

Por lo tanto; á Vos, BeatísimoPadre, el Rector de la dicha parro-quia, en nombre suyo y de los quele están encomendados, con instan-cia Suplica se digne confirmar laprecitada Cofradía; ó si es necesarioerigirla de nuevo, con la declaracionde gracias é indulgencias que la San-ta Sede suele conceder.

Y Dios…

De la Audiencia del SSmo. Padre

Nuestro SSmo. Padre GregorioXVI á todos los Cofrades hermanosy hermanas de la piadosa Cofradía,bajo el título de San José, que se haestablecido canónicamente o se hade establecer en la antedicha Iglesia,concedió para siempre, mientras seanecesario, las siguientes Indulgen-cias, aplicables también á las almasde los fieles difuntos, á saber: Ple-naria el primer día de ingreso en laCofradia, si verdaderamente contri-tos y confesados recibieren el Sacra-mente de la Eucaristía, visitaren di-cha Iglesia, rogando allí por algúnespacio de tiempo según la inten-ción de Su Santidad. É igualmenteIndulgencia Plenaria para el artícu-lo de la muerte, si estuviesen biendispuestos, ó á lo menos invocasendevotamente el nombre de Jesús, decorazón, no pudiendo con la boca,igualmente Indulgencia Plenaria eldía que con licencia del Ordinario



oniritziyaquin eguiten dutenian fes-ta Eliza artan, lenengo vezperetaticasi eta biaramonian eguzquia jartze-co orduraño: eta zazpi urteco etabeste aimbeste berroguei egunecoIndulgenciac, Obispo Jaunac seña-latzen dituen lau festa bacoitzetan,biardan [sic] becela preparaturic vi-sitatzen dutenian eta bertan oracioaeguiñaz: eta azquenic Irurogueieguneco Barcamena edoceiñ obraon eguiazqui urruquilduric [sic] etadevocioz eguiten dutenian. –Aurre-co Letra oyec balio dute gordetzenbada biar dan [sic] becela ortaracojartzen dana Gure Aita chit SantuClemente zortzigarrenac emandacoarauquida edo Constitucioan. Ema-na San Pedro Erromacuan, Agorra-ren zazpian, milla seiregun [sic] etalaugarren urtian; asitzen dana=Edocein gauza Jarlecu Apostolico-tic=Onen contra bestiac balio ezduten moduan= Emana Erroman S. C. de J. deitzen zayon Secretarin,Agorraren 25, 1840-garren urtian.C. Card. Castracane Pref.=Dago le-gorrian aterataco Sellu bat ceñacizan bihar duan esan dan Secretarie-na. =A. Cañeus. Princivalli Substi-tutus.

actual se celebre la fiesta en la mis-ma Iglesia, comenzando desde lasprimeras Vísperas hasta la puestadel sol del día siguiente; y siete añosy otras tantas cuarentenas de Indul-gencias en cada uno de los cuatrodías festivos, que el actual Ordina-rio señalare, si debidamente dis-puestos visitaren y oraren; y final-mente sesenta dias, de Indulgenciaspor cualquier obra que hicierencontritos. Las presentes son válidasguardando lo que se ha de guardarsegún la Constitucion de NuestroSSmo. Padre Clemente VIII. Dadoen S. Pedro de Roma dia 7 de Se-tiembre de 1604; que empieza.Cualquiera cosa que de la SedeApostolica. No obstante cualquieraotro decreto dado en contrario. Da-do en Roma en la Secretaria de la S. C. de I. dia 25 octubre 1840. C. Cardenal Castracane Prf. Hayun sello en seco de la Sgrª Congre-gacion. A Cañeus Princivalli substi-tutus.

Bigarren izkribuak beste eskari bat zehazten du: kofradiakideek irabaz di-tzaketen induljentziak hildako kofradiakideen arimen alde aplikatzeko bai-mena. Badirudi eskari biak batera bidali zirela Erromara, honi egindakoerantzunak lehenengoari egindakoaren data berbera baitauka. Hemen ere bidokumentu datoz: azpeitiarren eskaria eta Aita Santuaren onarpena.

Aita chitez doatsua

Jose Manuel de Abalia-c SanSebastian de Soreasu, deitzen zayonEliza-nausiaren Erretoria, Azpeitia-co errian, Iruñeco Obispaduan, Es-pañiaco Erreinuan; Berorren One-tan [sic] humildade guciaquin

Beatísimo Padre

José Manuel de Abalia, Rectorde la Iglesia parroquial mayor deSan Sebastián de Soreasu, del pue-blo de Azpeitia, en el Reino de Es-paña, y Diócesis de Pamplona; pos-trado humildemente á los Pies de



auzpezturic, Anaya eta ArrebaAnaiquidago-biotzuqui edo Cofra-di piadosa Virgiña chit SantarenSenar San Jose Patriarca-ren ice-nian au paratacuen nombrian erre-gutzen dió benaz diñatu deila ema-tia, Barcamen edo Indulgenciosoac ayec irabazten dituenac SanJose-ren Gordarte [sic] edo Patro-cionio, Aingeru Guardacuaren,San Roqueren eta Santa Teresa Vir-giñaren festa egunetan, aplicatu li-tezqueala cofrade berac-gatic Co-frade difuntuen animen alde,eguiñic Confesioa eta errecibituriccomunioa eta visitaturic beren Ca-pilla eta aldaria.

