XAVIER BARREIRO LUCES

Santiago.

Alumno do último curso de Técnico

Superior de Restauración en Santia-

go de Compostela.Decidiu estudar a

etnografía culinaria galega a través

de centos de publicación de antro-

pólos e historiadores,centrándose na

gastronomía galega anterior ao s.

XIX. Reflexo das súas conclusións

son os artigos publicados en revistas

de ámbito rexional: “Xantar de Bre-

ogán, a cociña celta en Galicia”,

“Bandullo de Ons, o eslabón perdi-

do”, “Cocina informatizada del

2000, caldeirada de chips, e-mails y

webs” ou “La castaña, de pan galle-

go a caviar de montaña”. En corto

tempo espera publicar outros traba-

llos como “Semellanzas fonéticas

entre topónimos e apelidos galegos

relacionados coa gastronomía” e

“Diccionario temático da cociña

galega”.

45~

gastronomía popular

V eñen de atoparse nabiblioteca dun mosteirogalego, un fe ixe de

manuscritos dos séculos XI ó XVInos que se narran os costumesgastronómicos deses tempos.Xuntos forman un códice enca-dernado, agás vinte follas a xeitode separata datadas no XV, contextos de diferentes amanuensesdurante eses séculos. Dannosconta das mercadurías que enchí-an os potes das diferentes clasessociais, dietética, agricultura,mediciña, filosofía, comerciogalego do medievo, dogmas deFe, receitas de cociña, reflexiónsgastronómicas de viaxeiros polaGalicia medieval que descansa-ban no mosteiro ou quizais dal-gún pelegrín, costumes, bandosdos concel los , re lación deimpuestos e relacións de mate-

anterior ó século XVI, aínda queteña receitas do século anterior.Poida que o recopilador fose obibliotecario ou o celeireiro, res-ponsable dos suministros ali-mentarios desta orde relixiosa.

Un dos manuscritos máis recen-tes data do século XV e o seuautor, Frei Iácome de Permuy,semella ser un informador deDom Edme de Rosmithal, cuña-do do Rei de Bohemia, que visitaGalicia no 1460 de camiño aInglaterra.A súa viaxe foi por morde coñecer os avances arma-mentísticos da época e os costu-mes europeos. Deixounos unsrelatos moi detallistas dos nososcostumes (non só gastronómi-cos) da nosa xente e da paisaxe.Frei Iácome está ledo por topar-se descansando dunha viaxe na

XANTARES DE TROBADORES

A cociña en Galiciana Idade Media

Xavier Barreiro Luces

rias de importación ou para aexportación. O seu dono debeute-la idea de facer un compendiodos saberes e da informaciónculinaria,ou relacionada con ela,acadada ata entón polos fradesdese mosteiro. Non se pode con-siderar un libro de cociña,xa queo primeiro que se coñece non é

46~

que “[...] saímos da vila logo deescoitar a misa moi cedo [...] e ófacerse noite só topamos unhapousada fumegante coma oinferno.Non había cousa mellorpero paramos porque estaba-mos lonxe de Compostela, eraunha pousada pobre, noxentacomo tantas que topamos aquí,chea de fume e de tebras, pesti-lente e maldita, onde non fumoscapaces de dormir e xantar.Estaterra está chea de rios con moi-to peixe, hay moito gando,mulas e viño, froitas dabondopor tódo-los camiños, bos pas-tos, dánse nela limoeiros, laran-xeiros, oliveiras que rindenmais cas do sur de España, gra-nadeiras e outras moitas árbo-res e herbas que en xamais viraen tan gran número. [...] desteporto salen para Castela grancantidade de pescadas e congrossecos e afumados, ostras en esca-beche e peixe salgado, sendodunha gran riqueza as augasdestas terras”.

