Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

331
UNIVERSIDAD COMPLUTENSE DE MADRID FACULTAD DE FILOLOGÍA Departamento de Filología Latina GRAMATICA PROVERBIANDI MEMORIA PARA OPTAR AL GRADO DE DOCTOR PRESENTADA POR Vicente Calvo Fernández Bajo la dirección del doctor: Tomás González Rolan Madrid, 2002 ISBN: 978-84-8466-289-1 ©Vicente Calvo Fernández, 1995

description

Tesis sobre la enseñanza del latín en la baja Edad Media hispánica.

Transcript of Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

Page 1: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

UNIVERSIDAD COMPLUTENSE DE MADRID FACULTAD DE FILOLOGÍA

Departamento de Filología Latina

GRAMATICA PROVERBIANDI

MEMORIA PARA OPTAR AL GRADO DE DOCTOR PRESENTADA POR

Vicente Calvo Fernández

Bajo la dirección del doctor:

Tomás González Rolan

Madrid, 2002

ISBN: 978-84-8466-289-1 ©Vicente Calvo Fernández, 1995

Page 2: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

Departamentode FilologíaLatina. Facultadde Filología.UniversidadComplutensede Madrid

VICENTE CALVO FERNÁNDEZ

GRAMMA TICA PROVERBIANDÍ

La enseñanzaescolar del Latín en la Baja Edad Mediaespañola: estudio y edición del texto contenido en el

ms. 8950 de la Biblioteca Nacional de Madrid

Tesisdoctoral dirigida porTomás GonzálezRolán

MADRID, 1995

Page 3: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

SVB QVA NVNC RECVBASARBORE VIRGA FVIT(0V Ars Am. 11.342)

PARENTIBVS, FRATRJBVS, AMICIS,OMNIBVS, QVI ME SVSTVLERVNT

Page 4: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

GRATVLATOR1A

Todaslas notasde agradecimientoson, en algunamedida, injustas,porquesiempre

resultaninsuficientesparacorrespondera la deudade gratitudquese hacontraídoy porque,

además,el agradecimientoes personal:a cadapersonase le debeel suyo, cadauno con su

propiovalor, singulare imponderable.La historia de estetrabajono se puedesepararde la

historia de mi vida en estos últimos cinco años, durante los cuales mucha gente e

institucioneshan contribuidode un modo u otro aqueel producto final seael que es. No

sólo a que ‘seael quees”, comoun objetoquesejuzgafría, científicamente,sinocomofruto

<leí trabajo de un hombre. Debo mi agradecimiento,pues,en primer lugar, a todos—mi

familia, mis amigos,...—los que día adía me han sostenidoy me han soportado.

Pero de maneraespecial,tengo —y tendré siempre—una deudapendientecon mi

director de tesis,TomásGonzálezRolán, quien marcó la pautacon trazos claros y firmes,

pero conun respetoexquisitoa la libertad de mi trabajo.De él —y de su esposaPilar: muchasgracias a ella también—fue la idea que dio comienzoa esta investigación. Ya desdeel

principio me confió su intuición atinadade que la labor queyo emprendíabajo sudirección

podía llegar a un término feliz. Sólo esperono haberdefraudadola confianzacon queentoncesy ahorame ha honrado.

Gracias,asimismo,a la Oficina Madrileña parael Fomentode la Investigación,de

laConsejeríade Educacióny Culturadela Comunidadde Madrid, quefinanció esteproyecto

despuésdejuzgarque laedicióny el estudiode los fondosmanuscritosde las bibliotecasde

Madrid constituíaunalínea prioritariade investigación.Y hagoextensivoel agradecimiento

a la propia Biblioteca Nacionalde Madrid, al Archivo de la Coronade Aragón y a las

l)ibliotecas de Italia (Augusta de Perusa,Vaticana, Mediceade Florencia, etc.), por la

amabilidadque me dispensaron.

Finalmente,graciasatodosmiscompañerosy amigosdel DepartamentodeFilología

Latinade la UniversidadComplutense,conquieneshe compartidolamayorpartedel tiempo

que ha duradola tesisdoctoral,las penasy las alegrías,en estosaños inolvidables.

1

Page 5: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

INDICE DE PÁGINAS

PARTE 1: ESTUDIO

Gratulatoria

índicede páginas II—VI

1. Introducción 1

1. Justificacióndel trabajo. Métodoy estadode la cuestión 1

2. Nuestraedición del texto 8

II. La enseñanzadel latín en la Edad Media 25

1. Delimitación 25

2. Gramáticosy Gramáticaal comienzode lossiglosmedios 27

3. El Triu¡umy la reformade la enseñanzaen el Renacimientocarolingio . . . . 29

4. El origen de la universidady el desarrollode la Escolástica 30

5. La Grammat¡ca speculatiuao teoríamodista 32

6. Los estudiosde Gramáticaen escuelasurbanas 39

III. La Gramáticaen la Españamedieval 42

1. ¿Interésen Españapor cuestionesteóricas9 42

2. La enseñanzade la Gramáticaen la Españadel medievo 45

IV. Origen y precedentesde la Grammaticaprouerbiandi 48

1. El recursoa la lenguavernácula 48

2. Gramáticasde tema confrasesen italiano y francés 54

V. Característicasde la Grammaticaprouerbiandi 59

1. Prouerbiare 60

2. El manual 63

3. La mecánicade las clases 72

VI. La Grammaticaprouerbiandi en el Humanismo 86

1. Alcancede la renovacióndidáctico—gramaticalen el primer Humanismo . . . 86

2. Guarino Guarmni de Verona, Antonio Mancínelli, Giovanni Sulpizio

y otros humanistasitalianos 88

3. La Gramáticade los «prehumanistas»españoles:Mates,Pastrana,

Nepote,Cerezoy Sisón.La NovaRatioNebrissensis 97

4. Documentossobreel uso de grammaticaeprouerbiand¡a partir del

siglo XV 106

‘VII. La gramáticadel ms. 8950 de la BN: consideracionesformales 109

II

Page 6: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1. Descripcióny ficha codicológicadel manuscrito /09

2. La lenguade la gramatíca 113

VIII. Estudiodel contenidolingúísticoy gramaticalde M 117

1. Introducción: definición de la Gramáticay división 117

2. Partesintegralesde la oración 119

3. El régimen 125

4. El nombre 129

4.1 Nombrespropiosy apelativos 129

4.2 La relatio: relativosy antecedentes 133

4.3 La comparatio: comparativosy superlativos 136

5. El pronombre 140

6. Sobreel supósitoy el apósito 141

7. El verbo 146

8. El participio 165

9. Laspartesminores 172

10. Los casosabsolutos 176

11. Interrogativos 177

12. Vicios y figuras 180

13. La función de la suppletioen la gramáticade M 185

Conclusiones 192

l3ibliografia 195

PARTE II: TEXTO

<Gramaticaprouerbiandi>

l)e littera 3

l)e sillaba 7

l)e diccione 8

l)e oracionesiueconstruccione 11

I)e regimineparcium 19

])e nomine 22

De nomineproprio 26

De nomine appellatiuo 29

De nomine substantiuo 32

III

Page 7: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

De nomineadiectiuo

De relatiuo et antecedente

De relatiuis accidentis

De composítisde quis uel qui

De comparacione

De positiuo

De comparatiuo

De superlatiuo

l)e pronomine

l)e suppositoet apposito

l)e uerbo

De uerbissubstantiuis

De compositishuiusuerbi sumes fui

De uerbisuocatiuis

De uerbishabentibusuim uerborumsubstantíuorumet uocatiuorum

De uerbisadiectiuis

De uerbisactiuis

De actiuisre et uoceinsímul

De uerbispassiuis

De uerbisneutris

De neutrisadquisitiuís

De neutristransitiuis

De neutrisefectiuis

De neutrisabsolutis

De neutrissignificantibuspassíonemignatam

De neutrispassiuis

De neutropassíuls

De uerbíscomuníbus

De uerbisdeponentibus

De deponentibusadquisitiuis

De deponentibustransitiuis

De deponentibusabsolutis

De deponentibussignificantibuspassionemignatam

De deponentibussignificantibuspassionemillatam

De formis uerborum

De uerbisfrequentatiuis

34

39

42

48

49

54

56

64

70

76

82

84

89

91

93

95

101

103

112

121

123

126

129

130

134

137

140

142

145

147

148

152

153

155

157

159

IV

Page 8: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

De uerbismeditatiuis

De uerbisdesideratiuis

De uerbisdiminutiuis

De uerbisymitatiuis

De uerbisapparitiuis

De uerbisinpersonalíbus

De uerbisinpersonalibusex adiuncto

De uerbisinpersonalibuspassiueuocis

De uerbisinfinitiuis

De gerundiuiset suppinis

l)e participio

De participio mutato in uim nominis

l)e nominibusuerbalibus

De uerbalibusterminatis in ansuel in ens

De uerbalibustermínatisin tus uel in susuel in xus

De uerbalíbusterminatis in tíuus uel in siuusuel xíuus

De uerbalibusterminatis in bilis uel in bíle

De nominibusuerbalíbustermínatisin dus

l)e aduerbio

l)e coniunccione

])e proposicione

I)e interieccione

1)e absolutis

l)e interrogacionibus.

De interrogacionibus

l)e figuris

De sintosi

De apposicione

De euocacione

De lepore . .

De sineptesí . .

De silemsi

De concepcione

De concepcione

De concepcione

De concepcione

aduerbiorum . .

personarum

casuum

generum

numerorum . .

162

164

165

168

171

172

181

184

191

194

203

221

222

227

228

230

232

237

239

248

256

261

265

270

275

283

290

290

295

299

300

301

302

306

306

310

V

Page 9: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

De prolemsi

De zeumate

De antiptosí

De alleoteca

De sinodoche

De euphomismos

De anostrofe

De eclipsi

l)e supplecionibus

De suplecioneuerbaliumterminatorumin ansuel in ens

De suplecione

De suplecione

uerbali um

uerbalium

terminatorum

terminatorum

in tus uel in susuel in xus . .

in tiuus uel in siuusuel in xiuus .

De suplecioneuerbaliumterminatorumin bilis uel in bile

De suplecioneuerbaliumterminatorumin dus uel in duum

De suplecioneparticipiorum

De suplecioneuerbi

De suplecioneuerbi impersonalisactiue terminacionis

De suplecioneuerbi impersonalispassiueterminacionis

De suplecioneinfinitiuorum

De supíecioneinfinitiui uerbi inpersonalisactiue terminacionis

De suplecioneinfinitiui uerbi inpersonalispassiueterminacionis

De suplecionegerundiuorum

suplecionesuppinorumDe

[Explicit]

Appendices

Locí explanati

Appendixcriticum

Lexicon RomanicumM grammaticae

Verba quaein indicibus apudM aliasquegrammaticasprouerbiandi

ordinantur

índex grammaticus

311

318

321

323

325

325

327

328

329

331

332

334

336

340

342

346

350

351

353

357

358

360

362

365

366

366

407

411

423

434

VI

Page 10: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

PARTE 1: ESTUDIO

Page 11: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1. INTRODUCCIÓN

1. Justificación del trabajo. Método y estadode la cuestión

El estudiode la enseñanzadel latín en la Baja EdadMediaespañolaabreun terreno

a la investigación, que constituyemotivo de interéstanto parael historiadory el filósofo,

como para el lingUista o el filólogo, pues ofrece múltiples posibilidadesde enfoque. En

efecto, podemosaccedera él centrándonosen los aspectosexternos,como la organización

de la escuelay surelacióncon el conjuntode escuelasde cadaregión y de cadaépoca;o

bien, considerandosolamente la dinámica de la enseñanza,es decir, los métodos

propedéuticos;pero, por supuesto,cabríatambiénllevar acaboesteestudioa travésde los

textosy manualesqueseemplearon.En cualquiercaso,cadaunode estosaccesoses mucho

más complejode lo que a primera vista pudieraparecer. Por ejemplo, el análisisde la

enseñanzadel latín a partir de los libros de texto nos induce necesariamentea profundizar

en cuestionespaleográficas,codicológicasy de crítica textual; dehistoria de la gramáticay,

por ende,de la lingúistica;o simplementedel latín medievalen la lenguade estostextosyen su literatura, por mediode los autoresliterarios con los que se ejemplifica, etc.

Precisamentepor todo esto,no nos hemosempeñadoen ponerpuertasal campo,en

estrecharnuestroestudioa unaramaexclusivadel saber,conscientesde queestas“ramasdel

saber”estánentrelazadasfuertemente,lo cual no significaemperoquevayamosatratartodas

las cuestiones.Es evidente que no podemosagotar el tema en un trabajo de estas

características;lo que queremosdecir es que no lo enclaustraremosen un único ámbito,

porqueestamosconvencidos,además,de queestoes en la prácticaimposible.Pretendemos,

esosí —ya desdeel principio—, dejar definidos los límites de nuestrainvestigacióny la

¡netodologíaque adoptamos.Límites, porque deseábamosver el día de su conclusión,y

método,parafacilitar al lector un camino queatraviesalos lindes de camposafines, pero

diversos.En definitiva, hemosqueridodetenemosy ahondaren un aspectode la enseñanza

del latín: el recursoa la lenguavernácularomancecomo sistemadidáctico en escuelasde

tipo secundariodurantela baja Edad Mediaen España,concretamentelo que se ha venido

denominandoGrammaticaprouerbiandi,un métodogramaticalque,comotendremosocasión

dever extensamente,cuajó sobretodo en el norestepensinsular.

Quedan,pues,trazadoslos límites.Cosabiendistintason las limitaciones:éstasnos

vienen dadaspor lo poco que se sabeacercade las escuelasde Gramáticapeninsularesen

los periodos históricos anteriores a la irrupción progresiva de las nuevas corrientes

renacentistas.A medidaen quenosadentramosen el siglo XVI, los datosse multiplican,

Page 12: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammahcaProuerb¡andi. Estudio 2

peroparael XIV y XV nos tenemosqueconformarconunainformación muchomásescasa.

Ni siquierapara la organizaciónde algunosestudiosgeneralesy universidadesdisponemos

aúnde materialarchivísticoy documentalsuficiente.Si estosucedeconcentrosde enseñanza

superior,focos deculturade primerorden,es obvío queconmásmotivo debeocurrir en las

escuelasde carácterpreuniversitario,lo que hoy diríamos“de enseñanzasecundaria”,o en

las llamadas“escuelasde primerasletras

El escasomaterialde quedisponemosparaconducirhaciaadelanteestainvestigación

es de dostipos: códicesqueconservangramáticasy documentosde régimende las escuelas.

El accesose haráfundamentalmentea travésde uno de estoscódices,quese editacon un

amplio aparatode fuentesy lugaresparalelos.Losprincipalesinvestigadoresdeesteperíodo

han insistidomuchasvecesen que es precisamenteesto, la edición y estudiode los textos,

la primera labor que convienellevar a cabo, tanto si lo quese quiereconoceres la historia

de la enseñanza,como si se pretendehaceruna historia de la gramáticao de las teorías

linguisticas.Bursill—Hall (cf 1974:88)se refiere a ello en unaspalabrasque copiamosa

continuación:

1 have in mmd work at the endof the Middle Ages, particularíy in the secondhalf

of thefifteenth century:this shouldhelpto bridgethegapbetweenthephilosophical

grammariansand the humanistsgrammarians.There is anotheraspectof Iinguist

activity which is relevant here, that is, the writing of grarnmar of vernacular

languages.In Spain, for instance, there is no evidenceofany so/id interest in

theoreticalwork as such, ¿‘za in Spanishlibraries thereare unpub/ishedgrammars.

Y el erudito catalánJ. Rubió i Balaguer(cf 1990:219), másexplícitamentey referido a la

Coronade Aragón:

Vol&ia demanaral Congrésque, amb el propósit de donar basemés fermaa íes

nostresgeneralitzacionssobrel’Humanisme,fos pres1’acord d’instaramb urgencia1’estudi i publicació d’un index analíticdeis tractatsgramaticalsi retéricssobreel

Ilatí escritso publicats a Aragó, Catalunya,Valénciai Mallorca fins al 1600. No

demanounasimple bibliografia, perqué,sotadiversosnoms i etiquetes,lamajoría

deIstítols deIs llibresjaels tením.AlIé queenscaí ésun estudidel contingut,fonts,

originaíítati propósítd’aquellstractats.

Page 13: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¡and¿.Estudio 3

Traer a colación estetexto de Rubió no es casual,puestoque el códiceque editamos,el

manuscritode la Biblioteca Nacional de Madrid (cf 11:1—365 Lms. 8950, que nosotros

llamaremosAl]), que servirá de pauta y ejemplo durante esta investigación,procede

precisamentede Valencia,dondefue terminadode escribiren 1427.

Estoenlazadirectamentecon lo quequeremosdecir respectoalametodologíadeeste

trabajo. En nuestra investigaciónhemos procedido de lo particular a lo general, con

abundantesdosisde empirismo; sin embargo,la exposiciónse harájusto a la inversa,esto

es,de lo generala lo particular,paraterminaren la edición del texto. Poreso,empezaremos

hablandode la enseñanzade la Gramáticalatina en la EdadMedia. A continuaciónnos

centraremosen la situaciónqueencontramosen España.Después,intentaremosexplicarel

origen de la Grammat¡caprouerbiandi: susantecedentesmáslejanosy cercanos.En cuarto

lugar, veremoscómo se adaptaestemétodoa las exigenciaspedagógicasdel Humanismoy

dequémodo lo siguieronempleandolosgramáticosen lasescuelas.Porúltimo, analizaremos

las característicasinternasde los textosde estetipo y particularmentelas del ms. 8950 de la

Biblioteca Nacional, tanto desdeel punto de vista de la forma (estudio codicológico y

paleográfico),comodel contenidogramaticaly lingúistico, susfuentesy su novedad.

Hastaaquí elestudioteórico,al cual siguela edicióndel texto.Ya desdeel principio

estamoshaciendohincapiéen quenuestrotrabajono es simplementela edicióndel texto con

unaintroducciónteórica,sino queambaspartesse sitúan aun mismo nivel de importancia.

Es más,aunqueel texto ocupe dos vecesel espaciodedicadoal estudio, su finalidad es

complementariade la teoría,y no al revés.Pero,¿porqué estetexto? Ciertamente,hemos

dudadoen algún momentoacercade la convenienciade que fuera éste y no otro el que

acompañarala parteteóricade nuestrotrabajo.Estacuestiónnosobligaahacerunapequeña

digresióncon el objetode mencionarlostrabajosanterioresen losquesehahechoreferencia

directao indirectaa la Grammaticaprouerbiandi.

En el año 1936, Castro publicó un excepcional estudio sobre glosarios

latino—españolesen la EdadMediay citó, sinentraren detalles,los textosde los mss.8950

y 8430 de la BibliotecaNacionalde Madrid (cf 1936:XVI); pero no hablóde un método,

ni dijo saberde la existenciade otras gramáticasde la serie. Unosañosdespués,en 1947,

FernándezPousadio a conocer,en un catálogode manuscritosgramaticalesde la Biblioteca

Nacional,otro texto del tipoprouerbiandi,querelacionaconel delos códices8950 y 8430:

el ms. 8297 (cf 1947:47—8).Otras mencionesde gramáticasparecidashay en catálogos

Page 14: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 4

similares,como el de Ripolí, obrade Beer(cf 1909—10).Pero ninguno de estosestudiosos

pareceque se interesópor estaclasede gramáticas.

El primero quesilo hizo—al menosel primerodel quenosotrostenemosnoticia—

fue CasasHoms,en un artículo publicadoen el año 1950 en el Boletín de la Real Academia

de las BuenasLetras de Barcelona.Al analizarlas característicasde la Gramáticade ¡Víates

(preciosoejemplarincunable,tal vez el primeroenel tiempodetipo gramatical),señalaentre

susantecedenteslos dostextos de Castro,los mss.8430 y 8950 de la BibliotecaNacional(

13N), que él califica de «autorizadosexponentesde lo que podríamos llamar escuela

gramaticalcatalanadel siglo XV» (cf 1950:120).Y el propio CasasHoms los denomina

«gramáticasprouerbiandi o pro condendisorationibus» (cf 1950:134). El nombre de

prouerbiandi apareceen el explicit precisamentedel ms. 8950, que el autor del artículo

reproduce,junto con la listascomparadasdecapítulosen las tresgramáticas:«Explicit liber

iste quidicitur gramaticaprouerb¡andifactapro clar~ficacionemodorumprouerb¡andiatque

lumine iuuenumgramaticorummn hacarte laborancium»(cf 1950:120[11:365.5-6]).

Perorealmenteel primerestudiosistemáticodel fenómenoprouerb¡andi,aunqueaún

no tratadoperse,apareceen un capítuloqueColóny Soberanas(cf 1985:22—36) dedican

aestasgramáticasen un libro de Historiade laLexicografiacatalana.Porque,efectivamente,

las listasde verboslatinosconsuscorrespondenciasen lenguaromance,en estecasocatalán

y valenciano,es posiblementeel rasgomásdistintivo de lagrammaticaprouerbiandiy, aun

sin ser propiamenteglosarios,merecieronuna atención singularpor parte de estos dos

estudiososcatalanes.Su aportaciónmásimportanteal estudiodel temaes la ampliacióndel

elenco de gramáticasy la bibliografia, puestoque el resto del trabajo está enfocado,

lógicamente,desdeunaperspectivalexicográfica. De nuevose cita el ms. 8950 en primer

lugar, al final de cuyo estudiodicen los autores(cf 1985:26):

L’obra mereix un estudi a fons, que recullí les idees gramaticalsexposades,tot

contrastant—lesamb íes fonts quel’autor addueix:PetrusHelias,el Catholicon de

G. Balbi da Genova,Uguccioneda Pisa,Donatusi Priscianus(fs. 1—2). Potserfóra

massademanarquehom en preparésuna edició comentadacriticament; restí elsuggerimentcom a desiderátum, car el text ens lliura la clau de les maneres

d’ensenyarla gramáticaa les nostresescoles,almenys fins a la segonameitat del

segleXVI, quans’imposala lentarenovaciópedagógicaintroduYdapelshumanistes.

Sí,peró,quecaí dur a termela transcripcióí la publicacióde íes llistes senceresdeis

verbscatalansamb el correspondentIlatí, que tradueixen.

Page 15: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 5

Además,se citan y estudianlas gramáticascontenidasen los siguientescódices:el ms. 43 de

la Biblioteca Pública de Tarragona,el ms. XXX—C—14 de la Biblioteca Episcopal de

Klagenfurt, el cod Hisp. 63 BayerischeStaatbibliothek,el cod 255 de la Catedral de

Tortosa,y mediadocenamásdeobras,éstasya impresas,quecomentaremosen su momento.

En 1992 vio la luz un artículode GonzálezRolány SaqueroSuárez—Somonte,que.

tomandopie de la invitación deColóny Soberanas,publicancasi integraslas listasde verbos

latinos delcódicems. 8950 consuscorrespondenciasen catalány profundizanen el estudio

(leí fenómeno,sugiriendoel valor didáctico de estemétodomedieval.

Entre la elaboraciónde esteartículo y la fechade su publicación,nosotrostuvimos

ocasión de transcribir y editar el texto entero. Este trabajo, precedido de una breve

introducción,fue defendidoen sudía comoMemoriade Licenciatura.En él prometíamosel

estudioa fondo del que hablabanColón y Soberanas:edición crítica, de fuentesy análisis

del fenómenoen suconjunto.

A lo largo de estosañosde trabajo, hemospublicadootros artículospara tratar

aspectosdiferentesde lasgrammaticaeprouerbiandi(cf Calvo) y el elencose ha elevado

considerablemente.La listaqueofrecemosacontinuaciónes lamásactualizadade gramáticas

de estafamilia con notasen un romancepeninsular.En ella incluimos tambiénunostextos

estrechamenteemparentados,de los quehablaremosmásadelante,que se vienen llamando

“gramáticasde tema” (por ejemplo, la Gramáticade Mateses una “gramáticade tema”).

Prácticamentela única diferenciacon los prouerbiand¡radicaen el nombredel ejercicio,

prouerbiumen unas,temaen otras (cf n. 11):

MANUSCRITOS

* 1) ms. 8950,BN. 1427. Anón. GrammaticaProuerbiandi. Valenciano.[cf Castro

1936:XVI; Fernández Pousa 1947:43—7; Casas Homs 1950:120; Colón/Soberanas

1985:23—6; González/Saquero1992; Calvo/Esparza1993:173].

*2) ms. 8430, BN. ss. XIV / XV. Anón. Notae Calatajubenses.Valenciano. [cf

Castro 1936:XVI; FernándezPousa1947:53—4;CasasHoms 1950:120; González/Saquero

1992; Calvo/Esparza1993:173].

Page 16: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 6

*3) ms. 8297, BN. ss. XIV / XV. Anón. GrammatzcaProuerbiandi.Valenciano.[cf

FernándezPousa1947:47—8;González/Saquero1992; Calvo/Esparza1993:173].

*4) ms. 10073, BN. s. XIV. Anón. GramáticadePr¡scianoycastellano.Castellano.

[cf Castro1936:XVI; FernándezPousa1947:38—9;GómezMoreno 1989:42;Calvo/Esparza

1993:174].

*5) ms. 43, Biblioteca Pública de Tarragona.s. XIV. Anón. Opus grammaticale.

Catalán. [cf Bofaruíl 1903:211—5; Domínguez Bordona 1952:50; Colón/Soberanas

1985:26—9;Calvo/Esparza1993:174].

*6) ms. Biblioteca Episcopal de Kíagenfurt XXX—C—14. s. XIV/XV. Anón.

Aragonésy catalán.[cf Colón/Soberanas1985:29—30;Calvo/Esparza1993:174].

*7) ms. 153 RipoIl, Archivo Coronade Aragón. s. XIV/XV. Anón. Aragonés.[cf

Beer 1909—10:500;Valls 1931:170—4; Calvo/Esparza1992; 1993:174].

*8) ms. 179 Ripolí, Archivo Coronade Aragón. s. XV. B. de Ffita. Castellano.[cf

Beer 1909—10:502;Valls 1931:170—4; Calvo/Esparza1993:174].

*9) ms. 184 Ripolí, Archivo Corona de Aragón. 1320. RaymundusCatalanus.

Aragonés.[cf Beer 1909—10:502;Valls 1931:170—4;Calvo/Esparza1993:174].

* 10)mss.83 y 90 (ohm20.d.4y 20.d.6),Archió Capitularde Girona.ss.XIV y XV.

Johannesde Pliquio. Catalán. [cf Calvo/Esparza1993:174].

* 11)ms. 192, BibliotecaCapitulardeVic. s. XV. Anón. Summaartis grammaticae.

Valenciano.[cf Colón/Soberanas1985:30—2;Calvo/Esparza1993:174].

* 12)cod Hisp. 63, BayeríscheStaatbibliothek.s. XIV/XV. Anón. Glossescatalanes

de Muni0. Catalán. [cf Saroihandy 1907; Colón/Soberanas1985:30; Calvo/Esparza

1993:174].

* 13) ms. 255, Catedralde Tortosa.s. XIV?. Anón. VocabulariumscholareLatinum.

Aragonés.[cf Bayerri 1962; Colón/Soberanas1985:30;Calvo/Esparza1993:174].

Page 17: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Gramma¡icaProuerb¡andL Estudio

IMPRESOS

* 14) Libellus pro efficendisorationibus(uulg. “Gramática de Mates”). Barcelona

1468?. Bartolomé Mates. Catalán. [cf Miquel i Planes 1930; CasasHoms 1950; Rico

1978:31; Colón/Soberanas1985:33;Calvo/Esparza1993:174].

* 15) Perutile grammaticalecompendium.Zaragoza1490. Daniel Sisón. Aragonés.

[cf Ridruejo 1977:60—2;Rico 1978:103—5;PérezRomero 1995].

* 16) Opusculumgrammatices.Barcelona1491.JoannesSulpicius.Cataláneitaliano.

[cf Rubió i Balaguer1923—7:15—23,cit. Colón/Soberanas1985:32—3;Calvo/Esparza

1993:174].

*17) Mazeriesgrammatices. Tolosa 1492. FerdinandusNepos. Castellano. [cf

Ridruejo 1977:55;Calvo/Esparza1993:174].

* 18) Rudimentaartís grammatice.Valencia 1500. BernardoVilanova. Valenciano.

[cf Bohigas/Soberanas,ca. Colón/Soberanas1985:34—6;Calvo/Esparza1993:174].

*19) Principia artis grammaticesad prouerbiandumperutihia. Barcelona 1501 y

1503.BartoloméMates.Catalán.[cf CasasHoms 1950:124;Rico 1978:31;Colón/Soberanas

1985: 33; Calvo/Esparza1993:174].

*20) Epitomaseuregulaeconstructionis(apénd.en el Thesaurusconstruccionisde

Antonio Mancinelli). Perpignan1501. Anón. Catalán. [cf Colón/Soberanas1985:33—4;

Calvo/Esparza1993:174].

Puededecirsequeéstees el estadode la cuestión.Ahora bien,aúnno hemosdadorespuesta

a la preguntaquenos autoformulamosanteriormente:¿porquéelegimosdeentretodasestas

gramáticasprecisamentela delms. 8950dela BN? Hayrazonessuficientes.En primer lugar,

porquees un texto íntegro. Muchasde las gramáticasde nuestroelencoestántruncadasy

carecende mnc¡pit o de exphicit, o incluso de los dos, como es el caso de la llamada

Gramáticade Priscianoycastellano,o faltan losfolios quecorrespondena losverbos,como

en lasNotaeCalatajubenses,etc. En segundolugar, porquees un textomuy completo:como

se compruebaen los índicesde verbosquefiguran al final de estaobra, es la que presenta

Page 18: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 8

las listas de verbosmásdesarrolladas,completasy detalladas;su exposiciónde la materia

abarcaen contenidodesdeladefinición de Gramáticay la situaciónde esteArs frenteal resto

del Curriculum medieval,hastalasreglasparasuplir formasqueen latín no existen,mientras

que otrasgramáticassólo se ocupande algúnaspectoconcreto:así por ejemplo, la del ms.

1 84 Ripolí, queversaexclusivamentesobreestasreglasde suppletione.Pero es queentre las

gramáticas—digámosloasí—completas,o seaaquellasque tratande los mismostemasque

la de M, es ésta la que ofrece un aparatode citas y referenciasliterarias másrico, como

tendremosocasiónde mostrar en el capítulo correspondiente.El hecho de que sea una

gramáticaaún no impresa,anteriora la épocaen la queNebrija“debelarála barbarie”,que

se hayaescritoen unaciudadde la que—comoveremos—tenemosconstanciadocumental

del buen funcionamiento del sistemaescolar,... todos son motivos que nos llevan a

inclinarnospor estagramática.

No obstante,habíaotros candidatos.El texto del ms. 179 Ripolí, por ejemplo, tiene

unadoble ventajasobreel nuestro: sabemosel nombrede su autor, un tal B. de Ffita, y

comienzaconun prólogode intencionesmuy valiososobreel métodoprouerbiandi,la única

información expresade este tipo en una gramáticade la serie. Además, los ejercicios

característicosde este método de enseñanzason aquí más abundantesy variados. Sin

embargo,aun con todo, este texto y los demásreseñadosdistan mucho del que hemos

elegido,queestáinsertoen unatradición perfectamentedefiniday bebede unasfrentestan

localizadascomo distintas.

2. Nuestraedición del texto

Hemos pensado que, para facilitar la lectura del estudio que iniciaremos a

continuaciónde estecapítulo, puederesultarmáspráctico indicar ahoracuáleshan sido los

criterios de edición del texto y otras cuestionesrelacionadascon el modo de citar, etc.,

aunqueel lugar reservadopara este tipo de epígrafessea, la mayoría de las veces,el

inmediatamenteanterioral texto,es decir,detrásdel estudio.De estamanera,el lector podrá

acudirsin problemadesdeel principio a nuestragramáticaparaconsultarlosdatosquedesee,

teniendoen cuentaquelas referenciasquese hacenen la parte1: o estudioa la parteII: o

texto son muy frecuentesy requierena menudoesacomprobación.

