Xesús Alonso Montero “Chove no sur de España, e non chove ... · parvos e sabían que había...

—A un falador coma vostede non fai falta facerlle a primeira pregun-ta. Abonda dicirlle que ten a palabra.

—Se eu tivese que contar a miña vida, que creo que morrereisen contala porque para iso hai que ter moita valentía, tería quefalar durante moito tempo. Sempre me piden libros de memo-rias ou de conversas. Para facelos coma os que fai Fernández delRiego (nos anos cincuenta fundamos Galaxia), iso sábeo todo omundo. O importante era falar de cales foron os nosos amores,

as persoas que un detesta, as que un máis quere; as canalladas queun ten feito, que todos facemos canalladas. Eu hoxe non as fixenporque me levantei case ás once da mañá e empecei a facelas tarde,que, senón, neste momento xa tería cometido bastantes crimes.

—¿Quere dicir que non lle gustan os libros de memorias?—Para escribir memorias nun sentido radical hai que ter unha

valentía persoal que eu creo que de momento non teño. O díaque escriba as miñas memorias quizais empece dicindo que nacín

4 | galegos 10 | 11 / 2010

É un dos intelectuais galegos máis polémicos e discutidos. Sen indentificarse nunca conacionalismo, foi un dos grandes defensores da pervivencia e desenvolvemento do idio-ma e da cultura galegos. Sartriano de orixe e marxista de longo percorrido, XesúsAlonso Montero é, con Xosé Luís Méndez Ferrín, co que sempre mantivo discrepan-cias e hoxe un xa prolongado alonxamento persoal, un dos grandes faros críticos deGalicia. Autor de ducias de libros, conferenciante en varios continentes, conversador epolemista incansable, o intelectual comunista máis coñecido da nosa contorna fala,nesta entrevista, da súa longa traxectoria de filólogo, pensador, erudito e militante an-tifascista dende o franquismo ata agora.

Perfecto Conde

“Chove no sur de España, e non chove no sur do Estadoespañol”

Xesús Alonso Montero

2_1 G10_Entrev-Alonso_corr.qxd:Maquetación 1 13/07/10 9:43 Página 4

o 28 de novembro de 1928 en Vigo e que vin ao mundo na rúaUrzáiz, onde meus pais tiñan unha taberna que se chamaba ElRecreo. Meu pai era case analfabeto. Era un labrego de horizon-te limitado. Tampouco podía ser outra cousa dada a súa extrac-ción familiar. Miña nai era moito máis ilustrada, supoño quetamén máis intelixente, e o caso é que como moitos matrimoniosnovos do Ribeiro, que tiñan unha certa ambición socioeconómi-ca, puxeron unha taberna en Vigo. Outros facíano en Santiago,

en Noia ou na Coruña. Iso da ambición socioeconómica é unasunto que eu teño estudiado moito porque meu pai era un homerural. Era dunha familia moi pobre e de moitos irmáns que emi-graron todos a Bos Aires. Meu pai foi sempre xornaleiro dunhacasa rica que había en Sampaio, a dous quilómetros de Ribada-via, que era a das Ramiranas. Meu pai sempre tiña traballo ao xor-nal porque traballaba ben e, se había que traballar unha hora oudúas máis, tamén se traballaba porque así contratábante ao día

galegos 10 | 11 / 2010 | 5

entrevistaentrevista

perf

ecto

con

de


seguinte. Pero chegou un momento en que para meu pai traba-llar para fóra era un estigma. Entón casa coa miña nai, que era se-mirricota, filla dun panadeiro, e poñen unha taberna pensandoen que, cunha vida austera e se a taberna vai un pouo prospera-mente, poderían mercar unha finca de 15.000 metros e un montede 45.000. E así foi. Deixaría de traballar no alleo e traballaría nopropio. O esquema do meu pai era o de que os seus catro fillostraballásemos alí. Desfondásemos o monte de 45.000 metros echegáramos a ser os máis ricos da parroquia

—¿E cumpriuse o esquema?—Non. Miña irmá casou cun oficinista, eu estudiei, o meu

irmán maior puxo unha taberna e levou alí de empregado ao meuirmán pequeno, que logo emigrou a Suíza, e os pobres de meuspais non puideron desfondar o monte e, ao final, non puideronnin traballar a viña de 15.000 metros cadrados porque xa tiñananos. Aínda así, nós tiñamos sona de ricos. Eu recordo que, candoera adolescente ou mozote, ía ás festas e había mozas que se in-teresaban por min porque alguén lles dicía que eu era “o Suso, odo Artilleiro, é rico, collen máis de cen mollos”. Os meus éxitosamatorios da adolescencia víñanme pola riqueza de meus pais.A triste riqueza no esquema pobre daquela aldea. Logo xa candoestudiaba na Universidade, as mozas bailábanme porque podíasacalas de pobres labradoras. Se casaban comigo irían vivir á ci-dade, serían señoritas e falarían o castelán. Polo tanto, eu semprepor razóns alleas ás miñas virtudes, sempre tiven moito éxito coasmulleres nesta etapa da adolescencia e na mocidade. O caso é queeu, que teño unha certa sona de non falar mal o galego e que creoque falo bastante ben os idiomas que sei, empecei a falar galegoo 1 de xaneiro de 1938. Acababa de cumprir nove anos. Ese díameus pais traspasaron a taberna a un amigo do meu pai, que eratamén do Ribeiro, e fómonos para a aldea, para Ventosela.

—¿Por que se foron para a aldea?—Porque meu pai tiña os aforros suficientes para pagar a viña.

Meu pai estaba farto da cidade porque era moi dereitista e, polo

tanto, franquista, pero resultaque estivo preso. MeteunoFranco na cadea porque o 20de xullo a sublevación produ-ciuse aquí onde estamos, naPorta do Sol de Vigo, e un altodirixente do Partido Socialistae da UXT, González Brunet,ocultouse na casa de meu pai.Teñen unha discusión meu paie miña nai por ver que facercon aquel home e parece quemiña nai foi o suficientemen-te persuasiva para facerlle ver ameu pai que, se o botaban dealí, podíano coller e mesmo ma-talo. Meu pai non acolle aquelhome por ser afín ao socialis-mo. En todo caso, acólleo porun elemental humanitarismo e,

sobre todo, polo labor persuasivo da miña nai. Miña nai quizaisadmiraba a aquel home. O caso é que, días despois, a Falanxe ea Policía persóanse alí, debeu haber unha delación, e meu pai nonos convenceu de que fixera aquilo porque aquel home era clien-te e un señor que toda a vida tomaba alí o vaso. É que na taber-na de meus pais tomaba o vaso todos os días á tardiña ou á noi-tiña, como diría don Pedro Martul, a plana maior do socialismo:don Emilio Martínez, que era o alcalde, Brunet, Botana… Nonsei se era porque meu pai tiña bo viño, porque era un sitio cén-trico ou polo que fose. Eu recordo a todos estes señores, un delesdon Ubaldo Gil, tamén do Partido Socialista, que operara a meupai e a miña nai.

—Finalmente ¿que pasou con Brunet?—Matárono. E meu pai tivo sorte nos primeiros días, que ben

podían matalo tamén, pero rapidamente se decataron, quen fose,porque se moveron aí unhas persoas, os chamados Rusos, os daempresa Martínez, e, como meu pai utilizaba os camións delespara transportar o viño, móveronse e fixeron ver que esconderanaquel home alí, pero que non había outra concomitancia. Meupai estivo primeiro na pirisón de Vigo e logo na illa de San Simón,ata maio do 37. Eu recordo o día no que meu pai regresou á ta-berna cunha cesta de bimbio na que traía as poucas cousas quetiña en San Simón.

—¿E despois?—Traspasaron a taberna e fómonos para aldea. Meu pai foi o

home máis feliz do mundo porque xa é o señor Benito o Artillei-ro. O Artilleiro era o alcume familiar. A min aínda me chamanalgúns O Suso do Artilleiro. O señor Benito, o Artilleiro, que érico a escala da aldea porque colle máis de cen mollos de viño eporque nin os seus fillos nin el teñen que ir gañar o xornal fórada casa. É, polo tanto, ter un estatus moi importante para a men-talidade e a procedencia de meu pai. É dicir, en todo caso, algun-ha vez dar xornal, que alguén che veña traballar, pero non esa ig-nominia de ir traballar para outro.