Leemos noutro pergamino doséculo XI, como se laiaba un via-xeiro o seu paso por Composte-la, “[...] e qué decir dos especie-ros enganosos, que venden asúa alma ó demo ó pe da esca-linata da Catedral. Uns gardan

tanto tempo as especias das her-bas ata que podrecen e vénde-nas por boas. Outros vendenespecies falsificadas por boísi-mas. Algúns mollan a pimentacon auga para que pese máisna balanza, outros engádenllegraos torrados de xenebra ouarea negra. [...] e ¿qué decir dosmalos mesoneros que con tan-tos fraudes enganan ós pele-gríns?. [...] Uns van na súa pro-cura na entrada das vilas,bicándoos coma se fosenparientes seus de lonxanasterras. Hospédanos nas súascasas, prometéndolles todo-losbens e fanlles tódo-los males.Dánlles a probar un viño bo evénden-lles outro máis malo.Outros venden sidra por viño,outros viño adulterado por bo.Outros, peixe ou carne cocidade dous ou tres días, polo queaquéles enferman. [...] algúnsteñen falsas medidas para ogran e o orxo, por fora moigrandes, por dentro pequenas eestreitas, as que o vulgo chamaCaricias. Hai quen trae viño dabarrica e, se pode, vota auga novaso. Hai quen fai dous depar-tamentos na barrica e poñenunha clase de viño en cada undeles, dos que ofrecen primeiroo mellor a probar e despois na

comida traen do peor. [...] e amoeda do pelegrín vale a mita-de na vila onde queira comer, omalvado fondista valorarádúas moedas por un óvolo. Ohospedeiro malvado dá omellor viño ós seus hóspedespara poder embriagalos e can-do durmen poder quitarlle-labolsa, ou o gurlo, ou calqueracousa. O mesonero malo dállesmorte con bebidas velenosaspara apoderarse dos despoxos.Coa misma medida que teña-des medido se vos medirá a vós.¡Oh lucro noxento!”

Tamén hay unha copia dun códi-ce do ano 1252,entregado por ElRey Alfonso X, na que se infor-maba da cuantía dos impostos apagar á Coroa por varios con-ceptos:prezos dos falcóns cazan-do e multas a pagar se se matan,fíxanse os prezos dos alimentos eas multas a pagar en caso deinfraccións no peso ou no cobroe díctanse algunhas medidas eco-loxistas, ollado coa perspectivaactual. Manda El Rey que “[...]ningún home do meu reinocoma máis de dúas carnes calesqueira no día, unha delas adu-bada en dúas guisas. Doutroramando que ninguén coma maisde dous pescados desta guisa e

47~

se come marisco que non sexacontado coma peixe”. O marisconon era tan valorado coma hoxe,non sendo a langosta e as ostrasen escabeche, xunto coas empa-nadas de anguías coas que sepagaba algunha renda á Igrexa eos nobles.A xente máis humildeda veiramar completaba a súadieta cos mariscos recollidos naseca, cando as devalantes, oumareas baixas, eran grandes.

E sigue mandando El Rey “[...]que non echen yervas en lasaguas para matar el pescado”.Ditas herbas poden ser os beli-troques -Digitalis purpurea-, ououtras semellantes que inda hoxeson usadas noxentamente.

A caza estivo reservada ós seño-res ata o século XV, sometendo afortes penas ós infractores. Nonsendo a caza para paga-los foros,que se vendía ou trocaba nosmercados,a caza contra alimañase a caza defensiva estaban per-mitidas antes do XV. El Rey tiñaun certo senso ecolóxico, ouquizáis fose por conserva-lo seu,“[...] e mando en razón da cazadas perdices e das lebres e doscoellos, que non tomen os ovosdas perdices nin as perdicesxacendo enriba deles , nentomen os perdigóns ata que

non sexan eguados; e non cazencon neve ata que non poidafuxi-la caza, [...] e quen así nono fixere que estea preso nasmiñas cadeas ata que en o tive-re por bo. [...] mando que nin-

guén poña lume para queima-los montes, e aos que nelo colle-ran facendo, que os boten den-tro.” Suponse que do lume- que-dando mais famento e chamus-cado”.

Nestes séculos é constantea publicación de bandos oucomunicados da Coroaexhortando aos vendedo-res de al imentos a nonfacer trampa no peso, noprezo ou na calidade dasmercadurías; fíxanse decotío uns prezos obligato-

rios.No século XI os veciños reu-níanse en concilio para fixa-losprezos dos comestibles e os xei-tos de transacción. Esto pódeseexplicar porque durante a IdadeMedia,o mercado era o centro decalquera actividade cotiá nun rei-no que comezaba unha fase derepoboación costeira. Os díasnesta Galicia medieval rexíansepolo calendario agrícola: semen-teira e recolleita.