Page 19: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiand¡. Estudio 9

Como se observará,hemos optado por una edición interpretativa, ya que la

grammaticaprouerbíand¡sólo se hatransmitidopor el testimoniode M(ms.8950 de laBN),

estoes,se tratade un textusunícus.Nosotrosmantenemoslos mismoscapítulosquefiguran

en el códice,pero la paginacióny la puntuaciónquedaestablecidasegúncriterios modernos

(aunque,lógicamente,hayamostenidoen cuentaatítulo orientativo, la escasapero existente

puntuacióndel texto manuscrito). Las grafías se mantienental y como aparecenen el

original, con las siguientesexcepciones:

—Mayúsculasy minúsculassegúnnormasactuales.

—u / y en el ms.,u en la edición.

—U / V en el ms.,V en la edición.

—i yj en ms., i en la edición.

En el códice estas variantesson absolutamentealeatorias.La presenciade una u otra

posibilidaddel dobleteno obedecea razónalguna.En el restode los casos,respetarlagrafia

original permite identificar los hábitos gráficos del latín de la zona y la época, como

tendremosocasiónde ver en el capítulocorrespondiente.Los contadosejemplosde grafias

marcadamenteanómalasestánseñaladosa pie de página.Solamentelos casosevidentesde

errata estáncorregidos, mediantesignosespecialesen el propio texto (suplemento,glosa,

exclusión,etc.), y apie de página,enel aparatodeanotacionescríticas.Además,incluimos

un apéndiceal final enel quese recogenen unalistatodoslos pasajescorregidos.Los signos

especialesutilizadosson los quesiguena continuación:

SIGNosESPECIALES

\ / = glosaal margen

{ } = excluimos

< > = añadimos

[ ] = suplimosen lagunaexpresa

conjeturamoslaguna

Los usosmetalinguisticoso las acepcionesde palabrasy frasesfiguran entrecomillas,que

no se encuentranenel manuscritooriginal, comono seencuentrantampocolostiposde letra,

sino que los marcamosnosotrosparaexpresar:

Page 20: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 10

a) ejemplos(letra negrita).

b) palabraromance(cursiva).

c) ejemplo en romance(negrita y cursiva).

El pasode un folio aotro del códicese indicaal margenizquierdodel texto conel número

del folio en letra cursivay el signo en el cuerpodel texto.

Los aparatosa pie de páginapuedenserdetresclases(por orden de proximidadal

cuerpodel texto):

aparatode referenciasliterarias.

2.— aparatode frentesy pasajesparaleloso loci similes.

3.— aparatode anotacionescríticas.

Sobre el último acabamosde hablar. En el aparato de referenciasliterarias reseñamos

exclusivamentelas citas de autoresde la Literatura clásicay medieval, de la Sagrada

Escrituray de la Liturgia de la Iglesia, que en el texto de la gramáticatienenuna función

de carácterejemplificativo. Hemosintentadodistinguir cuálesdeestascitas procedende un

conocimientode la fuentemáso menosdirecto por partedel anónimoautory cuálesquedan

recogidasa través de las referenciasque de ellas dan otros gramáticos.He aquí la lista

completade estossiglaauctorumex locis exemphisque:

AUTORESANTIGUOS

BOETH Cons.Phil. Anicii Manhii Seuerini Boethii

PhilosophíaeConsolationisLibri V (ed.S.J.

O’Donnell, Passadena1984).

— Arith. = Anicii Manhil Seuerini Boethii De

Institutione Arithmetica Libri II, (ed. G.

Friedlein, Leipzig 1966).

CIC. Catil. — M Tulli Ciceronisin Catilinam Oratio.

Page 21: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

- Mil.

— Tusc.

HOR. Ars

- Ep.

— S.

‘VV

LVC.

0V Ars

— Met.

- Lp.

- Tr.

-Am.

— Pont.

— Fast.

— Rem.am.

PERS.

Tusculanae

1: La GrammatieczProuerb¡andi. Estudio

— M Tulhl Ciceronispro T Annio Mílone

Oratio.

— M Tulhi Ciceronis

Disputationes.

— Q. Horatil Flacci Ars Poetica.

— Q. Horatii Flacci Ep¡stularumLibri II.

— Q. Horatii Flacci Sermones.

— D. Iunii IuuenahisSaturae.

— M AnnaeiLucani BellumCivile.

— P. Ouidii NasonisArs Amatoria.

— P. Ouidi NasonisMetamorphoseonLibrí

xv.- P.

- P.

- P.

- P.

- P.

- P.

— A.

Quidji NasonisHeroides.

Ouidii NasonisTristia.

Ouidii NasonisAmorumLibrí III.

Ouidii NasonisEpistulaeexPonto.

Quidil NasonisFasti.

Ouidii NasonisRemediaAmoris.

Persii Flacci Saturae.

l1

Page 22: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

12

P. 1.

SAL. Cat.

STATAch.

— Theb.

TER. Ad

- An.

- Ph.

— Heaut.

- Eun.

VERG.A.

- Ecl.

- G.

AUTORESMEDIEVALES

Alex.

Carm. Paraen.

1: La Gra,nmaticaProuerbiandi.Estudio

= PoetaeJncerti (ed.W. Morel: Fragmenta

poetarumLatinarum,Stuttgart1927).

— C. Sallusti Crispi De Coniuratione

Catilinae.

= P. Papiní StatiAchilleis.

= P. Papini Stati ThebaidosLibri XIL

= P. TerentíAfri Adelphoe.

= P. TerentiAfri Andria.

= P. TerentiAfri Phormio.

= P. TerentiAfri Heautont¡moroumenos.

= P. TerentiAfri Eunuchus.

P. Vergilii MaronisAenezs.

= P. Vergilii MaronisEclogae.

P. Vergihii Maronis Georgica.

— Galteri de CastelhioneAlexandreis(ed.

M.L. Colker, Padova1978).

— [Bernardi Clarauallens¡si Carmen

Paraeneticum ad Rainaldum (ed. J.P.

Migne: Patrologiae Cursus Completus.

Page 23: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 13

SeriesLatina, Turnhout 1975 (= PL), uol.

CLXXXIV).

Disc. Scol. = Pseudo—BoethiiDe Disciplina Scolarium

(ed. O. Weijers, Leiden 1976).

Floreí. — Ludolphi de LuchowFloretus. Auctorum

Octo Libri Minores (Vallisoleti ca.1497

[Inc. 1/972, BN]).

Walther — H. Walther: Prouerbia sententiaeque

Latinitatis Medii Aeuii (Góttingen 1963).

Henr. Sett. = Henricii Settimelensis Elegia de

Diuers¡tate Fortuna et Philosophiae

Consolatione(PL, uol. CCIV).

Hist. Schol. = Petri ComestorisHistoria Scholastica

(PL, uol. CXCVIII).

Theodul. — Theoduhi Ecloga (ed. J. Ostemacher,

Urfahr 1902).

Thob. — Matthaei VindocinensisDe ThobiaLiber,

(PL, uol. CCV).

OBRAsDE SAGRADAESCRITURAY LITURGIA

A.H — AnalectaHymn¡ca: HymnographiLatini

(ed. C. Blume/G. Dreves,Frankfurt 1961).

Ench. Symb. = Enchiridion Symbolorum (ed. H.

Denzinger/A.Schómetzer,Barcelona1963).

Page 24: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiand¡. Estudio 14

Ench. Indulg.

L.R.

~VIiss.R.

Vulg. (VT)

- Gen.

— Ex.

- Num.

— Deut.

— III Reg.

— Job.

- PS.

— Eccí.

— Prou.

— Eccli.

— fer.

- Lam.

- Os.

— Enchiridion Jndulgentiarum (Const.

Apost.,Roma 1968).

— Liber Responsahis(PL, uol. LXXVIII).

— Missale Romanum (ed. typica, Roma

1970).

— BibliaSacra¡uxta VulgatamClementinam

(ed. A. ColungalL.Turrado, Madrid 1965).

Liber Genesis

Liber Exodi

L iber Numerorum

Liber Deuteronomii

Liber Malachim

Liber Job

Psalmi

Eccíesiastes

Prouerbia

Liber Hierufihii Sirach

Liber Hieremiae

Lamentationes

Liber Oseae

Vulg. (NT)

EuangehiumsecundumBeatumMatthaeum

EuangehiumsecundumBeatumMarcum

EuangehiumsecundumBeatumLucam

EuangehiumsecundumBeatumIoannem

ActusApostolorum

EpistulaBeati Pauhiad CorinthiosPrima

EpistulaBeati Pauli ad CorinthiosSecunda

EpistulaBeati Pauhiad Galatas

-Mt.

— Mc.

— Lc.

— Jo.

— Act.

— ICor.

— JI Cor.

- Gal.

Page 25: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerb¿andi. Estudio ‘5

— Hebr. EpistulaadHebraeos

— Apoc. ApocalipsisBeati loannisApostohi

OTROS

Thesaurus Thesaurus Linguae Latinae, Leipzig

1987.

El aparatode fuentesy pasajesparaleloses el más complejode los tres y mereceuna

atenciónsingular. Comoes lógico, nosotrossólo tenemoscompletacertidumbrede aquellas

fuentesquesoncitadasexpresamentepor el anónimoautor. En un corpustan vastocomoes

el de la Gramáticamedieval, casi no podemoshacerotra cosa que señalarloci similes,

pasajeso testimoniosparalelos.Sólo enpocoscasosnosvemosautorizadosparadeterminar

sin riesgode equivocamosqueunacita en cuestióno un pasajequeanalizamosprocede-es

fuente—de tal o cual autor. Por eso,en el aparatodefuenteshemosdistinguidodos tipos de

referencias:

a) Fornes: propiamentedichas,porque el autor así lo afima. Tenemos,no

obstante,motivosparadudar inclusode estasafirmaciones,puestoqueen la

EdadMedia no existíanlos derechosde autor: ¿quiénnos aseguraque la

fuente real sea la que nuestro autor dice?, ¿y si nuestro autor esta

transmitiendoinformación,fiándosedeunatradiciónqueél no haconstatado

y quees falsa?De hecho,con algunode losautorescitadosen la gramática

ha sucedidoasí.En el lugar correspondiente,estudiaremoslas fuentesde !¡íI:

ahora, a grandesrasgos,diremosque las citas de estosautoresson a veces

directas y a veces indirectas, y pueden ser de gramáticos antiguos y

medievales,citadospor sunombre o por el de su obra, o bien de autores

cuyo nombre se nos oculta en frases del tipo quidam dicunt, secundum

quosdam.

b) Loci similes: la mayoríade las vecesha sido imposible determinarcon

total seguridadque una doctrina procedede un autor concreto. Nuestro

gramático ha podido conocerla indirectamente. Por eso, nosotros nos

limitamos adar algunasreferenciasparalelas,anterioreso posteriores,para

orientarsobrela extensióny validez de la informaciónqueel autor ofrece.

Page 26: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 16

Paradistinguir estetipo dereferenciasde las frentespropiamentedichas,en

el aparatose señalancon un asterisco(*) despuésdel nombredel autor u

obra. Hemosprocuradoabarcarun arcotemporal lo suficientementeamplio

comoparaobtenerunavisión de conjuntoquepermitieraposteriormente,en

el estudio del contenido, dar una idea de la evolución de la doctrina

gramatical en torno a la fecha en que se escribió la grammatica

prouerbiandi.

A continuaciónenumeramoslas abreviaturasy la referenciabibliográfica de los autoresy

obrasconsultadasen este indexauctorumArtis Grammaticaeuel Dialecticae:

AUTORESDE OBRASDE GRAMÁTIcA Y DIALÉCTICA

Abael. Theol.

ARISTPraed

= PetriAbaelardi Theologiachristiana(PL,

uol. CLXXVIII).

= AristotelisLat¡n¡ PraedicamentorumLiber

(ed. A. Firmin—Didot: Aristotelis Opera,

Paris 1927).

— Aristotelis Latini

Firmin—Didot, etc.).

— Arístotehis Latini

Firmin—Didot, etc.).

Topica (ed.

Physica (ed.

— Metaph. — AristotehisLatini MetaphysicorumLibri

XIV (ed. A. Firmin—Didot, etc.).

— Aristotehis Latini

Firniin—Didot, etc.).

Politica (ed. A.

— RogerisBaconisSumuleDialectices(ed.

R. Steele: Opera hactenusmeditaRogeris

Baconis,uol XV, Oxford 1940).

- Top.

— Phys.

A.

A.

- Pol.

Bac. D.

Page 27: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

Bac. G.

Cassiod.Inst.

Cathol.

Doctr.

Domus

Don. mai.

Don. mm.

Epit. Dind.

Fierville

Graec.

I1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio

= RogerisBaconisSummaGramatica(ed.

R. Steele,etc.).

— Cassiodori Senatoris Institutiones (ed.

R.A.B. Minors, Oxford 1937).

= loannis lanuensisSummaque uocatur

Cathohicon(Venetiae1496 [Inc. 1/1650, ap.

BN]).

= Alexandri de Villa—Dei Doctrinale (ed.

Th. Reichling: «Das Doctrina/e des

Alexanderde Villa—Dei», Stuttgart19642).

lohannisDaci Domus Grammatice(ed.

A. Otto: CorpusPhilosophorumDanicorum

Medii Aeui, uol. 1, Copenhague1955).

= Donati Ars Maior (ed. L. Holtz: «Donat

et la tradítion de l’enseignement

grammatical»,Paris 1981).

= DonatiArs Minor (ed. L. Holtz, etc.)

= EpitomeDindimi in Philosophiam(ed.R.

Baron: Hugonis de Sancto Victore Opera

Propaedeutica,Indiana 1966).

= Ch. Fierville: «UneGrammaireinéditedu

XIIIe siécle»(Paris 1886).

— Eberhardi Bethunensis Graecismus

(Breslau1887).

Page 28: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio

Guar. Reg. = Guarini Veronensis Grammaticales

Regulae (Romae 1493 [Inc. 1/362.3 ap.

BN]).

Guil. Conch. = Guillelmi de Conches Glossa in

Priscianum(ed. E. Jeauneau,Paris 1965).

Hug. Der. = Hugutii Pisani DerivationesMagnae(ex

ms. 8999, BN).

Hunt — R.W. Hunt: «TheHistory of Grammarin

the Middle Ages» (Amsterdam1980).

Ianua — Ps.—DonatiArs minorsiueIanua(Romae

1493 [Inc. 1/362.1 ap. BN]).

loan. Sares. = loannisSaresberiensisMethalogicus(ed.

J.A. Giles: Opera Omnia, uol. V, Oxford

1948).

Isid Orig. = Isidorí Hispalensis Episcopi

EtymologiarumsiueOriginumLibri KV(ed.

W.M. Lindsay, Oxford 19662).

Kilw. E. — J. Pinborg et al.: «The Commentaryon

Priscianus Maior Abscribed to Robert

Kilwardby (Extracta)»(Copenhague1975).

Kilw. S. — Roberti Kilwardbensis Summa in

PriscianumMinorem(ex cod.Urb. Lat. 298

Bibí. Apost. Vaticana).

Percival = W.K. Percival:«An Hitherto Unpublished

Medieval Grammatical Fragmenton Latin

Syntax and Sintactic Figures» (ap. «De

Page 29: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiand.Estudio 19

Ortu Grammaticae: Studíes in Medieval

GrammarandLinguisticTheoryin memory

of Jan Pinborg», pp. 271—84,

Amsterdam/Philadelphia1990).

Prantí — K. Prantí: «Geschichteder Logik im

Abendíande. Die Logik im Mittelalter.

1861—1870»,uol. III (Leipzig 19252).

P.H mai. = Petri Heliae Summa in Priscianum

maiorem (ex ms. Chigi L. VI. 208,

BibliotecaApostolicaVaticana).

P.H mm. = JE.Tolson(ed.): «TheSummaof Petrus

Helias on PriscianusMinor» (Copenhague

1978).

Petr. Hisp. = C.H. Kneepkens(ed.): «Het iudicium

constructionis. Het llerstuk van de

constructio in de 2de helft van de l2de

eeuw,deel IV: Een werkuitgavevanPetrus

Hispanus (no-papa>, Summa ‘Absoluta

cuiuslibet’»(Nijmegen 1987).

Prisc. — Prisciani Institutionum Grammaticarum

LibriXVIII(ed. H. Keil: GrammaticiLatini,

uol. 11—111, Hildesheim 19612).

Ps. Alb. — Pseudo—AlbertiMagni Quaestionesde

Modis Sign~ficandis (ed. L.G. Kelly,

Amsterdam 1977).

Rem.Reg. = Remigii Regula Dominus que pars

(Goudaeca. 1484).

Page 30: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammauca Prouerbiand¡. Estudio 20

Rob. Gros. = Roberti GrossetesteCommentariumin

VIII LibrosPhysicorumAristotehis(ed. R.C.

Dales, Boulder—Colorado1963).

Sig. Cortr. = Sigerii CortracensisSumma modorum

sign~ficandi (ed. J. Pinborg, Amsterdam

1977).

Therr. Carn. = Therrici CarnotensisCommentumsuper

Boethii Librum de Trinitate (ed. N.M.

H~iring, Toronto 1971).

GRAM4’TICASPROVERBIANDI

A = [GrammaticaLatina], exms. 184 Rípolí,

Archivo de la Corona de Aragón de

Barcelona(ACA). s. XV [cf supra,pag. 6,*9)]

B = [GrammaticaLatina], exms. 179 Ripolí,

ACA. s. XV [cf supra,pag. 6, * 8)].

C = [GrammatícaLatina], exms.83, Archivo

de la CatedraldeGerona[cf supra,pag. 6,* 10)].

G = GrammaticaProuerbiandi,exms. 8297,

BN. s. XV [cf supra,pag. 6, *3)].

N = NotaeCalataiubenses,ex ms. 8430, BN.

s. XV [cf supra,pag. 5, *2)].

P = «Gramáticade Priscianoy castellano»,

exms. 10073, BN. s. XJV [cf supra,pag.

6, *4)].

Page 31: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandz. Estudio 21

R — [GrammaticaLatina], exms. 153 RipoIl,

ACA. s. XV [cf supra,pag.6, *7)].

T — Opus grammaíicale, ex ms. 43,

BibliotecaPúblicade Tarragona.s. XV? [cf

supra,pag. 6, * 5)].

Mates — «Gramática de Mates». Barcinonae

1468?.[cf supra,pag. 7, *~4)]~

Hay, así pues,autoresmodistasy escolares,gramáticospeninsularesy extranjeros,anteriores

alXV y del XV, gramáticasplenamentemedievalesy gramáticasconsideradasyahumanistas.

Ademásno faltan los paraleloscon las otrasgrammaticaeprouerbiandi.Por último, citamos

amenudotestimoniostomadosde lashistoriasdelaGramáticamedieval(cf Thurot,Báebler,

R. Hunt). Puestoque era imposible agotarun aparatode estascaracterísticas,estábamos

obligadosa tomar solamenteunaselecciónde las referenciasmássignificativas, segúnla

siguienterelación de prioridad:

a.— testimoniosno expresosde autoresque se citan con frenteexpresaen otros pasajes.

b.— testimoniosde otrasgrammaticaeprouerbiandianterioreso contemporáneas.

c.— testimoniosde gramáticoscitadosen las historiasde la Gramáticamedieval.

d.— testimoniosde autoreshumanistasqueescribierongramáticasposterioresa la nuestra.

Por simplificar, cuandola referenciano ha podido serencontrada,sólo se señalaestehecho

enel aparatosi se tratabade unacita literal (loc. non reperiap.). Lo cual significaquetodas

aquellascitasenM del tipo secundumquosdamqueno sepuedanindividualizar,ni siquiera

aportandopasajesparalelos,no se mencionaránen el aparato.

Comodebemossuponerqueel lector querrácomprobarpersonalmentelas citas no

literalesdel aparato,tanto si sonfontescomosi son loci similes,en los casosen los quenos

ha parecidooportuno, le remitimos,medianteun número entrecorchetescuadrados,a un

apéndicefinal en el que desarrollamosel contenidode cada cita. Este sistematiene el

Page 32: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatca Prouerband¡.Estudio 22

inconvenientede que cadavez que se deseacomprobarel contenidode unacita hay que

acudiral final del trabajo,perola propia limitacióndel aparatohaceinviable otraalternativa.

Esmás,por cuestiónde claridad,resultamássencilloofrecerlos testimoniosde estamanera,

pensandoen que puede haber lectores que no estén interesadosen consultar una cita

determinada.Para estos, las indicacionesnuestrasen el propio aparato podrían resultar

orientativasy, en gran medida,suficientes.Por ejemplo, si encontráramosen el aparatode

nuestrotexto unaanotaciónde estaíndole:

«2—5 cf. Cathol. ~,27vb [54] (qui ex. orn.)»

el lector o estudiosoque quisieramirar el texto del Catholiconpodría hacerloacudiendoa

la nota 54 del apéndice.Si, por el contrario, no lo juzgaranecesario,tiene la indicación

sucintaentreparéntesis,que habríaque interpretarasí: “el texto de M entrelas líneas2 y 5

se correspondebastantebienconel del folio 27vb del Cathohicon,pero, a diferenciade éste,

da algún ejemplo”.

No creíamosque fueseoportunocomentartodasy cadaunade las referencias,por

eso, cuandoel nombredel autor u obrano lleva la indicación«cf», es que es literal; si la

lleva, el gradode literalidad se podrá colegir de los comentariosexpresosque acompañan.

Exponemosahoratodaslas abreviaturasde estoscomentariosqueaparecenen elestudio, los

aparatosy los apéndices:

ABREVIATURAS

abbreu. — abbreuiationis

abs. — absolutum

acc. — pertinensad accusationem,etc.

act. — uerbumactiuum

ad — pertinensad adquisitionem,etc.

adq. — adquisitiuum

al. — ahiis (—a, —o, etc.)

ap. — apud

ap. cr. — apparatuscriticus

app. - appendix

ca. — circa

Page 33: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

[: La Grammaí¿caProuerbiandi. Estudio 23

cart.

cd.

cf

com.

dep.

doc.

cd.

cf

eod/iisd,...

cx.

expían.

f/fffi.fort.

glos.

gram.

ibid

ign.

¡11.

in comp.red

iter.

lac.

loc.

in.

marg.

,nembr.

ms./mss.

mut.

u.

neu.

neutrop.

orn.

p. ad hitt.

pag./pp.

pas.

pre.

— cartaceus

— citatur (—antur, —auit)

— confer

— uerbumcommune

— uerbumdeponens

— pertinensad doctrinam, etc.

— editio (editauit, —erunt)

— efectiuum

— eodem, iisdem,

— exemplum(—a)

— explanatione

— folium, folia

— floruit

— fortasse

— glossa(—ae, —am, —as)

— grammatica(—ae)

— ¡¿‘idem

— sign~ficanspassionemignatam

— sign~ficanspassionemihlatam

= ¡u compendiumredactus

= iterauit

= lacuna

— locus (—um, —r)

- medio

— margine

— membranaceum

— manuscriptum,—a

— mutatis

— nota

— uerbumneutrum

— neutropassiuum

— omittit

— paenead litteram

— pagina (—is)

— uerbumpassiuum

— pertinensad pretium, etc.

Page 34: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 24

pri. — pertinens ad priuacionem, etc.

proem. — proemio

rec. — pertinensad recessum,etc.

5./ss. — saeculo,—is

sq. — sequens(—tes)

Iest. — testes

u. — uide

uerb. — uerbis (—a)

uid — uidetur

uol. — uolumen(—mina)

us. = transitiuumad usum

ut. — utitur (—untur)

Al final del trabajoincluimos el apéndicede citas y el índicede lugarescorregidos,conotros

tresanexosqueestimamosmuy importantes:el indicedeverbosincluidosen laslistastípicas

de la Grammaticaprouerbiandi,conreferenciaa otrasgramáticasde la familia; el de léxico

romance;y el indexgrammaticus.

Por último, sobreel criterio de ofrecer unadoble paginación(estudioen cursivay

texto en redondaempezandodenuevopor la página1), éstehasido el mismo—paranuestra

grata sorpresa—,que ha seguido M~ del 5. Pérez (cf 1995:60) en un trabajo reciente,

contemporáneoy estrechamentevinculadoal nuestro:el estudioy ediciónde unagramática

prehumanistaen la que influye notablementela tradiciónprouerbiandi.

Page 35: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaúcaProuerb¿andi.Estudio 25

II. LA ENSEÑANZA DEL LATÍN EN LA EDAD MEDIA

1. Delimitación

Antes de comenzarel estudio de la enseñanzade la GramáticaLatina en la Edad

Media, conviene que dejemosasentadasdos diferenciaciones:la primera, de carácter

epistemológico;la segunda,de tipo cronológico.

1) La enseñanzadel latín en laEdadMedia presuponeun análisisprevio del tema al menos

desdedos puntosde vista. Primero, desdeel de la organizaciónescolar,de acuerdocon la

posicióny la presenciadel Ars Grammaticaen el curriculumde estudiosmedievales,y con

el tipo de escuelasen que se impartía(públicas, monacales,palaciegas,catedralicias,etc.).

En segundolugar, desde la ópticade la Gramáticaen sí, o sea,a la luz de qué teorías

gramaticalesestabanescritoslos textos, cuál era el contenidogramatical de los libros

utilizadosen la enseñanza.

2) Hablar de la enseñanzade la GramáticaLatina en la Edad Media en general es poco

menosque imposible,ya quees necesariaunadistincióndiacrónícay territorial. Por razones

prácticasvamosa prescindir,de momento,de la distinción territorial, aunquevolveremos

luego sobre este tema (en cualquiercaso, en el capítulosiguientenos centraremosen el

ámbito peninsular,que es ya un campo mucho más concreto, precisamenteel que nos

interesa).

Cronológicamente,hemosdividido la épocamedievalen cuatroperíodos.Insistimos

en que las divisionesson siempreimprecisas;se tratade unacuestiónde método:

a) Final de la Antiguedady comienzode la “Edad Media”, sin solución de continuidadcon

respectoa la tradición gramaticalen el ámbitoeuropeo.

b) La evoluciónde las formasde enseñanzaen el Renacimientocarolingio.

c) El nacimiento de las universidades.La escolástica.La nueva teoría gramatical

de los modistas.

d) La Baja EdadMediay la irrupción de la culturahumanista.

De la conjunciónde estosdos ámbitos—epistemológicoy cronológico—,obtendremosla

visión global de la enseñanzade la lengualatina en la Edad Medía.

Page 36: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbtandi.Estudio 26

Por último, antesde entraren materia,vamosa pasarrevistaa lasprincipalesfuentes

bibliográficasdequedisponemos.Paraunavisión deconjuntode la Historíade laGramática

en esteperíodo,son fundamentalesdos trabajosde Bursilí—Halí (cf 1974 y 1975)y laobra

de Robins (cf 1974), aunque enfocadastodas estas, sobre todo, desde perspectivas

lingoisticas.Sin salirsedel asuntode la Gramática, la historia en sustextos másclásicaes

la de Thurot, reeditada hace treinta años (cf 1964), de la que nos hemos servido

continuamenteparaelaborarel aparatode frentesy pasajesparalelosde nuestraedición. No

obstante,haquedadoyaun tanto obsoletay hade sercompletadaconlos trabajosdeBa~bler

(cf 1971) y R. Hunt (cf 1980). Bibliografia sobregramáticosy gramáticasde todos los

tiempos, puede consultarseen el estudio de A. Scaglione (cf 1970), titulado Ars

Grammatica. Prácticamentetodos los códicesgramaticalesde la Edad Media se hallan

catalogadosen el Censusde Bursilí—Halí (cf 1981), instrumento indispensablepara

comenzarun trabajode estascaracterísticas.

Paraprofundizar en el conocimientode la evoluciónde las formasde enseñanzay

lostipos de escuelasen laEdadMedia,disponemosde algunosestudiosde Garin (cf 1958

y 1987), aunqueno siemprecompartimossuspuntosdevista.Lo mismosucedecon los que

manifiestaRico (cf 1978 y 1982), si bien sus obrasson punto de referenciaobligado a la

hora de recabar información muy documentadadel período final del medioevoy de la

irrupción del Humanismo.Sobreel origen de laUniversidadhaymontañasdepapelescrito:

a nosotrosnos ha servido la obra de divulgaciónde Haskins (cf 1923) y la bibliografia

complementariaque aporta.Un artículo muy interesante,en esta línea, es el de Verger (cf

1979).Parala historia de la Universidaden España,haygrandesenciclopediassobreel tema

(cf Ajo González1957—79),pero esparticularmenteacertadoel trabajode Barcala(cf 1985)

en el que el autor —haciendogala de una capacidadexcepcionalde síntesis—explica el

origen y losrasgoscaracterísticosdelaUniversidadmedievalconunaclaridadextraordinaria.

Y finalmente,por referirnosa aspectosparciales,citaremosalgunostrabajosde cada

tema. Por ejemplo, sobre la persistenciade las teorías gramaticalesde finales de la

Antígúedaden la Alta EdadMedia,tenemoslos estudiosde Della Casa(cf 1973 y 1981).

Sobrelos presupuestosteóricosque diferencianEdadAntigua de EdadMedia en lo que a

Gramáticase refiere, destacansobre los demás los trabajosde Gilson (cf 1976) y el ya

mencinadode Robins(cf 1974). Acerca de la enseñanzadel latín en escuelasprimariasy

secundariascarecemosdeobrasde conjunto,aunquehaycapítulosen manualesdiversosque

tratan deestoy artículossobrela situaciónen un región o ciudadconcreta.Nosotroshemos

Page 37: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiand¡. Estudio

consultadoalgunosde estosestudios,como el de Barsantí(cf 1905), R. Hunt (cf 1980),

Thorndike (cf 1940)etc., por citar alguno.Un buen acercamientoglobal a estacuestiónes

el que llevó acaboLaw (cf 1986). En cuantoa la Grammaticaspeculativa,es decirla que

surgeen la Escolásticay queconstituyetodaunateoríagramaticalcompletamentenovedosa,

tambiénhay muchaliteratura. En uno de los trabajosde Bursilí—Halí citadosun pocomás

arriba se puedeconsultaramplia bibliografia, no sólo de estudiossino también de textos

editados(cf 1975:190—6;220—30).La escueladanesaconPinborg,Otto y Roosalacabeza,

es la responsablede grancantidadde edicionesy trabajos,unosexcelentesy otros no tanto,

comotendremosocasiónde comentar.

2. Gramáticos y Gramática al comienzode los siglosmedios

Casi todos los especialistasen el tema coinciden en afirmar que la Gramática

medieval no aporta nada nuevo al conjunto de teorias gramaticalesque elaboraron los

gramáticosantiguos.El “mérito”, pues,de todosestos gramáticosde los primeros siglos

medievalesestribaríaen habersabidocompilary transmitir todo esesaber(cf Della Casa

1973). Entre todos ellos se encuentranautores como Julián de Toledo, Aldemo de

Malmesbury,Bonifacio, PedroPisano,Esmargardo,Micón, Lupo de Ferriéreso Remigiode

Auxerre. Todos ellos bebieronde la tradición sin añadir ni quitar, sobretodo de los dos

gramáticos que más influyeron en el mundo medieval, Donato y Prisciano. Para los

medievales,si exceptuamostres casosparticulares—Casiodoro(s. V), Isidoro de Sevilla

(570—636)y Beda(s. VII)—, queson, encierto modo,epígonosde la GramáticaAntigua,

no parecenexistir otros gramáticosantesde Donatoy Prisciano,ni despuésde ellos.

Elio Donato vivió en el siglo IV de nuestraera y fue maestrode 5. Jerónimo.