6 | galegos 10 | 11 / 2010

Voda de Alonso Montero co Emilia Pimentel. Na foto, cos seus pais, irmáns e outros familiares.


galegos 10 | 11 / 2010 | 7

—Aí é onde vostede empeza a falar o galego.—Meus pais falábanme en Vigo en castelán porque non eran

parvos e sabían que había que facer de min un señorito. Eu vivíana cidade e, polo tanto, o idioma que daquela abre as portas —estamos no ano 35 ou 36— é o castelán. O castelán que falabameu pai era dramático. O de miña nai non tanto porque lía al-gunhas novelas, ía ao cine e tiña un castelán mellor. Pero eles dir-xíanse a nós sempre en castelán. Este é o esquema sociolingüísti-co de Vigo naquel momento. Pero na taberna había ferroviarios,maleteiros, cacos, traballadores e eu escoitaba moito galego. Ecando ía nas vacacións á aldea evidentemente tamén oía galego.De modo que, cando o 1 de xaneiro do ano 38 chego á aldea, de-cátome moi ben de cal é o meu problema porque eu xa ía paraantropólogo e para socilolingüista. Decátome de que os rapacesaqueles non me acollen en castelán. Aqueles rapaces de dez e onceanos que van comigo á escola pública en Ventosela ¿son nacio-nalistas galegos? Non, todo o contrario. O que teñen é unha vi-sión clasista do idioma. Como eu son fillo do señor Benito, o Ar-tilleiro, ando en zocos coma eles, co pantalón remendado comaeles, teño que falar o galego coma eles. Teño que falar a linguados pobres. Se eu fose fillo do médico ou do farmacéutico, ad-mitiríanme en castelán. Nos primeiros meses o meu drama é que,aínda que empezo a desenvolverme bastante ben en galego, nonteño fluencia e o meu galego aínda soa un pouco a castelán, a se-ñorito, e eles non me toleran iso. Por exemplo, recordo unha vezun tipo, que logo terminou sendo concelleiro franquista, que medixo: “Suso, ¿sabes asubíar?”. E eu pregunteille a meu pai que eraasubíar. Porque no meu galego eu dicía silbar. Tres ou catro mesesdespois, a miña fluencia é a normal, pero aínda teño un proble-ma, que é que os sábados e os domingos, sobre todo os domin-gos porque os sábados antes traballábase, ando cos rapaces e vouaos niños e ando en carros de pao ou de madeira, pero eu nonsei facer as rodas. Eu non sei facer unha pelota de cortiza de so-breiro para xogar. Pero eu quero xogar coma eles. Pero teño menos

dereitos ca eles: non sei facer o carro, non distingo o canto dunmerlo do dun xílgaro, non sei se o niño que acabamos de toparé de xílgaro ou de merlo, é dicir, eu son un analfabeto na cultu-ra rural. Pero cando a partir do 10 de xaneiro do ano 38, eu vouá escola, aos poucos días teño un predicamento que ninguén ten.Eu recordo a un rapaz, un ano máis vello ca min, que era máisintelixente ca min e máis culto e así llo manifestei en Bos Airesno ano 69, el morrería de morte natural un ano despois, el tivoque emigrar e eu tiven a sorte de estudar na Universidade. Poisben, el era máis culto e máis intelixente ca min, pero eu chegueia ter, aínda sendo el máis vello, máis predicamento na escola porunha razón: porque eu falaba ben o castelán e, polo tanto, lía beno castelán. Eu na escola destacaba por iso, pero fóra dela era unanalfabeto na cultura rural. Así que eu son un neofalante, e aproba é que, aínda hoxe non falo con infinitivo conxugado, quese conxugaba na miña época na aldea. Falo con infinitivo conxu-gado cando quero presumir nunha conferencia, cando hai xentemoi importante diante, falo porque penso como gramático e digo:“Agora aquí vou colocar un infinitivo conxugado”. A miña in-mersión na aldea é, en certo modo, limitada. Á miña irmá sem-pre lle digo: “que ben falas co infinitivo conxugado”. E ela di “¿eiso que é?” “Pois é isto”, dígolle eu. “Ah, nós sempre dixemos así”.

En Vigo. De esquerda a dereita, Sara Alonso Montero, Angelina Montero, Celso(no colo), Suso e xulio.


❝Estou escribindo o meu testamento e, encerto modo, facendo a miña estatua. Cela

empezouna a facer desde que tiña 14 anos.Eu desde hai cinco ou seis❞


A inmersión dela foi total porque ela viviu sempre na aldea. Amiña non. É dicir, eu chego ao infinitivo conxugado pola vía deSaco y Arce, pola vía dos gramáticos e ela non necesita nada diso.Iso proba que eu son un neofalante que aínda arrastra algúns pe-quenos vicios. O caso é que eu debín vivir o problema do cho-que das dúas linguas e, en certo modo, o drama que me creabanos rapaces que de ningunha maneira me toleraban non que eu fa-lara en castelán, que esa ousadía nunca a tiven, eu nunca me atre-vín a falar en castelán con eles, eu falaba un galego de pouca fluen-cia e moi castelanizado. E, para integrarme, tiven que chegar ater non digo o nivel A, pero o nivel B de galego. Como se faiagora nas escolas de idiomas. E, cando tiven o nivel B, quedei in-tegrado.

—¿En que medida todo isto decidiu que vostede fose estudiante da Fa-cultade de Filosofía e Letras na especialidade de Filoloxía Románica?

—Cando meus pais deciden que eu estude pensan en que podíafacer unha boa carreira de avogado, de médico ou de farmacéu-tico. Para eles iso era a Universidade. Meu pai creo que duranteanos, cando lle preguntaban por min dicíndolle e logo o Suso,que está alá en Madrid, sei que estuda para diplomático, meu paidicíalles: “pois non o sei ben” porque, claro, non sabía que eraiso de Filosofía e Letras. O que creo é que o meu camiño cara asLetras dalgunha maneira está condicionado porque eu, persoal-mente, quero encontrarlle resposta á problemática que estou vi-vindo desde que veño de Vigo. Pero hai máis e ti quizais sabesesta anécdota que é rigorosamente certa. De pronto, estando naescola pública e tendo eu catorce anos, é a primeira vez que nofranquismo mandaron a todos os rapaces das escolas públicas a

un recoñecemento médico. Ao chegar a min, o médico dixo algoterminado en “on”, e eu entendín pulmón”. E díxenlle a miñanai: “mamá, parece que teño algo de pulmón. Nese momentopensei que tiña meses de vida porque eu vin morrer en poucotempo xente que estaba facendo o servizo militar ou que acaba-ba de vir da guerra. Xente pobre que non podían mandala a unsanatorio a Suiza. Recordo unha vez, que fora por unha cousa degarganta e vin que me saía un pequeno esputo con sangue e pen-sei que aquela era a miña última. Non llo dixen nin a miña nai.Pero miña nai seguiu cismando e falou co mestre, que se chama-ba don Máximo Montero, pero non era da miña familia. E miñanai díxolle: “ao Suso, ¿que lle dixeron os médicos? ¿Algo do pul-món?” “Non, do corazón”. Ah, entón eu botei corpo porque osrapaces xa non andaban comigo porque os podía contaxiar. Nonme deixaban xogar con eles, e eu andaba por alí coma unha es-tantiga, totalmente marxinado, un excluído da sociedade. Isto foicousa de doce ou catorce días ata que miña nai lle preguntou aomédico o que pasaba, e o do corazón xa era unha cousa así comaunha enfermidade de poeta. Non podías facer traballos brutos,pero ata tiñas un certo prestixio. E trouxéronme a Ramón de Cas-tro, que é un caso famoso de San Simón que o estiveron chante-axeando. Cada semana pedíanlle 100.000 pesetas para que non omataran, ata que por fin se decataron as autoridades franquistase pegáronlle dous tiros ao chantaxeador aí no Castro. A este Ramónde Castro, un médico universalmente famoso ao que toda Gali-cia ía daquela, leváronme meus pais e non tiña nada. Eu non tivennunca nada de corazón porque xuguei ao fútbol. Aleguei isto noservizo militar inutilmente, e aquí estou.

—Ou sexa, que se librou do arado de milagre.—Recordo que, como estaba enfermo do corazón, non ía tra-

ballar cos meus pais, non carrexaba feixes, non ía aos pitolos, nonía á cava, levantábame tarde e un día meu pai e miña nai teñeneste diálogo: “Benito —di miña nai, que se chamaba Angelina— eco Suso ¿que facemos?”. E meu pai di: “Como non vale para nada,que estude”. Entón mandáronme ao Academos, un colexio de Ri-badavia, e de aí vén a miña vocación. Alí encontro a don Bernar-dino Graña Refojos, o pai de Bernardino. Porque BernardinoGraña e eu estivemos no mesmo pupitre cóbado con cóbado.Aínda que eu teño dous anos e medio ou tres máis ca el, fixemoso ingreso xuntos, porque eu fíxeno aos catoce anos e medio e eldebeuno facer aos once. Alí estudo en tres anos o ingreso e cincoanos de Bacharelato porque aprobábanme un alí na academia,que se chamaba pomposamente Academos, e de outro examiná-bame en Ourense. Don Bernardino colleume moito agarimo,tanto que escribiu unha novela que a debe ter o fillo e que a man-dou a un concurso e non lla premiaron. Cando terminaba un ca-pítulo, tiña tanta fe en min que me lía os capítulos da novela. E,como tiña tantos libros, eu recordo ter prestados ou regalados porel libros desde Pereda a Dostoyevski, desde a Eneida de Virxilio áPepita Jiménez de Valera. Fíxenme lector con don Barnardino, coslibros que el me regalaba ou me deixaba. Eu creo que iso condi-cionou decisivamente o meu camiño polas Letras.