Nestes bandos,dos que atopamostres copias de distintos anos, infor-man dos costumes dos carnicei-ros de usa-las queixadas do gandocoma contrapeso na balanza, eprohibéuselles; non se permitíarevende-os alimentos ou salga-lopeixe a estranxeiros; ordeábasevender mercadurías frescas e enbo estado de conservación; ouprohibéuse votar a pace-lo gandonas terras de outros.

A alimentación medieval, feitacon cereais -millo miúdo, orxo,

48~

centeo, pouco trigo- a xeito degachas e pan de mestura -que enépocas de escasez facíase confariña de fabas ou de castañas-,carne -non para todos- e touciño-case artículo de luxo-, peixe,viño, legumes e hortalizas -chí-charos, lentellas, cenorias- e froi-tas, mostraba carencias de vita-minas A, D e C.Aínda así, a canti-dade superaba á calidade, sendounha alimentación pobre, com-parada cos patróns modernos,que axudaba á propagación deenfermidades e epidemias:xerof-talmia, escorbuto, pedras na vesí-cula e rils, a peste, cegueira, agota, arterioesclerose, eran asdoenzas máis frecuentes.

Dende os séculos XI ó XV, duran-te a Idade Media e principios doRenacemento, en Galicia a ali-mentación vai parella coa clasesocial á que se pertenece.Non secociña o mesmo na lareira dopobo que no forno do señor feu-dal ou do abade; cociña da famena casa do servo e gula dabondono pazo do poderoso.

Neste tempo as creenzas relixio-sas van influir a cotío no xeito devivir e na alimentación: Carnal eCuaresma.

Por mor do cont ido destesmanuscritos podemos saber oscostumes alimentarios das tresclases sociais que convivíanentón.As clases humildes de Gali-cia na Idade Media eran peque-nos propietarios, ceibes ou semi-ceibes, que criaban algún gandoe sementaban nunha pequenahorta. Cóntase que tiñan os por-cos nos outeiros e no monte, eque abaneaban os castiñeiros ecarballos cunha vara moi longapara que caesen as landras e cas-tañas que logo comerían oscochos, principal fonte de carne

para o campesinado galego deaquela época.

Tiñan a obriga de traballa-lasterras e coida-lo gando dos seño-res e da Igrexa,ou paga-las rendasdas terras traballadas. As viven-das, cabanas, desta xente eransemellantes ós castros: a vidanunha casa sen paredes xiraba óarredor da lareira,na que se coci-ñaba, facía de comedor e durmí-ase ó seu carón.O fume que inva-día todo o espacio conservaba osalimen-tos e,quizáis, tamén á xen-te.O material de cociña consistíanun pote coa súa gramalleira, tré-bedes para as vasillas, unha tixo-la, coitelos e culleres, unha arte-sa para a fariña e outras provi-sións, algunha escudela, unha olapara a auga e varias cuncas. Nonfaltaban o fregadeiro -dornallo-, aalacena e alzadeiros.

Sentados á mesa nun escano, osnosos devanceiros dispúñanse aenche-lo bandullo tres veces nodía,almorzo,xantar e cea.O alborfacían o almorzo: pan ou papasde centeo –comuña–, touciño oucaldo da véspera ou un anaco dequeixo e de cando en vez viño.Noutra folla especificase outromenú para o xantar dos nososcampesinos de entón,“o pan detrigo e centeo, unhas cebolas equeixo”.

Xantaban ás doce, en cunca demadeira, un caldo de unto conberzas e unha presa de fariña depaínzo ou migas de pan, sen vite-la. De segundo prato a galloufa,semellante a unha potaxe de hor-talizas con un anaco de touciño,un chisco de fariña e unhas cas-tañas cocidas, todo ben regadocuns grolos de viño. De postrealgún lacticínio. Ó igual que haipoucos anos, ou coma os celtas,adoitabase empregar o pan comase fose un prato para cortar cuncoitelo os anacos da comida nel.Na cea aprobeitábanse as sobrasdo xantar con un pouco de leite,se había.

Estas racións complementában-se con algunhas froitas, peixes ecaza, todo esto de cando en vez.Na veira mar, ós mariscos nonse lles tiña moito aprecio -agása langosta e as ostras- e comonon se cobraban impostos polasúa captura eran outra fonte dealimento.