Escribió tratadosretóricosy comentariosa Virgilio y Terencio.Pero, se le conoce, sobre

todo, por sus dos tratadosde GramáticaLatina, el Ars maior y el Ars minor, posiblemente

las obrasmáscitadasde tipo gramaticala lo largo de toda la EdadMedia y aun después.

Muchosautoresse atrevieronacomentaríaso a imitar el método erotemático—a basede

preguntasy respuestas—de exponer los contenidosde la Gramática.Realmenteera el

método lo que resultabamásoriginal en suobra, ya queen el contenidono se diferenciaba

de losotrosgramáticosde la tradiciónclásica.Entresusmultiplescomentadoresdestacanlos

nombresde Servio, Cledonio,Pompeyo,Juliánde Toledo,Remigiode Auxerre, el anónimo

autor de los CommentariaEinsidlensiadel siglo IX y un larguisimo etcétera.Holtz es el

Page 38: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 28

estudiosoquerecientementemásha trabajadosobreDonato. En sumagnificolibro (cf 1981)

se puedenencontrarmuchosdatose informaciónconcretasobrela influencia de esteautor

en la Gramáticaposterior. Muy útil, tambiénaeste respecto,es el artículo de ClosaFarrés

(cf 1976)acercade la difusión del Ars minor en la Península.

TampocoPrisciano,nacido en Cesareade Africa en el siglo VI y maestrode latín

paraalumnosgriegosen unaescuelade Bizancio,se distinguiópor aportarnocionesnuevas

de contenido.Su De Arte Grammatica Institutio en dieciocholibros es,sin embargo,la más

completa, vasta y sistemáticaexposiciónde la lengua latina que se había hecho hasta

entonces,y parael investigadorde laHistoriade laGramáticaAntiguaresultaun instrumento

de primeramanoparaindagaren las fuentes.SegúnPrisciano,susmodelosson los griegos

Apolonio Díscoloy Herodiano,peroes seguroquese basóen granmedidatambiénen Capro

y Diomedes.Se puedeafirmar, además,que es el primer autor latino que se atrevea tratar

de modo sistemáticocuestionesde sintaxis.Estapareceser lacontribución más importante

querecibió del mundogriego,conel que siempreestuvoen estrechocontacto.

Thurot(cf 1964:94—5)explicacómoseutilizarony denominaronen épocamedieval

los textosde estosdosgramáticos:

On n’employait de Donatquel’abregé,rédigé parquestionset par résponses,que

I’on désignaitsousle nom deDonatusminoret le troisiémelivre de sonArs maior.

que l’on appelaitdéjá du tempsde HuguesdeSaint—Victor,Barbarismus.Quand

les grammariensatentDonatc’est toujoursá l’Ars minor qu’ils font allusion. Les

deuxpremierslivres de l’Ars major étaienttombésen désuétude.Quantá Priscien,

on n’en connaíssaitplus que le traité De accentibus, que lui était attribué et les

InstitutionesGrammaticae,dontles seizepremíerslivres formaientcequ’on appelait

Prisciani volumenmaius, Priscianus major ou volumenmajus, et dont les deux

derníersétaient désignéssous les noms de Prisciani volumenminus, Priscianus

minor ou volumenminus.

Tendremosocasiónde volver sobre estetema; continuemosahora con la posiciónde la

Gramáticaen el curriculumde estudios.

Page 39: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiand.Estudio 29

3. El Triuium y la reforma de la enseñanzaen el Renacimiento carolingio

La educaciónmedieval se basabaen las Siete Artes Liberales, divididas en dos

grandes grupos: el Triuium (Gramática, Retórica y Dialéctica, es decir, las Artes

Sermocinales)y el Quadriuium (Aritmética, Música, Geometríay Astronomía,o Artes

Reales). De todas estas disciplinas, la Gramática, durante mucho tiempo, estuvo

especialmentebien considerada,con el razonamientode que era precisamenteel Ars que

abría las puertasa losotros.

Como afirma R.H. Robins (1974:74—5), esta Gramáticaera un saber de tipo

normativoy eminentementepráctico. Ya desdelacaídadel Imperio Romanode Occidente

y durantela fragmentaciónlinguisticadela Romania,sevio lanecesidadinsoslayabledeque

los hombresde Iglesiaestudiaranla lenguade culturay erudicióndel MundoOccidental:el

latín; entreotras cosas,porquese habíaconvertidoen la lenguade la Liturgia y en la que

se habíanvertido las SagradasEscrituras,y erala lenguade la Iglesia. La preocupaciónde

las autoridadeseclesiásticaspor la formación latinade losclérigosfue unade lasconstantes

en la Edad Media. En un primer momento, las escuelasde Gramáticapasarona los

monasterios—sólo hay noticias muy aisladasde otro tipo de escuelasque mantuvieran

vigenteslos modelosde la EdadAntigua, y estosólo en Italia—, y desdeallí se impartíala

enseñanza,especialmentedestinadaa los propios monjes, pero también a muchachosque

acudíanaestoscentrosespiritualesy culturalespara iniciar suaprendizajede las primeras

letras.

Estasituaciónsufremodificacionessensiblesafinalesdel sigloVIII, con lasreformas

emprendidaspor Carlomagno,las cualessupusieronmástardeel florecimientode la cultura

quese conoceconel nombrede “RenacimientoCarolingio”. LaAdmonitiogenerahisdel 789

constituyóel puntode partidade unaseriededisposicionesparaabrir escuelasdeenseñanza

primaría.Por ejemplo,unafórmulaútil fue ladel hospedajedejóvenesen casasde párrocos

donderecibíanclasede canto, cálculo, gramáticay textos sagrados.Por otra parte,triunfó

la ideade Alcuino, primer valedorde las reformascarolingias,de que no se diversificaran

las frncionesde los maestros,estoes,quehubieradistintosmaestrosparamateriasdistintas.

Tambiénresultóimportantísimoel impulso querecibió la copiade textos, y la elaboración

y correcciónde libros. Comoconsecuenciade lo anterior, se facilitó el estudiode cadauna

de las artes, ya que se divulgaron “libros de bolsillo” o manuales hibehli (cf Garin

1987:37sq.).

Page 40: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¡andi. Estudio 30

Duranteestaépoca,es fácil adivinarquela Gramáticaocupabaun puestodeespecial

privilegio, aunquesiempredestinadaa la comprensiónde los textos sagrados.Así, los tres

nivelesde enseñanza,segúnel plancarolingio,son: 1) aprendizajedelas primerasletras(leer

y escribir), 2) las artesliberalesy 3) la SagradaEscritura.Como diceel propio Alcuino en

su gramática,elArsGrammaticasirve «utfacihiusetrectiusdiuinarumscripturarummysteria

ualeaíispenetrare»(ap. Garin 1987:44).Se entiendeentoncesquesedesecharanlosejemplos

de los autoresclásicoslatinos y se prefirieran como citas las frasesdel Antiguo y Nuevo

Testamento.

4. El origen de la Universidad y el desarrollo de la Escolástica

Hayqueesperaral nacimientode laUniversidadparaadvertirun cambiodecarácter

sustancial en la concepción de la enseñanzay de la Gramática Latina en sí. Esta

transformacióncaminade la manode esosotros cambiosde tipo social, cultural y político

que se generalizana partir del siglo XII, y que permiten distinguir a los estudiososdos

períodosdiferentes:la Alta EdadMedia y la BajaEdad Media.

La crisis de la jerarquía feudal y el florecimiento de las ciudades—con las

repercusionessocialesqueestosdos hechosimplican— fueron el factorprincipal queincidió

en el desplazamientodel foco de culturadesdeel monasteriohacia la catedraly a laciudad,

en torno alas cualesse comenzaronaorganizarescuelasdependientesdel cabildoepiscopal

o del municipio. Paraleloa estefenómeno,se constatala tendenciaa la especializaciónque

había fomentadoAlcuino siglos antes: así, por ejemplo, quien quisieraestudiarbien el

Quadriuiumdebíacursarsus estudiosen Chartres,quien prefiriera la Dialécticapodíair a

París,etc.

Muchosautorescoincidenen atribuir el cambio en la situaciónde la enseñanzaa la

llegadadel nuevoCorpusAristotehicuma Europa,porquea partirdeesemomento(mediados

del siglo XII) «el tiempoquese consagraa ellas [sc. a la Lógica y a la Dialéctica]creceen

tal proporción que ya no queda ninguno para la Grammaticay los estudiosclásicos,ni

tampocopara las matemáticasy las demás artes liberales», como afirma Gilson (cf

1976:375). La Lógica, primero, y la Filosofia —que es consecuenciade la evolución de la

Dialéctica del Triuium—, después,desplazana la Gramáticay en general a las Artes

Liberales,de modoqueaunqueen el sigloXIII no desaparecepor completoel saberantiguo,

Page 41: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammat¡caProuerb¡andi. Estudio 31

ni el estudiode las letras, estos «quedancomo ahogadospor la filosofía y la teología

escolásticas»(cf Gilson, ibid). LasescuelasdeParísen unaprimeraépocay la universidad,

desdeel momentode sucreación,fueronel punto deirradiacióndeestemodo cultural y esta

mentalidad,llamadaescolástica,queconstituyóunaforma peculiarde pensary enseñar.La

pedagogíaescolásticase basaen la lectura de los textos reconocidos(auctoritates). En

Gramática,como hemos dicho, las auctoritatesson Donato y Prisciano, aunquedesde

principios del XIII, también lo fueron otros dos textosque comentaremosmásadelante:el

Doctrinaley el Graecismus;en Retórica,la autoridadcorrespondíaa Ciceróny’ Quintiliano;

en medicina,aGaleno,Constantinoel Africano y, posteriormente,al Canonde Avicena; en

Derecho,al CorpusJuris; en Filosofía,era indiscutibleBoecio,pero a partir del siglo XIV,

unavez aclaradoel problemade la censuraaTomásde Aquino, estefilósofo y, por supuesto,

Aristótelespasarona ser la nuevaauctoritas.

El inconvenientedeestesistemade enseñanzay sutalón de Aquiles es el progresivo

abandonode la investigacióndirecta, en pro de los logros ya conseguidos,con el

subsiguientepeligro deanquilosamientodel saber.No obstante,pensamosquesehancargado

mucholastintassobreestesistema,tal vezporqueno se haprofundizadolo suficienteen sus

ventajasy porquese ha actuado,en ocasiones,conciertosprejuicios intelectuales.Lo cierto

es quehayun abandonode la induccióny un descuido,queavecessetornadesprecio,hacia

la Literaturaclásica.Los textosescolaresson los de la Liturgia, la SagradaEscrituray otras

obritasen verso, los llamadosAuctoresoctoy Libri Catoniani,de talantemoral, muy útiles

parael conceptode educaciónquepretendíanlos escolásticos(cf Sandford 1924).

Sin embargo,el cambio en los métodosde enseñanzaiba acompañadode otro de

importancia capital. Por influencia de la Lógica y la Dialéctica, la Gramaticase fue

transformandoen unacienciaespeculativa.ComodiceGilson (cf 1976:377—8):«en lugar

de resolverlos puntosdudososestudiandolosejemplosde los mejoresautoreslatinos, los

gramáticosprefirieron hacerlo sirviéndosede las reglasde la Lógica». ¿Quéconlíevaeste

cambio?Ante todo, la creaciónde una teoría lingúística,de la que la Gramáticaanterior

carecía,pueshemosde pensarque, desdelos gramáticosgriegos,prácticamente,no había

evolucionadoni la Gramática,ni la Linguistica.Vamos aestudiarlacon másdetalle.

Page 42: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 32

5. La Grammaticaspeculatiuao teoría modista

En la Universidadde París,cunay centrode la vida escolásticadel sigloXIII, sefue

forjandopocoapocola teoríaespeculativa,queahoraintentaremosesbozaren esteepígrafe,

puestoque supusoun hito de importanciacapital en la historia de la Gramáticay, en

consecuencia,influyó en la evoluciónde losmétodosde enseñanzadel latín durantelos dos

siglos siguientes.El rasgodefinitorio más característicode la teoría especulativaes la

concepciónde la Grammaticano comoars simplemente(saberprescriptivodependientedel

uso quehacendel latín los autoresliterarios), sino comoscientia(saberobjetivo, universal,

sujeto a leyes induciblesy deducibles).

La Grammaticaspeculativaya ha sido muy estudiada,por el interésque suscita

desdeel punto de vistade la historia del pensamientolinguistico. Tambiénse ha concedido

muchaatencióna este hecho por las semejanzasque, a los ojos de los historiadoresde la

Lingúistica, ofrecen estas teorías con otras de nuestros días (Gramática

generativo—transformacional,Gramáticadependencial,etc.). Por eso,contamosconbuenas

edicionesde autoresespeculativos:destacanlostrabajosde Roos,Pínborgy la escueladanesa

(Corpus PhilosophorumDanicorum Mediz Aeui); las edicionesde “John Benjamín”; los

estudiosde Bursilí—Halí, Robins,R. Hunt, etc... A veces,sin embargo,se ha puestotanta

insistenciaen las teoríasmodistas,quesetiendeaolvidar queno todala Gramáticamedieval

es Gramáticaespeculativa:aunque,desdeel siglo XIII, los gramáticosqueenseñanlatín en

escuelasde primeras letras o secundariasno puedenobviar explicacionesde fenómenos

gramaticalessin tomar como baselas reflexionesde los gramáticosmodistas(cf R. Hunt

1964:77—8y 1980:XXII), la mayorpartede las gramáticasmedievalesconservadasen los

fondosmanuscritosde las bibliotecasdel mundono son especulativas.Queremosadvertir

frente a este peligro reduccionista,como ya trató de hacerlo Vivien Law en un atinado

trabajo (cf 1986), sobreel que volveremosun pocomásadelante.Un simple ejemplo: el

Censusde gramáticasmedievalesque publicó Bursilí—Halí (cf 1981)tienecomosubtítulo

“grammaticaspeculativa”,cuandorealmentees muypequeñoelporcentajedetextosmodistas

dentro de la ingentecantidadde gramáticasreseñadas.

Pasemosahoraa señalara qué autoresdebemosatribuir el origen de las nuevas

teorías y en qué momento histórico cuajan. Según Bursilí—Halí (cf 1974:78—9), la

Gramáticaenla EdadMedíasedistribuyeendos períodosmuy señalados:desdeel siglo VII

hastaAbelardo(siglo XI) y desdeestaépocahastael sigloXV, queseránlosañosen losque

Page 43: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiand¿.Estudio 33

se desarrollela Grammaticaspeculatiua.En estesubperiodo,a suvez, Wallerand,en 1913,

distinguiócuatromomentos:

1. Preponderanciade los gramáticoslatinos,Donato y Prisciano.

2. Influencia de PedroHelías.

3. Aparición de nuevosgramáticos.

4. Establecimientode laGramáticaEspeculativa.

Estadivisión es poco concreta;Bursilí—Halí (cf 1974) mantuvoel esquema,pero definió

más cadapunto:

1. Descubrimientode Aristótelesy simultáneaintroducciónde la Lógica en laGramática.

2. Influencia de PedroHelías.

3. Triunfo de los “artistas”frente a los “auctores”.

4. Constitución de la Gramática Especulativay creación de los manualesDe modis

sign~ficandi.

Pinborg,por suparte,en 1967,descendióa un planomuchomásdetallado,quees el quea

grandesrasgosaceptamástardeBursilí—Halí en trabajosposteriores(cf 1975:202—8).

1. Mantenimientode las antiguasdefiniciones.Los autoresque se utilizan son Priscianoy

Donato.

2. Fusiónde los términos gramaticalesy lógicos. DestacanAbelardo,Anselmo,Guillermo

de Conches,Gilberto de Poitiers, Hugo de San Victor, Berengariode Tours (ss.

XI—XII).

3. Establecimientode la Gramáticacomodisciplina autónoma.PedroHelias (m. s. XII).

4. Introducción de la idea de Gramáticacomo ciencia universal. Jordanode Sajonia (ss.

XII—XIII).

5. Extensióndelconceptode losmodosde significar. NicolásdeParís,Lambertode Auxerre,

Robertode Kilwardby y RogerioBacon (s. XIII).

6. Síntesisen una teoríaunificada.Martín y Boeciode Dacia, Miguel de Marbasio, Sigerio

deCortracoy Tomásde Erfrrt (ss. XIII—XIV).

Precisamenteen el último trabajocitado, el estudiosonorteamericanoaportavaliososdatos

bibliográficos sobre manuscritosy ediciones de autoresespeculativos(cf 1975:190—6;

Page 44: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GramtnaucaProuerbiandi. Estudio 34

220—30),así como un amplio resumendel estadode las investigaciones,hastael momento

de redactarsuestudio.

Según Robins (cf 1 974:80): «La gramáticaespeculativafue el resultado de la

integraciónde la descripcióngramaticaldel latín hechaporPriscianoy Donatoen el sistema

de la filosofia escolástica».Pero se fue más lejos de lo que llegaron estosdos gramáticos,

porque «en el contextode la Escolástica,la simple descripcióndel latín en la línea de

Priscianoy Donato fue insuficiente,por muy prácticay útil que fuera pedagógicamente»;

segúnsus comentadores,«Priscianono habíapenetradolo suficienteen la materia, ya que

debió investigarla teoríasubyacentey la justificación de los elementosy de las categorías

que empleó».En definitiva, se quiso hacerdel latín, como modelo de lenguade cultura,

objeto de una ciencia, con los rasgos de cualquier ciencia —necesidad,autonomía,

universalidad—,sometidaa unas leyeso principios invariables,con un objetopropio, etc.

La teoría especulativapartede la triple relación signo—cosa——intelecto.El signo

(=uox, palabra,...) no representadirectamentela naturalezade la cosaen sí sino como

existentede un modoparticular.Poreso, la teoríase llamatambién“modista”,de modosde

significar. Es “especulativa”despeculum,porqueel signoesreflejo de lacosa,de la realidad.

¿De qué modosparticularesson representadaslas cosasrealespor medio de los

signos?Pongamosun ejemplo. Si decimos“dolor”, “duele” y “doliente” (cf Bursilí—Halí

1976:181) estamosrefiriéndonos,con estossignos,aunamisma realidad,pero significada

de tres manerasdiferentes: “dolor” la significa con un carácterdistintivo que podemos

denominarmodode estabilidado permanencia;“duele” la expresapor mediode un modo de

procesotemporalseparadode la substancia;“doliente” significa lo mismo, pero por medio

de un modo de procesotemporal no separadode la substancia.

Así pues,el significadode la cosaen sí implica un cosignificado,segúnel modo en

que se efectúa.A este respecto,se podría decir con Rosier(cf 1982:117—8)que hay una

doble articulación: primera, la uox significa la cosa; segunda,la uox cosignifica una

propiedadde lacosa.La “primera articulación”es objetocientíficode laLógica. La “segunda

articulación” es objetode laGramática.Por otro lado, lacosigníficaciónse expresapor modi

sign~ficandi o categoríasgramaticales,algunasde las cualesson accidentaleso flexivas

Page 45: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 35

(género,número,persona,caso,etc.) y otrasesencialesodefinitorias(aquellasquehacenque

unapalabraseaunaparsorationis y no otra)’.

No es difícil darsecuentade cómotuvo que influir estateoríaen el desarrollode lo

quehoyentendemospor Morfologíay Sintaxis,y en laelaboraciónde unaGramáticaformal,

no tan dependientedel léxico. Segúnlos gramáticosmodistasno es el significado lo que

permiteasignarlas causasde las construcciones(significan lo mismolectionemfacioy lego,

pero las construccionessondiferentes),ni tampocodeterminalacorrecciónde un enunciado:

Socratemcurrit tienesignificado,peroes inaceptabledesdeel puntode vistade laGramática.

Pero, además,no se queda la teoría en una concepciónestrictamentemorfológica (modi

sign~ficandi= categoríasgramaticales),ya que, como se observa,se concedeprioridad y

autonomíaal valor sintáctico,que es —al final— el definitivo: uox, littera, svllaba,dictio

son escalonesque conducena la oratio, que es donde realmentese da la significación

completa.En cierto modo, la ratio sign~ficandiequivalea lo que ahorapodríamosllamar

función sintáctica. Para que una oración sea aceptable,sus componentesdeben exhibir

categoríasadecuadas,tanto las esenciales,como las accidentales.

En la sintaxismodista,precisamente,seelaborapor primeravezunateoríacompleta

de dependenciay rección similar en algunosaspectosa la actualteoríade los constituyentes

inmediatos(cf Benediní 1988). Los modistasgastaronmucha tinta y muchos folios en

explicar conceptoscomo regere, seruire, deseruire,exigere, etc. El siguiente esquema

muestralas relacionesde dependencia,segúnlosautoresmodistassobrelosque hatrabajado

la estudiosaitalianaP. Benedini(volveremosmásadelantesobreel tema,al estudiarla teoría

de la recciónque estableceel autor del texto que editamosen II:):

Afirma Dinnen (1980:40—1): «In a set like amor, amas,amans,amatus,amandum,amare,etQ.,the root am—hasto do with “love” andso the samething is signified nominally.verbally, participially, adjetivally, gerundively, infinitively, etc. Our descriptiveapproachwould saythat the endingsappropiateto each form classareaddedto the root, speakingofthis in modisticterms,the modesof meaningpropter to eachform classwereconsideredtheformal elementwhich determinedthematerial,identicalbaseform. Thebase,theywould say,has “signifícation” audthe endings“cosignification”, addingthe factors involved in nouns,verbs,andsoon».

Page 46: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¿andi.Estudio 36

Dependens Terminans(regentereferencial)

Appositum regitur a Supposito

Verbum regitur ab Obhiquo

Adiectiuum regitur a Nomine

Aduerbium regitur a Verbo

Nominatiuus regitur a Genitiuo

Casus regitur a Praepositione

En ocasiones,el elementodependensdeterminala forma del terminans(legit —> Virgilius)

y en otras, sucedeal revés(Sortes <— albus). Por eso, dice Benediní(cf 1988:120—1)que

debehablarsede rección referencial,no de rección sin más,puestoquepodríaconfundirse

esteconceptode rección con el de determinaciónmorfológica.

Ademásde estasformulaciones,la teoríasintácticade los modistasprofundizóen los

tiposdeconstrucciones(transitivadeactos,de personas,intransitiva,recíprocay retransitiva),

y en otros aspectos,comoel de las llamadaspassionessermonis:congruitasy perfectio, es

decir, la congruenciao perfecciónde la frase.

No obstante,hemosde pensarque los gramáticosespeculativosno dejaronde lado

las cuestionessemánticas.En estaépocay duranteel nominalismoposteriorse impulsó el

estudiode la suppositio,o seala reflexión sobrelas posibilidadesque tienenlos signos de

sustituiro ponersepor las cosas(cf Pinborg 1976; Ebbesen1980). Se establecióquehabía

dos tipos de suppositio:formal (el signo se pone por unacosa)y material (el signo se pone

por él mismo; hoy hablaríamosde metalenguaje).Frente a la suppositio,se distinguela

sign~ficatio, que no expresasino la relaciónque dehechohay entreel signo y la cosa.

Por último, nos referiremos también a los avancesmodistasen lo que ahora

llamaríamosFonéticay Fonología.Siemprenoshallamadolaatenciónel siguientefragmento

de la gramáticaque editamos,en el que su anónimoautor recogepartede la doctrina que

tiene sobreesta materiaun gramáticomodista llamado Baco, tal vez un comentadorde

RogerioBacón(cf 11:6.22—7.2):

Linerapotes¡considerantniplíciter: primo, racioneuocis, et sic conueniteí fornen

za a, b, c et ita de omnibusaliis; secundo,in quantumscribitur, et sic conuenitci

figura, ut a habet talem figuram et b talem et ita de omnibus aliis; tercio, in

Page 47: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio 37

quaníumpronunciatur, et sic conuemtci potesías,zafaceresonumper se vel curn

alia litíera et produci ue/ corripi et huiusmodi. Vnde dicií Baco: figura est ¿psa

protraccio quam in liueris uidemus, potestas auíern est z~sa pronunciado breuis vel

longa propter quam elfigure el nornina sufí inuenta. Potestaslitíere est duplex:

quedarn enim est essencialis siue substanciahiset quedamaccidentalis.Essencialis

siue substancialis est ¿~sam /itteram facere uocern siue sonum per se uel curn a/ja,

uel aliter, ipsarn hitterarn esseuocalern, consonantem,muíam uel semiuocalem.Sed

accidentalis est mu/hp/ex, scihiceí pronunciacio, correpcio, produccio, aspiracio,

len itas, /iquescencia, duplicitas, inmutacio el transjnuíacio, de quibus causa

breuitatis ampliusnon curo.

La distinción entrerasgosesencialesy accidentaleses similar a esa otra, acuñadapor el

Estructuralismo,paradiferenciarentrerasgospertinentesy no pertinentesdeun determinado

fonema.

El ocasode la teoría modistacomienzaamediadosdel siglo XIV. Los gramáticos

especulativoscomenzaronarecibir críticasen dos frentes:uno, detipo filosófico, lacorriente

nominalistaconGuillermo deOckhama lacabeza,quenegabaladiferenciaentresignificado

y referente,los universalesin re y el concepto;de otro lado, cadavez soplabancon más

fuerzalos vientosrenovadoresvenidosdeItalia, el resurgirde los auctoresque reaccionaba

frentea la barbariedel lenguajeescolástico.Esteno fue tanto un ataquea loscontenidosde

la teoría, cuantoa los métodosy, sobretodo, a la forma (cf Robins 1974:93):

El latín de los gramáticosespeculativoseraburdo y deslucido,segúnlos cánones

clásicos;confrecuencialas formasempleadaseran inaceptablesparalos autoresdel

latín clásico.

Los modistaselaborabansusejemplosde acuerdocon sus fórmulas,sin teneren cuentala

aceptabilidadsituacionalde la oraciónen cuestión(cf Robins1976:20):

One notices in thesegrammarsthat the citations from classicalauthors,so freelyused by Priscian, have been supplanted by made—up, almost formularic,

exemplificatorysentencesof thetypeSocratescurril andSocrates a/bus curril ¿‘ene.

Finalmente, no todos partían del latín como lengua universal y este orden se estaba

quebrandocon la irmpción de las lenguasvernáculas,aunquese intentaranjustificar por

Page 48: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¡andi.Estudio 38

mediode teoríascomo la de las diferenciasaccidentales.Lo cierto es queel primer debate

del Humanismosobrela lenguavulgarestáa punto de iniciarseyaen Italia afinalesdel siglo

XIV.

Hay quedecir, sin embargo,quese siguieronescribiendogrammaticaespeculatíuae

inclusoen el siglo XVI. Es de todosconocidala batallaentrehumanistasy bárbarosque se

libra en todaEuropa. El triunfo de los humanistasno fue inmediatoy estuvoprecedidode

grandesdificultades. Ya las analizaremosen su momento, cuando nos centremosen la

situaciónpeculiarde la Españadel XV. Lo queinteresaresaltarahoraes quela desaparición

de la doctrina modista fue progresiva y no instantánea.Como afirma Lozano (cf

1992b:58—9):«La renovaciónde la gramáticaemprendidapor los humanistasno acabódel

todo con la labor realizadapor la especulaciónmedieval y más concretamentepor la

gramáticamodista,que alcanzósu máximo esplendoren la segundamitad del s. XIII y

principios del XIV (...). Durante el s. XV e incluso el XVI la gramáticamodistasigue

enseñándoseen las escuelas»2.

En cuantoa la supuestarelación entreestasteoríasmedievalesy modernaso actuales

corrienteslinguisticas,Lyons(cf 1986:17),en su breveanálisisde la evoluciónde lasteorías

linguisticassubrayacómo a partir del año 1.600 se tendió hacia una vuelta a los ideales

especulativos, reavivados por los maestros de Port Royal (“Grammaire générahe ct

raisonnée”), es decir, se vuelve a la hipótesis de que existe una estructurauniversal del

lenguaje,racionaly generalde la que las distintaslenguasson variantes.Y yaen estesiglo,

se haprestadoatencióna la gramáticaespeculativapor partede algunosgenerativistas.Así

lo ha subrayadoTrentmant(cf 1976:279—301),querecogetres presupuestoscientíficosque

se dantanto en los modistascomoen los generativistas:

a) Hay un aspectocreativo del uso de la lenguaque distingueel lenguaje

como un peculiaridaddel hombrefrentea la conductaanimal.

b) Hay principios gramaticalesuniversalesen el lenguajehumano.

2 Lozano nos ofreceen este trabajo el testimonio de una gramáticaespeculativade

principios del siglo XVI, obra de un humanistaitaliano, Biagio di JacopoFonticulano(t1518), titulada Regulagrammaticaespecu/atiuae.El texto erapresentadocomo alternativaa aquelotro métodoexclusivamentebasadoenel uso de los autoresclásicosque proponíanlosnoui grammaticihumanistasde mediadosdel XV.

Page 49: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiandi. Estudio 39

c) Se puededistinguir unaestructuraprofrndade otra superficial.

En cualquier caso, como advierte Benedini (cf 1988:124n.), con la que estamos

completamentede acuerdo,no se puede hablaren terminoscomparativosal referirse a los

puntos en común entre la Grammaticaspeculatiuay la generativo-transformacionalo la

gramáticade los constitiyentesinmediatos.Las semejanzasno pasande sereso, puntosen

común. Lo que verdaderamenteimporta es que la teoría modista fre la primera teoría

lingúísticacapazde ofrecer explicaciones,no sólo descripciones,por lo que se le atribuye

el mérito de haberdescubiertola posibilidadde concebir la lenguacomoobjeto de saber

científico.

6. Los estudiosde Gramática en escuelasurbanas

Llamábamosanteriormentela atenciónsobreel peligro reduccionistade considerar

que toda la Gramáticaen la EdadMedia es especulativa.Y traíamosa colación un gran

trabajode Law (cf 1986), en el quese punrualizaque laGramáticaespeculativaconstituyó

sólo una ínfima parte de la Gramáticaen la épocamedieval. Pero además,las teorías

modistaserantan específicasy especializadas,quequedaronreducidasal ámbitoconcretode

la especulacióncientífica,y una pruebafehacienteparadistinguirestetipo de gramáticasde

las puramenteescolares(o pedagógicas,como sugiereLaw), es acudir a la paleografía: la

cursividadexcesiva,el uso constantedeabreviaturasa lo largo de las páginasde los códices

en los quese nos hantransmitidotextos modistas,apuntanaquesu fin eraajenoa las aulas,

frente a los códices de uso escolar, mucho más cuidados.Otro dato: las gramáticas

especulativasse nos han transmitido junto a coleccionesde Sophismatay Quaestiones

(muchasdeestasgramáticasson dehechocoleccionesde estegénero),o bienjunto a textos

de carácterlógico o filosófico, no escolaro didáctico.

Si en el epígrafeanterior veíamosla Gramáticaen su vertiente de ciencia de la

lengua, ahora nos detendremosen ese otro aspectoque predominaen la Gramáticade

carácterescolar,el de la Gramáticacomomedioparaenseñaro aprenderla lengua.

Parececlaro que estaera la preocupaciónde los maestrosde escuelasde primeras

letras y secundarias.Las reflexiones modistasquedabanpara los duchos en la materia,

bachillereso doctoresde las Escuelasde Artes universitarias.Detodosmodos,nosotrosno

Page 50: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiand¿.Estudio 40

somospartidarios de separartajantementeGramáticaespeculativay Universidadfrente a

Gramáticapedagógicay escuelasinferiores.Sin embargo,aunquetal distinciónen la realidad

no se dé de unaforma radical, sí hayconstatadaunatendenciaaque estoseaasí,a partir de

cuyaconsideración,y —de nuevo-por motivos de metodología,vamosaobrar nosotros.