—Que logo volve levalo a Vigo.—Eu veño facer sexto e sétimo a Vigo porque o Academos pe-

8 | galegos 10 | 11 / 2010

❝Eu sempre andei un pouquiño por libre.Primeiro porque había persoas e aspectos doPC que non acababan de encherme o ollo, e

segundo porque eu tamén son como son ecomprendo que plantexo algunhas

dificultades❞

Alonso Montero cando era alumno do Colexio Academos de Ribadavia.


chou e don Bernardino foise para Cangas, que é a súa terra natal.E a Vigo vai estudar tamén Dinito, que era como lle chamaba-mos daquela a Bernardino Graña. Para meus pais foi algo sorpren-dente que aquel rapaz que non valía para nada terminase o Ba-charelato en poucos anos. Preguntáronme que quería estudar, separa avogado ou para médico. Ou unha ou outra. E dixen, quequería estudar Literatura, Filosofía e Letras. Non se opuxeron, ebotamos contas porque eu podía facer os dous primeiros anos enSantiago, porque os estudos comúns habíaos alí, pero como que-ría ir a iso de Lingüística e de Literatura, das sete especialidadesque había en dúas universidades de España, a de Barcelona e ade Madrid, a que me acaía a min era a de Filoloxía Románica.Botamos contas e, ao final, entre pagar unha pousada en Santia-go ou pagala en Madrid, era máis ou menos igual. Unicamente aviaxe podía encarecer algo. Eu viña na Semana Santa e no Nadal,e non viña maís. No verán ás veces non viña porque tiña que irfacer a Milicia Universitaria.

—E velo aí na capital de España.—Estaba claro que eu tiña decidido o meu camiño. Fago os

dous cursos de comúns. Unhas asignaturas moi ben, outras nontan ben porque non me ían e porque realmente o profesorado,cada vez que o penso agora, había profesores… Hai asignaturasque ás veces non me acordo se as tiven na miña carreira ou se lleoín a certos profesores algunha palabra que me chamara a aten-ción. De feito, non tiven máis ca un profesor e medio na Univer-sidade. O profesor completo e enteiro é don Rafael Lapesa, quedaba Gramática Histórica, que desgrazadamente para nós só a

deu en terceiro, primeiro de Filoloxía, porque en segundo, foisede profesor visitante aos Estados Unidos e deume clase un sobri-ño-neto de Menéndez Pidal que se chamaba Álvaro Galmés deFuentes. E logo o medio é Dámaso Alonso e parece que aquí falocon displicencia de Dámaso Alonso. Non, o que quero dicir étodo o contrario. Dámaso Alonso era catedrático de LiteraturaEspañola, pero Dámaso Alonso, que foi un home que tivo algun-has dificultades a partir do 39, está na Universidade de Valenciae quere vir a Madrid. E chega a Madrid por unha afín, por Lin-güística Románica, e, polo tanto, foi lástima que Dámaso Alon-so non fose o noso profesor de Literatura. Eu tiven de profesorde Literatura o catedático que usurpaba a cátedra de don Améri-co Castro, Joaquín de Entrambasaguas, que non era parvo, peroera un fascista terrible, un tipo atrabiliario. Dámaso Alonso, quetería sido un extraordinario profesor de Literatura, foi medio pro-fesor en Lingüística Románica, que era unha materia que el do-minaba pero que tampouco se prestaba a grandes alardes. NesaFacultade coincidín con Uxío Novoneira.

¿Como foi ese encontro?—Ao chegar alí, había grupo A e grupo B, e non sei porque

estaba eu no grupo B chamándome Alonso. Por non estar nogrupo A non tiven de profesor a Díaz y Díaz, que ese ano deuaprobado xeral porque estaba alí a filla de Ibáñez Martín, que eramoi mala alumna, e houbo que dar aprobado xeral por ela.

—Non sería Pilar Ibáñez, filla do daquela ministro de Educación deFranco, e que máis tarde casou con Leopoldo Calvo Sotelo.

—Eu vin a Leopoldo Calvo Sotelo cortexándoa na cafetería

galegos 10 | 11 / 2010 | 9

Co grupo de catedráticos de Literatura do ano 1959: Gerán de Grande, Gregorio Salvador, Carmen Boves, Ramón Barce…



porque estudaba enxeñeiro de non sei que e viña cortexar a PilarIbáñez á miña Facultade. Lémbrome deles perfectamente. Ela es-taba no grupo A, curso 1948-49, primeiro de Comúns. Eu, nogrupo B. E xa sabes como eran as facultades de Letras daquela.Se había cen alumnos, como máximo, once ou doce homes. Asdemais, mulleres.

—Preguntáballe antes polo seu encontro con Novoneyra.—Eu vin alí un home galego e xuraría —non podo poñer a man

no lume, pero case a poñería— que a nosa primeira conversa foien castelán porque no ano 48 ¿como exhibo eu os farrapos lin-güísticos da miña procendencia innobre alí en Madrid, un sitiotan importante? E a el pasoulle igual. Ademais, el tiña aínda unhaconciencia máis difusa ca miña. Novoneira dixo moitas veces quea primeira vez que oíu falar de Castelao foi a min. Cando termi-nei en Galicia o Bacharelato, no 1948, eu que ía todos os días áslibrerías a follear libros e de vez en cando mercar algún, nuncavira un libro en galego e nunca oíra falar nin mal nin ben de Cas-telao. Carmen Blanco di que Novoneira se matriculou por oínte.Non se matricula un por oínte. Matricúlase por libre ou por ofi-cial. A el o que lle pasaba era que non aprobara a reválida por-que o latín e as matemáticas non se lle daban moi ben. Aprobou-na logo no ano 50. Pero daquela, como quería estudiar Letras,pois ía de oínte á clase de Literatura. Á de Maldonado, que eraunha mala besta. Non era tonto, pero si unha mala besta que foiun dos que decrararon contra Unamuno cando lle pasou o epi-sodio do 12 de outubro de 1936. O meu encontro con Novonei-ra debeu ser arredor do 10 de outubro, nos primeiros días de clase,pero sobre o 15 ou o 16 dese mes, dos 10 ou 12 alumnos que era-mos, eu vexo un tipo moi alto que coxeaba un pouquiño dunhaperna, como se tivese un conato de polio moi de neno, que sechamaba José Fernando Cerrada Algarra. Algarra é o apelido deIsabel Algarra, a muller de Ben-Cho-Shey. ¿E como chego eu aBen-Cho-Shey? Pois por este rapaz que me conta cando empe-zamos a intimar: “Oye, Jesús, yo tengo un tío, gallego como tú yde Orense como tú, que es inspector de Primera Enseñanza y que

tiene muchos libros gallegos. Cuando quieras te lo presento”. Eu,que era un raposo de aldea (era a miña cultura nativa, como a deRamón Villares e tantos outros), pensei que o señor do que mefalaba o meu amigo podía ser galego e inspector de Primeiro En-sino pero ¿podía ter tantos libros galegos? ¿Hai libro galegos? pre-guntábame. Dous ou tres días despois, saímos da clase e fomos ácasa de Ben-Cho-Shey, en Martín de los Heros, 72, primeiro. Xasabes a cabronada lingüística que lle facía el a certos amigos. Oseu metro era o de Argüelles e hai unha saída a Altamirano e outraa Guzmán el Bueno. Para ir á casa de Ben-Cho-Shey o atallo erapor Altamirano. Por Guzmán el Bueno desatallábase. Unha vez,no café do Lyon d’Or, alguén díxolle “mire, señor Ben-Cho-Shey,quería ver un libro, nada, tomar unha nota en cinco minutos, ¿vaiestar esta tarde? Si, vaia á hora que queira. Bueno, eu xa me vou,pero vostede xa sabe ir, vaia cando queira. ¿E logo por onde sesae no metro? ¿Por Altamirano? Non, por Guzámn o Bo”. Falou-lle así para dicir Guzmán o Bo, porque Altamirano non o podíagaleguizar, e mandaba o tipo facéndolle dar unha volta, pero asífacía galeguismo. Esta era a militancia de Ben-Cho-Shey. ¿Ti nonte acordas do periquito que tiña Ben-Cho-Shey? Un periquitoque dicía “viva Galicia ceibe”. Pois alá chegamos á súa casa. O so-briño peta na porta e abre el, e a min pareceume un pouco pin-toresco porque parecía filipino ou chinés, e, claro, eu pensara nelcomo un tipo enxebre, case con coroza. Fíxate ti, aos meusdezanove anos. E o sobriño preséntame: “Tío, este es Jesús Alon-so Montero, de Orense como tú y del que ya te hablé”. Ben-Cho-

10 | galegos 10 | 11 / 2010

Formando parte do equipo de fútbol da Facultade de Filosofía e Letras de Madrid.

Co tamén catedrático compostelán Alonso del Real.