Eta Jaungoicuac [sic]… etc.

Aita chit Santu

Gregorio amasei-garrenac bereEntzunde edo Audiencia-tic diñatuzan ematea San José Patriarca-renicenian len esandaco Elizan ipiñitadagoan edo fundatu bear dan Cofra-dico Anai eta Arreba guztiri [sic] laufesta-egun oyetaraco Barcamen osoaedo Indulgenci Plenaria, Purgatorio-co Animen alde, aplicatu leitezque-nac, escatzen dan moduan, baldinvisitatu eta devozioz, erregutzen ba-dute Aita Santuaren intenciora, asie-ra emanic egun ayetaco vezpera-arra-tsaldetatic, egun-beretan eguzquiasartu bitartian.—Oyec balioco dutebetico beste Breve edo aguinteric ga-be. Emana Erroman IndulgencitacoCongregacio Sagradua icendatzendan Secretaritic, Agorraren 25-ian,1840 garren urtian.=C. Card. Cas-tracane Prf.=Dago sellu bat legorricezarriya diyona dala esan dan Carde-nalana=A. Cañeus Prinzivalli Substi-tutus=

Vuestra Paternidad, en nombre delos Hermanos y Hermanas de lapiadosa Cofradía del Patriarca SanJosé, Esposo de la Santísima Virgen,establecida allí, ruega con instanciase digne conceder que, las Indul-gencias Plenarias que ganan en lasfiestas del patrocinio de San José,del Angel Custodio, de S. Roque yde Santa Teresa Virgen, los Cofra-des de la muy ensalzada Cofradía,confesando y comulgando y visitan-do su altar; sean aplicables por lasánimas de los Cofrades difuntos. YDios…

De la Audiencia de

Nuestro SSmo. Padre GregorioXVI, concedio Indulgencia Plenariaaplicable por las almas del Purgato-rio á todos los Hermanos y Herma-nas de la dicha Cofradía establecida,ó que se ha de establecer, bajo el tí-tulo del Patriarca San José, en la so-bre-enunciada Iglesia en las cuatrofiestas, según se pide, si visitaren de-votamente y rogaren por alguntiempo según la intencion de SuSantidad, comenzando desde lasprimeras vísperas hasta la puesta delsol de aquellos días. Las presentesvaldrán para siempre sin expedirningun Breve. Dado en Roma en laSecretaría de la Sagrada Congrega-cion de Indulgencias á 25 de Setbre.de 1840 = C. Card. Castracane,Pref. = Hay un sello en seco delEmo. Señor Cardenal = A. Cañeus.Princivalli Substitutus.




Hirugarren testua laburragoa eta bakarra da. Goiburuan Iruña edo Pam-plona dakar, hau da, garai hartan Azpeitiko parrokiari zegokion elizbarrutia-ren izena. Baina hau ere, aurreko testu biak bezalaxe, Erromatik igorria da-go, Induljentzietarako Kongregazioko Idazkaritzatik beste bien databerberarekin, eta haien dekretu osagarri bat da.

Iruña edo PamplonaErabacdea

Entzunde edo Audienciatic

Oarturic gure Aita chit SantuGregorio amasei-garrena San Se-bastian de Soreasu deitzen zayonEliza-nausiyan, Azpeitiaco errian,eta Pamplonaco barruti edo Obis-paduan, orain dagoan Erretoria-ren erregu humilletara, ece, aurrerabeti esaten diran Meza guztitzaz[sic] eta bacoitzaz edocein aldareEliz-esandacotaquan, Anai edoArreba batengatic, Eliz-berianbiardan [sic] moduan ipiñiric da-goan edo aurrera ipiñi biar dan[sic] Anaiquidago-biotzuqui edoCofradi-piadosa-cotacuac San JoséPatriarca-ren icenian, goza dezate-la edo izan dezatela Privilegioaesan erazoco baluteque becela pri-vilegiatutaco aldarian biar dan guz-titan, ondorotzat emaquidatu [sic]edo conceditu zuan au, Letra oyenbidez ceñac balio biar duten gorde-ric gañera biar diran condicioac Ai-ta chit Santu Clemente zortzi-ga-rrena-ren Constituciyo edoAguinteaz conforme. Emana Erro-man San Pedron Abendubaren 7-yan, 1664 garrenian eta asitzenda=Quacumque a Sancta SedeApostolica=galeracitzen ez dualaedocein gauza contrara eguingobaliz=Emana Erroman Indulgenci-taco Sagrada Congregacioa deitzenzayon Secretariyan Agorraren 25-ian 1840-garrenian = C. Card. Cas-tracane Prf=Dago sellu bat legorricateria Cardenala=A. Cañeus Prin-zivalli Substitutus.