Lasescuelasde Artes fueronsurgiendodesdeel sigloXII favorecidaspor el cambio

de mentalidadque hemosanalizadoy con el pasode la cultura feudal a la burguesa,que

marcó el inicio de la Baja EdadMedia. Muchasde estasescuelasse transformaronen

universidadescuandola SantaSede les concedióel privilegio de la licentia docendi.Las

especializacionesde los estudios trajeron como consecuenciaun incremento del nivel

académico,por lo que se acentuóla diferenciaentre la escuelade Artes universitariay la

simpleescuelaurbanade Gramática,dependientedel cabildoo del municipio. Por eso,estas

últimasquedaronrelegadasparalaenseñanzaprimariay secundaria3.

Sobre los manualesque se emplearonen estasescuelas,hace no mucho tiempo

escribíamos(cf Calvo/Esparza1993:162—3):

En un nivel básicode enseñanza,los niñoscomenzabana aprenderlatín conel Ars

minor de Donatoo con los dos primeroslibros del Ars major. Sólo en un segundonivel se iniciabancon textoscomo el Catho/icon, el Graecismus o el Doctrina/e.

Priscianoy suscomentadoresquedabanreservadosparalosestudiosuniversitarios.

Y másabajo, sobrelos métodosdeenseñanza(cf ibid):

Por lo quea losrecursosdidácticosse refiere,estoes,los mediosde quese servian

los maestrosparahacerllegar asusalumnoslaGramáticade lamaneramáseficaz

posible, podemosdistinguir, a lo largo de toda la Edad Media, cuatro grandes

No se hacefácil siemprela distinción entreun tipo de escuelay otro. J. Rubió, parael casode las escuelasenCataluña,proponíadenominar“segundaenseñanza”a la enseñanzadel latín y las siete Artes Liberales en centrosque preparabanpara los estudios de laUniversidad,que aparecenamenudonombradoscomo“escuelasde Gramática”(cit. Marcet

Salom 1987:260).Juntoa estetipo de escuelas,a vecesen la misma sedeo con el mismoprofesor, se podíanimpartir las primerasletras: leer y escribir, canto,salmosy rudimentosde Gramáticalatina. En algunosestudiosositalianos encontramosque se les llama a estosalumnoscon el nombrede “donatistas”, porqueestudiabanla Gramáticacon el Donatusininor (cf Barsantí1905).

Page 51: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¡andi.Estudio 41

fórmulas: las gramáticasversificadas,los comentarios,lagramáticaserotemáticasy

la síntesisdel método ad prouerbiandurn.

Queel versofacilita la memorizaciónes algoya sabidodesdemuy antiguo;

el autor del Doctrina/e lo dice de modo explícito, y en verso —casi siempre

hexámetro—estánescritasmuchasobrasde carácterdidáctico,no sólogramatical,de

la época:el Floretus, la Ecloga Theodu/i, las Quinqueclavessapientiae,la Aurora

y un largo etcétera.Entre las gramaticales,destacatambién el Graecismus, el

Comentarioa Donatode Enriquede Avrancheso aquíen España,el Verbiginale.

Los comentarioseranuna forma muycomúnde hacerllegarel texto de un

autorantiguo. Comentariosde Donatoy Priscianohay desdela mismaAntigUedad,

aunquesólo los elaboradosa partir del siglo XII adquirieron relevanciaen la

enseñanzadel latín durantelaBajaEdadMedia,conla excepcióndel comentarioaDonatode Remigiode Auxerre,del siglo X. SegúnLaw surgenpor la necesidadde

mejorar la exposicióndealgunospuntoso para cubrir lagunas,por ejemplo, las de

Donato en la declinación—faltaba la declinaciónde nombresde la 4~ y 5~ en el

paradigmapronominal,en el verbal, etc. Estemodode dar a conocerla Gramática

influyó notablementeen la tipología de los códices: los comentariospodían ser

suplementosindependienteso estarinsertadosen el texto quecomentaban,y entre

estosúltimosadquirieronimportancialas glosasdispuestasenparágrafosdediferente

tamañode letrao en columnasyuxtapuestas,perorespetandola jerarquíaentretexto

principal y comentario.

Denominamos“gramáticaerotemática”a los textosgramaticalesen los que

se desarrolla la exposiciónpor medio de preguntasy respuestas.Es uno de los

mediospropedéuticosmáseficaces,sobretodo en la enseñanzabásica,y no sólo de

la lengualatina (...). En la gramáticabajomedievalse empleacon frecuencia, bien

siguiendoel modelode Donato(suArsminores la principalgramáticaerotemática),

como haceJuliánde Toledo o Remigio de Auxerre, bien por medio de lo que

algunosdenominan“gramáticadeanálisis”,cuyo principalexponenteesla gramática

del tipo “Dominus, quaepars?”, en las quepartiendode algunafrase o verso de

algúnautor, se analizabancadauna de las palabrasque lo componían:quépartede

la oraciónconstituyen,cuál es su género,número, caso; qué función sintáctica

desempeñan;etc.

Finalmente,en el ocasode la EdadMedia, llama la atenciónun fenómeno

particularmenteinteresante(...): laapariciónde la lenguavernáculaen determinados

contextosy con fines muy concretosdecarácterpedagógico.

Hemosllamado a estacuartafórmula “síntesisprouerbiandi”, porque recogelas anteriores

e introduceademásel recursodefinitivo de la lenguaromanceen frasecitasejemplificativas

Page 52: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 42

(llamadasprouerbia en muchosde esostextos, sobretodo del áreacatalano-aragonesa).El

términoprouerbiandihacereferenciatanto al métodoconcretode enseñanzacomo al tipo

de manualcon el que se enseñaba.Hemosde confesar,sin embargo,que no nosparecela

denominaciónmáscorrecta,ya quesólo seriaválidaparalosejerciciosy las gramáticasque

utilizan ese nombre, prouerbium, que son exclusivosde algunas regiones de nuestra

península.Se escribieronmuchasotras gramáticassimilarespor todaEuropay aunqueno

hemosencontradodocumentosque lo pruebensuficientemente,es casi seguroque también

se empleabanen un tipo de leccionesparecidasa las que sabemosque se impartían en

Aragón y Cataluña.Estasgramáticasno se puedenllamar, en sentidopropio,prouerbiandi,

aunquepor extensiónles demosesenombre.

Antesde pasaracaracterizarestetipo detextos,quees la tareaquea nosotrosatañe,

analizaremoscon qué rasgos se perfila en la PenínsulaIbérica aquello que previamente

hemosdefinidoparatodala Europamedieval.

III. LA GRAMÁTICA EN LA ESPAÑA MEDIEVAL

1. ¿Interés en Espalia por cuestionesteóricas?

Es un tópico presentarel mapagramaticalde la Europa de la Baja EdadMedia

dividido en dosgrandesbloques:el ámbitomediterráneoy el norte—céntrode Europa.Y se

coincide, normalmente,en afirmacionescomo la de que en el sur de Europa(sc. Españae

Italia) no hay apenasinteréspor cuestionesde tipo teórico, sino por la enseñanza,o queen

la Europameridional lo que importaes la pedagogía,no la especulación.

Aunqueestamossustancialmentede acuerdo,no queremos,sin embargo,dejarpasar

laoportunidadde matizarun tanto estasapreciaciones,almenosenlo quetocaa la Península

Ibérica.

1) El panoramagramatical en nuestrapenínsulaes lo suficientemente

heterogéneocomoparaqueno convengaenabsolutogeneralizar.Losdatos

de quedisponemosvarian notablementede unaregión a otra. A menudose

han vertido juicios precipitadossobre la situación de las Letras en el

medievo hispánico (además, la mayor parte de las veces eran juicios

Page 53: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 43

tremendamentenegativos),sin teneren cuentaque la Penínsulano erauna

unidad, ni en lo político, ni en lo económico,ni en lo socio—cultural.Por

eso, tampoco son extrapolablesal resto conclusionessobre la situación

gramaticalde regionesdeterminadas.

2) Hay muchosmanuscritosde obrasgramaticalesen bibliotecasespañolas

que estánaún por estudiar, concretamentegramáticasmodistas,algunas

anónimas,otrasqueson copiasde las obrasdemodistasmuy relevantes.Ya

lo afirmabaBursilí—Halí, en un párrafoquehemoscitadoanteriormente(cf

1974:88): «In Spain,for instance,thereis no evidenceof any solid interest

in theoreticalwork as such,but in Spanishlibraries there are inpublished

grammars».Un ejemplo que sirva de botón de muestra:algunasde las

gramáticas que hemos encontrado nosotros por casualidad, mientras

buscábamosmaterial de otro tipo:

*Cod 5.5.9 Bibí. Colombinade Sevilla. Tratadode Boecio

Daco sobrelos modosde significar.

*Cod 5.4.9. Bibí. Colombina de Sevilla. Gramática

especulativade Juande Soncino.

*Cod 100—7Bibí. del Cabildode Toledo.Tratadoanónimo

sobrelos modosde significar.

*Cod Ripolí 142 Archivo dela CoronadeAragón. Tratado

anónimo sobrelos modosde significar.

Además,en muchasgramáticasdetipo normativoo pedagógicasescritasen

España,abundanlas referenciasaautoresmodistaso premodistas.Así, por

ejemplo, en la gramáticadel tipo prouerbiandi que nosotroseditamos,se

pueden encontrar citas de Pedro Helías, Pedro Hispano, Roberto de

Kilwardby, o de un Tractatusde modissign~ficandisescritopor aquelBaco

(no Rogerio Bacón) todavía sin identificar, al que nos referíamos unas

páginasmásarriba.

Page 54: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 44

3) Si en el centro y norte de Europase conoceel CorpusAristotehicumque

favorece el nacimiento y desarrollode la teoría gramatical, no hay que

olvidar que losdos caucesde entradade Aristótelesestánen Italia y España

(Sicilia y Toledo). En España,la escuelade traductoresera un foco de

irradiacióndeculturade primeramagnitud,en tornoal cual se concentraban

grandesestudiososy sabiosdel momento.Resultailógico pensarque entre

los gramáticos no hubiera ninguno que se interesarapor las teorías

gramaticalesen boga. Es innegableque había interés, porque —como

veremos—son muchoslosestudiantesespañolesquemarchana universidades

europeasde prestigio para cursarestudios en escuelasde Artes. Esto

significa que fuera de la Penínsulase cultivaba más que dentro de laPenínsula,perosignificatambiénqueexistíaun interésconsiderableentrelos

estudiantes.

4) Conocemosal menosel nombrede un gramáticonacidoen la Península

cuyaobraconstituyeun precedentecercanode la Grammaticaspeculatiua:

se tratade PedroHispano,queescribiólaAbsoluta(comentarioaPriscianus

minor), una obraque llega aconfrndirseconel Priscianusminor de Pedro

Helias (en nuestragramática,por ejemplo, se confunde,lo cual indicaque

en Españatiene ciertadifusión).

En cualquiercaso,volvemosasubrayarqueen Españae Italia haymáspreocupaciónpor la

pedagogíay menospor la reflexión teórica. No en vano seráen Españadondesurja el

gramáticohumanistamáscomprometidoen la laborde enseñanza:Elio Antonio deNebrija.

No hayque remontarse,no obstante,hastael siglo XV parahallar muestrasdeestatendencia

por el didactismo.Alonso (cf 1986:16),en un trabajosobreel Prosodionde Gil deZamora,

gramáticacastellanaescritaen el s. XIII, afirma:

El Prosodionrevela,además,el sentidoy conservacióndel conceptopráctico de laGramática,la importanciaque se continuabaotorgandoen ciertasescuelasa los

aspectosfundamentalesde la lengua,como eran la ortografíay la prosodiao el

léxico. La sintaxisy lamorfologíaconstituían,en cambio,las disciplinasde mayor

interésen las escuelasde París,dominadaspor el influjo de la Lógica.

Page 55: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb~andi.Estudio 45

El empeñopor cuidar los aspectosmás abandonadospor los gramáticosespeculativos

permitió centrarmásla atenciónen la Literatura, frente a las escuelasdel centroy norte de

Europa(cf Alonso, ibid.):

La Gramáticaelabora su propio método de planteamientoy discusión de losproblemasespecíficosde la ortografia,prosodiay sintaxis,etc..., pero estalaborno

se realiza al margen,ni menosaún de espaldasa los autorestradicionales,comosucedíaen las escuelasdel Nortede Europa.Nosencontramos,además,con el hechode la revalorizaciónde Prisciano, libre de toda crítica, reducido a sistema al

someterloal métodoescolásticotradicional;el “autor” delaGramáticasiguesiendo

la columnavertebralde estadisciplinaen unaépocaquehabíasuperadoel método

expositivo(siglo XIII). TratadistascomoPedroHelíasy el mismo Gil deZamorasupieronconjugarlas innovacionesdel método con las frentesde la tradición en

perfectoestadode equilibrio.

2. La enseñanzade la Gramática en la Españadel medievo

Pero parano adelantarnosen nuestraexposición,hagamosahora un breve repaso

sobrela enseñanzadel latín enel medievohispánico.En primer lugar, tropezamosde nuevo

con el problemade siempre:la ausenciade datosdocumentales.Así lo pone de manifiesto

Pérez (cf 1990:9) en el estudio previo a la edición del Verbiginale, una de las pocas

gramáticaslatinasmedievalesquese conocenescritasen el áreacastellana:

La evoluciónde los centrosy las formasdeenseñanzasigueaquíen líneasgeneralesla mismapautaqueen el restode Europa.Tras un oscurasiglo X, en laBajaEdad

Media vemossurgir escuelascatedraliciasen muchasdiócesishispanas.Es dificilprecisarcon exactitudcuáleseran éstasy cuándosurgieron,puesde lamayoríano

se tienenmásdatosquela apariciónen algúndocumentode la firma de un magister

de esaiglesia, lo cual, porotro lado,no essiempreunapruebasuficienteparainferir

el frncionamientode unaescuela.

No pensemos que esto sucede solamente en España. Otros estudiosos, como

Stelling—Michaud,quehan trabajadosobrela escuelaen Italia, confiesanla incapacidadde

elaborar tesis fundadasen este terreno por la falta de documentación:decisionesde los

cabildoso municipios, listasde maestros,de graduados,planesde estudio,etc., incluso en

universidades(ap. Arnaldi 1974:161—2).

Page 56: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GramrnaticaProuerbiand¿.Estudio 46

ClosaFarrés(cf 1976:48)cita algunosgramáticossingulares,despuésde quetrasla

épocavisigótica—enla quebrillaran Isidoro de Sevillao Julián deToledo-,se entraraen una

fasedeoscuridady silencio: en el sigloXI se conoceel nombrede Sigefredoo Halóny en

el XII, Renaldode Barcelona.Pérez,por su parte,recogeestosdatosy amplía la lista un

poco más con la obra de Gil de Zamora,el Prosodiono Proso/ogion—del que ya hemos

hablado-,y un vocabulariodel mismo autor, las Expositionesquorundamvocabularum,

además,por supuesto,del Verbiginale (cf 1990:29).

El restode la obra gramaticalen latín quese conocíaen Españaera la mismaque

se enseñabaenel restode Europay a la queya nos hemosreferido: Donato,cuya vastisíma

difusión en la Penínsulala dio a conocerClosa Farrés (cf 1976), Prisciano y sus

comentadores,especialmentePedroHelías.Estees un hechocreciente,sobretodo a raíz de

la fundaciónde las primerasuniversidades(téngaseen cuentaque la primerade todasfre

Palenciaen 1212). Desdeel siglo XIII, además,se conocenen Españalas obrasen versodel

Doctrina/ey Graecismus,y comienzana apareceren bibliotecasde la Penínsulaejemplares

de las obras lexicográficas italianas: Derivationes de Hugucio, Catholicon de Juan de4

Génova,el Elementariumde Papías,etc.

Volviendo a las escuelas,del conjuntode las regionesespañolas,destacael área

catalano-aragonesa.Las escuelascatedraliciasde estazonason muy numerosasy entreellas

se cuentanlas másantiguas.No son, sin embargo,las únicas.Centrosescolaresdebíahaber

dondehubieraun cabildocatedralicio.Pérez(cf 1990:10)da noticiade algunosen Castilla

y León desdeel siglo XII: Burgos,Astorga,Osma,Lugo, Segovia,etc. Desdela Iglesiase

impulsabaesta idea de crear escuelaspara atendera la formación del clero. «Todas las

escuelashispanasdel s. XII y casi todaslas del XIII son escuelaselementalesen las quese

enseñabaa losclérigosa leer, escribir, latín y comomuchogramáticay retórica-enseñanzas

orientadasa lograr cantores,lectores,notarioso predicadores»(cf Pérez1990:12).Incluso,

se procurabaquelosclérigoscompletaransu formaciónencentrosprestigiososdel extranjero

Con el fin de no alargarnosofreciendo información que ya ha sido publicada,paraconsultarlos datosde los fondosmanuscritosen bibliotecasespañolessirvenlas referenciasbibliográficasde ClosaFarrés(cf 1976:50)y las noticiasde Pérez(cf 1990:30-6),en lasquese detallael título de todosmuchosde lostextos gramaticalesinventariadosen laépocao existenteshoy tanto en archivos comoen bibliotecaspeninsulares.Acercadel uso en lasclasesde estostextos y la mecánicapor la que discurríanlas lecciones,se hablaráen elcapítuloI:V.2. y I:V.3., dondese especificaráigualmentela bibliografía sobrelas escuelasen las que se utilizabanestosmétodos.

Page 57: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammauca Prouerbiandz.Estudio 47

(cf Beltránde Heredia1946:343—4).Todo estosupuso,apesarde las circustanciaspolíticas

y socialesadversase inestablespor laReconquista,unasiembrade culturaquebrotarápocos

siglosdespuésen un siglo de oro lleno de esplendor.

Porqueestasituacióntiendea mejorar en el siglo XIV, especialmenteen el noreste

peninsular, donde despuntannuevas escuelasy corrientes de enseñanza,ya de tipo

secundario.Alguno de estoscentros,como sucedeen Lérida, alcanzóademásel rango de

escuelade Artesde la Universidad.No es de extrañar,si consideramosqueen este siglo se

estrechanlos lazos entre el Reino de Aragón e Italia5, lazos que «se vieron después

reforzadospor el augedel imperio catalano-aragonés,y unavezque los aragonesespisaron

el suelo del sur de Italia, la cortehumanistade Alfonso V (1416—58) proporcionóa la

PenínsulaIbérica unaventanaabiertaa las primerasideasy costumbresdel Renacimiento»

(cf Kagan 1981:76).Un ejemplo significativo del grado de pujanzade estasescuelaslo

tenemosen la noticiaqueofrecía,haceya másde un siglo, el erudito valencianoLlorente

(cf 1889:198):

En los Manua/sde Conse/Isencontramosnoticiasde uno [sc. cursoextraordinario

de Gramática], que pruebael grado de cultura a que había llegado Valencia,

contribuyendoa ella sin duda aquellos nuevos estudios literarios. En 1424, elConsejogeneralotorgacien florines deoro anuales,subvencióncuantiosaen aquel

tiempo, a “Guíllem, veneciá, poeta”, por leer o explicar los poetas que se le

designases,como lo habíahechoel añoanterior,“continuantloablementpercascunsdies,axi fainerscom de festes,per alternatsdies, la lecturadeIs libres de Virgili

Eneidos,e del Boeci De consolacio”.Peligrosoes sintetizarala ligera,elevándosedemasiadoprontodeun hecho

particular a una idea general; pero, el presentecaso, por otros comprobado,bien

podemosconsiderarlocomo indicación significativa del rumbo quetomabanlosestudios a orillas del Guadalaviar. Ese “Guillem”, poeta veneciano, es el

representantegenuinode la influencia italiana, tan marcadaen Valencia, y del

renacimientoclásico,florecienteya en aquellapenínsula[el subrayadoes nuestro].

Esta nueva corriente pedagógicase distinguiría por el uso de los manualesde tipo

prouerbiandi. Llegadosa este punto, sólo resta caracterizareste tipo de gramáticasy

Duranteel Trecentoitaliano se desarrollanlasscho/aepuerorumque, segúnGarin (cf

1958:XXII—III), asumenunafisonomíaprecisay constanteen cadaregión.

Page 58: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrarnmaticaProuerbiandi.Estudio 48

determinarel contextoen el que se utilizaban, es decir, cómo discurríanlas leccionesde

Gramáticalatina en talesescuelas.Paraesto,abordaremosa continuaciónel estudiode la

Gramáticaescolarmedievalquerecurrea la lenguavernáculacomomedioparaenseñarlatín.

IV. ORIGEN Y PRECEDENTES DE LA GRAMMATICA PROVERBL4NDI

1. El recurso a la lengua vernácula

Ya en la Alta EdadMediacomienzaa plantearsela posibilidaddeemplearla lenguavulgar con una función didáctica de ayuda a los estudiantesde Gramáticalatina. Sólo

posteriormente,se introduce la reflexión teórica sobre la naturaleza de estas lenguas

vernáculas6,que fue progresandohastaocuparun puestoprincipal en el pensamientode

muchoshumanistas.Así pues,durantela EdadMedia, como veremosa continuación, la

lenguavernáculaes,sobretodo, un instrumentopropedéuticoen las escuelas.

Los primeros intentosde utilizar la lenguavulgar en la enseñanzadel latín están

documentadosenzonasno románicasde Europa7,tal vez porquela lejaníade estaslenguas

vernáculasconrelaciónal latín constituíaun graveobstáculoparalosque se iniciaban en el

estudio de la Gramática.Por eso, muchosde los testimoniosconocidosson glosarioso

léxicos.

La gramática latina medieval con notas en lengua vernáculano romancemás

importantees,sin duda, la del monjeAelfric. Afirma Pároli (cf 1969:777): «La redazione

di una grammaíicalatina in ingleseantico, operataneglí ultimi annídel X sec.dal monaco

benedirtinoAelfríc, ¿ unanovitá assoluta».

6 Fredborg(cf 1 980:83—4)comentacon respectoal siglo XII: «Along with the interest

in the “speciesgrammaticae”grew acontinuousinterestin crosslinguisticanaíysisby appealto the vernacularson mattersof pronuntíation,semanticsand syntax».Un poco másabajoafirma queestasinquietudesno llegaron a cuajaren hechosconcretos,en detrimentode ladescripciónde la lenguavernácula,que siguiósin fundamentoteórico.

Algunostextos relevantesson los siguientes:del 679 es la gramáticacélticade CennSaeland,inspirada en Donato y Prisciano; de los siglos VIII y IX son los glosariosgermánicosde St. Galleny Kassel;entrelos siglosXII y XIII, el gramáticoislandésSnorriSturlusenescribeun tratadode carácter“fonológico” sobreel antiguonórdico.

Page 59: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grarnrnaíica Prouerb¿andi.Estudio 49

Pareceser queAelfric fue el primero que elaboróun manualpara enseñarlatín a

jóvenesde hablaanglo—normanda,utilizandoestamismalenguaen la explicaciones.De este

modo,aunqueseael precedentemáslejano en el tiempo, es el máscercanoen la forma de

lo que despuésserán las grammaticaeprouerbiandi. Merece la pena, pues, que nos

detengamosun pocoen estetexto.

El propósitodel autory la metodologíaempleadaaparecenexpresadosen el prólogo

(cf T. Hunt 1991:99):

EgoAelfricus, ut minussapiens,hasexcerptionesde Priscianominorevel maiore

vobispueruhistene//isadvestram/inguamtransferrestudui,quatinusperlectisocto

partibus Donati, in isto libe//o potestis utram que /inguam, vide/icet /atinam et

anglicam, vestrae teneritudini inserere interirn, usque quo adperfectioraperveniatis

studia.

Lasfuentes,comovemos,son las quecabíaesperarpor sufin didáctico: Donatoy Prisciano,

especialmenteel primero y másconcretamenteel Ars minor, ya queAelfric tiendeen todo

momentoa la esencialy prefiere definicionesclarasy precisasde cadapartede la oración.

Cadadefinición latina estáseguidade su traducción.SegúnPároli (cf 1969:779—80):

L’uso delleduolingue nellaGrammaticadi Aelfric sembraobbediread un principio

generale,cioé ogni fraseo parolalatina étradottain inglese,ma procedendonella

rrattazionesemprepiú spessodi note esplicativeaggiuntedaAelfric persottolineareun qualchetratto linguistico latino chesarebbestatodifficile renderecompiutamente

per mezzodella traduzioneanglosassone.

Comoes lógico, no siempreeraposibleunatraducciónperfectamenteparalela.En estepunto,

se esbozaunano expresareflexión teórica sobrela lenguainglesa.Por ejemplo, pensemos

en el casodel único pretérito inglés frente a los tres pretéritos latinos: el gramáticodebe

ayudarsede partículasy adverbiosde tiempoo modo parasubrayarla diferenciaentrecada

uno de estostrespretéritos,si quiere queel alumno dehablaanglo-normandalecomprenda.

Huelgadecirque las traduccionesson amenudopoco elegantes,porque se tiendeal calco

morfo-semántico.Sin embargo,serían seguramentemuy eficacesdesdeun punto de vista

explicativo.

Page 60: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

t: La Gra,nrnatica Prouerb~andi.Estudio 50

Por otro lado, el tratadocumpletambiénla función deproporcionaral estudianteun

abundanteléxico especializadoparapoderleer textossagrados(cf Pároli 1969:783),porque

debemos tener en cuenta que Aelfric escribió su gramática parajóvenes aspirantesal

monacato.Estevocabulariose introduceen el texto a travésde listasmuy similaresa lasque

encontraremosmás tarde en la Grammaticaprouerbiandi. Copiamosun ejemplo de la

Gramática,tomadode losff 48V y 49~ del ms. LondonBrítish Library Cotton FaustinaA.x,

citadopor T. Hunt (cf 1991):

osculor ‘jo beis’ et ‘jo sui beisé’criminor ‘jo blam’adulor ‘jo nient’frustror ‘jo aesuams’

vagor ‘jo val’

causor ‘jo acheisum’

periuntor ‘jo enquer’

suspicor ‘jo suspez’uel ‘jo mescrei’

peregrinor ‘jo estrang’.

Nos parecede muchaimportancia insistir en que Aelfric no es un gramáticoerudito que

escribeun tratadopeculiar. Esun maestroempeñadoen quelos futurosclérigos,estudiantes

del monasteriode Winchester,aprendanlatín. Poreso, suGramáticaforma partede un plan

didáctico.Aelfric escribió—con palabrasde Ghellinck (cf 1969:18—9)-«unetriple catégorie

de livres scolaires,une grammairelatine, un glossaírelatin—anglaisde trois mille motset un

Col/oquiumpour l’apprentissagede la conversationlatine». Parasusclasesse basabaen un

programaeducacionalmuy precisoen el quese contemplabala enseñanzade la morfología

y sintaxis, se proporcionabamaterial léxico y se proponían ejercicios prácticos de

conversación8.

¿Cuál fue el resultado?No tenemosdatos suficientes,pero estimaT. Hunt (cf

1991:99)quefue un éxito, ya queasí nos lo sugierenlosquincemanuscritosencontradosde

la obra,de procedenciasmuy diversas.

8 MásadelantequedarápatentecómoelprogramaescolardelaGrammaticaprouerbiandi

respondebásicamentea este mismo plan y aparecerána la vista todas las semejanzasydesemejanzasentreel texto de Aelfric y la familia prouerbiandi.

Page 61: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 51

Aun tratándosede un autormuysingulary el primeroqueconocemos,Aelfric no es

un casoaislado. El propio T. Hunt se refiere a otro tratado anónimo,el ms. Cambridge,

Triníty College R.3.56(James628), sobrela conjugacióndel verbo datadoen el siglo XIII.

En él setraducenformasverbalesal anglo-normando.

Por su parte,Bonaventure(cf 1961:5),en un trabajoya clásicosobrela enseñanza

del latín en la Inglaterramedieval,se refiere a un ejercicio escolarde composiciónen latín

apartir del inglés.Lo curiosoes queBonaventureutiliza la palabra“proverb”, lamismaque

da nombrea la Grammaticaprouerbiandien España:«thereare severalexercises,including

Latin circumlocutionsas well as proverbs in both Latin and Engíish» (cf ¡bid). Esta

denominaciónes muy infrecuentefueradel ámbito,no yahispánico,sinocatalano-aragonés,

comodijimos másarriba. No obstante,convieneaclararquelas gramáticasqueconocey cita

el autor difieren bastanteen la estructuray en la distribucióndel material dela quenosotros

llamamosprouerbiandi.Se trata, por el contrario, de gramáticas“de análisis”,del tipo de la

Ianua, es decir, textos que, a través del método erotemático(de preguntasy respuestas),

exponenlosfundamentosde la lengualatina. La novedades queahoraestánredactadas,parte

en inglés, parte en latín: «In how many manersschalt thou bygynneto make Latyn?»,

comienzauno de los textoseditadopor Meechy citado por Bonaventure(cf 1961:5).

Otro ejemplode ladifusión de lostextosgramaticalesconfrasesen lenguavernácula

nos lo ofrece R. Hunt en un estudio publicado hace treinta años,pero recuperadoen la

selecciónde artículosde queestácompuestasuHistoria de la Gramáticaen laEdadMedia

(cf 1980). Hunt lleva a cabounaaproximacióna la gramáticade JohnCornwell (Johannes

de Cornubio), maestrode Oxford y autor de un Speculum grammatica/e (1346), que fue

utilizado como libro de texto en la enseñanzasecundaria.Las fuentesen las que se inspiró

el autor son PedroHelías,Donato, Prisciano,Alejandrode Villadei, Robertode Kilwardby,

RobertoGrosseteste,Remigio,...todosellos —sin excepción—citadosen nuestragrammatica

prouerbiandi.ParaBursilí—Halí, autordel prólogo a laobrade R. Hunt,estoconstituyeuna

prueba evidente de cómo la Grammaticaspeculatiuainfluye en las gramáticaspedagógicas

(cf 1980:XXII): «languagepedagogyrequiressupport from scientific linguistic».

La obra de Cornwell se divide en dos partes: una primera secciónintroductoriaen

la que se resumela doctrina gramatical sobreconstructio y se expone brevementela

declinacióndel nombrey la conjugacióndel verbo; y unasegundaparte muchomáslarga

Page 62: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrarnmahcaProuerbiandi. Estudio 52

en la que se desarrollacadauna de las partesde la oración,prestandoespecialatencióna su

sintaxis(congruitas).

Segúnel estudiosobritánico, John de Cornwell fue el primero que reemplazóel

francéspor el inglés en el lenguaje de instrucciónacadémica,aunqueel francésse usa

todavíaen el Speculum.También habría sido el primero que empleó sistemáticamente

ejemplos(“latins”) como ejerciciosprácticosparacadaparte de la oración9 (cf R. Hunt

1980:178—80).Veamosahoraalgunode estosejemplos:

En inglés:

~<Vtínamnullushomo regionísFrancieessetuel fuissetfortior me (...). Regí

Anglie succurreturame benefortissimacreaturarum.Anghice: ie king of

Ingeland schalbe wel bolpe of me, I~e stalwordus of creatures’» (cit. R.

Hunt 1980:180).

En francés:

«Mei uenientisuelqui ueni, et tui uenientisuel qui uenisti,aduentussit bene

ueniensuel qui uenit. Gahhice: ‘Moy venu, toy venu, ben soyt le venu’»

(ibid 1980:180n.).

En su momentoestudiaremoscómo este sistemadidáctico se mantiene a lo largo del

RenacimientoHumanistaen las escuelassecundariasdeInglaterra(cf n. 29).

Por último, en cuanto a la lengua germánica, son pocas las referencias que

conocemosde gramáticasen lengualatina connotasen antiguoalemán.Podríamosdestacar

aparte de las glosasde las que hacíamosmenciónal comienzode estecapítulo, los textos

escolaresen forma de diálogo quecomentaBa~bler(cf 1971:189—206).

En el árearománica,estacorrientedidáctico-gramaticaltardamástiempoenflorecer,

y no sabemosaúnsíen suaparicióntuvieronalgoque ver estasprácticasgramaticalesque

~ Hemosdepensarque cuando vio la luz por primera vezestetrabajo en 1964, R. Huntno teníanoticia de la tradicióngramaticalinauguradasiglosatráspor Aelfric.