Shey dame a man e dime: “Así que vostede é do Ribeiro”. Aqui-lo era totalmente novo para min. Un señor en Madrid ou aíndaque fora en Pontevedra, inspector, como se estivese vendo a Ein-stein, para min inspector era máis ca rector de Universidade, aqui-lo era para filmalo. Eu pensaba que aquel home estaba tomán-dome o pelo, unha cousa de Xan das Bolas. Respondinlle cun “sí,señor” que non compromete porque é bilingüe. “Pois vostedecoñecerá en Ourense a Ferro Couselo ou a don Florentino Cuevil-las”. Eu xa tiven que dicir “non, señor”. Mandounos pasar e, ádereita, tiña o seu despacho. Recordo que tiña encadernada a re-vista Nós. Tíñaa moi ben encadernada e acababa de facerlle oíndice que logo apareceu na edición que fixo Galaxia. Ese día eudescubro que aquel señor falaba un idioma que eu falaba na miñacasa, pero eu pensaba que era para falar na miña casa porque enRibadavia os médicos e os fillos dos médicos falaban doutramaneira. Hai outra cousa, aquilo que eu conto moitas veces deque un fillo de médico ve un grupo de xitanos que falan en casteláne di: “Mamá, mamá, son pobres y hablan en cstellano”. Pois foialí, con Ben-Cho-Shey, como eu me decatei de que pertencía aun pais no que había unha tradición literaria nun idioma que eupensaba que só era doméstico, idioma B, na denominación queinventou Ferguson anos despois con todo iso da diglosia. Se haiun momento que marca a miña vida de filólogo, pero tamén amiña vida profesional de profesor, de erudito e de ensaísta, foiaquela vez que visitei por primeira vez a Ben-Cho-Shey na súacasa de Madrid. Pero todo isto eu creo que é un mesmo discur-

so. Eu creo que en Vigo percibía aos que falaban en galego e aosque falaban en castelán. O normal era que meus pais me falasenen castelán porque eu tiña que andar coa xente que andaba benvestida. E logo o encontro con Ben-Cho-Shey porque Ben-Cho-Shey non era Einstein nin un home dunha superior cultura, pre-cisamente non tiña unha gran cultura literaria e máis ben era folk-lórica, arqueolóxica, da historia da arte e tal, pero o que tiña eraunha cousa que un home novo coma min tiña que valorar: o sen-timento, a autenticidade, o seu quixotismo e a inxenuidade porqueel era un pouco inxenuo. Eu escribín nun libriño sobre el un capí-tulo titulado O Quixote da fala, no que conto como unha vez foixogar a Madrid o que hoxe se chama Club Deportivo Ourense,que daquela chamabase Unión Deportiva Orensana. Perdeu, claro,por catro ou cinco. Podería perder por 20, pero o Centro Galegodeulles aos xogadores unha especie de piscolabis con merenda ebaile ao que ían as criadas de servir no Centro Galego que esta-ba daquela nun cuchitril pequeno preto da praza de Oriente. Isto,no ano 51 ou 52. O presidente era Lobo Montero, que non foiao agasallo, e actuou de mestre de cerimonisa Ben-Cho-Shey, queera da directiva na comisión de cultura. Lobo Montero, que eraparente de Franco, consentíao porque sabía que era un inxenuoque falaba en galego. Empezou o piscolabis e os da Unión De-portiva Orensana e os catro que estabamos alí escoitamos un dis-curso de Ben-Cho-Shey en galego. Eu aínda estou vendo a caradaquela xente case dincindo: “Hostis, vimos a Madrid e fálannosen galego”. Ben-Cho-Shey dicíalles: “Teñen que saber vostedesque o resultado non conta. Que perderan o partido non impor-ta. O importante é o deporte, a loita e o esforzo, e vostedes veñendunha tradición futbolística porque eu, que nacín en Ourense,de pequeno e de mozote xoguei ao fútbol. O que é importante éque vostedes deixaron o pavillón deportivo de Ourense moi altoe por iso nós queremos felicitalos”. Eu creo que esta era a primeiravez que se falaba en público en galego, e a este auditorio. Imaxí-nate ti aqueles tipos que non tiñan o Bacharelato que cara poñerían.Este era Ben-Cho-Shey. Pola vía de Ben-Cho-Shey eu chego á ter-tulia do Lion d’Or, que é a tertulia de don Ramón Cabanillas, deÁlvaro Gil, Gamallo Fierros, Correa Calderón, Evaristo Mosquera,

galegos 10 | 11 / 2010 | 11

En Colliure (Francia), diante do sepulcro de Antonio Machado, con Isaac DíazPardo, Manuel Aznar Soler e Xosé Luis Axeitos.

l.



Antonio Lorenzo, Fermín Penzol, etc. E logo da xente que pasapor alí. Eu a Celestino Fernández de la Vega coñecino alí, a PazAndrade coñecino alí e a Isaac Díaz Pardo tamén porque a xente,cando ía a Madrid, sabía que os sábados podían conectar naque-la especie de cenáculo galego.

—E remata a carreira en Madrid.—Termino no 53 Filosofía e Letras, especialidade de Filoloxía

Románica. Como se di nos libros que falan de min, con PremioExtraordinario, que iso sempre chufa moito. Coidadiño, ese é oano no que morre Stalin. E o ano no que, uns meses antes, mor-rera o meu ídolo filolóxico: Amado Alonso. Aínda segue sendoo meu ídolo. Tanto que aínda recordo a definición que daba nunlibro de primeiro de Bacharelato para Arxentina, porque AmadoAlonso está na Arxentina desde o ano 34: “El substantivo des-igna los objetos pensándolos con conceptos independientes”. Do53 ao 56, durante un ano e pico, dou clases en Madrid, opéran-me de apendicite, veño para a aldea, empezo a preparar oposi-cións, etc. Pola vía epistolar conecto cunha rapaza que me gusta-ba moito, que se chamaba Emilia Pimentel Iglesias e que eracompañeira miña. Eu sempre digo, esaxerando un pouco porquehai que botarlle algo de literatura, que José Ángel Valente e máiseu coincidimos na Facultade. Valente fixo os comúns en Santi-

ago, pero quixo facer Filoloxía Románica e atopámonos en Madridno curso 50-51, e un día ímonos sentar na clase de don RafaelLapesa e hai alí dúas rapazas. Unha que se chama Emilia Palo-mo López, que aínda vive e que vai ser a muller de Valente, eoutra que se chamaba Emilia Pimentel Iglesias, que sería a miñamuller. Non foi exactamente así porque eu xa coñecía ás dúasEmilias. Mesmo con Emilia Palomo tivera un conato de escarceoantes de que Valente fora a Madrid e, polo tato, de coñecérenseeles. Marchei a Madrid de novo no 55, terminei o servizo mili-tar, preparei as oposicións e no 56 fixen a miña primeira cátedra,que é a da Escola de Maxisterio, e fun destinado a Santiago nocurso 56-57 aínda que tomei posesión en febreiro do 57. Logo,no 58, fago cátedras de Instituto, vou a Palencia onde estou partedo curso 58-59 e o curso 59-60. E no 60 chego a Lugo.

—Que é a súa cidade ¿ou o non?— É a miña cidade por moitas cousas. Sobre todo, por vós.

Por dez ou doce persoas daqueles cursos entre as que estades ti,Arturo Reguera, Geluco Guerreiro, Eduardo Sampaio, RafaelBárez, os irmáns Figueroa, Federico Ordax, Miguel Anxo Mura-do, Miguel Sampedro Gallo, Rafael Sánchez Fernández García ealgúns outros. Algúns xa morreron como Eduardo Sampaio ePapís. O día anterior á miña primeira clase, que vai ser arredor do

12 | galegos 10 | 11 / 2010

Con Santiago Carrillo en Vino no ano 1984.


14 de outubro porque como hai as festas de San Froilán en Lugoo curso empezaba algo máis tarde, eu sei que teño que explicarLiteratura aos de sexto curso no que estaban algunhas das persoasque logo máis quixen na vida e quero aínda. Recordo que eu vivíana rúa Germán Alonso —alí naceu a miña filla Sara, que non naceuno Hospital— e déitome ás dúas ou ás tres da mañá porque estiv-en relendo varios capítulos dun libro, porque eu quería chegar aocurso e dar unha lección inaugural especial. Os rapaces esperaríanque chegase alí un tipo que empezaría a falar de “el Cantar delMío Cid se escribió en 1140, según Menéndez Pidal”, que é aprimeira lección da historia da literatura. Eu non quería facer iso.Eu quería empezar preguntando “qué es la literatura, para qué seescribe, para quién se escribe”. Realmente os rapaces, que estabanafeitos a outros profesores e que esperaban unha cousa parecidaa “el cantar del Mío Cid es anónimo del siglo XII” e tal, encón-transe cun profesor que se fai estas preguntas. ¿Para quién se es-cribe? ¿Para qué se escribe? E daquela aparecen palabras comocompromiso, sociedade, clases sociais, “estar con el verdugo ocon la víctima, con el opresor o con el oprimido”, etc.