Na casa dun nobre a dieta eramoi diferente. A cociña estabaseparada do resto da casa, e conchimenea dende o século XIV.Ascomidas principais eran o xantare a cea.Consistían en máis de trespratos cada unha;o xantar ás deze a cea ás seis, sendo necesarioun pequeno almorzo ó levantar-se ou entre o xantar e a cea.Sopas, empanadas, carnes -coci-das, asadas e guisadas,non sendodías de abstinencia-, peixes demar e de río, frescos, afumados esalgados, mariscos, ovos, aceitede olivas, agraz, vinagre,queixos,manteiga, pantrigo, froitas, docescon mel e biscoitos, especias eviños -temperados con auga ebebíanse despois da comida-, damellor calidade e ben cociñados,comíanse nas mesas dos nobres.Na cociña desta época abusouse

49~

do uso das especias, e o allo des-preciábase por consideralo atri-buto culinario das clases máishumildes.

As técnicas da cociña aínda eranalgo sinxelas e a herdanza dacociña romana perdérase, perosen esquecerse nos mosteiros. Oforno marcaba a diferencia entrericos e pobres, xa que era obri-gado coce-lo pan no forno doseñor, e pagarlle por usalo. O fei-to de cociñar carne no forno eraunha técnica culinaria reservadaa éste, se ben os máis humildesasaban os alimentos nas pedrasquentes da lareira, unha vez lim-pas,debaixo dunha pota de barrocuberta de cinzas.

Un dos autores do códice atopa-do recentemente,descríbenos unxantar entre nobres con xograrese trobadores: “[...] a terceira noi-te houbo un banquete na salade festexos, e comemos todosnunha grande mesa con moitosmanteis e sabanos con broca-dos. E a mesa de El Rey foi ser-vida por mozos fidalgos, rica-mente vestidos, que servíandunhas vacías enormes. Nestebanquete houbo infinitos man-xares e entremeses, e moitas emoi boas cerimonias. E candoserviron a El Rey a primeirafroita, [...], e de beber viño tem-perado con auga.E logo á entra-da da mesa vexo vir unha gran

carreta con dous bois asadosenteiros, con os corbos e máisos pes dourados, e un carrocheo de cordeiros asados entei-ros que non parecían asadossenón vivos, [...] e diante viñaun mozo que llos foi ofrecer áRaíña, e logo levounos fora,onde a multitude despedazou-nos e cada quén levou o quequixo.[...] era cousa fermosa veras mesas adornadas con vasosde vidro de cores, cuncas de pra-ta, escudellas de prata, [...] culle-res e coitelos ricamente ador-nados, salseiras, saleiros epimenteiros. [...] foron máis deoitenta pratos cada día duran-te unha semana, e cada día foitodo máis e mellor presentado”.

Os mosteiros medievais naceroncoa vocación de seren entidadeseconomicamente autosuficientese garanti-lo sustento da comuni-dade, para o cal contaban conterras dabondo ó arredor,por mordas doazóns dos novicios ou dexente piadosa, nas que criabangando vacún, porcino e ovino,tiñan leña e gran, froitas, caza,vides e horta. Aproveitaban aspequenas presas dos muiños -quetamen eran deles, estando todo opobo do arredor na obriga demoer alí pagando con parte dogran,tributo chamado “maquillas”-como vieiro de peixes. O peixe,de mar e de río, era unha partemoi importante da dieta monásti-

ca para garda-losexún de carne,por iso tiñan osmonxes dereitossobre algún porto,pesqueiras -saba-los e lampreas- etanto recibían par-te da pesca dunhabalea coma dou-tros peixes.

Nos mosteiros gardábanse asmellores receitas de entón ecociñábanse os mellores produc-tos.O menú destes monxes base-ábase no binomio pan-viño:panum et vinum, cibaria etvinum, bibere et panem. “[...] ecada monxe terá ó seu disporcada día 1,5 kilos de pan –1,4kg. se é monxa–, 1,5 litros deviño ou cerveza, 100 gramos dequeixo e un puré de lentellas ougarabanzos de 230 grs. –130grs. para as monxas–”. Istoveñen sendo máis de 5.000 calo-rías/día, pero naquel tempo estainxestión non se consideraba ninfartura nin gula. Habería queinvestigar en qué se gastaban tan-tas enerxías, ora et labora.

O pan de máis consumo era o demestura, deixando o de trigocomo unha menciña.Asimesmo,a carne de cuadrúpedo, reserva-da nun principio só para os enfer-mos,acábase consumindo a cotíopola comunidade.