Page 63: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammatcaProuerbiandi. Estudio 53

acabamosde estudiar,tan frecuentesen el mundo anglosajón.En un principio, las frases

romances,muchasvecesen forma de glosamarginal,se limitan al léxico. Desdeel siglo XII,

ya hay indicios—suponeT. Hunt (cf 1991:19)-de que el movimientohacia la explicación

de la gramáticalatinaen lenguavernáculaha comenzado,aunqueal final del procesono se

llegue hastavarios siglos despuésy fuera del ámbito que denominamos“medieval”. Los

versos de Alejandro de Villadei (Doctr. 7—10), tantas veces citados a este respecto,

constituyenuno de losmejorestestimonios:

«Sipueriprimo nequeantattendereplene,

hic tamenattendet, qui doctoris uicefungens,

atquelegenspuerislaica lingua reserabit;

etpuerisetiamparsmaximaplanapatebit».

Algunos estudiosos(cf Lusignan 1987:38, cit. T. Hunt 1991:433) sugieren que esta

enseñanzaen romancesería oral en un primer momentoy que en estecontextodebemos

interpretarla recomendacióndel Doctrina/e:

La communicationorale dansl’enseignementdevaitdoncjouer beaucoupdanslatransmissiondesexplicatíons,maiselledevaítinterveniraussipar les répétítionset

les amorcesde dialogueslatins qu’elle devaitprovoquerentrele maitre et l’éíeve(...). 11 faut donc penserque la petite école mediévalerecourait á une stratégie

pédagogique,en partie écrite, mais surtout orale, qui n’hésite pas á utiliser levemaculaire,mais dont l’objetif en fin de comptedemeurede rendre l’étudiant

capablede s’exprimerdausle latín d’école.

El caso es que poco apoco, con el desarrollode la escuelaurbanay la apariciónde la

literaturavulgar escrita se va perdiendoese respetoa la lengua latina propio de épocas

anterioresy surgenmásdefensoresde la lenguavernácula.Quizáde todosel másconocido

es el texto del Convivio1, 13 de Dante (cit. Nardi, cf 1956:441):

Questo mio volgare fu congiugnitore de u miei generantí,che conessoparlavano,

si’come’l froco é dísponitoredel ferro al fabbroche fa lo coltello; per che manifesto

é luí essereconcorsoa la mía generazione,e cosi esserealcunacagionedel míoessere.Ancora, questomio volgare fu introduttoredi me ne la vía di scienza,che

é ultima perfezione, in quantocon essoio entrai ne /0 latino e con esso mi fu

mostrato: lo qualelatino poi mi fu via a pió innanziandare.E cosi é palese,eper

Page 64: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammauca Prouerbiandí. Estudio 54

me conosciuto,essoesserestato a me grandissimobenefattore[el subrayadoes

nuestro].

2. Gramáticas de tema con frases en italiano y francés.

Sí a Dante le introdujeronen el latín graciasa la lenguavulgar es posibleque el

Poetahubieraestudiadotambiéncon unade esasgramáticaslatinas “de tema” con frasesen

italiano de tipo parecidoal de las quecita Thurot(cf 1964:54—6;120):

(con frasesen italiano)

—ms. 7522 Bibí. Imperial de París,C. de Pontremoli,1419.

—ms. 7544 Bibí. Imperial de Paris,Johannesde Soncino,s, XV.

—ms. 7532 Bibí. Imperial de París,anon. ital., s. XV.

(con frasesen francés)

—ms. 578 BibliotecaMazarmnedeParís,anon.,s. XV.

—ms. 1460 BibliotecaSaint—Germain.anon.,s. XV.

Thurot realizó su investigacióncasi exclusivamenteentrefondos de bibliotecasfrancesas.

Posteriormente,hanido apareciendoenotras bibliotecasnuevasgramáticasque presentaban

característicassimilaresa las que él reseñaba,pero inclusode épocamásantigua.Así, por

ejemplo, el fragmento de gramáticalatino-bergamascaque editó Sabbadini(cf 1904) a

principios de sigloo aquellaotrapublicadapor De Stefano,datadaen el sigloXIII (cf ibid).

La primerase encontrabaen las hojas de guardadel CódiceAmbrosianoS.40,quecontiene

obrasde5. Agustín.Lascincopáginasconservadas,cuatrode unamanoy la última demano

distinta, se dataronen los últimos años del s. XIV o primeros del XV. El sabio italiano

destacael importante papel que desempeñaronestostextosen la época(cf 1904:284):

E’ un fatto che neí secolí di mezzo il latino erapoco capito dalla maggioranza,

donde la neccesitádi sostituirví i volgari, quandoquesti si sollevaronoa dignitá

letteraría.Ed eccosorgerenei secolíXIII e XIV unariccae svariataproduzionedi

volgarizzamentierifacimenti;eccocomparirenellegrammatichelatine,specialmente

delmezzogíorno,í’interpretazíonevolgaredi themata,cheservivanoall’applicazione

Page 65: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrarnrnatzcaProuerbiandi.Estudio 55

delle regole; ecco presentarsíil nostro anonímo Bergamasco,che alío scopo di

agevolare1’apprendimentodella grammaticalatina, la traduce letteralmentenel

volgaredel suo paese.

Por eso, no es extraviadopensarque esta tradición gramaticalarrancadel norte de Italia y

deProvenza.Percival (cf l975:233sq.)sugierequela tendencialexicográficainauguradapor

el Vocabularium de Papias(1053), las Derivationes de Hugucio Pisano(m. s. XII) y el

Catho/iconde Juande Génovaconstituyóel puntode inicio haciaunagramáticadecarácter

másprácticoqueespeculativoy másdidácticoquenormativo.Representantesde esatradición

son Pedro de Isolella, cuya gramáticase basabaen parte en Esponciode Provenza,y el

MaestroBenede Bolonia, en el siglo XIII; Franciscode Buti —de quien hablaremosen el

capítulo siguiente—,Folquinode Borfonesy Felipe deFlorencia, en el XIV. Ellos influirán

decisivamenteen la Gramáticade los primeros humanistasitalianos, especialmentede

Guarino(cf I:VI.2.). Losrasgoscaracterísticosde lacorrientelexicográficafuerondescritos

por Percival y se puedenresumiren dos: primero, interéspor las técnicasde composición

y, por tanto, centradaen la sintaxis, regímenesverbales, significados de las palabras,

distinción de figuras del lenguaje;segundo, la introducciónde glosasen lengua vulgar.

Lozano(cf 1992c:148)añadeuno más,muy importanteanuestrojuicio: la influencia de la

terminologíade la Lógica, tanto o másque la de la Grammaticaspeculatiua.

Muy parecido al texto antescitado de Sabbadini es el caso del fragmento que

nosotrosencontramosen la BibliotecaAugustade Perusa,el ms. 530 (ohmH—14), un códice

de Cicerónen cuyashojas de guardahayrestosde unagramáticacon frasesen un dialecto

alto-italiano. El contenido que se conservaes similar al que presentanel resto de las

gramáticasde la seriey seestructuraprácticamenteen el mismoorden: definición del género

de verbo,clasificación,régimende cadauno de los tiposclasificados,ejemplo latino y lista

de significadosen romance.Ofrecemosahoraunamuestra(f ir ~ A]):

Nota quod uerbum comune est ii/ud quod desinit in —or et non formatur ab actiuo

et pertinet utrarn que sign(ficationem, [u¡delicet] actiuam et passiua. Quando habet

sign~ficationemactiuam, uo/unt ante nom¡natiuum perso[neJ agentis et post

accusatiuumpersonepatientis. Exemplum, ut egoortor Petrum. Quandohabent

s¡gn~ficationempassiuam,uo/unt antesenominatiuumpersonepatientisetpostse

ab/atiuumcumpraepositionea ue/ab <in> personaagentis.Exemplum,ut egoortor

a Petro.Et sunt ista, uide/icet:

Page 66: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammat¡ca Prouerbiandi. Estudio 56

Largior —iris per ‘doná’ ou per ‘fi doná’

Expe[rior] —iris per ‘aprová’ ou per ‘fi aprová’Veneror—aris per ‘honorá’ ou per ‘fi honorao’

Moror —aris per ‘demorá’ ou per ‘fi Idlemorao’

Osculor —aris per ‘basá’ ou per ‘fi basao’

Ortor —aris per ‘confortá’ ou per ‘fi cor,fortao’.

De lamismaBibliotecaAugustason lasAnotationesahiquotGrammaticae,queconstadedos

obrasgramaticalesdecarácterescolarbastantefragmentadas.El códice(ms. 509,ohmG—91;

chart. en 40; 217 x 150 mm.; tinta negraconcapitalesen rojo y manchetadorada;cursiva

góticaitaliana; finales s. XIV) debióserobrade un toscanoporquese repitenejemploscomo

Florentinus,Vuh’erranus,Pissitanus,Luccanus.En la primerade las dos obras,que carece

de inctpit, setratanalgunasfiguras (prolempsis,silempsis,etc.) y losrelativosy antecedentes.

Se recurreal vulgar con frecuenciamediantela fórmula: si daturthema.

Otra gramática latino-italianaque empleael nombre thema para el ejercicio de

composiciónen vulgarfue encontradapornosotrosen el códiceAshb.244 (ohm 169 y 176),

de la BibliotecaMediceaLaurenzianade Florencia.Habíaquedadodatadaen el siglo XIII’0.

Copiamosalgunaslíneassignificativas,en las que aparecela palabrathemae ilustran el

modo en que se introducen lasfrasesromances(ff l5”—l6~):

Notaquo<d> in hocuerbo lateo—es, res queabsconditurponitur in nominatiuoetpersonacui absconditurin accusatiuoetpersonaabscondensin accusatiuocurnprepositioneper, ut ‘¡o ascondolo libro a Piero’, liber suuslatet Petrumper me

(...). Nota quod si detur thema: ‘il mio cane ha fallito el lievore’, fiat per fallo—lis, quod tanturn ua/et quantum decipio —ir ponendopersonam agentem in

nominatiuo,deceptorernetdecipientemin accusatiuosic: canemmeumfefellit lepus.

lii passiuo:‘El lievore esta fallito da el cane’: canis falsusest a lepore.

~ Tenemos,no obstante,algunasdudassobreesteparticular,puestoque estadatación

enel siglo XIII figura en la descripcióndel códicetal y comoestápublicadaen el Indice eCataloghidel Ministerodella PubbhicaIstruzione(VIII,I: Codicí Ashburnhamianidella P.Biblioteca MediceaLaurenzianadi Firenze,vol. 1, fasc. 4, pag. 259. Roma 1896). Sinembargo,hemospodidoconsultaren estabibliotecaun ejemplarde la reimpresiónde estecatálogo(Roma1991). La descripcióndel códicecoincidecon la quese hicieraen laediciónde 1896, pero en el nuevo catálogohay una nota marginal a lápiz, quizá del propiobibliotecario, en la que se aseguraque el códicees del siglo XIV.

Page 67: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Gramrnatica Prouerbiand¿. Estudio 57

Perotambiénen bibliotecasespañolashaytextosgramaticalesde estaíndole,comoesel caso

del ms. 8464 de la BibliotecaNacionalde Madrid, un preciosoejemplar en pergaminoy

formato en octavo, quepertenecióal Duque de Uceda,si hacemoscasode la descripción

antiguaque apareceen las hojasde guarda.Un título, que debióservir de portadaen época

renacentista,rezaasí:

«Anonymi

GRAMMATICALatina

Opus

AcephalumHuius Auctoruidetur Italus ut

potequi Regularumexempla

Itahiceproferate»

Efectivamente,a la obra le falta el incipit, puescomienzacon los nombrespartitivos (hay

que suponerqueanteriormentese habríahabladode la Gramáticaen general, de la letra, la

sílaba, la dicción y la oración,y se habríadado una definición de nombrey una primera

clasificación). Por lo demás,presentalas mismascaracterísticasque los otros manualesde

los quehemoshablado,con la salvedadde queen estese ignora casi todo lo queatañealos

verbos personalesy, en consecuencia,tampocohay listas de verbos con significado en

romance.Queel autores italiano, es evidente,por la lenguadel romance.Lo másseguroes

que fuera lombardo,por las referenciasgeográfícasquesehacenen los ejemplos,dondese

mencionanpoblacionescomo Mediolanum (= Milán), Burgum Sancti Dionisi (= actual

Fidenzia), Lombardia, Placentia ( Piacenza),etc. Además sería un autor relativamente

conocedorde los clásicos,porquecitaa Salustio,Lucano,Virgilio y Ovidio, del queda un

ejemplo en el f 12v, y entre las fuentes a Prisciano (cf ff 24v 25’). Ofrecemosa

continuación,comohemoshechocon las gramáticasanteriores,una pequeñamuestra(f 5r).

Verbi gracia: egosum forcior fortibus. Tema: ‘E sun píu forte cha Ii fortí’ (...).

Sexuidendasunt in superlatiuis.Primum, quidestnomensuper/atiuus.Secundus,sensus. Tercium, construccio. Quartum, deriuacio. Quintum, formacio. Sexto,

defeccio(..). Sensussuper/atiuihabetduossensus:de ‘molto’ et de ‘molto piu’.

Quandohabetsen.sumde ‘moito’ ponitur abso/ute.Quandodaturde ‘molto piu’

ponitur respectiue (..) Quando datur sensusde ‘molto piu’ et non sequitur

genitiuus plura/is neque singularis nominis co//ectiu¿ fit construccio per

Page 68: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 58

comparatiuumetua/de. Verbi gracia: ‘E sun molto piu forte cha Pero’: egosum

ualde forcior Petro.

Con los datos de que disponemos,podemoscolegir que estasgramáticaspresentanlos

siguientesrasgoscomunes,algunosde los cualesya hansido comentados:

Recurrenfrecuentementeafrasesen lenguavulgarmásqueparaexplicarconceptos,para

compararconstruccionesdeejemploslatinos(cf Percival 1975:237—8).A estafraseen vulgar

se le denominathemay se introduce de este modo: exemplum...(frase ejemplificativaen

latín), themacomponitur sic... (traducción en romance)o bien: si datur thema... (frase

romance),componitursic... (frase latina).

2.— Muchasde estasgramáticasofrecenelencosde verboslatinos con correspondenciasen

lenguavulgar. Las listasde verbosse insertandespuésde la exposiciónde cadagénerode

verbo(cf Percival 1975:235),segúnla nomenclaturamedievaldeesteaccidenteverbal, que

permiteunaclasificaciónque luego estudiaremos(cf I:VIII.7.)

3.— El contenidodelagramáticasiguemáso menosun mismoesquema,a travésde capítulos

separados.Cadacapitulo se articulamediantenotaey regulae,a diferenciade otros textos

gramaticalesen los que la basede la explicaciónes un versode un autor literario, a partir

del cual se van introduciendounaseriede cuestiones(Gramáticade análisis),o en los que

cadacapitulo desarrollaun razonamientoen forma de sophismao quaestio:“utrum uerbum

sir’ parsorationis”, “de diuersisacceptionibushuius nominis”, etc...,o simplescomentarios

de Prisciano,siguiendoel mismo orden o similar al de estegramático.En las grammaticae

de tema,se mantienela siguientedistribución:

—Defínición y división de la Grammatica.

—Littera,syhlaba,dictio, oratio.

—Suppositum,apposir’umy conceptode régimen.

—Las octo partes orationis: nomen, pronomen, uerbum, parr’icipium,

aduerbium,praepositio,coniunctio e interiectio.

—Los interrogativos.

—Lasfigurae.

Page 69: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 59

5.— Es frecuenteencontraral final de algunaexplicaciónversosmnemotécnicosqueresumen

las ideasbásicasexpuestasen esaslíneas(cf Percival 1975:235).La fórmula habitualde

introducir la cita es: unde uersus.Así por ejemplo, en la gramáticadel ms. 8464 de la BN:

querenr’i eorsumunde, respondebodeorsum/ ac urbemuersusue/ Romamue/ mareuersus

(f 23v), sobrelos adverbiosde lugar unde, uersus,deorsum.

Todasestasson característicasquepresentalagramáticaqueestamosestudiando.Sin

duda, en la PenínsulaIbérica cuajótambiénestacorriente didácticaantesde que lo hiciera

en otros lugaresde Europa, graciasa los contactosculturales(y no sóloculturales)entre la

Coronade Aragón y Provenza,de un lado, e Italia, de otro, durantelos siglos XIV y XV.

FueenEspañadondeestatradiciónadquiriómásrelevanciay difusión,y dondenaturalmente

desarrollóunaspeculiaridadespropias”.

V. CARACTERISTICAS DE LA GRAMMATJCA PROVERBIANDI

Hemosqueridoque nuestraexposiciónsobrela Grammaticaprouerbiandiquedara

articuladaen torno a tresepígrafes.Así, primero hablaremosdel términoprouerbiandiy de

por qué se le denominaasí a estetipo de gramáticas.A continuación,estudiaremosel

manual, es decir, la gramáticacomo libro de texto. Por último, veremoscómo eran las

leccionesde gramáticaen las escuelaso, dicho de otro modo, la mecánicade las clasesen

las quese utilizabanestosmanuales.

“ Debemosaclararque la denominaciónprouerbiumse impone en España,aunquenode modo absoluto,para la palabratema de las gramáticasitalianas y francesas(cf Rico1982:29—32).En cualquiercaso, hay gramáticosespañolesdel siglo XV que empleanelnombretemaparasignificar la fraseen vulgar, comoMatesen suGrammar’ica;otrasvecesse utiliza uulgare(el propioMatesy encasitodaslasprouerbiandi)o romancium(asíNepoteo Cerezoy tambiénmuchasprouerbiandi).Por otro lado, comoveremos,hay autoresqueescribengramáticasen las que se empleanalgunavez palabraso frasesvulgares,a las quellamanprouerbium(cf supra,Bonaventure;cf tambiénPastrana,CompendiumGrammatice.Toulousseca. 1495: «Nor’iciaeprouerbiandisunr’ quar’tuor»,f 28) y, sin embargo,difierensustancialmentede las gramáticasqueestamosestudiando.

Page 70: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 60

1. Prouerbiare

La primeraduda que nos asaltacuandoconsideramosel grupo de las grammaticae

prouerbiandipor separado,estoes,sinteneren cuentael conjuntomásamplio de gramáticas

“de tema” alqueperteneceno, engeneral, la tradicióngramaticallatina en la quese emplea

la lengua vernácula,es en qué se diferencian estos textos de los otros: ¿hay algo que

constituyaunanovedado una peculiaridad?Acabamosde decirque la separaciónla hemos

realizadoatendiendoadoscriterios:

1) El nombrequeestasgramáticasdanal vulgar: prouerbium,contodaslas

matizacionesqueacabamosde apuntar(cf n. II).

2) La circunscripcióngeográficade estadenominación,que apenassi se

encuentrafuera del entornode la Coronade Aragón.

El términoprouerbiandi,comoafirma Colón (cf 1982:33), es el gerundio deprouerbiare,

un denominativocreadoa partir deprouerbium, que es el nombreque se le da al tema,

romanciumo uulgare de las otras gramáticasa las que nos hemosreferido en el capítulo

anterior. Paracomprenderqué quierenexpresarconprouerbiarelos gramáticosautoresde

estostratadoses precisoacudir al único prólogo de intencionesque hemosencontradoen

gramáticasde esta serie: aquélcon el quecomienzala obra contenidaen el ms. 179 Ripolí

del Archivo de la Coronade Aragón de Barcelona(= F), cuyo autores B. de Fita (cf Beer

1909—10:502).

Estecódice,queconstade 86 folios,en papel(240 x 148 mm.), llevapor titulo “A rs

prouerbiandiseuGrammar’ica” y estádatadoaprincipios del siglo XV. El autor escribesu

nombreenel incipir’, lo cualyaes significativo,puestoque lamayoríadeestasgrammaticae

prouerbiandi sonanónimas.Debía de serun hombrede cierta cultura, porqueel prólogo

tiene un aire humanista,con pretensionesretóricas.En él se explicaen queconsisteel arte

de proverbiar(cf E 1rv):

Quantoaliquid nobilius et introductorius tanto prius propter quod multorumde

discipulis seu scolaribus in eis principibus inclinatus, ego magisterB. de Ffita

scriberepresumpside utilitatibus artis Gramatice, id est dearteprouerbiandi. Et

hancscripturamillis comunicare,quianonpossunt,za dicunt, multa in sco/isauditasine scripture adiutorio memoriecommendare.Super quo, peto et sup/ficode]

Page 71: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 61

omissisminus<ue> ¿‘enedictis obtinereueniam,de inuentisautem,si quefuerint

conuenientiamu/tashaberegraties [sic].Et in huius arte talem ordinem seruare

intendo,scilicetquodin primis terminisad huiusartemdescribam.Secundo,ahiqua

principia suppositum[sic]. Tercio, regulas genera/esin arti ponam. Quarto, per

distinctacapitula materiasartis gramaticeadi<s> tamartempertinentesdec/arando

et uulgare exemplificando,diuino auxilio supposito(..). Quantumad primum estprimosciendumproprouerbiare:estlatinumcumromancioconcordare,sicdicendo:

‘lo masestra lig’, magisterlegit. Sedprouerbiumest oratio in romancioahicui dato

ue/ in /atino, ahicuius perfecte sententie denotatiua, ut patet exemplum iam

po[si]tum. Quid est arsprouerbiandi?/Est ars qui [sic]scit latinum cum romancio

concordare.

El prólogo es extraordinariamenteesclarecedor:«[prouerbiare] esr’ latinum cum romancio

concordare»,«prouerbiumesr’ oratio in romancioalicui dato uel iii latino ahicuiusperfecte

sententiedenor’atiua». Es el único caso entretodaslas gramáticasde la familia en que el

autor comentaestaprácticapedagógica.Los otros textos comienzan,de ordinario, por la

definición deGramáticao por las partesconstitutivas(hitr’era, syhlaba,dictio, oratio). Pero,

además,una gran parte de los ejercicios de los que estásalpicadala exposiciónde la

Gramáticaen estemanualhacenalusiónde un modo u otro a la tareade “proverbiar”. Son

habituales,por ejemplo, expresionescomo:

—in romancio prouerbii, que con las palabras del prólogo nos permite deducir que

prouerbiumno es exactamenteigual que “frase en romance”,sinoquese refiereal ejercicio

escolarde concordarromancey latín o viceversa(cf GonzálezRolánlSaquero1992:305—6).

—componereprouerbium:«‘lo proverbi compausadordel masestrees util’, componitursic:

prouerbiumcomponenduma magistroestutile» (cf F6V)• El proverbiose “compone”.

—romanciare:«isr’i duo modi cognoscendipate<n>r’ diuersosususromanciandi istut uerbum

inpersonale,scihicer’ amatur, sic, scihicet‘lo es amat’» (cf F 47FV)• Parecequeprouerbiare

se puedeexpresarmedianteel verbo romanciarecuandose hablade componerdel latín al

romance..

—tema= prouerbiumen losff 68r-v lo cual es una pruebamás de que la Grammar’ica

prouerbiandino es másque una versión local de esasotras gramáticasde las que hemos

tratado anteriormente:«de ¡sto uerboquaeso,non haber’ nisi quaesumus,ideosi detur tale

Page 72: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 62

tema, sci/icet: ‘eu he demanatuna dubta’, nonpotesr’ componiperprer’erir’um huiusuerbi

quaeso».Sin embargo,no cabesuponer,apartir de lo dicho, queprouerbiumes el ejercicio

en general y tema sólo la frase en romance,ya que unosfolios antesFita escribe«dictum

themaseuprouerbiumpotestsic componi»(f46~)• Es decir, al ejercicio se le denomina

indiferentementeprouerbiumo tema, que puedeseren latín o en romance,segúnse quiera

componer una traducción directa o inversa. Esta hipótesis quedaríaconfirmada si

encontráramosuna expresióndel tipo prouerbiumlatini o tema /atini. No obstante,aunque

no es conclusiva,la definicióndel prólogo—«oratio in romancioahicuidato ucí in latino»—

apoyanuestrateoría.

Unaslíneasmásarriba mencionábamosun trabajode Colón (cf 1982)en el que el

estudiosocatalánafincadoen Ginebraemprendíaun análisisdel términoproverbi.Después

de comentaralgunostestimoniosdocumentalesquetambiénnosotrostraeremosa colación

más adelante,deja bastanteprobado que la expresióncatalanafer lo proverbi, “hacer el

proverbio”, tiene carácter técnico y significa más o menos “llevar a cabo un ejercicio

gramaticalde composición”.Sin embargo,el autor se preguntacómose produceel cambio

semánticodeproverbi,“adagio”,aproverbi, “ejercicio escolar”,y si estoocurre sólo en los

romanceshispánicos.El mismosugiere(cf 1982:39)quetal cambio sólotienelugar después

de quehayatriunfado lapalabrarefráncon laacepciónde “adagio”,tantoen castellanocomo

en catalán,durante el siglo XV. No pareceextraviado, ya que precisamentelas frases

ejemplificativas que se emplean en el Ars prouerbiandi, como en tantas obras de la

Gramática medieval, son sentenciasimbuidas del talante moralista a que nos tiene

acostumbradosla pedagogíaescolástica12.Por un procesode especializaciónsemántica,el

proverbio (“adagio”), se convirtió en “ejemplo” y de ahí en “ejercicio a través dei~i3

ejemplos

12 Por ofreceralgúnejemploque sirvade muestra,en la propia gramáticaqueeditamos

puedenleersefrasescomo: «del pobledemanarsejusticiaes bonacosa»(11:359.35),«Peretreballa per causa de avorrit los vicis e peccats»(11:361.25-26), «tu per enujar toscompanyonspoch goanyaras»(11:361.28),etc.

‘~ Colón es el primero que relaciona directa y expresamenteel proverbi de losdocumentosestatutariosde las escuelascatalano-aragonesascon el prouerbium de lasgramáticas,si bien otros ya antesse habíanaproximadoa esta idea. Por ejemplo, Torre yRubió(cf 1971:42)citan un texto documentalen el quesehabladelproverbicomoejercicioescolary a pie de páginalos autoresanotanquehanencontradoen un inventarioun «llibredenotasdeproverbiejar».Rico(cf 1978:32;105y 1982)reconoceen elproverbiun ejercicioescolary sabede la existenciay uso comúnen las escuelasde manualesadprouerbiandum,

Page 73: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaricaProuerbiandi. Estudio 63

2. El manual

Algunos estudiososhan comentadoque la primera impresión que causanestas

gramáticasdetipo prouerbiandies la de que logran unasíntesisy configuranuna posición

ecléctica(cf González/Saquero1992:304),no en un afán de discutir y enfrentardiferentes

opiniones,sino paradara losalumnosunavisión global y hacerlesaccesibleel conocimiento

de la Gramática.Con estenombre—síntesis—las hemosdefinido nosotrosen algúntrabajo

anterior (cf Esparza/Calvo1994:47). La Grammar’ica prouerbiandi, a nuestro juicio,

representala síntesis,en el método y el contenido,de gran parte de la tradición escolar

gramaticalvigentedurantelos siglosprevios de la épocamedieval.

En la Gramáticaprouerbiandi se aúnan los elementosprincipales de la Gramática

medieval, quehemosestadoestudiandohastaahora.Ya hemosvisto enun capituloanterior

cómo desdeel punto de vistade la didáctica,proliferabanlas gramáticasen versoo los

comentariosde autorescualificados; nos hemosreferido varias vecesa la Gramáticade

análisis,muy frecuenteen estaépoca;por otro lado, con muchospuntosen comúncon la

gramáticahabíaflorecido sobretodo en Italia la tradición de los glosarios:el Papías,las

Derjuationesmagnaede Hugucio, el Car’hohicon de Juande Génova,etc. Puesbien, las

grammar’icae prouerbiandi asumen las ventajas de todos estos tipos de Gramática,

integrándolasen un únicométodo.Así, por ejemplo, en el texto de nuestraedicióntenemos

numerosasmuestras de versos mnemotécnicos(cf 11:152.2—4; etc.); fragmentos de

comentariosde autoresimportantes,en los que el comentadorse llega a confundir con el

autor (cf II:72.l7sq.)o dondese afirmaexpresamentequese cita un texto de un comentario

de tal autoratal otro (cf II:97.27sq.).Asimismo, son muy frecuentesen las gramáticasde

esta familia las interrogacionesde una forma muy similar a la de la gramáticaerotemática

o de análisis(cf 11:81.14; 11:91.4;etc.). Y la tradición lexicográficaa la quenos referíamos

se integraen estosmanualesmediantela introducciónde listasde verboscon los significados

en lenguaromance.

pero no concedeningunaimportancia—aparentemente-a la relación entreunacosay la otra,lo cual no dejade sorprendernos.Igual sucedecon Batllori (cf 1958:57—8), Soberanas(cf1978:169)o CasasHoms(cf 1971:18).Respectoal significadodeprouerbiumcomo“refrán”,hablatambiénRico (cf 1982)y GonzálezRolán y Saquero(cf 1992), quienesadviertendelreduccionismoen que caentodosestosautores,al no profundizar en el contenidode estatécnicagramatical.

Page 74: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammarica Prouerbiandi. Estudio 64

Además de síntesisde método,hay síntesisde contenido.Las aportacionesde la

Gramáticaantiguay las de la Gramáticamedieval, tanto en el nivel de la especulación

modistacomoen el de la tradición escolar,se recogenen los textos de la serie.Lasfuentes

son muy diversas.El autor sabeconjugarteoríassecundumantiquoscon las queaparecenen

autorescontemporáneossuyos.No obstante,conviene no llamarsea engaño,ya que el

maestroautor de un tratadoprouerbiandi como el que nosotroseditamos,no distingue

claramentequé gramático es consideradoantiguo y quién moderno. Por ejemplo, en

11:76.24—25leemos una definición “según los antiguos”,pero en el aparatose consignaun

único testimonioparalelo, el de Mates,de la mismaépocadel autorde nuestragramática:

¿es queacasoMatestoma tal conceptode una tradición anterior? Porque la definición,

secundummodernosestáatribuidaal Car’hohicon y allí la hemosencontrado(cf 11:78.1—3).

Lo mismo sucedeen otros pasajes(cf 11:84.15-17;11:84.28—30). En cualquier caso, lo que

parececlaroes queen los textosadprouerbiandumse hacepatenteun esfuerzopor recoger

las opinionesmássignificativasde la tradición gramatical.Véaseel siguienteejemplo (cf

11:21.21—31)en elquesecitan tanto autoresantiguos(Prisciano)comomodernos(Car’hohicon,

PedroHelias,Bacón’4):

Vtrum uocatiuusregitur uelponiturabsolutea regiminesunttres oppiniones.Prima

oppiniofuit antiqua, quod uocatiuuscasusregitur a secundapersonaimperatiui

modi expresseue/ subinte//ecte,quia sicut nominar’iuus tenetur concordarecum

uerbo personali in numero er’ in persona, ita et uocatiuus, unde sicut congrue

dicitur: homo legit, ita in uocatiuo homo lege est congrua. Secunda oppinio est

Per’ri Helie et Baconis, quoduocatiuuscasusregitur a tau aduerbio uocandio,

expressoue/subintellecto,quíaregereesr’ conferrediccioni utponaturin tali casu,

ut o Petre,o lohannes,ergo aduerbium regir’ ipsum uocar’iuum. Tercia oppinio est

Catho/iconis,quod uocar’iuuscasuponitur absolute,id est sineregimine, et racio

eius est quia uocar’iuus non indiger’ uerbo secunde persone neque indiget aduerbio

uocandi, quiapor’est stare sine ur’roque, testantePrisciano dicente: Appolonius

scribit, Virgilí.