—¿E que libro estivo lendo vostede esa vez ata as tres da mañá?—O libro de Sartre Qué es la literatura. Desde ese día, eu quedei

marcado porque pouco tempo despois en Lugo non dicían de min

que fose un comunista, dicían que era o comunista. ¿Con quense está cos que sofren a historia ou cos que a fan? Era a termino-loxía de Sartre ou neste caso máis ben de Camus. Eu aí xa estoudefinido para sempre. Estou definido porque son un home da fi-loloxía, da literatura, tamén da erudición literaria, porque tiña, nal-gunhas áreas e noutras non, bastantes lecturas e porque seguía moipreocupado polo galego. Seguía moi preocupado polo galego por-que había que darlles respostas aos problemas que a min se mepresentaran mesmo sendo neno ou logo adolescente. No ano se-senta, aparte de que son moi sartriano e como profesor de litera-tura totalmente, xa me considero marxista. Eu ingresarei no Par-tido no 62, a primeiros de maio do 62. Para presumir sempre digoque foi o 1 de maio de 1962, pero se cadra non foi o 1 e foi o 2ou o 3. Eu chego ao marxismo por alguén que non é marxista, donAntonio Machado. Recordo que, estando en Santiago de profe-sor da Normal, no curso 57-58, vou á do Xudío, a librería do Eduar-do, e pregúntolle por libros daquela colección pequena da Losa-da e libros de Machado, de Lorca, etc., que el vendía. E aquelesvendíaos case descaradamente. Non era o mesmo a historia da gue-rra civil polo Partido Comunista ou as memorias da Pasionaria,pero un libro que se chamaba Abel Martín y otros ensayos de Ma-chado, iso á Policía xa non lle importaba. Un deses tomos é un

galegos 10 | 11 / 2010 | 13

Con Vicente Álvarez Areces, Sánchez Bugallo e Vicente Araguas.



conxunto de textos en prosa de don Antonio Machado. Eu xa eraun gran lector do Juan de Mairena. Os grandes machadianos da-quela eran machadianos da poesía, pero eu xa o era do Juan de Mai-rena porque merquei en Madrid a edición do 36 do Juan de Mai-rena, pero os artículos soltos que se publicaran en Hora de España,para min, eran descoñecidos, aínda que fose catedrático de Lite-ratura. E aí veñen dous artigos que me marcaron. Un, Discurso alas juventudes socialistas unificadas, 1 de mayo do 37. E outro, Lo queyo recuerdo de Pablo Iglesias, tamén do ano 37. É cando Machado di:“Yo, que no soy marxista pero que no ignoro la importancia quetiene en el desenvolvimiento de la humanidad la cosa económi-ca”. Aquilo fíxome pensar en que cousas máis bonitas había alíditas por alguén que non acababa de ser marxista, e daquela em-pecei a interesarme polo marxismo. Eu non empecei a interesar-me polo marxismo porque tivera contactos con comunistas. Eutivera un contacto, de neno e de adolescente, cun comunista dassilveiras a quen quixen inmortalizar porque ese Pedro Petouto meué un canteiro que tiña de alcume ese nome e que fixo a canteríada casa de meus pais. Era un comunista das silveiras que admira-ba a Unión Soviética, odiaba o franquismo, pero era un inculto.Dicía bravatas. Dicíame a min: “Mira, Suso, ven acá, me cago enD. Mira, no día de mañá, eu non sei se ten que haber ricos, peropobres non ten que haber”. O cal é unha formulación de moitosandiós. Insultaba a todo o mundo chamándolle falanxista. “Cá-late ti, falanxista do carallo, me cago en D.”, adoitaba repetir. Unsobriño del foi do Partido Comunista, un tal Emilio Villar, o quefixo o zulo para secuestrar a Franqueira cando xa estaba fóra doPC. Enterrámolo hai pouco preto da aldea de meu pai.

—¿Co seu Pedro Petouto non tentou homenaxear precisamente a Ma-chado? Ese personaxe parécese precisamente ao Juan de Mairena.

—Claudio Rodríguez Fer, que ten un libriño que se chama An-tonio Machado e Galicia, di que o meu Pedro Petouto é tan impor-tante como o Juan de Mairena, que xa é dicir. Eu fágoo posterior-mente. O meu Petouto é do ano 74, pero está o Juan de Mairena aíe está un heterónimo meu. Aínda hai xente que cre que Pedro Pe-touto existiu e que foi un mestre que andaba alá polas montañasde Lugo. O propio José Luis Sáez, a quen lle dedico o libro, xuntocon Pillado, Riobóo, Aneiros e outros de Ferrol, como eu metína Pedro Petouto predicando alí e poñendo escola nas montañasde Lugo e el estivera de cura por alí, preguntoulle á xente máisvella se chegaran a coñecer a este señor Petouto. El chegou a crernesa ficción. Antía Cal aínda cre, e eu non a desengaño.

—De maneira que vostede foise definindo como home de esquerdas enLugo.

—Eu creo que aí xa estou definido, pero tamén é certo quedurante moito tempo a xente de Lugo pensaba que eu era comu-nista, pero habíaos que estaban desconcertados. Ricardo Gurria-rán, para facer os seus libros sobre o 68, conseguiu na DirecciónXeral de Seguridade un informe de febreiro do 69 que fixo a Po-licía de min. Nel quedo como deus. Bo profesor, bo orador, boapersoa, bo cidadán, bo esposo, bo pai, pero nesa data a Policíanon di en ningún momento que eu sexa comunista ou que sim-patice co comunismo. Din que estou nese galeguismo de esquer-das. Eu son dos que creo que a Policía de Franco tiña policías in-telixentes e que algúns destes informes fainos xente que sabemoito. Pero tamén é certo que, se non fías moi delgado, a miñapantalla podía confundilos porque eu era un tipo que falaba moitode Rosalía, de Curros, de Añón, de Marcial Valladares, do Díadas Letras Galegas, do galego na escola, disto e do outro. Daque-la levábanme polo galeguismo e polo galeguismo de esquerdas,

14 | galegos 10 | 11 / 2010

❝Eu síntome dacomunidadechamada España.Tanto que nunca llechamo Estadoespañol, que é unconxunto deoficinas”.❞

Coas irmáns de Castelao, Teresa e Josefina, en Rianxo.


e para eles non casaba que por aí andase o comunismo. Eu sem-pre pensei que, cando fun en xuño do 62 a Moscú ao Congresoda Paz, a Policía española tivo que sabelo. E se non se enterou aPolicía española enterouse a CIA porque o primeiro que nos di-xeron alí, Líster e outros, foi que nunca utilizásemos o noso nomee que cando no congreso nos fixeran algunha foto, aínda que pa-recese oficial, nos puxéramos detrás dunha revista ou de algo.Pero resulta que a delegación española estaba ao lado da delega-ción norteamericana, que tiña cen tipos, e é evidente que na de-legación norteamericana había tipos da CIA. E aos da CIA nonsó lles interesa saber o que pasa nos Estados Unidos senón quetamén informan á Policía de Franco de que uns tipos que vivenen Lugo ou en Madrid ou en Barcelona andaban por Moscú. APolicía española, como moitas outras Policías, tiña pouca coor-dinación porque hai os informes da Garda Civil, os da Policía eos de non sei que máis, pero nalgún sitio tiñan que saber que eufora a Moscú e polo que sexa non levantaron esa lebre.

—O que nunca foi vostede é nacionalista.—Eu, que non creo en Deus, creo na providencia e a provi-

dencia velou por min. Eu nunca din o paso ao nacionalismo. Édicir, nunca din un paso en falso. Eu son anacionalista (con alfaprivativa). Trátase de exercer un dereito. Así que unha cousa é queson galego porque nacín aquí. Como persoa culta e racional, evi-

dentemente teño que saber que vivo nun determinado medio,desde medio botánico, atmosférico, lingüístico e medio cultural,e que neste país hai dúas tradicións lingüísticas e dúas tradiciónsliterarias. Unhas veces moi en conflito, outras menos en confli-to e outras veces sen conflito. É dicir, para un señorito de 25 anos,avogado, no ano 40, en Vigo ¿o galego era un conflito? Non, ogalego era o idioma das criadas. As criadas falan galego igual queas criadas andaluzas ou as de Ávila falan un castelán menos cultocos señoritos de Ávila. Conflito non hai. Esa clase social existe aíe el non vai facer nada para que deixe de existir. Polo tanto, é im-portante que siga habendo criadas e, aínda que falen galego, nonpasa nada. Coidado, os dous discursos lingüísticos, que taménson dous discursos literarios, moitas veces non están en conflitona mentalidade de moita xente. Como non hai conflito no ano40 para un avogado ou un médico ou profesor de Literatura doInstituto de Ávila en que a súa criada fale un castelán máis daaldea e máis rústico. Este non é confito ningún. Está aí, os deabaixo visten peor, gañan menos, son máis feos, comen menos efalan peor. Nada máis. E aquí estou. Xa non creo que vaia dar opaso cara o nacionalismo. ¿Ti que pensas?