PamplonaDecreto

De la Audiencia de…

Accediendo nuestro SSmo. Pa-dre Gregorio 16 á las humildes sú-plicas del actual Rector de la Iglesiaparroquial mayor de S.n Sebastian deSoreasu del pueblo de Azpeitia en ladiócesis de Pamplona, de que todasy cada una de las Misas que en ade-lante perpetuamente se celebrárenen cualquiera de los Altares de lamisma Iglesia, por algun Hermanoó Hermana de la piadosa Cofradíacanónicamente erigida en dichaIglesia, bajo el título del PatriarcaSan José, ó que en adelante se ha deerigir, gocen del mismo Privilegioque si fueren celebradas en altar pri-vilegiado, siempre que fuere necesa-rio, benignamente lo concedió porlas Presentes que han de valer, guar-dándose no obstante las debidascondiciones conforme a la Consti-tución S. M. Clemente P. P. 8º. Da-do en Roma en S.n Pedro á 7 de Di-ciembre de 1664 y empieza =Quæcumque a Sancta Sede Aposto-lica = sin que obste cualquiera cosaque en contrario se hiciere = Dadoen Roma en la Secretaría de la Sa-grada Congregacion de Indulgen-cias, á 25 de Setiembre de 1840. =C. Card. Castracane Pref. = Hay unsello en seco del Emo. Señor Carde-nal = A. Cañeus. Prinzivalli Substi-tutus.



San Joseren kofradiako testu hauek ez dira, egia esan, erabat ezezagunak,idatzi eta berrogei bat urtera argitaratu baitziren Azpeitian bertan izenburuhonekin: AITA SAN JOSÉ / PATRIARCA-REN ONRAN / Azpeitico Parroquian es-tablecitua dagoan Cofradiari, edo Cofradia onetan sartzen diranai AitaSantu Gregorio amaseigarrenac conceditu diozcaten Indulgencien arguibi-dea, AZPEITIAN: Pablo Martinez-en moldizteguian, 1883-garren urtean. Ar-gitalpen honek Donostian, Gipuzkoako elizbarrutiko artxiboan gordetzenden jatorrizko euskal itzulpenari jarraitzen dio ia hitzez hitz. Baita hitzen az-pimarratzeari dagokionean ere. Dena den, orain arte euskarazko bertsioa soilikezagutzen zenez, gaztelaniazko testuarekin batera argitaratzea interesgarriairuditu zaigu, itzulitako euskal testuen historiatxoari ekarpenen bat egingodiolakoan.

Esan dezagun, oro har, itzulpena egoki samarra eta ulergarria dela eta, da-rabilen gaiari dagokionez, 1786ko udal aginduetakoa baino hizkera jasoagoaduela. Badu Larramendiren hiztegiaren kutsu apur bat, baina ez gehiegi: adi-bidez, anaiquidago = cofradía / arauquida = constitución / biotzuqui = pia-doso / eguiatua = auténtico / entzunde = audiencia / erabacde = decreto /emaquidatu= conceder / gordarte (sic, eta ez godarte) = patrocinio / izqui-rari = letrero, gehienetan neologismoaren ondoren ohiko forma dakarrela:“anaiquidago edo cofradia” / “gordarte edo patrocinio”, etab.

BIBLIOGRAFIA

AITA SAN JOSÉ PATRIARCA-REN ONRAN Azpeitico Parroquian establecitua dagoan Cofradiari, edoCofradia onetan sartzen diranai Aita Santu Gregorio amaseigarrenac conceditu diozcatenIndulgencien arguibidea, Azpeitian, Pablo Martinez-en moldizteguian, 1883-garren urte-an.

AZPIAZU, José Antonio, “Los guipuzcoanos y Sevilla en la Alta Edad Moderna”, Itsas memo-ria-4, 2003, 207-225 orriak.

EUSKARA JURIDIKOAREN MINTEGIAN (ATXABAL, Alberto eta beste batzuk), Euskara zuzenbi-dearen hizkera, Bilbo, Deustuko Unibertsitatea, 1995, 427-430 oo.

IDOATE EZQUIETA, Carlos eta VILLANUEVA EQUIZA, J. J., “Unas ordenanzas de Vera en vas-cuence”, Fontes Linguae Vasconum, 37 zk., 1981, 275-281 oo.