“~ Interesantey original, también, es el modo en que se integran todas las teoríasanterioressobrelas figuras, comose puedever en el capitulo en que se tratadel contenidolingúísticoy gramaticalde M(cf I:VIII.12.).

Page 75: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammat¡caProuerbiandi.Estudio 65

Los textosde la familia presentanentresí muchassimilitudes15,comoya hemosdicho con

relaciónalas gramáticasde temaen lenguavernácula.La estructurageneralestáconstituida

por un armazónbásico,por esoes posiblereducir el orden del contenidogramaticala un

esquema—tipoválido paratodaslas obrasde la serie. Es el queya señalamosen un trabajo

anterior(cf Esparza/Calvo1994:52):Definición y divisióndelaGrammatica;/itr’era, sy/laba.

dictio y oratio; las octopartes orationis; las figurae y la supp/etio. Además siemprese

incluyen capítulossobreel suppositum,el appositumy el conceptode regenciaque suelen

ir en tomo a la exposiciónde la oratio y las octo partes.Tambiénes habitualañadiralgún

epígrafesobrelos interrogativos,bientras losadverbios,bienal final de laspartesminores,

y sobre los absolutos,que a menudo tienenun lugar propio. Es interesanteel estudiode

CasasHoms (cf 1950:122—4)en el que se presentanen trescolumnaslos títulos de los

epígrafesde tresgramáticasde la familia —las que nosotroshemosllamadoN, M y la de

Mates—parahacerver la estrechasemejanzaque existeentreellas, sin que las podamos

considerardependientes,sino simplementeemparentadas.

Lasexcepcioneso variantesde esteesquemason accidentalesen la mayoríade los

casos.Por ejemplo,en la gramáticade N (Notae Calar’aiubenses)seexplica el suppositum

y el appositumdespuésde laspartesnominales,igual quenuestragramática(cf II:76.23sq.)

porquede lo contrariono se entenderíael verbo.Peroel anónimoautorno agotaestetema,

conscientedeque esdidácticamenteinútil hastano avanzarmásmateria(cf N 13v):

De disconuenienciissuppos¡ti et appositi substantiui et adiect¿ui, relatiui et

antecedentissupersedeodepresenti, namcum ipsispresupponanturmu/tematerie

precipuemateriafigurarum, pueri uero huc usquein earum materia nonfuerint

introducti, ideo omnia de ¡psis non hie sedin fine huiusoperispertractar.

Por el contrario, el maestroautorde la gramáticacontenidaen G, se ocupadel supposir’um

y apposir’umcomopartedel temade laoratio,antesdeabordarlo quecorrespondealnombre

(cf G 6v).

‘~ Así, el ms. 8297 de la BN (= G, en el aparatodenuestraedición) guardagranparecidocon el 153 Ripolí (= R) y conel de Tarragona(= fl: los trescomienzanigual y siguenpocomáso menosel mismo orden.Especialrelacióndebende tenertambiénlos doscódicesdeGerona(= C) conel quenosotroseditamos(= Al). Con rasgoscomunesatodos,perosin quepodamosdeterminar,de momento,unarelación másdirectaquedaríanlos códices8430 BN

N) y 179 Ripolí (= F).

Page 76: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandL Estudio 66

El autor de nuestragramáticarevelacon frecuenciael programade los contenidos

que se proponeparacadacapitulo. En estesentido,actúaconplenaconcienciadidácticay

dominio de la materia que pretendeexplicar o de la que omite a propósito. Podemos

distinguir, a este respecto:

a) Indicacionesqueafectanal conjuntode laexposición.Vamosa repasaríasdetenidamente:

—Despuésdedar la definición deGramáticay hablarde la relación queguardacon las otras

cienciasy las divisiones queen estamateriase puedenhacer, se enlazacon el estudiode

cadaunade las partesintegrales(cf 11:3.26—28):

Vel aliter, secundumPriscianum, gramaticadiuiditur iii quatuorpartes, scilicet in

/itteram, sil/abam, diccionem et oracionem siue construccionem, de quibus per

ordinem est agendum, et primo de littera.

—Cuandoha terminadoel capítulode la construcción,antesde estudiarcadaparte de la

oración,trata sobreel régimenen generaly en particular(cf 11:18.27—28):

Expeditode construccioneparcium istius oracionis, consequenteragendumestde

earum regimine.

—Y a continuación,entrade lleno en cadaunade las partesin speciahi,comenzandopor el

nombre(cf I1:22.s-ó):

Completotam deconstruccionequam deregimineparciumoracionis in generali,

consequenterestagendumde qualibetearumin speciahi,et primode nomine.

—Dentro del capitulo del nombre, el maestrose ve obligadoajustificar por quéexplica los

nombresverbalesmásadelantey no conel resto de los tipos de nombre(cf 11:26.1—6):

Speciesnominis de quibus hic specia/ir’er intenditur pro mar’eriis prouerbiandi

gramat¡corumsunr’decem,scilicer’proprium,appe//atiuum,substantiuum,adiectiuum,

re/atiuum, antecedens,positiuum, comparar’iuum, super/atiuumet uerba/e. Sedde

nomineuerbali, postnar’uram participiorum determinabitur,quia nominauerbalia

magnamconuenienciamhabentcumpartícipiis. Et ideo, de istis per ordinem est

agendum,etprimo de nomineproprio.

Page 77: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GramrnaticaProuerbiandz.Estudio 67

—Una vez concluidos los epígrafesdedicadosal nombre y al pronombre, cuya función

principal es la de formar parte de los que ahora llamaríamossintagmanominal (que se

asemejaal conceptode supósito),se introduceuna explicaciónacercade la naturalezadel

supposir’umy del apposir’um,previa ala materiaverbal (cf 11:76.21—22):

Expeditode nomineet pronomine, quibuscompetilessesuppositis in oracione. Et

ideo, consequenterdicendumestde suppositoet apposito.

—No hay más indicacionesde esteestilo hastael final de las denominadaspartes maiores

(nombre,pronombre;verbo,participio) (cf 11:239.15-19):

Expedito de construccione seu regimine quatuor parcium principa/ium oracionis,

scihicet nominis, pronominis, uerbi eíparr’icipii, nunc, consequenter, agendum est de

construccione seu regiminequatuorparcium minusprincipalibus ¡ps¡us oracionis,

sci/icet aduerbii, coniunccionis, proposicionis et interieccionis, etprimo de aduerb ¡o.

—La última referenciaapareceal acabarla interjección(los dos últimos grandestemas,que

son las figuras y lasuppletio, no van introducidospor estoscomentarios,tal vez porque se

consideranapéndices)(cf 11:264.27—29):

Postquam in precedentíbus,Díuíno Il/uminante Lumine, determinatumest de

construccione et regimine casuum oracionis, nunc, consequenter, Eterno

CoadiuuanteMunere, agendumest deabso/ucioneeorum.

b) Programaparacapítulosconcretos,por ejemplo, en el participio (cf 11:204.32—205.5):

Circa participia sunt notandasexper ordinem:primo, de ipsorum terminacione;

secundo, de ipsorum tempore; tercio, de ipsorum formacione; quarto, de ipsorum

origine seu deriuacione; quinto, de ipsorum sign~ficacione;sexto et ultimo, de

ipsorum construccione.Ex quibuspatet quodparticipium cognoscitur¿‘ene sex

modis, scilicet terminacione, tempore, formacione, origine, sign~/7cacione et

construccione,de quibusper ordinem est agendum.Circa primum...

La estructurainternadel métodoexpositivodepende,comoes lógico, de cadacapitulo,pero

se puedenestableceresquemasmáso menosválidosconcaráctergeneral.Porejemplo, para

una partede la oración, se sigue esteorden:

Page 78: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammauca Prouerbiandi.Estudio 68

1 —Defínicton.

2—Explicación de la definición.

3—Característicasespecíficas(proprium nominis,pronominis,etc.).

4—Causa inuentionis.

5—Clasificación.

6—Accidentes.

Paracadauno de los llamadosgenerauerborum,valdríaestemodelo:

1—Definición.

2—Explicaciónde la defínición.

3—Reglasde construcción(enunciado de cada regla, ejemplos y lista de significados

romances;a veces,antesde pasara la siguienteregla, hay algunanota aclaratoriasobre

construccionesespecialesparaalgúnverbo en particular).

En aquelmismo trabajo nuestro,quecitabamosunaspáginasantes,sugeríamosuna idea

interesanteacercadel ordenen el que se estructuranlos contenidosgramaticales,queen las

prouerbiandies el llamadoordo naturahis(cf Calvo/Esparza1993:170—2):

La mayoríade los textos prouerbiandimantienenunaidénticaestructuracióndel

material,que respondea grandesrasgosa la utilizadapor Prisciano,con algunos

añadidos.Es decir, prima el ordennaturalque,como luegoexplicaráNebríja,sería

el idóneoparaexponerlos contenidosgramaticalesy linguisticosdeunalenguaquese conoce y se habla, frente al artificial, que otorga más importancia al

establecimientode paradigmas,irregularidades(distinción de géneros,pretéritosysupinos,etc.),aspectostodosellosqueprecisande un aprendizajeporpartedeaquel

que,no teniendounalenguacomomaterna,quiereprofundizarensu conocimiento.

El orden artificial se prestamucho menosa consideracioneslinguisticas,porque

abundasobretodo en los contenidosgramaticales.

Gramáticasmedievalesescolaresqueno siganelordonaturahishaymuchas,aunquedestacan

dos: el Doctrínaleel Graecismus.En cambio, lo siguenel Cathohicony la mayoríade los

comentariosaPrisciano.

Sin embargo,la innovaciónmayor en las prouerbiandi es la adición de capítulos

llamadosde supp/etione,que representanel aspectomásoriginal de este peculiartipo de

Page 79: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 69

manualesde Gramática.Sobreestacuestiónyahemostratadoextensamente(cf Calvo 1993;

Calvo/Esparza1993:172—3)y a aquellostrabajosnos remitimos.La supp/er’ioes un ejercicio

escolarmedianteel cual se explicacómose supleen latín un construcciónque no es posible

en esta lenguapero sí, en cambio, es aceptableen romance.El criterio comparativoes la

propia lenguaromance,ya quehabitualmentehaynecesidadde suplir porquefalta —deficir’—

algo en la lengua latina. Pero si decimos“falta” estamospartiendode quedebehaberalgo

que no hay. En suma,subyaceen cierto modo la ideadequees primero la lenguaromance,

en la que se piensa,y desdeella se construyeel latín. Lassuppler’ionesaparecenal final de

estosmanuales,aunquehay excepciones:por ejemplo, en nuestro texto (cf 11:63.9—64.13;

69.9—70.14)y en otros, la suppler’io comparar’iuorwn y superlar’iuorumse introduceen los

capítulosdedicadosa estasmismasmaterias.A veces,haygramáticasque son sólotratados

desuppletionibus,comola llamadaGramáticadePriscianoycastellano,contenidaen el ms.

10073 de la BN (= P).

Posiblementeel aspectomásinteresantede esteejercicioseala constataciónde hasta

quépunto la lenguaromancese encontrabasin unanorma: habríareparo en escribiralgoasí

como regeuenr’o, fugienr’ latrones,peroconel romancedesapareceestetemor: el reyvenido,

fuiran los ladrones(cf P 13v) En este caso, laconstrucciónabsolutaresultamuy frecuente

en la literaturacastellanamedieval.Sin embargo,otrasmuchasconstruccionesde suppler’io

rayan el absurdoy ofrecensolucionesextremadamenteforzadas,como afirma CasasHoms

(cf 1971:22—3).Hemosde suponerque estorespondea intentosde normalizar la lengua

romance,promovidosseguramentedesdelas propiasescuelas,comoel de la regularización

departicipios. He aquíel cuadroquenospermitiríaelaborar lagramáticaqueeditamos(cf

Calvo 1993:278—80):

ACTIVA PASIVA

Lat. amans

Presente

Rom. amanr’ (a) + C.D. amant sede + C.Ag.

Lat. amatus

Pasado

Rom. amar’ (a) + C.D. amar’ de + C.Ag.

Page 80: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaricaProuerbiandi.Estudio 70

Lat. amaturus amandus

Futuro

Rom. amador(a) + C.D. amadorde + C.Ag.

EjemplosenM:

—Lo rey, sr’eranr’ a/s ladres, ve(cf 11:343.15).

—La hiQo, /eginr’ se del maestre,esprofitosa (cf 11:342.19).

—Lo maestre,legir’ la hiQo, ve(cf 11:342.21).

—Pere, mena~ar’de Johan, ve(cf 11:344.6).

—Lo maestre,ferridor los dexebles, ve(cf 11:343.19—20).

—Pere, enujadorde Johan, ve(cf 11:345.2).

Esteuso forzadode participiospresentesconcomplementode régimenen catalánse conoce

en el lenguajede la Cancillería’6. Como se observa,de cualquiertipo de verbos latinos

transitivos, ya sea en su forma neutra, común, neutropasivao deponente—según la

clasificación medieval—,se empleanparticipiosderivadosen romancepara completarlos

“huecos” latinosdel paradigma,de acuerdocon unacuriosaregularización,que supone:

a)La neutralización-en sentidolato,paraexpresarlapérdidade relevanciade la terminación

con la que se marcabatantoel accidentetiempocomola diátesisdel verbo o participio- de

la formaactiva/pasiva.Losmorfemasde participio pasanaexpresarsóloel accidentetiempo.

b) La expresión del accidentegramatical voz por medio de recursosexclusivamente

sintácticos:

—Si el participio está seguido de un complementodirecto, tiene sentido

activo.

16 Nadal i Prats (cf 1982:45l;459) atribuye estasconstruccionesal «sotmetimental

modelí llatí queensfa veurecom els redactorsd’aquellsdocuments(sc. de la Cancillería)no tenenconsciénciaencarade la llei díferentqueregeixla llenguasáviai el vernacleal qualcreuendonar categoríaaplicant—hi una llatinització for9ada». El participio presenteconcomplementodirecto, es decir, sin preposición,se llegó a dar en la lenguacatalana,peropronto desaparecióy fue la lengualatinizantede la Cancilleríala que trató de reponerlo(véaseun ejemploclaro en uno de losdocumentoscitadosen I:V.3., pag. 82: los regentsles

ditesesco/es).

Page 81: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammaucc¡Prouerbiandi.Estudio 71

—Si el participio estáseguidode un complementoagentecon la preposición

romancede, tiene sentidopasivo:«et nota quod sy pos talem participium

uenerit sensusgenitiui, senperestde uocepasiua»(cf P 13”).

Finalmente, en relación a la suppler’io, ésta se da fundamentalmenteen las formas no

personalesdel verbo: participio, infinitivo, gerundiosy supinos;y en los comparativosy

superlativos.Algunasgramáticascomola quedenominamosF, amplíanlas posibilidadesde

suppler’io, como puedeverse en el siguientetexto tomadode esagramáticaprouerbiandi,

dondeencontramosuna clasificaciónmuy ordenadade las partesde la oración en las que

cabeestetipo de ejercicios(cf ff 59v...60r):

Notaquodsupletionistressuntspecies:supletionominisetuerbifi} etparticipii (..).

Supletio<nis> nominis due sunt species,sci/icet supletio nominis substantiui et

adiectiui (..). Sup/etio<nis>nominissubstantiuisuntduespecies,scihicetsupletio

nominissubstantiuisimpliciteret secundumquid (...) Supletionisnominisadiectiui

due sunt species, sci/icet supletio nominis comparatiui et superlatiui (..).

Sup/etio<nis> uerbi duesunt species:supletio uerbi actiui et passiui. Supletionis

tam uerbi actiui quampassiui duesuntspecies,sci/icet supletio uerbi persona/is

modifinitiet modi infiniti, scilicetgerundiaet supina(..). Supletionispartic¡~ii trcs

suntspecies,sci/icet supletioparticipii presentistemporiselperfecti etfuturi.

Es decir, apartede las suppler’ionesen partes de la oración que ya conocemosen otras

gramáticas,aquí se añadenlas de los nombressubstantivosy los verbospersonales.Unos

folios másadelanteel autor explicacadaunarecogiendo,por ejemplo, las posibilidadesde

suplir lospluralesde losnombreslatinosquesólotienensingular,comopax,fides,mors,etc.

(cf F 6lv~62r) o los verbosdefectivos(cf F 63v~68V). No obstante,aunquede modo más

generaly menossistemáticoestassuppler’ionesestántratadasen otros textosde la serie(por

ejemplo,paralos verbosdefectivos,cf Mates113; paralosnombresheteróclitos,cf N9v).

En definitiva, pareceprobadopor todo lo que hemosvisto, que las grammaticae

prouerbiandi estánpensadaspara ser un manual, un libro de texto, como diríamoshoy.

Ahora bien, ¿podemosllegar a sabercómo se usaba,estoes,si cadaalumno tenía uno, o

cuántoshabría por alumno, o si lo utilizaba sólo el maestro?La verdades que apenas

sabemosnada.Torre del Cerro y RubióBalaguer(cf 1971:42n.)aportanun dato mínimo,

pero interesante:estosautores,encontraronen un inventariode archivo de Barcelonael

Page 82: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaricaProuerbiandi. Estudio 72

siguienteapunte:«llibre de notesde proverbiejar»;por otro lado, CasasHoms afirma de la

Gramáticade Matesque se le antoja, más que un original escrito expresamenteparaser

publicado, «un plan esquemáticopara servir de guión a las leccionesque debían serexplicadasen clase,y otrasveces,el resultadode talesexplicacionessegúnapuntestomados

abreviadamenteen el aula’7» (cf 1950:126). Quizá hay razonespara pensarasí de la

Gramáticade Mates,y de otros textosprouerbiandi: aquellosque se nos han transmitido

comocuadernilloscon letramuy desigualy cursiva,conglosasy anotacionesdiversas,tanto

al margencomoenelcuerpodel texto,queparecenmutilados,aunquetal vez nuncatuvieron

incipir’ ni exphicir’ porqueeran eso: libros de notas.Sin embargo,estono es estrictamente

extrapolableal resto de las grammar’icaeprouerbiandi,que si se conservancon todo el

aspectode un codex,un libro con unidaden la forma y en el contenido.

Por eso, mientrasno tengamosnuevosdatos,a nosotrosnos convencemás la idea

de queerasólo el maestroel queutilizabaelmanual,del que en todo casotomaríanapuntes

losalumnos.Estahipótesisquedaríacorroboradasi abundaranmásfrasescomolaqueleemos

en la gramáticaqueeditamos:«talia enimremitr’oprar’ice er’ boneintelhigenciemagisr’rorum»

(cf. 11:346.21—23),como sí el autor se dirigiera a los maestrosy no a los muchachos.

Insistimos,en cualquiercaso,en quese tratasólo de unaopinión.

3. La mecánicade las clases

Tenemospocostestimoniosacercade laorganizaciónacadémicaen las escuelasde

tipo primario y secundario,que es dondese utilizabanestosmanuales.Estainformación es

escasainclusoparaescuelasuniversitarias,parael casode las facultadesde Artes (cf Verger

1979:355):

En réglegénérale,les facultésdesartssont lesmoins bien connusde toutes celles

quecomptaientles universitésmédiévales.La jeunesseet l’instabilité particuliéresde leurs effectifs, le moindre prestigedes disciplines qui s’y enseignaientet desgradesqui s’y distribuaient,expliquent sansdoutequ’elles n’aient souvent laissé

qu’une documentationmediocre.

‘~‘ Lasrazonesen las que seapoyaesteautorson:el encabezamientohibellusen lugar dehiber; la falta deproporciónentremateriasdistintas,tanto en laextensióny en la profundidadcon quese tratan; la palabralectio o dictio intercaladasin másen el cuerpodel texto; etc.

Page 83: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 73

La mayorpartedeestosdocumentosson estatutosy normasdel municipio o el cabildopara

laescuela.No son directamenteesclarecedoresdel métododidáctico,porque,comoes lógico,

incidenen cuestionesquepodríamoscalificar comode régimenexterno,es decir: losplanes

de estudioy suconvalidación,los horarios, las normasdisciplinares,el sueldodel profesor,

etc. Muchosdocumentosde estetipo se han perdido, incluso los de ciudadesimportantes.

ParaValencia,por ejemplo,no hayapenasinformación sobreactividadesacadémicashasta

el año 1562, por lo que los datos sobreenseñanzaestánsupeditadosa posibles hallazgos

archivísticos(cf Pinilla 1984:21). Ello no obstante,tenemos,por fortuna, varios filones

documentalesen distintasciudadesde Cataluñalo suficientementeimportantescomo para

considerara estosdocumentosreferentesválidos para nuestrahipótesis. De ellos habla

Soberanas(1977—8:169—70):

L’organització de l’ensenyamentpriman i del secundan,com en diríem ara, a laCatalunyadela baixaEdatMitjana ensés prouconegudagráciesals diversosreculís

documentalspublicatsfins avui, elsqualsensensenyenquetant les diversesmaneres

de contractaels mestresi llurs ajudants(dits “batxillers”) per part d’institucionscivils o eclesiástiques,com els métodesd’aprenentatgedeles artsliberals,els llibres

detextutilizats, ladistribuciódel tempsdedicata les lli~ons teáriquesi als exercicispráctics, els diversosgrausescolars,els recursospropagandísticsper atraureels

estudiantsa les escoles,la duradadelscursos,etcétera,erensi fa no fa, semblants

atot el Principat.

De momento,daremoscabidaaquícasi exclusivamentea materialreferido a la EdadMedia,

lo cual quiere decirque reservamosla información sobre la organizaciónde la actividad

escolardel Renacimientoparacapítulosposteriores.

Comenzaremospor la distinciónentre lo que estamosdenominandoya desdehace

tiempo enseñanzaprimaria y secundaria.Posiblemente,la separaciónde grupos que

contemplanlos estatutosdentro de cadaescuelaexpreseestadistinción.Sin embargo,aunque

lo habitual sondos grupos,a vecesse da aentenderquehaytres. En un documentode 1394

sobre la escuelade Igualadase afirma que el fin de esa institución es enseñar«primeres

lletres, Gramática,Lógica y si convétambéFilosofia, als noys y demésque vulguenvenir

per apendre»(cf Segura1908:64—5)y losplanesdeestudiode 1419 distinguenlossiguientes

gradosdeenseñanza:«Deisescolarsqui apendránlesbecerolesfins al Saltirí, exigiré 4 sous;

del saltirí al Doctrinal, 10 sous;del Doctrinal en amunt,20 sous»(cf ibid. :65). Estadivisión

Page 84: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammaica Prouerbiandi. Estudio 74

se repitemáso menosen losplanesde estudiode 1440,dondeademásse nos da lucessobre

el régimende vida de los diferentesestudiantes(cf ibid :66):

De les becerolesal Saltirí exclusive,4 sous l’any. Los que apendránlo Saltirí,

Roman~,Parts,Cató, Contentum,ó qual se vol d’aquestsllibres fins al Doctrinal

exclusive,pagaran10 sous.Doctrinaly altrescienciessuperiors,sequedanadormir

en la casade les escoles,pagaran30 sous.

La mayoríade lasescuelas,porel contrario,prevésimplementedos niveles:unodenominado

“de primerasletras”,dondese enseñael abecedarioy el psalterio,como prácticade lectura,

y otra —secundaria—en la que se inicia a los chicos en el estudiode la Gramáticay en

nocionesdeLógica y Filosofía,pero no másde lo quese puedeexigir aunasimpleescuela

urbana.Paraprofundizaren estasmateriaseraprecisomatricularseen la escuelade Artes,

dondese cursabanestudiosde nivel superior.

El maestroescontratadopor elmunicipio o el cabildo,conquiense ponede acuerdo

en el salario. Recibeel dinerodirectamentede elloso desusalumnos.Parasermaestrodebía

estaren posesióndeun título, no necesariamentegraduadoen Artes.Excepcionalmentepodía

hacersecargo de la escuelaun bachiller u otra personacapacitada(cf CasasHoms

1971:17—8). En las listas de maestroscontratadospor el Conselíde la ciudad de Cervera

entre1338 y 1497 haysólo seisconel título de «maestrode Gramática»o «deArtes»,cuatro

son «médicos»o «físicos», uno es bachiller y siete aparecensin titulo (cf DuránlGómez

1944 passim).Con frecuencia,al maestrole ayudabaun bachiller, con quien se ajustaba

económicamentecon independenciadel municipio o del cabildo. Estebachillersolíahacerse

cargode los gruposinferioreso del repasode algunaslecciones.Veamosdosejemplos,uno

de un documento(Estatutosaprobadospara la ereccióndel EstudioGeneralde Valencia,

1499; cf Villanueva1808:204;208,cit. Colón,cf 1982:37;38)y otro de unode los manuales

queya hemosestudiado(F 52r):

ítem, ordenenque lo maestre,é cambrerqui legirá lo doctrinal,e fará de maiors,é

lo proverbi maior, haiade salanquinzesousper cascunany. ítem, ordenenquelo

maestre,ó cambrerqui legirá lo doctrinal, e fará de menors,¿ lo proverbí menor,haia de salanquinzesousper cascumany (...). E per maestreprincipalsperalegir

de maiors, é fer lo proverbí maior, maestreDomingo Navarro. E per maestre

principal peralegir de menors,¿fer lo proverbi menor,maestreJoande Tristany.

Page 85: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammahcaProuerbiandi.Estudio 75

Exemp/umsecundi: ‘lo masestra ho lo batxaler hg la ¡¡sso’, componitur sic:

magisteruel bacallarius legit leccionem.

Aparte del bachiller,el maestropodíanombrara algún ayudantede entre los alumnosmás

aventajados,para que hiciera alguna lección. El aspirante,como única condición, debía

conocer o haber oído al menos una vez el tratado de Lógica llamado Albert (cf

Durán/Gómez1944:30).

Todos los testimoniosdocumentalescoincidenen~quela aperturadel cursose hacia

el día de SanLucas (18 de octubre)y se cerrabael 24 dejunio, fiestade 5. JuanBautista

(cf Durán/Gómez1944:25passim).El repartodemateriasenelhorariosuelesermuysimilar

de unaescuelaa otra, aunquese observaunaevolucióna lo largo de los años’8. Lasclases

comienzana las sieteo a las ochode la mañana,segúnseaCuaresmao no y terminana las

11 ó 12 respectivamente.Por la tardehayvarias clasesmás,tal vez hastala puestade sol.

Losdomingossólohaydos horasde clase.Veamosun ejemploesquemáticoduranteel siglo

XV, entresacadode la colecciónde documentossobrelas escuelasde GramáticadeCervera

(cf Durán/Gómez1944:24sq.):

Curso 1440/41

En el horario de mañana,el bachillerexplicará:

—Tractatus.

—Doctrinalen general.

—Grecismoen generaly en especial.

—Repeticiónde la lecciónsobreel Tractatus,peroen especial.

—Declaracióno proverbios.

El maestroexplicará,despuésdel Tractatusde la mañana:

—Declinacióny Proverbios.

—Autores(Catón, Conr’emptus,Thobias,Alexander).

¡8 En el Renacimientoaúnse conservaranindiciosde cómohabíasido en épocaspasadas,

perosuestructuraes diferente(cf I:VI.4.).

Page 86: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 76

Y despuésdel Doctrinal en general:

—Doctrinal, en especial.

En el horario detarde, el maestrodebeexplicar:

—Doctrinal en generala los mayoresy Reglasa los pequeños,a los que ademástiene que

tomar la lección del Doctrinal en especial.

—Proverbiosy Declinaciones,a la horaquequiera, tanto mayor comomenor.

—El Albertuso Modernir’ar’s, quepuedeexplicaren ocasionestambiénel bachiller.

Curso 1442/43

Horario de mañana:

—Logica Vetera.

—Declinación.

—Proverbios.

—Autores (Catón—dosvecesal añoentero-,Conr’empr’us—igual—, Thobias—unavez al año-

y Alexander).

—Doctrinal.

Horario de tarde:

—Declinacion.

—Doctrinal (repeticiónde la lecciónmatutina).

—Grecismus(cuatro diferenciasde nombresy cuatro deverbos,aunquesegúnse alarguenlos

díasse irán viendomás).

—Proverbios.

Page 87: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammwicaProuerbiandi.Estudio 77

Curso 1447/48

Horario de mañana:

—Logica Vetera, llamadaCum sir’ necessarium.

—Tractatus.

—Declinacion.

—Proverbios.

—Autores (Catóny Conr’empr’us, dosvecesal añocadauno, Thobiasy Alexander).

—Doctrinal.

Horario de tarde:

—Declinacion.

—Doctrinal (repeticiónde la lecciónmatutina).

—Grecismo.

Curso 1475/76

Horario de mañana:

—Tractatus.

—Declinacion.

—Autores (Catóny Contempr’us,lección general;Thobiasy Alexander).

Horario de tarde:

—Declinación.

—Proverbios(sólo a los mayores).

—Grecismo.

En escuelasde otras ciudadesse coincide básicamentecon este esquema(cf Segura

1908:171,para Igualada;Torre/Rubió 1971:442, paraBarcelona;etc.). El Tractatuses el

nombreconqueseconocíavulgarmentelasSummulaeLogicaedePedroHispano.La Logica

Vetus, que comenzabapor las palabrasCum sir’ necessarium,era un compendiode Lógica

Page 88: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbíandi.Estudio 78

que recogíatextos de autoresentre los que se encontrabanAristóteles,Porfirio, Boecioy

Gilberto Porreta,frente a laLogicaNova y a laLogicaModerna,cuyo principal exponente

erael libro VII de las Summu/aede PedroHispano.Tambiénel volumenque se cita como

Modernir’ar’s del maestroAlbert, queno hemosidentificado,seríaunaobrade estaíndole. El

Doctrinal de Alejandro de Villadei erala gramáticaprincipal que los alumnostratabande

aprender“de corrido”, como se afirma en muchosde estosdocumentos(cf CasasHoms

1971:18). Conellay conel Graecismusde Ebrardode Béthune,seaprendíanlos génerosde

los nombresy los supinos.Los auctoresocto se empleabancomo libro de lecturaen el que

se aplicabanlos conocimientosgramaticalesadquiridos:el Thobiasde Mateo de Vendóme,

laAlexandreisde Galterio deChátillon,el Conr’empr’usmundi,atribuidoa 5. Bernardo,y los

Disticha Catonis.No sabemosqué manual se utilizaría paralas declinaciones;tal vez las

explicabael maestrosin ningúntexto. Paralosproverbiosy —por laestructuraquepresentan

estosmanuales—,seguramenteparalas partesde la oraciónse haríauso de lasgrammaticae

prouerbiandi.

Lasclases,segúnpodemosinferir, erandedos tipos:teóricasy prácticas.Lasteóricas

consistían en lecciones del maestro “en general” o insistiendo en algunos aspectos

particulares,o sea “en especial”’9. Podían versarsobreauctores,Grammaticao Logica.

Despuésde las lecciones,inclusoel mismodía, el maestrorepetíasuexposición,de nuevo

en generalo en especial.

De los documentosse deducequehabíadiferentesejerciciosprácticos:

a) Tomar las lecciones,tanto deGramática(“reglas y partes”),como sobrelos autores,que

los alumnosexponíanpor grupos(Capir’ols de les scolessr’udi de la vi/a de Cervera, 1442,

f 43; cir’. Durán/Gómez,cf 1944:25):

ítem alasetenahora, la Declinacioe ProverbieContemptus,legint neaprincipi per

los qui son principiansde III en quatreparelís, los quals Cathoe Contemptusse

hagena legir e passadues vegades(...) e torna les li~ons de la setmane,e axi

‘~ Es muy frecuenteen la Escolásticaeste género de distinciones.También en lagramática que estamosestudiandohay reglas en general y reglas en especial (cf11:3l3.íosq.). En el régimen verbal se distinguen igualmentecomplementosde caráctergeneral,comoel acusativoenverbosactivostransitivos,o en especial,comoel dativo en estemismo tipo deverbos.