—Pregúntome por que quere levar o debate cara a onde o está levando.—Se botas unha ollada, aínda que sexa moi á lixeira, á miña

última bibliografía, a dos úlimos dez a catorce anos, abandonei

galegos 10 | 11 / 2010 | 15

Con Rafael Dieste.



temas que me foron moi gratos e estimulantes (Rosalía, Curros,Leiras Pulpeiro), aos que dediquei libros e paixón e que eviden-temente tiñan que ver coa miña concepción da filoloxía porqueestá mal que o diga eu, pero son un filólogo de esquerdas. E,como filólogo, interésame calquera texto, pero como eu nonpodo examinar todos os textos, procurei editar, reeditar, comen-tar e divulgar textos que outros filólogos non agarimaban. Cer-tos aspectos de Rosalía hoxe teñen un predicamento no mundoda cultura porque eu insistín neses aspectos. E Curros Enríquezcreo que máis aínda. Non digamos Leiras Pulpeiro e Celso Emi-lio Ferreiro, por citar casos moi notorios. O que quero dicir éque son un filólogo de esquerdas, pero un filólogo non ten queser de esquerdas nin de dereitas. Un filólogo é o que estuda ostextos, edítaos, anótaos, coméntaos, tradúceos, divúlgaos e exa-mínaos. Como eu non podo examinar todos os textos, teño quefacer unha escolla. E, como me decato que tanto nas cátedrasuniversitarias como nos institutos científicos e nos despachosparticulares, e non digamos na época de Franco, hai textos quenon encontran o debido agarimo, aí estamos os filólogos de es-querdas. Eu estiven exercendo como filólogo de esquerdas e agoramoito máis porque nos últimos dez ou catorce anos na miña bi-bliografía hai miles de páxinas centradas na República, no exi-lio, na guerra civil, no franquismo e no antifranquismo. Eu creoque aí hai aportacións como o meu libro Os escritores e a guerracivil en Galicia, porque ninguén escribiu un libro coma ese por-que precisamente aqueles máis interesados nos escritores gale-gos son edulcorantes e maquillan un pouco os escritores gale-gos. Están moi entusiasmados co escritor Cunqueiro e, se poden,non falan do cidadán Cunqueiro. Están moi entusiasmados coarticulista Augusto Assía, chamado tamén Fernández Armesto,pero non se interesan polo que foi a súa etapa comunista, el quechegou a ser o teórico do Partido Comunista de España no queera o feito literario daquela. Están moi interesados por CelsoEmilio Ferreiro, pero non tratan de facer unha incursión no Fe-

rreiro da guerra civil, que escri-be un romance a Franco, cousaque eu fixen como comenta-rista, pero non para denigralosenón para explicar cal puidoser a terrible situación límitena que el tivo que facer iso.Porque eu coñecín a algún co-munista exemplar, pero quenalgunha sesión de tortura de-latou os seus compañeiros, oque en abstracto parece unhaignominia, pero hai que verseno poldro da tortura. Agora haiun libro que en oito ou novemeses esgotouse, o que é insó-lito neste tipo de libros, e queé un libro que eu fixen conmoito agarimo e que en partefoi escribilo e en parte recopi-lalo e anotalo. É ese ibro quelle chamo Intelectuais marxistase militantes comunista en Galicia.Ese quería ser un libro testa-mentario porque, aínda que euson novo, tamén me decato deque estou nunha etapa da vidana que todo o que faga é tes-tamentario. Se cadra esta é aúltima entrevista. Nunca sesabe. E, polo tanto, alguén queteña algún tipo de interese pormin, dentro dun mes ou den-tro de dez anos, o último quedixo Alonso Montero é isto.Eu teño que ser consciente deque moitas cousas son testa-mentarias. Eu estou escribin-do o meu testamento e, encerto modo, facendo a miñaestatua porque todos estamosfacendo tamén unha estatua.

Cela empezouna a facer desde que tiña 14 anos. Eu empezo afacela desde hai cinco ou seis. ¿Qué quero dicir con isto? Que,por exemplo, eu que ingresei no Partido Comunista imos poñerque o primeiro de maio do ano 62, aínda vive un dos tres queme ingresaron no partido, que é David Álvarez Carballido, daaldea de Antón Santamarina, pola Fonsagrada, e que ten 88 anos.Un dos que me ingresou morreu en París hai dous anos. Era unclandestino que viña de París. Un tal Ramón, un tipo alto. Esti-ven á miña maneira no Partido Comunista porque, por exem-plo, eu nunca fun da dirección do PC, nin sequera do comitécentral aínda que na propaganda electoral do ano 77, nas que euera número un, poñíanme alí como pertencente ao comité cen-

16 | galegos 10 | 11 / 2010

O día do seu ingreso na Academia Galega co daquela presidente, Domingo García Sabell, e outros numerarios.

❝O concepto denación non megusta. Non porquesexa de Stalin, senónporque non émarxista❞


tral porque parecía que era feo poñelo dos demais e non de min,pero eu non era do comité central. Eu sempre andei así un pou-quiño por libre. Primeiro porque había persoas e aspectos do PCque non acababan de encherme o ollo. E segundo porque eutamén son como son, e comprendo que plantexo algunhas difi-cultades. A partir das eleccións rompo co Partido Comunista,pero sigo sempre preto del ou en Esquerda Unida nas campañaselectorais e nas actividades diversas. É certo que nunha ocasiónvotei o PSOE, despois do golpe de Estado do 23F, porque pen-saba que había que afianzar aquel partido para que tivera unhaforza. Pero hai seis ou sete anos reingresei no partido para seguirfacendo o mesmo porque non fago máis agora que volvo ter ocarnet do PC que hai sete anos. Nunha campaña electoral chá-manme, o partido decide falar de Miguel Hernández e eu falode Miguel Hernández teña carnet ou non o teña. Quero morrernesa formalidade. Así o dixen nunha entrevista que me fixo Da-niel Salgado para El País sobre a miña teima de que aquí todo-diós é enterrado non polo civil senón polo criminal. A ManuelMaría fixéronlle un enterro nacional-católico. A Anisia Miran-da, un enterro que daba vergonza. Entón, para que quede todomoi claro, dixen que no meu enterro, no féretro, que supoñoque será austero, polo tanto, barato, haberá a bandeira do Parti-do Comunista, pero non o de España nin o de Galicia. A do Par-tido Comunista: fouce e martelo e chega ben. O internaciona-lismo. Un xa é de onde é inevitablemente. Que lle imos facer.Interpretarase a Internacional e léranse dous poemas. Un de Cu-rros Enríquez, Do mar pola orela mireina pasar, e outro, en caste-

lán, de Luis Cernuda. En castelán, cuidado. Porque eu tamén mesinto da comunidade chamada España. Dito así. Tanto que a Es-paña nunca lle chamo Estado español, que é un conxunto de ofi-cinas. Chove no sur de España, non chove no sur do Estado es-pañol. O poema de Cernuda titúlase 1936, así, con catro díxitos,e Cernuda pouco antes de morrer, que vai dar unhas conferen-cias a Wahington atópase cun brigadista da Briagada Lincoln, xavello, e sáudao. Dille, señor Cernuda, yo estuve en España. Aqui-lo emocionouno e, ao terminar a conferencia, saiulle o verdadei-ro sentimento de esquerdas desta xente. Cernuda escribe nesepoema “Recúerdalo tú y recúerdalo a otros”, me parece que em-peza así. E di, si, perdemos, fomos vencidos, moita xente mesmoentre os vencidos foron canallas, pero hai polo menos un, este,que é a vitoria moral. É unha marabilla. Logo, nese momento,enterrádesme. Antes non. Así que ponno aí, se fas o favor. Mesmo,se cadra, a Internacional cántase en galego coa primeira versiónque eu fixen para cantala no primeiro mitin electoral do PartidoComunista de Galicia, que foi o 30 de abril de 1977 no Polide-portivo de Vigo. Aquela Internacional que di: “Arriba os asoba-llados, en pé razón e corazón, lostrega a nosa xustiza, xuntos narevolución”. É unha versión un pouco eurocomunista porquenon se segan pescozos, a fouce é a fouce da razón e a loita é aloita da palabra.

-Un dos temas máis presentes na súa bibliografía é a análise da rea-lidade galega dende unha perspectiva de esquerdas.

—No libro ese dos intelectuais marxistas e militantes comunis-tas quixen recoller case todo o que fixo durante cen anos ese uni-

galegos 10 | 11 / 2010 | 17

En Trasalba con Carlos Carsares, Alfredo Conde, García Sabell, Luis G. Tosar, Ramón Lourenzo e Ramón Piñeiro.