Como curiosidade, atopamos undocumento onde se relacionabanas entradas de víveres ó mostei-ro,aparecendo xeo de tres nevei-ras que explotaban estes mon-xes.O xeo utilizábase coma men-ciña e, máis tarde, para facerrefrescos e aloxa (mel con zumesde froitas e xeo picado).

50~

Prebe fino25 gr. de xenxibre, 5 gr. de cane-la, 3,5 gr. de pimenta branca,3,5 gr. de cravo, 0,750 gr. demacís, 0,750 gr. de noz mosca-da, 5 gr. de azafrán.

Prebe común120 gr. de xenxibre, 90gr. decanela, 30 gr. de pimenta bran-ca, 15 gr. de clavo, 15 gr. demacís, 15gr. de noz moscada,7,5 gr. de azafrán.

Leite de améndoasFondo branco feito a base de caldo de galiña, améndoas crúas, peladas emoi picadas no morteiro. Esta mestura déixase repousar seis horas e des-pois fíltrase nun pano. Podíase sustituir por leite de cabra.

AlidemDe orixe árabe, é unha técnicaque permite ligar toda clase delíquidos ou caldos con xemas deovo crúas, mesturándoas convinagre e engadíndollas ó caldoa punto de ferver, e sen deixarlleque ferva para remexer constan-temente co obxecto de non caia-las xemas de ovo deste prebé.Ben feita resultará un caldo líqui-do e cremoso.

Potaxe1 kg. caldo de galiña1 kg. de acelgas1 kg. de espinacas1 kg. de borraxa20 gr. manteiga deporco100 gr. touciño grasoou panceta1 litro de leite de cabu-xacane la , xenx ibre ,pimenta e sal

Límpanse e lávanse asespinacas, borraxas eas acelgas. Férvenseno caldo de galiña dezminutos, escórrense epícanse. Nunha cazo-la ó lume bótanse amanteiga e o touciño,cortado polo miudo,ata que se frita. Apár-tase o touciño e bótan-se as verduras a fretir,volta e volta, paraengadirlle o leite e asespec ias de ixandococer lentamente. Rec-tifícase de sal e sírve-se coas lonchas depanceta por riba.

Salsa cocida100 gr. de fígado de carneiro1 litro de caldo de carneiropiñóns torrados3 xemas de ovo3 rebanadas de pan1 dl. de vinagrePrebe fino e sal

Poñémo-lo pan a remollo co vinagre. Ásasena grela o fígado cortado en toras e picá-molo no morteiro cos piñóns e o pan. Estealmoado poñémolo a cocer no caldo de car-neiro, lentamente, engadíndolle máis vina-gre e as especias. Á media hora pasámolopolo tamiz e poñémolo de novo ó lume coasxemas batidas. Removemos constantementecunha culler de madeira ata que queiraempezar a ferver, pero sin deixarlle paraque non se corte a salsa.

Tortilla de herbas aromáticas1 litro de auga500 gr. de fariña1,5 litros de aceiteSal, herbas aromáticas: salvia, her-baboa, axedrea, ruda, perexel, hino-xo, berros, cilantro, matalahuga, eas que se queiran, picadas moi miu-das.

Disolvemo-la fariña na auga ata quenon faga grumos. Engadimo-lo sal eas herbas e remexemos ata lograrunha pasta cremosa. Nunha tixolavotamo-la mitade do aceite a quen-tar. Imos estendendo a pasta na tixo-la e cando está feita por un ladodámoslle a volta e deixámos rematara fritura. O resto do aceite vaiseengadindo segundo a necesidade.

Caldo de queixo Brofolius1/5 l. de caldo de carne graso300 gr. queixo raiado4 xemas de ovo50 gr. de azucre moído

Cócese no caldo o queixo sin parar deremexer. Vótaselle a mitade do azucre.Cando espese, engádenselle as xemas deovo e síguese remexendo ata que a pastafie e quede moi ligada e correosa.