Page 89: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 79

matex als dissaptesfacen les partse les regglesaxi que entreIII dissaptesles parts

sien dites ensempsab les reglestercenyant—ho.

b) Proponerejerciciosde “declinación”, “proverbios”, “reglasy partes”.Como ejemplode

ejercicio dedeclinación,en los documentosleemos(Capitulastudi vi/le Cervarie, 1447;cir’.

Durán/Gómez,cf 1944:29—30):

ítem, es stat concordatentre les dites parts que los dits mestres,o la hu d’elles,

facen declinar una comperacio e interrogar los studiants per ordre de la dita

comperaclo.

Paralas “reglasy partes”de Gramáticase utilizaríaprobablementeunagramáticade análisis,

del tipo Dominas,quaepars?.En estecontextoseentiendenlas palabrassiguientes(Capito/s

de hesscolesstudide la vi/a de Cervera, 1442,! 43; cir’. Durán/Gómez,cf 1944:26):

ítem, es stat ordonate acordatqueper tant comomanifestaexperienciaha mostrat

e mostrenen ubertquemestree batxellerfahentdeclinacio no passeles reglesde

lespartsfins ala fi, esonpochsscolansqui de cor les sapienper no usare sie turpein minimis lo qui diu proffés esserreprés,volen eordonenqued’aci avantlo mestre

e batxellerfacendiscusioe interochdelapart quedeclinadahaurano tenran entre

mans,vul/essienom, vul/espronom,vullespart indeqhinable,~oes del principi fins

a la fi [el subrayadoes nuestro].

El ejercicio del proverbioes uno de los quemásvecesaparecereiteradoen losestatutosque

recogenestosdocumentos.Se le denominaproverbio declaracioen algunasescuelas(cf

DuránlGómez1944:24passim);proverbio interrogacio, en el texto más antiguo en que

figura estaexpresión,procedentede Valenciay fechadoen 1393: «Lo dit maestreVicent sia

tengutde fer un proverbi o interrogacio,lo qualse solfer ahoradel senycontínuament,fins

al día de Ramsa hora del seny» (cir’. E.V. Beltrán, cf 1974:135,y Colón, cf 1982:35);

romanQ, como hemosvisto un poco más arriba (cf pag. 74). En documentosde época

renacentista,senombracomoproverbio epistola,en estatutosescolaresde Barcelonael año

1508 (cf Batllori 1958:56—7);proverbio Letras,en el Libro de los Estados(cap. LXVII,

part. l~) del InfanteD. JuanManuel,citadoporColón(cf 1982:39);o simplementeromance:

“decorarunafrase arroman9ada”,despuésde haberlacompuestoapartir de un tema latino,

tal comose leeen un documentodel Archivo Municipal deGeronadefinalesdel siglo XVII,

en el que se regulael horario de las clasesdeGramática(cf Rossich1983:551).

Page 90: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 80

Parececlaroque haydos tipos de “proverbios”: el mayory el menor(Doc. 125 del

Fondo notarial del AHCB IX, 2,1425; cir’. Torre/Rubió, cf 1971:42):

ítem es convengutquelo dit PereGalli~a fara la declinació e legirá de Catóe de

Contentuse deEbrearte lo Proverbi menor.E lo dit PereRovira legiráde Tobies

e lo Doctrinal e lo art e lo Proverbimajor en la forma e horesacustumades.

Posiblemente,el “mayor” erael quese hacíaparalos mayoreso los másadelantados:«ítem

en apreshun Proverbíper los maiorsab declaracióde notes»(Capitols... cf Durán/Gómez

1944:25). A vecesla expresiónes proverbi maior, pero en otras ocasionesencontramos

proverbiper los maiorso la frasefará de maiors(cf Colón 1982:37). Estaprácticase lleva

a cabosiempre,como hemosvisto, en las horasde la tardey sueleir acompañadade una

explicación(«declaracióde notes»).Por el contrario, aprimera hora de la mañanase hace

el proverbio menor para los “novicios” o “principiantes”,como se les llama en muchosde

estosdocumentos(cf Durán/Gómez1944:25;29).Quizábajoestaluz deberíamosleer la frase

«Grammar’icaprouerbiandifacta pro pueris et maioribus»que figura en C I~. Rico (cf

1978:32)entiendeque la diferenciaentreuno y otro es unacuestiónde grado, que es, en

suma,lo quepensamosnosotros.

En unode losdocumentosse llamaal proverbio interrogacio (cf supra).Puedeque

se estérefiriendo a dos cosasdistintas:por un lado el proverbioy por otro las cuestiones

sobrelas partesde la oración,que se hacíanmedianteuna gramáticade análisis.Pero es

posible que ese «proverbi o interrogació»sea la misma cosa, es decir, quetal disyuntiva

tengaun carácterepexegétíco,no exclusivo. Si fuerael único ejemploque conservaramos

de estaexpresión,sólo nos podríamosmover en el plano de la conjeturaal afirmar que el

proverbiose realizabapor mediode las cuestionesqueiba preguntandoel maestro.Pero ya

hemosvisto cómoen los manualeshallamoscon frecuenciafrasesde estaguisa: quotsunt

maneriesparr’iciporumquesign~ficanr’accionemetpassioneminsimul?,quamconstruccionem

habenr’?, quomodocomponitur?,lo cual constituyeunapruebaque,unida a la ofreceremos

un pocomásabajo(cf pag. 82), dejafundamentadanuestraargumentacion.

Queda por resolver la mecánicainterna de este ejercicio: ¿qué se entiendepor

declaracióndenotas?Porel contextoen el queencontramosestaexpresióncabesuponerque

setratadeunaexplicaciónmásdetalladadel proverbio.Recuérdeseque hemosdichoque la

mayorpartede losepígrafesen losmanualesadprouerbiandumcomienzanconestapalabra:

Page 91: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¡andi. Estudio 81

nota. Vamosacopiarun fragmentodenuestragramáticaclaroeilustrativo de lo queestamos

diciendo(cf 11:228.4-28):

Nota quod tale romancium ‘amant’, ‘ensenyant’, ‘legínt’ et simile potest esse

romanciumparticipii et romanciumnominisuerbalis, tale enim romanciumpotest

ueniretribus uelquatuormodis,saltem in uerbis actiuis: aliquandoenimpost tale

romanciumsequitursignum de ‘de’ in personapascienteet tunc est romancium

nominisuerbalisseuparticipiipresentistemporisnominalitersumpti,ut cumdicitur:

‘Pere es amant del vi’, componitur: Petrusest amansuini et huiusmodi,’aliquando,

post tale romancium sequitur signum de ‘de’ iii persona agente et tunc est

romanciumparticipil presentistemporis in passiuasign~ficacioneet non habemus

¡psumin uerbis actiuis uel in uerbis sígn~/icantibusaccionem,ut cumdicitur: ‘Pere

es amant se de Maria’, componitur: Petrusest qui amatura Maria et huiusmodi;

aliquandopost tale romancíumsequitursignumde‘a’ in personapasciente,et tunc

estromanciumparticipii presentistemporisin actiuasign¿t7cacione,ut cumdicitur:

‘Pere es amant a Maria’, componitur: Petrusest amansMariam; aliquando post

tale romancium sequitur ipsa persona pasciens sine tau habitudine de ‘a’ uel de

‘de’, et tunc similiter est romancium participii presentis temporis in actiua

sign~/icacione,ut cumdicitur: ‘Pere es amant lo vi’, componitur:Petrusest amans

uinum et huiusmodi. Ex quibus patet quod quando post tale romancium sequitur

signum de ‘de’ in re racionali, ur’ dicendo: ‘Pere es amant de Maria’, tunc tale

romancium potest consideran dupliciter: aliquando enim ta/is res racionalis

accipitur ut persona paciens, et tunch est romancium nominis uerbalis, saltem in

uerbis actiuis, et componítur: PetrusestamansMarie; aliquando ta/is res racionalis

accipitur ut persona agens, et tunc est romancium participii presentis temponis in

passiua sign~ficacione et non habemus ipsum, sa/tem in uerbis actiuis, nam regula

gramaticalis est quod duo participia deficiunt nobis in lingua Latina, scilicet

participiumpresentistemporisdescendensa uerbo actiuo in sign~ficacionepassiua

etparticzpiumpreterititemporisdescendensa uerbopassiuoinsign~ficacioneactiua.

Medianteladeclaraciónde lasnotas,el maestrono selimita acomponerfrasesen latín desde

el romance,comoen este caso,o viceversa,sino queexplica lascondicionesen las que se

debecomponerteniendoen cuentalas dos lenguas.El ejemploque hemospuestoes patente:

apartir de un proverbio en romancevalencianose escribe unafrase en latín, pero antesse

le enseñaal alumno a reconocer,de acuerdocon una serie de criterios -en este caso

morfosintácticos:la aparicióno no apariciónde complementospreposicionales—si se trata

de un nombreverbal o de un participio.

Page 92: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 82

En uno de losdocumentosde Cerverase regulael modo enquedebendiscurrir los

ejercicios de proverbios.Copiamosa continuacióneste testimonioabsolutamentesingular

(Capir’ols de les scolesstudi de la vila de Cervera, 1442, f 43; cir’. Durán/Gómez,cf

1944:27):

ítem, com siendeuyto vint maneresde proverbieiaen general,eexperienciahaie

mostrat en temps passatque los regentsles ditesscoles, sensl’ordre acustumatesenssequiturhagenproverbieyatembulumadamentmenantles naturesen tantque

alguinterroguatde quinanaturefeyen proverbisno sabiedonarraboen quinanature

ere, per tant han ordonat los dits honorablespahers e prohomensen virtut del

Conselíde LX3 qued’aci avantlos mestreso regentsles ditesscoles,servantorde

emutant sequitura quiscunanaturade proverbishagena posaredeclararles ditesnaturesquantas que sien, jat sie la present sola raho lo import en si e bona

concienciad’aquells qui mostrene reportenlo salande aquelísscolans.

Ahorabien, ignoramoscuálesseanestasdieciochoo veintemanerasde proverbiarengeneral.

Solamentepodemosaventurarque a los alumnosse les enseñabantalesy tantosmodosde

componer.En la grammar’icaprouerbiandique denominamosG (cf f 5V) leemos:«Prima

naturasiveprimusmodusprouerbiandiest de suppositoet apposito»,palabrasquetal vez se

puedan interpretar desde esta óptica. Por otro lado, el párrafo anterior apoya la tesis

anteriormenteesbozadade que en estaclasede ejercicios el maestropreguntaríaa los

alumnospor los modos, pues,¿de qué otra manera se podrían interpretar las palabras

inr’erroguat de quinanature,no sabiedonarrahode quinanature?En cuantoalsequiturdel

que se habla en el documentoy que con tanta mangaanchase saltaban los maestros,

siguiendono el orden establecidosinoel queellos teníana bienseguir,pareceevidenteque

se refería a los encabezamientosde los capítulos,que comenzabanpor estapalabra (cf

FernándezPousa1947:43—8;53—4). Es un caso similar a lo de la “declaraciónde notas”.

Naturalmente,al no seguir el orden previsto en los manuales,los muchachosno sabrían

componercorrectamentecuandoaparecieracualquiercosaqueno se hubieraestudiadoantes

y, en consecuencia,no proverbiaríanbien, sino embulumadamenr’.

Aparte de estasprácticas,tenemosconstanciadocumentalde otros ejercicios de

carácterextraordinario,comolas disputationeslogicaleso grammar’icales,quese hacían los

fines de semanaentrealumnosmásadelantados(cf Durán/Gómez1944:26)o el repasode

métrica,acentosy figuras con el Doctrinalesi se terminabaantesde tiempoel temario (cf

Durán/Gómez1944:27). Porúltimo, paraalgunasescuelasestáconstatadala costumbrede

Page 93: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaiicaProuerbiandi.Estudio 83

contratar a maestrosparticularmenteprestigiosospara impartir leccionesextraordinarias,

comoaqueldel que nos da noticia Llorente, erudito valencianode finales del siglo pasado,

y que ya trajimosa colación másarriba (cf 1889:198):

En 1424el Consejogeneralotorgacienflorinesde oroanuales,subvencióncuantiosa

en aqueltiempo a “Guillem, veneciá,poeta”, por leer o explicalos poetasquese

le designasen,como lo había hecho el año anterior, “continuant loablementpercascunsdies,axí fainerscom de festes,per aíternatsdies la lecturadeIs libres de

Virgilí Eneidos,e del Boeci De consolacio”.

En definitiva, estees el esquemabásicode la enseñanzaen las escuelasde Gramáticaen el

nordestepeninsular20.

Sólo nos restaentrara valorar la eficaciadidácticade la Grammar’icaprouerbiandi.

No cabedudadequeestemétodotienealgunasdeficiencias,comolas quesederivandel uso

de un latín “bárbaro”, por emplearel término con quelos autoreshumanistascalificaron a

los medievales,peroesosfallos se fueron corrigiendomedianteel procesode depuracióny

el acercamientoprogresivoa los clásicosen épocarenacentista.Por el contrario, la estructura

del métodoen el que se fundamentala Grammar’icaprouerbiandi —manual y lecciones—

permanecióinalteradahastainclusoel siglo XV1121.

Sabbadini(cf 1920:7—8;12—3),buenconocedorde estetipo de textos,lesachacaun

defecto, común por otro lado a la Gramáticamedieval y a gran parte de la Gramática

humanista.Es lo queél denomina“el métodoempírico”:

Premettochei metodídellasintassisonoe sarannosostanzialmentedue,perchédue

sonogli elementífondamentalidel linguaggio: laparolao forma, la suafunzioneo

20 Básicamente,todoslosestudiososcoinciden—a partirdedocumentossimilares—en que

hay clases teóricasy prácticas,aunquese les llame de otra manera. CasasHoms (cf1971:18),por ejemplo, distinguelecciones(=teoría), partesy proverbios (= práctica).

2J cf I:VI.2. y I:VI.4., sobretodo lostextos de Guarino de Verona y los documentos

sobreel régimende las escuelasde Gramáticadesdefinalesdel XV.

Page 94: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatwa Prouerbiandi.Estudio 84

significazione.Quandodiciamo caso, numero, tempo, persona,ecc. indichiamo leforme; quandodiciamo materia, origine, prezzo, appartenenza,spazio, comodo,

affermazzione,desiderio,fine, concessione,ipotesí,ecc. indichiamo le funzioni osignificatí delle forme (il che vale anchequandole partí del discorsosostantivo,

aggetivo,verbo,ecc. son consideratenon comeforme ma nei loro significatí, p. es.

verbiattivi, passivi, aggettivi, che esprimonoabbondanza,partecipazione,misuraevia dicendo).Le forme sono fatti d’ordine storico, che noi possiamoesattamente

stabilire, elencare,classificae;le funzioni sono fatti d’ordine psicologico,che non

sempreriusciamoa concretaree afferrare(...) ora lasintassio ¡nuove dalle formeo dalle funzioni; é, seci si permettonoi termini,o formale o funzionale.La formale

subordinandole funzionialíe formeoperasuun terrenosolidoehacaratterestorico,

scientifico; la funzionale subordinandoalíe funzioní le forme opera in un terreno

inestabilee ha caratterepiú che altro empirico.

Segúnel sabioitaliano, laGramática“de tema” empujófatalmentea laGramáticahumanista

haciael métodoempírico, precisamentepor el uso de la lenguavulgar:

II maestrocioé dall’un cantotraducevain volgareaglí alunní i termini latini: e qui

era nel dominio storico. Dall’altro canto per esemplificarele regole proponevaun

testovolgare introdottodalia formula si datur themae lo traducevain latino: e quientravanel dominio empirico,ossiapartivanon dalle forme, ma daelementíaffini

alíe funzioní. Ho notatoche le forme sonopiú comprensivedelle funzioní. Ora seuno, movendonondai casi,map. es.dalia flinzione del tempo.non dal congiuntivo

latino, ma p. es. dalia funzione del desiderio, va dal partícolare al generale, la

medesimavía batte evidentementecolui che propone la frase italiana per faría

tradurre in latino: “Traducetemiescedi casa:egredietur domo; medica il malato:medeturaegroto; sarebbedifficile: d~fficile est; direi: dixerim”; l’alunno cosi haimparato unasolafunzionedell’ablativo domo,del dativo aegroto,dell’indicativo

presenteest e del congiuntivo perfectodixerim. Ma benaltre ft¡nzioni esprimono

quelleforme nominalí everbali.

Es probable que así sea. Aun con todo, tenemosdocumentosmuy valiosos sobre los

resultadosde la enseñanzadel latín en puntosdel norestepeninsular,que indicanmásbien

quelosalumnosaprendíanlatín, queelgradodeescolarizacióny deculturaerarelativamente

alto. Así, por ejemplo, en su trabajo sobrela Gramáticaprouerbiandi,GonzálezRolán y

Saquero (cf 1992:304—5) aportan un testimonio recogido en la obra de Gil sobreel

Humanismoespañol(cf 1981:35—6)sobrela situaciónexcepcionalqueconstituyeValencia

Page 95: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 85

en medio de la barbarie cultural de la que nos hablan los principalesestudiososde este

período22.Hay datosdirectose indirectos,pues¿cómoexplicarademásun siglode oro tan

brillante en las letras catalano-valencianassi la instrucciónbásica era deficiente? (cf

González/Saquero1 992:ibid). El hecho mismo de que se haya continuadoescribiendo

gramáticasde este tipo hastamuy entradoel siglo XVII nos permitepensarque se veían

frutosen la aplicacióndelmétodo.Losautoresque laseditabaneranhombresde su tiempo,

hastael siglo XV, conmentalidadmedieval;después,conun estilomáspulido, propio de un

escritorhumanista,pero conun contenidoy unaestructuradidácticatan similar,quehaceque

cuestionemosmucho de lo que se ha dicho acercade la revolución pedagógicaque se

atribuye aestosgramáticoshumanistas.De ellos y de cómo se aprovechanlas ventajasdel

métodoprouerbianditratamosa continuación23•

22 En este sentido, podemosrecordarel texto anteriormentecitado de Llorente (cf

1:111.2.)y las palabrasdevehementedefensay alabanzaaestaciudadquedejóescritasLucioMarineo Sículo,biógrafo de los ReyesCatólicos(cf Torré 1940:240).Otros autoresestánde acuerdoen que Valencia—y otras ciudadescon escuelasde Gramáticaen el Reino deAragón— despuntabansobreel resto de la península:«muchasotras escuelashabríacuyaexistenciaignoramos,pero dadala libertad de enseñanzaque consignabanlos Fuerosy elgran númerode bachilleresen Artes quehabía, especialmenteentreel clero, los mediosdeinstruccióncon quecontabaValencia eranextraordinarios(...). Importa consignarcontra lageneralopinión que no eratan escasacomose cree la culturade las clasespopulares,puesabundabanlos artesanosquesabíanleer y escribir» (cf Sanchísy Sivera 1936:676—8).Lamayor partede los historiadoresde la lenguacatalanacoincidenen subrayarla mismaideay sugierenque influyeron en estasituaciónlos vínculosestrechosde la Coronade AragónconItalia quefueron a generar«unaseleccióde professionalsde les lletres disciplinatsenllenguallatina i futurs traductorsdeIsclássics»(cf Marcet i Salom 1987:146).Por otro lado,estádocumentadoel prestigiode los maestrosvalencianosen el restodel territorio aragonés(cf Capdevila1927:88—9).

23 Con frecuenciase hadejadodicho quefue el esfuerzosingular de humanistasaislados

el quepermitió el pasode la másoscurabarbarieal renacimientocultural másfloreciente(cfRico 1978; Round 1962). Nosotrosnos sentimosobligadosa matizarestasafirmaciones.Como ya hemosdicho en algún trabajo anterior, en la actividad del hombre no se da lacreaciónexnihilo, es decir, los autoreshumanistasbebende la tradiciónque les precede,yquierano no, seano no conscientes,son deudoresdel modo de haceranterior, aunquesuintervenciónseadefinitiva en innovacionesconcretas.

Page 96: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiandi. Estudio 86

VI. LA GRAMMATJcA PROVERBIANDJ EN EL HUMANISMO

1. Alcance de la renovación didáctico—gramatical en el primer Humanismo

Algún benevolentelector ha podido versesorprendidopor nuestrasafirmacionesal

final del capítuloanterior,pensandoqueel juicio quehacemossobreel papeldesempeñado

por los gramáticoshumanistases excesivamenteinteresado.Despuésde todo lo que se ha

dicho y escritoacercade la renovaciónpedagógicadel Humanismo,va a resultarquetodo

queda —si se nos permite la expresiónpopular— en «mucho ruido y pocas nueces».No

pretendemosllevar las cosashasta ese punto: al Humanismoen Gramáticahay que

reconocerleel gran méritode recuperarel latín de la literatura,el latín clásicoo clasicista,

depurado,comodecíamosantes,y de simplificar y desenmarañarla teoría. Pero insistimos

en que estateoría y el método didáctico por el que se enseñatiene su origen en época

bajomedieval.En estesentido,nosadscribimosal pensamientode Percival,quedeclaraque

«while somehumanistsexpressedcontemptfor thegrammaticalmanualsof the inmediately

precedingperiod, it is neverthlesstrue thatby the fifteenth centurymuchof thegrammatical

material which they usedin the classroomrestedon theoreticalnotionswhich hadgradually

takenshapein the precedingcenturies(cf 1994:247).

Lozano(cf 1992c), en un brillante trabajosobrela sintaxisverbalen la Gramática

Renacentista,analizay esclarecela relación entrelosgramáticosde losprimeroshumanistas,

supuestosdebeladoresde barbarie, y los que ella denominagramáticos—filósofosde la

escolástica.Sobreel contenidoen sí deestearticulo tendremosocasiónde tratar alestudiar

la teoría del verbo en nuestragramática, pero ahoranos interesarecogeralgunasde las

afirmacionesde la autora, para que ilustren,mejor que nuestraspalabras,lo que estamos

explicando(cf 1992c:148):

La adaptaciónrenacentistaalosnuevostiemposconsistefundamentalmenteen pulir

la expresión,eliminandovulgarismos,y en suprimir lo quese considerasuperfluo,es decir, para estos primeros humanistas, la argumentación dialéctica que

acompañabaa las definicionesbajomedievales.

Lozano trae a colación unaspalabrasde Percival (cf 1983:303—30)dondese establecela

diferenciaentre Gramáticarenacentistay Gramáticamedieval en virtud de la ausenciao

presenciarespectivamentede explicacionesde orden filosófico. Cuando los gramáticos

humanistasexponen las reglas de combinacióndel supósito con el apósito, o de los

Page 97: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammat¡caProuerbiandi. Estudio 87

complementosconel verbo, no explicanla naturalezade estasrelaciones.Por ejemplo, en

la Gramáticade Guarino Veronese,que luego veremoscon másdetenimiento,se dice que

hay verbos activos que se construyencon acusativode personapacientey ablativo con

preposición,y da un elencode ellos,despuésde un ejemplobreve. En cualquiergramática

medieval, aunqueseapro pueris.se explicaríaque la regenciaes a parte post y ex ui

separauuao que talesverbosse construyencon un ablativo de significadoseparativoque

requierepreposición,mientrasqueel acusativoes el régimenpropiodel verbo transitivo(en

la terminologíamedieval,el acusativoesde naturagenera/iy el ablativode natura speciali).

Y añadeLozano(cf 1992c:157):

Todaestacomplejidadargumentativaseráeliminadaen las gramáticasrenacentistas,

pero no sin deja un poso en la traducciónque no perteneceal acervo de la

gramática antigua. En realidad lo que leemos en estos primeros ejemplos degramáticahumanistaessóloel armazónde un edificio quesehaconstruidomediante

la aplicaciónde las /ogicaelegesa lacienciagramatical, naturalmentedentrode la

especialinterpretacióndel organonaristotélicopor partede la escolástica.En conclusión,laoriginalidadrenacentistaenestecapitulode la sintaxisse

reduce en definitiva a unoscuantosrasgosformales. Los gramáticoshumanistas

suprimenla baseracional de la construccióntransitivae intransitiva aun cuandosometentodalaclasificaciónverbala dichasrelaciones(...). Quedan,en suma, lostrazossuperficialesde lo quefue unaelaboradateoría.La elecciónes consciente:no

interesaahorael funcionamientointerno dela lenguasino la instruccióndel producto

acabado; eliminando, pues, todo discursodialéctico en busca de lo universal,caminan hacia lo particular; no hay compromiso con otras leyes que las de la

literaturaclásica.

Nos ocuparemosa continuacióndel estudiode la Gramáticaal comienzodel Humanismo.

Huelgadecir que los limites estrechosde nuestro trabajo no nos permiten profundizar

exhaustivamenteenlasteoríasgramaticalesdel Renacimiento.Nosconformaremos,portanto,

condarun repasoglobal de la situaciónde laGramáticaen estaépoca(finalesdel siglo XV

y principio del XVI en España),procurandono traspasarelmarcodentrodelcual queremos

encuadrarnuestraexposición:laenseñanzade laGramáticalatina mediantela lenguavulgar.

En suma,hablaremossolamentedeaquellosautoreshumanistasquede un modo u otro están

relacionadosconestatradición gramatical,o dicho de otra manera,de cómose mantienela

metodologíaprouerbiandi a pesar del cambio de mentalidady espiritu que caracterizael

nuevoperíodohistórico.

Page 98: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 88

2. Guarino Guariní de Verona, Antonio Mancinelli, Gíovanni Sulpizio y otros

humanistasitalianos

GuarinoVeronese24pasapor serel primerode loshumanistasitalianosquese ocupa

directamentede la instruccióndel latín en las escuelas.Fue, antetodo, un maestro;no un

teórico, sino un humanista—si cabe la expresión—“comprometido”:su labor se extendióa

otros campos,pero es en la enseñanzadondeobtienesus mayoreslogros. La escuelaque

fundó en Ferrarael año 1442 se convirtió en una de las academiasmásprestigiosasdel

mundocultural renacentista.

Merecelapenaquenos detengamosen Guarinoy examinemosa fondo en québasa

la didácticadel latín, porquesuGramáticay el plande estudiosde suescuelaseránla piedra

detoquequeutilicemosparaponderarlavalidezy extensióndelas fórmulaspedagógicasque

estamosestudiando.

Guarino nacióen Veronael año 1374. Marchóprontoa Veneciay Padua,dondese

educó con Giovanní di Conversino.Viajó a Constantinopla,patria adoptivadel gran

Prisciano.En 1429 setrasladóaFerraray allí inauguró laescuelaquele procurótantafama.

A su muerteen 1460, su hijo Baptistacontinuósu labor científicay didáctica. Entre sus

escritosdestacanlas obrasde caráctergramatical,comounaadaptaciónde losErotematade

Crisolora, los Carmina D~fferentialia, opúsculos sobre diptongos y sobre el léxico,

comentariosa la RethoricaadHerennium,traduccionesdePlutarcoy un amplioepistolario,

aunquesuobramásimportantefue sindudalas Regulaegrammaticales,quese convirtió en

uno de los libros de texto de másdifusión hastael siglo XVII, algo parecidoa lo queen

Españasucediócon las IntroductionesLar’inae (el renombrado “antonio”), de ese otro

“gramáticocomprometido”,Nebrija.

SegúnWoodward(cf 1923:26),en Verona estudió latín con el método medieval del

maestroMerzagaia—del que,por cierto,no hemosencontradomásreferenciassignificativas.

CuandoGuamose planteóla necesidadde hacerquesusalumnosaprendieranla lenguade

Roma, no despreciólos logros de la tradición, sino que los adaptóen un nuevoplan de

estudiosen el que quedabansaneadoslos errores con las frecuenteslecturas de autores

24 El estudiomáscompletosobreGuamoy suobra es el de Sabbadini(cf 1896), de

dondehemostomado la mayorpartede losdatosbiográficos.

Page 99: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 89

clásicos,queacababanconstituyendola norma de lo que estababien o mal en latín: ita

scriptitantantiqui. Pero antesde entraren este tema,serábuenoanalizarcómo era el libro

quesirvió de basea susexplicacionesescolares,las Regulaegrammar’icales.Dice Woodward

(cf 1923:36):

Questo libro —che fu largamenteusato— suggerito a Guamo dalia sua diretta

esperienzadellarelativaimportanzae difficoltá dellediversepartidellaGrammatica,

é un semplicemanualee non un trattato sistematicoe logico sull’argomento;ecompilato alío scopo di soddisfarei bisogni deglí studenti, non per offrire un

disegnosistematicodi grammaticae sintassi.Le Regulae meritanoattenzioneperché

ci fauno comprenderechiaramenteu postodatoalíagrammaticanell’istruzioneper

poter giudicarel’educazioneumanistica.

Se coincide en afirmar (cf Sabbadini 1898:39; Woodward 1923:36) que esta obra fue

elaboradaa lo largo de variosañosde experienciadocente.El armazónbásicosobreel que

edifica es el siguiente:

1. introducción,definición de las cuatropartes integrales.

2. definición de las octopartesorationis.

3. géneroy sintaxisdel verbo (explicación,ejemplo, lista consignificados).

4. verbosimpersonales.

5. adverbiosde lugar.

6. participios, gerundios y supinos.

7. figuras.

8. patronímicos.

9. formaeverborum.

10. relativos.

11. heteróclitos.

12. construccionesespecialesde algunosverbos.

Despuésde ahondaren el análisisconcretode cadauno de estoscapítulos,es inevitablela

preguntaque se planteaSabbadiniy la subsiguienterespuesta(cf 1896:39):

Quale é il metodo delle Regu/aee che cosarappresentanoessenelle storiadeglistudi grammaticaliumanisticí?Ecco unadomanda,a cuí si vuol dare unarisposta

precisae netta, tanto piú che di talí studi corrono idee erroneei imperfette, non

Page 100: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 90

avendoneancoranessunoricercatasistematicamentel’indole. E díco senz’altro,cheil metododelle Regulae é tuno medievale.

Veamoscómojustifica el sabio italiano estaafirmación. En primer lugar, distinguecuatro

fuentes(cf 1896:40-4).La primera son las Regulaegrammar’icalesde Franciscode Buti25,

con las quepudoestudiarel propioGuarino.Sabbadinisostieneque la obraguarinianadebe

de serun compendiode estetexto o de otro muy similar (insertadoen la mismatradición,

diríamosnosotros),ya que las dosobrasofrecenentresíal menoscuatrosemejanzas:

a) losejerciciosder’hemataenvulgar, introducidospor laconocidaformulita: si datur thema,

quandodatur r’hema.

b) un tratamientosimilar de las figuras deconstrucción,conejemploscasi idénticos.

c) la introducciónde un capítulosobrelos adverbiosinterrogativos.

d) las reglasgeneralesparalas construccionesentrecadagénerode verboy susrespectivos

regímenessintácticos.

Pero, como comprobamosa lo largo del texto de nuestragramática(cf II:), estascuatro

característicasno son exclusivasdel De Buti, sino de toda la tradición de gramáticascon

notasen lenguavulgar, ala quepertenecenlas Regulaedeambosmaestrositalianos26.

Una segundafuente, si hacemoscasode Sabbadini(cf 1896:42),es el Doctrinale.

Guarino incluye en suobra numerososversosmnemotécnicosque,o bien son calcode los

de Alejandrode Villadei, o bienadaptacionesa partir de aquellos,comosucedeigualmente

en el resto de las grammaticaeprouerbiandiy de tema. El tercerpunto de referenciaes el

Donato,que—comoapuntaSabbadini(cf 1896:43)-no es fuentedirecta, sino queaparece

25 Francescoda Butí (da Pisa, da CastroBuitis o di Bartolo da Merolla) nació en 1354

y murió en 1406. Pertenecióa la Orden de 5. Francisco.Contemporáneode Petrarcayprofesoren la Universidadde Pisa,enseñógramáticay escribiócomentariossobrePersioyel Ars poeticade Horacio, el Dictamen o comentarioal Doctrina/e, un comentarioa laDivina Comediade Dante y lasRegulaegrammaticales.