verso que imos chamar marxismo, comunismo, socialismo de es-querdas. Está dedicado a Manolo Peña Rey e a David Álvarez Car-ballido, dúas persoas que me parecen completas na entrega á causa.Pero na dedicatoria, que é longa, falo dos nosos grandes mestres.Evidentemente non cito a Stalin porque eu son antiestalinista, de-bido a que eu son marxista e Stalin non o era. E nin sequera citoa Lenin. Cito a personalidades da gran tradición comunista comoRosa Luxemburgo, que era unha muller que, estando presa, nonchoraba polos seus problemas, que sabía que ían matala (asasiná-rona no ano 21). Choraba por uns paxaros que andaban mal man-tidos no xardín da cadea, e isto foi comentado por Otero Espa-sandín nunha carta moi bonita. Como dixen nun acto depresentación no que había algúns rapaces novos, isto é o que euvos entrego a vós. Vós vides de aí. E isto hai que continualo e evi-dentemente adaptalo e melloralo. Logo eu estou dando testemu-ño, é o único que podo facer. Recordo que unha vez presentei naCasa da Cultura de Vigo a Santiago Álvarez, que presentaba o ter-ceiro ou o cuarto tomo dos seis das súas memorias, e dixen queo seu caso era o dun home que veu ao mundo para facer a histo-ria. Agora nós non podemos facer a historia. Estamos atados depés e mans. Agora mesmo aínda máis. Santiago Álvarez, que veuo mundo para facer a historia, o que facía naquel momento eracontala, que é unha maneira de facela á súa maneira. Eu estoucontando a historia. O mesmo libro que estou escribindo sobreAnibal Otero tamén é contando a historia. Unha historia que ataagora ninguén quixo contar porque os galeguistas, os nacionalis-tas, os do Bloque, teñen aí un lingüista galego que en principio

estivo a piques de ser condenado a pena de morte por facer trans-cripcións fonéticas de palabras do noso idioma, se ben no dialec-to portugués, e ninguén se ten interesado por el. Como saíu Sta-lin e metinme un pouco con el, habería que romper un pouco coatradición estalinista, e eu non paro de dicirlles aos meus camara-das que teñan cuidado con chamarle a España Estado español econ chamarlle a Galicia nación. Se un lle chama a Galicia nacióné porque cree que Galicia é unha nación. Pero ¿que é unha na-ción? Eu non sei se tes decatado, Perfecto, como che chamaba-mos antes, de que os do Bloque e os de Esquerra Republicana deCatalunya, cando falan do concepto de nación falan do formula-do por Castelao, pero Castelao tomou ese concepto seguindo oscatro postulados de Stalin. Hai que saber máis, iso está no Sempreen Galiza do ano 44 e, polo tanto, tamén na edición do ano 61.Pero cuidado, ese capítulo escribiuno Castelao para unha revistacomunista que se chamaba Nueva Galicia no ano 37, na guerracivil. E Castelao era un home que de teoría da comunicación sabíamoito. Castelao, en plena guerra civil, funda unha revista para osgaleguistas que se chama Nova Galiza e vai ser o primeio director,o segundo Rafael Dieste. Pero é curioso que Castelao, que fundaesa revista e que é o primeiro director dela, onde máis escribe éna revista dos comunistas. Non por procomunismo de Castelao.Castelao escribe unha serie de 25 ou 30 artigos en Nueva Galiciaporque ten que predicar o nacionalismo, non aos galeguistas, quexa saben o que é iso, senón á xente educada noutros paradigmas:comunistas, socialistas de esquerdas e xente así. Polo tanto, prefi-re esa plataforma, e un bo día tenlles que facer saber a eses comu-

18 | galegos 10 | 11 / 2010

Con Antón Santamarina, tocando a gaita, e Alonso Montero a pandeireta.


nistas, bastante alleos ao nacionalismo galego, educados no inter-nacionalismo, que é a nación para que logo se sintan un poucocomprometidos con ela. E Castelao, que é moi intelixente, ¿quedefinición de nación utiliza para que os comunistas se interesenpor ela? A de Stalin, que nese momento era venerado. Primeirobótalle un piropo a Stalin e logo sintetiza os catro postulados doconcepto de nación de Stalin. Cando no ano 44 reproduce esteartigo no Sempre en Galiza quítalle o piropo a Stalin, pero seguedicindo que a definición é de Stalin e que segue sendo válida. Tixa sabes como se xestou esa definición. Un bo día, no ano 1911,moito antes da revolución soviética, que é no 17, Lenin, que eramoi listo, dille a Stalin: “Vostede que é de por alá abaixo, do Cáu-caso, e alí é un conglomerado do nabo de relixións, de etnias, derazas, de países, de linguas e de tal, ¿por que non escribe sobreiso?”. E Stalin escribe, e non mal. Pero escribe pensando niso, nonnas chamadas nacións periféricas do Estado español. Aquí iso adap-taouse non mutatis mutandis, pero adaptouse case literalmente. Sta-lin escribiu para aquilo. Lenin era moi previsor. Decátase de quealgún día farán a revolución en Rusia e vanse encontrar con aqui-lo. Logo Lenin rectificou bastantes cousas. O concepto de naciónnon me gusta. Non porque sexa de Stalin, senón porque non émarxista. Polo tanto, aqueles que se consideren marxistas ou es-querdistas no Bloque, cando idolatran a definición que reprodu-ce no Sempre en Galiza Castelao, estanse equivocando porque oproblema non é que Castelao a tome de Stalin; o problema é queStalin aí non é marxista. Eu hai mil anos que non utilizo a pala-bra nación. Eu falo de nacións sociolóxicas. En Galicia hai variasnacións. A nación dos pobres, a dos parados, a dos narcotrafican-tes, a nación dos secuaces da Condesa de Fenosa... Eu veño danación sociolóxica labrega do Ribeiro. O meu interese e, á súa ma-neira, o meu compromiso co galego que eu mamei; o galego ma-meino conflitivamente e inevitablemente eu tiña que decantarmepor unha concepción marxista do problema do idioma en Gali-cia. Esa concepción dunha maneira moi confusa supoño que ateño desde sempre, mesmo desde que son adolescente, e, desdelogo, anos despois tamén. Un dos meus libros inéditos, que deboter nove ou dez neste momento, é Castelao na Unión Soviética, outroé sobre o soneto. Pois teño un, máis ben pequeno, que é sobremarxismo e a lingua en Galicia. Estou facendo testamento e, agora

que está de moda isto da memoria histórica, eu entro en áreas nasque non entran outros. Uns quizais porque non saben, pero ou-tros porque non queren entrar. ¿Por que son eu o primeiro en pu-blicar as cartas dos republicanos galegos condenados a morte? Pri-meiro porque a min o tema xa me interesaba no ano 66. Nese anoeu tiven nas miñas mans o orixinal da carta de Víctor Casas a donManuel Gómez Román, que vivía en Vigo e era o secretario doPartido Galeguista. Déronma Beiras e Antía Cal, e logo eu pasei-lla a Díaz Pardo e publicouse no Galicia hoy. Eu daquela xa tiñabastante bibliografía italiana de cartas de condenados a morte naresistencia europea. Libros que eu trouxera no ano 64 porque foracon Emilia, con Agustín Pérez Bellas e con Mercedes Ruibal a Ita-lia. Eu ando niso, pero outros tamén podían estar no mesmo.¿Por que o tema escritores galegos e guerra civil o fago eu e nonpersoas que veñen de outros ámbitos ideolóxicos? Iso sen dúbidaten unha contestación. ¿E por que eu escribo en certo modo a his-toria do marxismo intelectual en Galicia? Serei o chamado a es-cribila porque eu estou nesa esfera intelectual e porque estou namilitancia comunista e tamén porque estou na filoloxía, porqueese libro é tamén un libro moi de filólogo. Nel hai poetas comaLorenzo Varela.

—Vostede rematou escribindo e publicando un libro que é case de amora Ramón Piñeiro, que era un impenitente anticomunista. ¿Por que?

—É verdade que o meu libro é case de amor a Piñeiro, perotamén aporta claves para entender o que é a situación bilingüís-tica e diglósica de Galicia. É, ademais, un libro que os lectoresnon sospeitaban de min porque sabían que tiven problemas conPiñeiro e sabían que Piñeiro non era comunista e non se equivo-caban. Era máis ben anticomunista, pero hai anticomunistas quenon son malas persoas.

—¿Que foi o que rematou fascinándolle de Ramón Piñeiro?—Que era un diamante moral. Eu vin poucos seres humanos

da súa grandeza moral levada ás súas últimas consecuencias, por-que Piñeiro, que quizais puido ser un gran filósofo ou un gran fi-lólogo, ter unha carreira profesional e mesmo vivir ben como ca-tedrático de Institupo ou algo así, el xogou o seu destino persoalá súa causa nun momento que, se non aparece unha pesoa dassúas características, o galeguismo non ía existir. Existiría máistarde. Existe tamén o movemento bablista en Asturias, ¿pero que

galegos 10 | 11 / 2010 | 19

Cos seus fillos: Xesús, Emilio e Sara.

❝En Galicia hai varias nacións. A nacióndos pobres, a dos parados, a dosnarcotraficantes… Eu veño da naciónsociolóxica labrega do Ribeiro❞



é iso? É dicir, nalgunhas cousas era máis culto García Sabell. Nal-gunhas cousas tiña moita máis cultura e intuición histórica OteroPedrayo. Cuevillas sabía máis prehistoria e arqueoloxía. XaimeIlla sabía máis de relixión. De literatura galega sabía máis Fernán-dez del Riego. Dos seus pares, moitos deles eran superiores, peroninguén tiña as virtudes del de abnegación, de persuasión, de en-trega, de sacrificio e de aguantar a hostilidade e, sobre todo, a in-diferenza. É pasmoso. Ten en conta que eu vivinno porque sono primeiro que pasa pola mesa camilla. Eu non paso pola mesacamilla de Xelmírez, pasei despois, paso pola da rúa do Pregun-toiro cando nin Lugrís nin Franco Grande nin Beiras aínda nonchegaran a el. Para min, nas vacacións, unha cita obrigada era irver o Apóstol a Santiago, a San Ramón Piñeiro.