Recheo de cabritoUnha peza de cabrito de 3 a 4 kg. 400 gr. de falda de carneiro 300 gr. de panceta 150 gr. de manteiga ou unto de por-co.75 gr. de queixo raiado60 gr. de pan relado3 ovos enteirosPerexel picado, salazafrán con xenerosidadesalsa fina

Sálgase e poñense a cocer na olacon caldo de galiña a panceta, o tou-ciño e as asaduras do cabrito. Denon ter caldo, ben vale auga e sal.Cando estxa ben cocido pícase todomoi fino, engadíndolle o queixo, opan relado, ovos, o prebe fino, operexel e o azafrán. Amásase ben eénchese o cabrito, cosendo de segui-do a abertura con bramante. Úntasepor fora con manteiga de porco eponse a forno moderado.

Aparecen varias receitas bencuriosas:

Alimentos máis consumidos en Galicia dende os séculos XI ó XV

CEREAIS CARNES AVES CAZACenteo Porcino Galiñas e capóns Lebre e coelloPainzo Vacún Perdiz GamoTrigo Ovino Parrulo CervoOrxo Caprino Ganso CorzoAvea Pombas XabarínArroz Paxaros Oso

Ovos dos niños

FROITOS LEGUMES E HORTALIZAS ESPECIASCastaña Cebolas PimentaAméndoas Cenoria AgrazLimón e laranxa Chícharo MacisPexegos Lentella CravoMazás Fabas XenxibrePeras Os de hoxe agás os Pouco azucreFigos secos traidos de lónxe CardamomoNoces Galanda

Canela

TÉCNICAS DE ELABORACIÓN CONSERVACIÓN HERBASCocido Salgado TomenteloAsado Secado RomeuRefogado Afumado SalviaEmpanada Escabeche MentaFritos Conservas doces PerexelAdubosDocería

51~

Robaliza ó bo escabeche2 robalizas de 600 gr. cortadas en toras1 dl. de aceite 10 gr. de piñóns, 10 gr. de améndoas 10 gr. de avelás torradas 20 gr. de pasas de Corinto 50 gr. de fariña3 rebanadas de panvaso pequeno de vinagrePerexel picado, salsa fina e sal

Poñemos a remollo tres horas as pasas, os piñóns e o pan envinagre. Desescámase, límpase e córtase en toras un poucogrosas a robaliza, e coa cabeza e as espiñas faise un caldode peixe. Enfaríñanse as toras salgadas e frítense nunha tixo-la co aceite ben quente. Cando tomen cor dásellela volta epásanse a unha cazuela. Escúrrese de aceite a tixola e ponsea ferver nela 1 litro de caldo de peixe. Deixámolo ferver len-tamente e engadímoslle un almoado feito coas améndoas, asavelás, as pasas e o pan. Cando ferva cinco minutos botámolona cazuela co peixe, engadindo sal e piñóns. Deixamos coce-lo peixe na cazuela e ó servilo espolvoreándolo con perexel.

Asado de gatoEsfólase un gato e tírase coa cabeza, porquedisque a persoa que coma dos seus sesos podeperde-lo xuizo. Envólvese nun pano limpo e ente-rrase un día e unha noite. Ó cociñalo, úntase deallo picado e aceite para asalo ó espeto. Con-forme se vai asando azóutase cunhas polas deloureiro verdes. Cando quede blando córtase enanacos e vólvese regar por riba con aceite eallo. Ó comelo comprobase que é bo manxar.

TuétanosCócense unha ducia de ovos. Cócense os tuéta-nos e pícanse miudos coas xemas dos ovos.Engádeselle sal, canela, azucre moi peneirado emistúra-se moi ben todo. Farase unha masa confariña e unha pouca manteiga de porco, exten-déndoa moi fina para por enriba o tuétano,tapando todo con outra capa de masa coma aprimeira. Ponse aceite nunha tixola e vanse fri-tindo anacos desta “empanadilla”, para espol-voreala con canela e azufre moi branco.

Nos cadros que acompañan este artigo cítan-se os alimentos mais nomeados en documentos desta época,

pero víñanse consumando case os mesmos que hoxe.

Uvas pasasAbóbora (cabaza)MameloCereixas

RobalizaPargoLenguadoAtúnSolla

PEIXESPescada rosa galegaCongroSardiñaLampreaAnguías e meixónsTroitaBaleaGolfiñoSalmoneteSalmón

MARISCOSOstrasLangostaCentolaAmeixas

BEBIDASViño (con auga ou só)Sidra (abundante)CervexaAugardentes (s. XV)AugaInfusiónsXeo, aloxa