MARTÍNEZ DE ISASTI, Lope, Compendio historial de la M. N. y M. L. Provincia de Guipúzcoa,Donostia, Ignacio Ramón Baroja, 1850.

MUJIKA, Serapio, “El vascuence en los archivos de Guipúzcoa”, Revista Internacional de losEstudios Vascos, 1908, 731-733 oo.

OTAZU, Alfonso y DÍAZ DE DURANA, José Ramón, El espíritu emprendedor de los vascos, Ma-drid, Sílex, 2008.

SATRUSTEGI, Jose Maria, “Goizuetako udal ordenantzak”, Fontes Linguae Vasconum, 72 zk.,1996a, 298 o.

SATRUSTEGI , Jose Maria, “Goizuetako udal ordenantzak”, Fontes Linguae Vasconum, 72 zk.,1996b, 302-312 oo.

TREBIÑO, Imanol, Administrazio zibileko testu historikoak, Oñati, Instituto Vasco de Admi-nistración Pública=Herri-Ardularitzaren Euskal Erakundea, 2001.


LABURPENA

XVIII. eta XIX. mendeetako Azpeitiko euskal testu batzukOrain dela gutxi arte, agiri publikoetan zein pribatuetan, euskaraz idaztenziren testuen presentzia oso urria zen, baina egon bazegoen. Noizean behinagiri batzuk euskaraz azaltzen dira, nahiz eta gehienetan gaztelerazko edofrantsesezko bertsioak diren. Dena den, duten interes historiko zein linguis-tikoa kontuan izanik, berreskuratzea merezi dute. Kasu honetan 1738-1840artean Azpeitian (Gipuzkoan) idatzitako hiru testu multzo berreskuratzeaz arigara: lehenengoa, ekonomikoari buruz, hiru eskutitz pribatuk osatzen dute;bigarrena ondo gobernatzeko Udal Autoa da eta hirugarrena berriz, erman-dade batentzako induljentzia eskaera egiteko hiru agirik gauzatzen dute. Gako hitzak: euskal testuak; udal arauak; posta trukaketa pribatua; induljen-tziak.

RESUMEN

Algunos textos en euskara de Azpeitia de los siglos XVIII y XIX

Hasta épocas muy recientes, la presencia de textos redactados en euskara enla documentación pública y privada era mínima, pero no inexistente. De vezen cuando aparecen algunos documentos en esta lengua, en muchos casosversiones de los originales castellanos o franceses, que por su interés históricoy lingüístico conviene rescatar. En este caso se trata de recuperar tres conjun-tos de textos, correspondientes a los años 1738-1840, pertenecientes a Azpeitia(Gipuzkoa): el primero es una breve correspondencia compuesta por tres car-tas privadas de tipo económico, el segundo es un auto municipal de buengobierno y el tercero son tres documentos solicitando indulgencias para unaCofradía. Palabras clave: textos vascos, ordenanzas municipales, correspondencia priva-da, indulgencias.

RÉSUMÉ

Quelques textes basques d´Azpeitia des XVIIIème et XIXème sièclesIl y a peu de temps encore, la présence de textes rédigés en basque dans ladocumentation publique et privée était rare mais pas inexistante. On retrou-ve parfois des documents en cette langue, souvent des versions des originauxespagnols ou français, qui par leur intérêt historique et linguistique méritentd’être arrachés à l’oubli. Il s’agit ici de récupérer trois ensembles de textes, dela période 1738-1840, appartenant à Azpeitia (Gipuzkoa) le premier est unebrève correspondance composée de trois lettres privées de type économique,le deuxième est un règlement municipal de bon gouvernement et le troisièmecomprend trois documents demandant l’indulgence pour une confrérie.Mots clé: textes basques, règlements municipaux, correspondance privée.indulgences.




ABSTRACT

Some XVIII- and XIX-century Basque texts from AzpeitiaUntil recent times, the presence of texts written in Basque in public and privatedocumentation was scarce, but not inexistent. Every now and again, documentsin this language crop up, often versions of originals in Castilian or French, andthese should be recovered for their historical and linguistic interest. In this case,the aim is to recover three sets of text from Azpeitia (Gipuzkoa), dating from1738-1840: the first is some brief correspondence consisting of three private let-ters dealing with economic matters; the second is a municipal order of goodgovernance; and the third comprises three documents asking for forbearancefor a Guild. Key words: Basque texts, municipal ordinances, private correspondence, for-bearance.

XVIII. eta XIX. mendeetako Azpeitiko euskal testu batzuk · ratuko zuen Indietako ekonomia- eta...

Documents

Transcript of XVIII. eta XIX. mendeetako Azpeitiko euskal testu batzuk · ratuko zuen Indietako ekonomia- eta...