—Unha das súas obsesións é a de sermos antifascistas.—Nos últimos anos eu escribo libros que tiñan que escribir os

do Bloque. Mira que teñen profesores e tal. Non sei se te acordasdun libro que se chama A batalla de Montevideo, que ten un títu-lo que parece que é unha novela histórica. É a batalla que dan naUnesco os galeguistas de alá e de acá, porque anda a man de Pi-ñeiro polo medio, no ano 54 para protestar extraoficialmente deque se lle negaba o pan e o sal aos idiomas que non era o caste-lán, especialmente ao galego. Eu escribo este libro como antifas-cista porque non fai falta ser nacionalista para escribilo. Eu sem-pre digo que, sen ser nacionalista, cando un día un gilipollas que

non vou citar, profesor, medio se riu dunha velliña que viña pre-guntando polo seu neto, alumno do Instituto de Lugo, e que viñado Courel ou de Cervantes, chameille a atención dicíndolle queestaba conculcando un dereito humano. “Eu comprendo que ati non che guste o galego”, díxenlle, “e que ti non o fales, peroque veña esta pobre señora dicindo que ten aquí un neto e quequería velo antes de que lle saíra o coche de liña e que ti lle cha-mes a atención por falar así, ¿non ves que a estas cohibindo eoprimindo e ata aldraxándoa? ¿Que tiña que facer esta muller?¿Tiña que falar o castelán como don Pedro Salinas? Se no fondoé vítima de todos vós porque non lle destes unha escola. Nin engalego nin en castelán nin en nada”. Eu aquí estaba actuando noncomo nacionalista galego senón como antifascista. Non queroque se me confunda con outras correntes de pensamento. Abón-dame con ser antifascista. Eu que tamén fun fascista e, se cadra,fun fascista cando fun profesor teu. ¿A min quen me ensinou aser profesor? Nos momentos en que un berraba un pouco demáisou era algo autoritario ¿onde aprendín eu a ser profesor? Claroque eu tamén fun fascista en moitos modos e, pouco a pouco,funme correxindo. Eu empecei a ser bo profesor hai moi poucosanos, cando, como era bo, botáronme porque tiña 70 anos.

—¿Como lle vai na Academia Galega?—Eu estiven creo que cinco anos, un pentateuco, sen ir á Aca-

demia, pero volvín o outro día. Fun ao Courel da man de Novo-

20 | galegos 10 | 11 / 2010

perf

ecto

con

de


neira porque a biografía pesa. Eu acordeime daquel encontro enMadrid con Novoneira, falando en castelán, e decidín ir desagra-vialo. Penseino ben en diálogo cunha persoa que é máis culta emáis intelixente ca min e que ás veces me orienta ben, e decidínvolver á Academia.

—¿Por que deixou de ir á Academia?—O problema heicho contar algún día con detalle. A culpa ti-

vérona Ferrín e Barreiro por un episodio moi grave que aconte-ceu na Academia. Aproximadamente durante cinco anos, deixeide ir a todo tipo de reunións e, polo tanto, non participei en nin-gunha das súas actividades. Pero agora, case levado da man deNovoneira e tal vez porque o pensei mellor, vou volver a ela. Defeito, xa volvín en certo modo un pouco antes porque, cando aAcademia elaborou o seu ditame sobre o decreto de plurilingüis-mo de Núñez Feijóo, mandei unha comunicación que evidente-mente non é a que publicou a Academia, pero que polo que seme dixo, mesmo por escrito, tivéronse moi presentes algunhasdas consideracións que eu facía. Pero, en persoa, non volvera ataque fun aos actos da Academia na sesión extraordinaria que houbono Courel, e na próxima sesión, que será cando ingrese Bernar-dino Graña, eu vou estar alí. Do que me aconteceu na Academiason responsables os que son responsables, fundamentalmentedúas persoas, e nise asunto eu non tiven as satisfaccións debidas,pero resulta que a institución está por riba desas persoas e de mine algunhas das cuestión que teñen que examinarse e debaterse naAcademia tamén están pro riba de calquera capricho ou dimen-sión persoal.

—Regresa nunha etapa na que Academia está presidida por un escri-tor galego nacionalista. ¿Que importancia lle dá a isto?

—Está presidida por un home que tivo a maioría dos votos, ea Academia tivo presidentes moi distintos que eran consecuen-cia desa maioría.

—Porén, é curioso porque Ferrín e vostede foron personaxes case bi-polares. Un desde Vigo e outro desde Lugo.

—Si, nunha época el como catedrático de Instituo en Vigo eeu en Lugo e realmente chegamos a coincidir tamén en Lugo por-que el estivo de profesor no Colexio Fingoi, pois daquela paraben ou para mal saíamos moitas veces nos periódicos porque asnosas actitudes ou as nosas conferencias ou os nosos puntos devista, na medida en que eran públicos, non sendo coincidentes,en todo caso, discrepaban do franquismo e polo tanto estabamosmáis ou menos á par na punta da póla. Mesmo hai un artigo quefirmamos os dous, creo que no ano 64, redactado por min en cas-telán pero subscrito polos dous, que se chamaba Carta a los direc-tivos de empresa, no que nos ofreciamos a todos aqueles empresa-rios que na hora do bocadillo ou do descanso deixasen que nosdirixésemos aos obreiros léndolles textos que tivesen entidade li-teraria e, aínda que non o dixésemos moi claramente, que tive-ran algún tipo de contido concienciador, tanto en galego comoen castelán. Non tivemos resposta máis que de dous obreiros deFerrol e de dous labregos da Fonsagrada.

—¿Por que se distanciaron tanto Ferrín e vostede?—Como ese é un relato que hai que detallar, para que resulte

xusto como crónica, xusto literariamente e xusto moralmente,

non estou agora en condicións de facer ese relato coa minuciaque o tema esixe.

—Pero á súa volta á Academia ¿pode propiciar un reencontro perso-al entre vostedes dous?

—Non, eu co señor Ferrín na Academia terei o trato que teñacon todos os académicos, pero fóra de alí eu teño relación coaspersoas que estimo, que quero, que son amigos meus e que sonrespectuosos comigo. E con outras persoas eu decido se debo terrelación ou non. Orabén, na Academia si. A miña relación pro-fesional na Academia vai ser plena porque ninguén debe ir a elaa crear tensións.

—Estamos a vivir un momento especial respecto á cultura galega e aoidioma galego en particular, debido á reforma lingüística propiciada porNúñez Feijóo. ¿Como analiza este asunto?

— Aparte da comunicación que fixen para a Academia, euescribín un artigo en La Voz de Galicia, haberá dous meses, noque indico máis ou menos cal é o meu punto de vista. Eu creoque ninguén está plantexando ben as cousas. Desde logo, Fei-jóo tampouco. E ao dicir ninguén, a miña afirmación é excesi-vamente audaz. Parece que só eu o vexo claro. Non. Hai moitaxente que o ve claro, pero que non quere velo claro. Hai quepreguntarse por que Feijóo fixo o que fixo porque, en primeirolugar, Feijóo ten unha percepción da sociedade. ¿Si ou non?Non digo que sexa o tipo máis sagaz do mundo, pero unha per-cepción da sociedade tena. Hai que supoñer que ese paso deunocon asesores que tamén teñen esa percepción. E Feijóo sabeunha cousa. Que unha gran parte da sociedade non vai prota-gonizar unha insurrección porque un decreto se estime máis oumenos desfavorable á causa do galego. El sabe que ten o PP, queé máis do 50 por cento do electorado, pero sabe outra cousa.Que ten o 99 por cento do electorado do PSOE. Porque unhacousa é que o PSOE faga o que fai, pero o compromiso íntimodo PSOE co idioma todos sabemos cal é. E Feijóo sábeo tamén.Polo tanto ¿quen son os que protagonizarían unha insurrecciónelocuente e eficaz ante medidas que consideramos desfavora-bles para a causa da lingua galega? Feijóo sabe que son determi-nados sectores os que se están manifestando, pero el aínda tena maioría. E isto hai que sabelo mesmo para sabermos en quemundo vivimos. En que país vivimos, en que sociedade vivi-mos. En todo caso, a oposición xa gañou algúns pasos porqueo decreto de hoxe non é o do borrador de hai meses, é dicir, aresposta da Academia, a do Consello de Cultura, as manifesta-cións… Eu fun a unha delas e, ao ver que era só unha cousa doBloque, xa non vou ir a ningunha máis. Que quede ben claroque isto non é un asunto do Bloque aínda que é certo, e eutéñoo dito moitas veces, que o Bloque é a única forza políticaseriamente comprometida coa causa da lingua galega, pero tancomprometida que é coma esas nais que lle queren moito aosfillos e aprétanos ata abafalos. Ese ecompromiso non o teñen oPSOE nin o PP. Se Núñez Fijóo, mentres se discute isto, e, entodo caso, xa fixo concesións arrincadas pola oposición e a opo-sición poucas veces é inútil, se Feijóo disminuira o paro en Ga-licia e se Feijóo suprimira as listas de espera nos hospitais pú-blicos, San Núñez Feijóo podería facer o que quixese. G

galegos 10 | 11 / 2010 | 21



Xesús Alonso Montero “Chove no sur de España, e non chove ... · parvos e sabían que había...

Documents

Transcript of Xesús Alonso Montero “Chove no sur de España, e non chove ... · parvos e sabían que había...