26 En el capítulo I:IV.2. nos referíamos,tomandola hipótesisde Percival(cf 1975),al

origen posiblede estatradiciónen la Gramáticalexicográfica noritalianay provenzal.

Page 101: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbíandi. Estudio 91

citado indirectamentea través de ese manualito,la Janua o Donato al senno,atribuido al

gramáticodel siglo IV de la era, pero escritoyaen épocabajomedieval;asimismo,las citas

deDonato en nuestragramáticay en muchasde la familia no son del Arsminor, sino de otra

obra como la Janua,que aúnno hemosidentificado.La cuartafuenteesPrisciano27,sobre

todo para las definiciones de las partes integrales (litr’era, syllaba, dictio, oratio), que

tambiénconstituyeun rasgocaracterísticopropiode lasprouerbiandi.

En resumen,ya se ve que no andábamostan equivocadoscuandososteníamosque

las Regulaeguarinianaspertenecíana la mismatradición de gramáticasque las de temay

prouerbiandi. Esto significa que en una escueladonde el maestroes un humanistade

vanguardia,queconsiguerenovarlos métodosde enseñanzadel latín y alcanzaun éxito

incontestable,se utilizó un métodocuyagénesisdebemosatribuir alosbárbarosmedievales.

¿En qué se distingueentoncesGuarino?En que él liberó a la Gramáticade lo que

le restabasimplicidad, ora sacrificandolos argumentosmedievales-que por otro lado son

los que fundamentanteóricamentesu obra—, ora corrigiendo errores28a partir de modelos

clásicos(cf Sabbadini1896:43):

Qui, tranne i due paragrafidesunti di Prisciano e che non toccano del resto la

sostanza,tutto ¡‘organismoémedievale,senzail minimo indizio di quellaribellione,che ci hanno avvezati a scorgerenell’indirizio umanistico. Non ribellione, maevoluzione.Intanto ésignificativa la presenzadi Prisciano,u futuro trionfatoredel

metodo medievale; in secondoluogo, Guamoha liberato la grammaticadi tutto

quell’ingombro dialettico, sotto cui l’aveva seppellita la scolastica;egli non dá

nessunaragionedei fenomenisintattici: Ii enuncia,Ii confermacon l’autoritá degli

scrittorí, e tira via.

27 MuchosestudiososponderanfavorablementeestainfluenciadePriscianoy laatribuyen

al carácterhumanistade Guarino,olvidando tal vez que otras gramáticascompletamentemedievales,comoel Car’holicon o laqueeditamos,son deudorasdirectas,en su mayorparte,de la doctrina del gramáticode Cesarea.«The Italian grammaticaltradition was alreadyheavily Priscianicin content.Ws difficult, therefore,to distinguishthe direct influenceofPriscianfrom the indirect influencewhich he exerted through the tradition» (cf Percival1975:253).

28 Aunqueno todos:por ejemplo,Guarinosigueadmitiendocomoválida laconstrucción

medieval del tipo a me amaturDeum (cf. Guar. Reg. 5), que rechazanlos humanistasposterioresporquela consideraninaceptable(cf Rico 1978:46n.).

Page 102: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiandi. Estudio 92

La popularidad y difusión de las Regulaequedapuestade manifiesto en el número de

reedicionesque se hicieron de ella—segúnSabbadini(cf 1896:46—7),26 en el siglo XV— y

en el tiempo que estuvieronvigentesen las escuelas,que fue prácticamentedos siglos.

Hastaaquítodo lo que atañealas Regulae.Por lo que respectaal desarrollode las

clases,nos parecemuchomásprácticodejar hablarde nuevoaSabbadini(cf 1920:40—1):

La scuoladi Guamocomprendevatrecorsí:l’elementae,il granimaticale,suddiviso

in metodicae storica,e il retorico: in sostanzaladivisionedi Quintiliano(1,4,1;9,1).CORSOELEMENTARE.— Qui s’insegnavaa leggeree apronunziare.La

pronunziavenivamolto curata,comequellaa cuí Guamoper glí ammaestramentidel Crisoloras’era abituato a dare gran peso.mdi s’addestravanoi giovanetti a

declinaree coniugaresulla guidadella Ianua.

CORSOGRAMMATICALE.— Nella sezione1 o metodicasi esponevanole regolegeneralídalIa costruzionedei casi in rapportoai verbie si insegnavanodi

‘pan passole parti irregolari della flessione,si spiegavanoi principi di prosodiae

metrica e glí elementídel greco, si mandavaa memoria Vergilio per acquistarfranchezzanella prosodiae metrica e si studiavano le epistole di Cicerone per

avviamentoalía purezzaed eleganzadello stile. Glí esercizídi sintassilatinaeranofatti oralmenteper mezzodi themata,cioé di traduzionedal volgare. In essi si

badavaanchealía composizioneornata (“ornate componere”), laqualeconsistevaprecipuamentenella collocazionedel verbo alía fine (“ut oratio plerunqueverbo

claudatur”).Manualí:per lasintassile Regulae di Guamo;per laflessioneirregolare

e per laprosodiae metrica il Doctrina/e di Alessandro.Perun corsosuperioredigrammatica,quandoi giovani avevanoappresogli elementidel greco,si adoperava

Prisciano;per il grecogli Erotematadel Crisolorao il compendiodi Guamo.

La sezioneII o storicaeraproprianientedestinataalía lettura nell’intento

di procaccíasícognizioni storicheemitologíche.Autorí: sí comincíavadaquellí cheraccolgonoper sommi capi (“carptim”) i fatti storici: Valerio Massimoe Giustino,

dai qualí sí passavaaglí storíografi maggíori. Per le favole mitologiche: Vergilio,

Stazio(Tebaide),Ovidio (Metam.eFasti); e in secondalíneail “sentenzioso”Seneca

tragico, u “maestrodell’eleganza”Terenzioe il “princípe dei satirici” Giovenale.Si

raccomandavanoanche i poligrafi e i geografi, senz’escluderealtrí poetí: Plauto,

Orazio,Persio.

Dejamosde lado, por abreviar,el cursoretórico.El plan de estudiosde Guarino es mucho

máscompletoque el de los medievales.Basala enseñanzadel latín en la literaturaclásica,

Page 103: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerb¿andi. Estudio 93

peromantienelos mismosejerciciosde composiciónoralesa travésde r’hemar’a quehemos

visto en las escuelasde nuestraPenínsulaconel nombredeprouerbium.

¿EsGuarino un ejemploaisladode estacorriente?Parececlaroqueno. El de Verona

creóescuela,en sentidolato, y fueron muchoslos queaprovecharonlos buenosresultados

de su método: «A number of grammarsby Italian humanistsshowunmistakablesignsof

Guarinianinfluence»(cf Percival 1975:238). Efectivamente,no sólo hubo reedicionesde las

Regulae, sino tambiéninnumerablesadaptacionesquecomplicanla historia crítica del texto

(cf Percival 1978:241—54).Y además,se descubrenhuellasde Guarino en muchosautores

posteriores.En unaobradecaráctertan diferentecomolosRudimentade Perotto(1468),hay

una parte centralde sintaxisque se encuadraperfectamenteen el estilo expositivode las

Regulae(cf Percival 1975:238); por no hablarde la obradel maestroGasparode Verona,

unos años antes, o los Erudimentagrammar’ices /atinae linguae (1510), atribuidos a

BenedictoFilólogo (ibid :239).

Entre otrasgramáticasmenosconocidas,por citar comomuestrabrevealgunasque

nosotroshemos consultado,destaquemosla de Domicio Corato, contenidaen el códice

G—VIII—38 de la BibliotecaComunaledeglí Intronatí de Siena. Se tratade un texto de un

autor humanista,en el que sólo aparecenejemplosde autoresclásicos.El esquemade las

Regulaees mantenidocon pocasvariaciones.Se abundamás,esosi, en el desarrollode los

temasen detrimentode la eficacia didácticaque Guarino cimentaen la concisión.De la

gramática de Domicio son algunos de los siguientes rasgos,que se pueden observar

plasmadosen los ejemplosque ofrecemosa renglónseguido(cf ff 4OI~v; 222V):

M.— Quae sunt uerba prime speciei quae simplicia nominantur? D.—Quae uolunt

ante se nominatiuumagentemer’ post se accusatiuumpar’ientem, ur’ egoamoDeum:

Amo —as —aui —tum per ‘amare’Diligo —is —xi —ctum per ‘amare’ e ‘voler bene’Colo —is —luí cultum per ‘amar con honore’

Lego —is —gi —ctum per ‘leggere’

Canto—as —ui —tum per ‘cantare’

Honoro—as —ui —tum per ‘honorare (...)‘

Exemplum, ut M.— ‘Le persone da bene sempre amano la pace’, D.— Homines

probí semperamantpacem(...).

Page 104: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Gramma!icaProuerbiandi.Estudio 94

De constructionequ<a>efit uerbumcumdesinitpartici~ium. Cumpraeponeretur

tibi aliqua constructio per participium quod non inueniatur, ut in futura

sigrnficatione, id est quod desinit in —rus,formabisconstructionemperfuturumillius

uerbi, cuius participium non inuenitur, ut si proponeretur tibi haec constructio, ut

Al— ‘lo son per temer la guerra’. Non potesdicere: sum timiturus beílum, quia

non inuenitur taleparticipium. Tu sumesigiturfuturum huius uerbi timeo et dices:

egotimebo bellum, quod idem sign~ficat.

Como se observa,la obra presentala forma erotemática,con ejemplosde composiciónen

italiano; hay listasde verbosy un tratamientosimilar del régimendel verbo, queocupa la

mayor partedel manual;por último, se abordancuestionessobreel participio semejantesa

las que llamábamossuppletionesen los textosprouerbiandi.

En la misma épocaestán datadas las reduccionesde las Regulaeelaboradaspor el

milanés Giovanni Biffi, las Regulae grammatices Guarini Veronensis tripartite in

Donatellum,in uerborumpersonaliumsr’rucr’uram etregulasmaiores,mencionadasporGarin

(cf 1958:443).

De 1566 es un curiosotexto,escritopor GiovanniFabrinie impresoenVenecia,que

lleva esteelocuenteencabezamiento:Teoricade la lingua doves ‘insegnaconregolegenerali

er’ infallibili a trasmutaretutte le lingue ne la lingua latina. En él se exponenlas reglas

particularesdel italiano, para que a partir de ellas se puedacomprenderla lengua latina.

Aunque todo el desarrollode la explicaciónestáen vulgar, se incluyen listas de verbos

similaresa las de Guarino (cf f IV):

Verbí che vogliono il patíentein dativo. Neutrí:

1/ludo —is —si —sum per ischernireovero stratiare

Seruio —is —uiui —tum per servireFaueo—es —ui —atum per favorire

Un último ejemplo: la gramáticatitulada Guarinussive introductio ad Lar’inam linguam a

Marco AntonioBociario Perusinocollectaet adpuerorumusumaccomodatam.La segunda

edición,quees la quenosotrosconocemos,estáfechadaen 1598 y fue editadaen Perusa.De

nuevo se trata de un manual escolarque sigue las líneas maestrasde las Regu/aecon

Page 105: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 95

pequeñasdiferencias. Comienzacon una exposiciónerotemáticasobre la Gramáticaen

general, la littera, las partes orationis, gerundiosy supinos,y reglas de concordancia;

seguidamentese abordanlos problemasde la sintaxisverbal, de acuerdoconel modelodel

veronés, y otros temas menores (interrogativos, figuras,...); termina con un apéndice

ortográfico.

Naturalmente,segúnnos adentremosen el siglo XVI, iremosencontrandoen las

gramáticaslatinasun uso,másjustificadodesdeel punto devistateórico,de la lenguavulgar.

El primer pasofue permitir queen un texto latino se pudierarecurrira la lenguavernácula

para apoyar la exposición, pero a medida que el debatesobre la lengua vulgar en el

Renacimientose hace sobrebasesmás sólidas, el empleo de la lenguavernáculaacaba

extendiéndose:ya hemosvistocómoen estaépocase escribengramáticasenterasen lengua

vulgar tanto sobrela lenguavulgar, como sobrela lengua latina. Tendremosocasiónde

volver aestetemacuandohablemosde la noua ratio de Nebrija29.

29 Percival (cf 1975:232) reconoceque «the vernaculargrammaticalwriting of the

fifteenth andsixteenthcenturieswas confined almostexclusively to Italy, FranceandtheIberianpeninsule»,lugaresestosen losquela pujanzade la literaturaromance,primero oraly luegotambiénescrita, llevarona los gramáticosa acelerarel famosodebate.La situaciónen Italia acabade serperfíladaagrandesrasgos.Sobrela francesa,puedeverseel parágrafoque le dedicaPercival (cf 1975:249—50),la referenciade Ridruejo (cf 1977:52—3) a unaCompendiosissimaGrammaticay a una Grammaticabasisen torno al 1475 y lostextosdeBaébler(cf 1971:200-3),aún a caballoentreel mundomedieval y el Humanismo.En elnortey centro de Europase mantienela tendenciamedievalde enseñarmediantela lenguavernácula:«Amongtheearliestwriters of printedGrammar,Anywykyll andHolt wrote theirLatín Grammarsin the vernacular. Whetherany of the oíd Mediaeval Ms. writers ofGrammarswrote in English is uncertain.The first Latín Grammarprinted in Englishwaspublishedin 1481,atOxford, by TheodoreRood. Thishasbeenidentified by Mr. A.E. Shaw(“Earliest Latin Grammarsin English”, BibliographicalSociety’sTransactions,V (1901), p.52) with the long Paruula attributedto Stanbridge(...). It consistsof rules of elementarysyntaxwith examplesin Latin andEnglish. Occasionallyversesare inserted,takenwithalterations from the Graecismusof Ebrehard or from other sources» (cf Watson1908:233).Además,comentaSandys(cf 1967:11,51),entrelosdiscípulosdeGuarinohabíamuchosingleses(sobrelaGramáticaenAlemaniaduranteestaépoca,cf Percival 1975:250;Baebler1971:203—6;Ridruejo 1977:53).Finalmente,en un recienteColoquiosobrela figuray obradeNebrija, Ijsenwijn refiere la existenciadegramáticasdeesteestiloa principios delsiglo XVI en los PaísesBajos y, particularmente,entrela frontera linguisticadel francésyel flamenco (cf Codoñer1994:443).

Page 106: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaricaProuerb¿andi.Estudio 96

Laspalabrasde Garin (cf 1958:XXII) nos sirvenpararesumirla nuevasituaciónal

final de la EdadMedia en Italia:

II brusco mutare dei líbrí di testo é stato notato: glí auctores octo tendono a

scomparírerapidamentedalIa scuola italiana, anchese si conservanonelle scuole

d’otralpe.Li sostituisconoi manualío glí adattamentíguarmnianíela letturadírettadei classici.1 nuoví librí di scuolahannoa volte un’ínsolita vivacitáedeleganza:le

illustrazioni sono piene di spirito; le raccoltedi temí latino—volgari sono talora

garbamentescherzose.

Tambiénen Españase dejósentir la influenciarenovadoradeGuarino.Nosotros,sin ir más

lejos,hemosmanejadounaedición delas Regulaeque, aunqueestáimpresaenRomael año

1491.se conservaen laBibliotecaNacionaldeMadrid. No obstante,en la PenínsulaIbérica

tuvieron mássuerteeditorial otros gramáticoshumanistasitalianosde la mismaépoca.Este

factor -el editorial— favoreció,por ejemplo, la difusión de las obrasde Antonio Mancinellí

en Cataluña.Mancinelli no fue tan original comoGuarino: escribióun Donatusmelior, que

no era sino una de las dos versionesque, segúnSabbadini(cf 1896:284),elaboróde la

famosa¡anuao Donatoal senno;y un Thesaurusconstructionis.Un apéndicede estaúltima

obra, cuyo contenidodifiere poco de las Regulaeguarmnianas,fue el llamadoEpitomaseu

Regulaeconstructionis,del queel impresorJoanRosenbanchhizo una edición (Perpignan

1501) en la quefigurabantraducidaslas palabrasitalianasal catalán.Colón y Soberanas(cf

1985:33-4) la citan entre las grammar’icaeprouerbiandilatino—catalanas.

Algo similar sucedecon Giovanní Sulpizio. En Barcelona(1491) se imprimió un

Su/pir’ianum opusculumen el quese omitían versossuyos contrael Doctrinale (cf Rico

1 978:46n.).Además,seeditósu gramáticaconcorrespondenciasen catalán,obraquetambién

Colón y Soberanasincluyen en el mismo grupo que el epitoma de Mancinelli (cf

1985:32—3).

Significativoe interesante,paraterminar, es el inventariodel editorbarcelonésPere

Posa,fechadoen 1506. En una lista se detallanlos libros de texto queguardabaen sucasa

y entrelas pocasgramáticasque cita aparecenal menoscuatromanualesrelacionadoscon

la familia de las prouerbiandi: las de Sulpizio, Mancinelli, Guarino y Mates (cf Batílorí

1 958:56sq.).

Page 107: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammaticc¡ Prouerbiandi. Estudio 97

3. La Gramática de los «prehumanistas»españoles:Mates, Pastrana, Nepote,Cerezo

y Sisón.La NovaRatio Nebrissensis

También entre nuestros gramáticospeninsularesse advierte un alto grado de

continuidadconrespectoa la tradiciónprouerbiandicuandocomienzana recibirseen España

las influenciasinnovadorasdel Humanismo,sobretodo del procedentede Italia. Si en la

tierra de Dante, cunadel Renacimiento,prevalecíaestadidácticagramatical (que por otro

ladoestabaperfectamentearraigadaen lasescuelasdeAragóny Cataluña),resultalógico que

los prehumanistasespañolesqueacudíana la imprentaparadivulgarsusobrasmantuvieran

criterios metodológicossimilares.Aun contodo, en laPenínsulaIbéricahayqueconsiderar

otro hecho decisivoen la evolución de la GramáticaLatina: la noua ratio de Antonio de

Nebrija, quesuponeun hito de transcendenciacapital porqueinvadeel paisajegramaticalde

finales delXV, eclipsandocasi totalmentecualquierotra líneapedagógicaanterior,hastatal

punto que desdela publicación de las IntroductionesLaunae (1481) hasta, al menos,la

primera Mineruadel Brocense(1562) fue punto de referenciaobligadoparatodo autorque

desearapublicarunagramática.Por supuesto,analizaremosen sumomentocómoel propio

Nebrija es deudor en gran medida de la tradición gramatical latina en el medievo y

concretamentede aquellaqueutiliza la lenguaromancecon unafinalidad propedéutica,ya

que, comohemosafirmadoen algúntrabajoanterior(cf Esparza/Calvo1994), lanovaratio

puedeentendersecomoel ultimo eslabónen la cadenadeexperimentosdidácticosorientados

a haceraccesiblela lengualatinaal alumnode laépoca.

En esteepígrafevamosatratarbrevementedelos principalesgramáticoshispánicos

que con un impreciso pero casi inevitable término se denominanprehumanistasy de su

relación con la corriente prouerbiandi. Colón y Soberanas(cf 1985:32—6) citan las

gramáticasimpresasde Mates y de Vilanova. Años antes,Ridruejo (cf 1977) se habia

referido a las de Pastrana,Nepote,Cerezoy Sisón.

BartoloméMates(fi. 1424—1463)fue bachillerde Artesen Barcelona(1424)y luego

maestroen estamismaciudad (1431), segúnlos datosbiográficosaportadosen su día por

Soler y Palet (cf 1915—6:33—42).Escribió un Libe/lus pro condendísorationibus luxta

grammatzcasleges, que se editó póstumogracias al también gramático—y adversariode

Nebrija—JuanMatoses.La fechaque figura en el incunablees 1468, pero la mayoriade los

estudiosospiensanque se tratadeun error tipográfico, tal vezpor 1488. En 1501 y 1503 se

publicó en Barcelonaotra obrita muy breve del mismo autor, que parecemás bien un

Page 108: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 98

resumen corregido de la anterior y lleva por título Principia artis grammatzcesad

prouerbiandurnperualia. Indudablemente,la Gramáticade Matespertenecea la familia de

lasprouerbiandi(cf CasasHoms 1950:118;Colón/Soberanas1985:33),aunqueen ellasuele

aparecerla denominaciónthemay no prouerbium.No obstante,la edición de 1468 es

extraña,porquemáspareceunacoleccióndeapuntesde clasequeun libro pensadocomotal.

CasasHoms defendíaestaidea (cf 1950:127)aduciendoalgunaspruebas,que ya trajimos

a colación másarriba (cf supra,pag. 72): la obra es nombradasiemprecomo libellus u

opusculus;de vez en cuandofigura intercaladala palabralectioo dictum,comosi fueseuna

anotaciónparael uso personaldel maestro;hay capítulosdesproporcionadamentegrandes,

como el del comparativo,que ocupaveinte páginas;etc. Por lo demás,mantieneuna

estructurasimilar a la de otras grammaticaeprouerbiandi,pero sin listas de verbos. Sí

incluye, sin embargo,lospertinentesepígrafesdesuppletionibus,losversitosmnemotécnicos

y múltiples ejemplos de themata para componerde latín a catalán y viceversa. Las

semejanzascon la gramáticaque editamosquedanreflejadasen el esquemaqueofreceCasas

Homs (cf 1950:125—6)y con másdetalleen el aparatode testimoniosparalelosde nuestra

edición.

Mates cita unas ochenta veces a Prisciano y tres a Donato (cf CasasHoms

1950:128—9),pero por el resto de las fuentes, ejemplosy lenguaque utiliza debe ser

considerado aún como medieval. Lo mismo pasa con el autor al que sucede

cronológicamente,Juan de Pastrana,de cuyo Compendiumgramatice breuissimumac

utilissimumthesauruspauperumet speculumpuerorumhayun manuscritodel primer cuarto

del XV, pero la obra se reimprimió a lo largo del siglo y en el XVI, a pesarde las

descalificacionesque sufrió de partede Nebrijaque la tachabade bárbara.Efectivamente,

la gramáticade Pastranaestáaún muy lejosdel modelo humanista,perono olvidemosque

el maestrode Lebrija basasus primeras Introductionesen el esquemadel Cornpendiurn30.

El manualde Pastranano pertenecea la tradiciónde 1asprouerbiandi,peroenciertamanera

se relacionacon ella en cuantoque se sirve esporádicamentedel romanceparaexponerla

declinacióny el paradigmade la conjugación.

Ademásde esto,en el incunabledel Compendiumimpresopor H. Meyeren Tolosa

el año 1492, al texto de Pastranasigue un comentariode singular importancia.Se tratadel

30 Ambasobraspresentanunadistribuciónparecidadel material: 1. praexercitamenta;II.

régimendel nombre,géneros,pretéritosy supinos;III. partesorationis; IV. régimenverbal;V. ars uersWcatoria.

Page 109: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 99

Superarte et compendioLoannis de Pastranamateriesde FemandoNepote,que —según

Castro(cf 1936:XVII)— fue el copistadel manuscritode Pastranaque se encontrabaen la

Biblioteca de Palacio. El comentarioconstituye un tratado de tipo prouerbiandi, cuya

finalidad eraenseñara componero construir,comoafirma el propioautoren el prólogo(f1 r):

Sedquiaars imitatur naturein quantumpotest, ideoin nostrisscolaribusimbuendismodum nature teneamus(..). Sic igitur faciamus. primo, iuuenescognoscant

uocabula,scilicet,quides:fornen, quiduerbumetquidaduerbium;rursusdeclinent

ea; tertio, construant.1-leo enim¿‘riafaciunthominemessegrarnmaticum:cognítio

uocabu(orum,declinatiocumconstructioneipsorum;ideodicitur: “construe, declína,

dic semperuerba Latina, hec tría si feceris, cito grammaticuseris “. De primis

duobus,dictum est [enlaobrade Pastrana].Superestut de constructionedicamus.

Nepote, siguiendo en parte el orden de las otras grammaticaeprouerbiandi, expone a

continuacióndeesteprólogo temascomolosrelativosy antecedentes,el supósito,el régimen

de los génerosde verbos,los infinitivos y gerundios,el participio, los nombresverbales,los

gradosde comparación,las partesminores, interrogativos, figuras, etc. Dentro de cada

capitulo, el tratamientode las diferentesmateriases similar al de lasotras gramáticasde su

familia. Por ejemplo, estees el índice queda el autorparael participio (f 25v):

in materia participiorum suntnotandadecem.

Primum, quidest partic¡pium.

Secundurn,quaredicitur partic¡pium.

Tertiurn, ad quidfui: inuentum.

Quin:um,in quibusuerbishabentur.Sextum,quotmodisdatur themaparticipiorum.

Septimo,quemcasusregit.

Octauum,quotmodisdeficit et quo modosuppletur.

Nonum,quotmodistransit in uim nominis.

Decirnum, de ipsopositoabsolute.

A lo largo del comentario, el recursoal vulgar es muy frecuente en frases del tipo

“componitur...”.

Page 110: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

loo1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio

Andrés Gutiérrez de Cerezo (t 1503), consideradocomo discípulo de Nebrija,

escribió unaBreuisgramrnatica,editadaen 1485 y reimpresados vecesmás(1492, 1497).

Lo mássignificativo de estaobra es tal vez el último capítulo, «el modo de principiaren

gramáticapuestoen romance»,como subrayaraRidruejo (cf 1977:58). Posiblementese

puedeconsiderarcomoel penúltimoeslabónde esacadenade laque hablabamosantes,que

terminacon la publicaciónen 1492de la GramáticaCastellanade Nebrija: no es suficiente

elprouerbiumparaque los alumnosaprendanacomponer;Pastranaintroducetímidamente

el romanceen la explicación de la terminología gramatical —«quien es o quien faze

nominativo, cuias es la cosa genitivo» (cf Ridruejo 1977:37)—; Cerezo necesitaya un

capítulo entero;y Nebrija acabahaciendotodauna gramáticaen lengua romance.Apunta

Ridruejo (cf 1977:58) que el éxito editorial a finales del siglo XV de este librito pudo

deberseal mencionadocapítuloo apéndicecastellano.A nosotros,no nos cabeduda.

El último gramáticoque mencionaRidruejo(cf 1977:60—3)es Daniel Sisón,autor

del Perutile grammaticalecompend¡um(1490), que se conservaen un ejemplarimpresode

la BibliotecaUniversitariade Zaragoza,ciudaddondefue editado. EsteSisónfue maestro

en la localidad de Monzón y, segúnparece,preceptorde Luis Vives. El talante de su

gramáticaes distinto al de las anteriores:Sisónyaes un humanista,aunquetodavíadependa

de los autoresmedievales.Utiliza muchasveceslasnotasen romancearagonésparatraducir

paradigmasy dar ejemplos.El esquemadel contenidosintetizala fórmula de Pastranay de

las primeras Introductionesnebrisenses,con la adoptadapor los autoresde grammaticae

prouerbiandi,y ademásañadecapítulosreferidosaortografía,vocesgriegas,figurasmétricas

y de dicción, etc... Por eso, Daniel Sisón representaaultranzala posturamáseclécticadel

prehumanismogramaticalespañol,porque,comodiceRico (cf 1978:104),«el Compendium

es un zurcidode retazos(...). No le dueleaSisóniniciar un capítuloal arrimo de Antonio

y acabarlocon el dictamende “PetrusHelias et Catholicon”».Y másabajo(cf 1978:105),

«seadvierteque Sisónno se sientecómodocon el merovademécumadprouerbiandum,al

uso hispánico del siglo XV, y busca otros horizontes». Demasiadotarde —cuando,

desgraciadamente,ya cerrábamosla edición de nuestrotexto— llegó a nuestrasmanosel

magníficoestudioy edicióndeestaimportanteobragramatical,acargode PérezRomero(cf

1995), que lo defendió recientementecomo tesis doctoral, por lo que aún no ha sido

publicado.Noshubieragustadoincluir en el aparatodenuestraediciónlas referenciasa este

Perutile (y lo haremosen el casode queen un futuro se lleve el textoa la imprenta),porque

la propia autorasubrayaa menudoque en la obra de Sisón influyen decisivamentelos

manualesde tipo prouerb¡andi, sobretodo en lo que se refiere al capítulo de construcción

Page 111: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio 101

y régimen.InclusoPérezRomeroapuntaen varios lugares(cf 1995:55;172)quelagramática

que nosotroseditamospodríaserla mismaqueutilizó Daniel Sisóncomofuentedirecta,por

las numerosascoincidenciasquese registranentreambas.Nosotros,despuésdeexaminarcon

detenimientolos dos manuales,preferimosmostramosmáscautosqueestaestudiosa,puesto

que ya hemosdemostradocómo las coincidenciasentre los textosad modumprouerbiandi

suelen ser muy estrechas:necesitaríamos,pues, una cita expresao varias literales para

obtener garantíassuficientes de que el autor de Monzón se basaen nuestro anónimo

valenciano.

En el año 1500, ve la luz la obra de un navarroafincadoen Valencia,Bernardo

Vilanova, titulada Rudimentaartis gramma:ice,en la quese advierteconclaridadel estilo

y las formas de un Humanismoarraigadodefinitivamente.La gramáticade Vilanova es

deudorade Valía, peropresentamuchosrasgosafinesconel restode lasprouerbiandi,como

resaltan Colón y Soberanas(cf 1985:34—5). Dos de estos rasgos son definitivos para

encuadrarel texto en estafamilia de gramáticas:las listas de verbos con significados en

valencianoy las frasesdel tipo componiturtemao uulgare.

Hemos repasadoen grandes trazos el panoramagramatical de los albores del

Renacimientoen España,desdela perspectivadela tradiciónprouerbiandi.Ahora bien,para

que quedecompleto, falta por estudiarel principal exponentede las nuevas corrientes

humanistasen la didácticade la Gramáticalatina: Elio Antonio de Nebrija. Paraello,

recojamosde nuevoahoraesametáforade lacadenade la tradiciónde gramáticasmedievales

en lenguaromance—de la queNebrija representael eslabónfinal—, con la queun pocomás

arriba esbozábamosnuestrahipótesis.Recientemente,compartiendoy completandonuestra

investigacióncon las sugerentespropuestasde Esparza,el último editor de la Gramática

Castellana(cf Esparza/Sarmiento1992), llegamosa la conclusiónde que todaslas obras

gramaticalesdel maestro de Lebrija debían ser tenidas en cuenta desde la tradición

pedagógicamedieval; no por separado,sino en lo que contribuye cada una al plan de

enseñanzaque Nebrija denomina noua ratio31, por la que los alumnos tienen que ser

~‘ «El nuevométododeNebrijano acabaen una solade susobras,en las Introductioneso en los léxicoso en la GramáticaCastellanaaisladamente,porqueuna ideareiteradaporel autor es la de la unidaden la diversidadde su obra gramaticaly lexicográfica. Así lodemuestranno sólo las mencionesentrecruzadasqueencontramosen losdistintos prólogos

Page 112: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 102

introducidos en el latín (cf Introductiones Latinae, 1481, f 1). Y especialmentela

GramáticaCastellana.Es más:cuandono se ha hechounalecturaestrictamentefilológica

de este importantetexto, se ha caído en el error de considerarlocomo «un anacrónico

accidenteprofesionalpadecidopor un buen profesorde latín» (cf Esparza/Calvo1994:40).

Tal vez eso explica por qué no se volvió a reeditar, pues¿quésentidotiene hacer una

gramáticaenteraen lenguavemáculacuandoel polémicodebatesobrela lenguacastellana

aún no ha comenzadoy tardarátodavía medio siglo en comenzar?Medio siglo después

aparecerángramáticasen las lenguasvernáculascastellana,italiana y francesa,porque

entoncesya varias generacionesde humanistashan profundizadoen el romance,han visto

la necesidadde sujetarloa reglas. En 1492 faltabael soporte teórico. La justificación de

Nebrijaen el prólogo (hacerdel castellanola lenguacompañeradel Imperio32) es un buen

motivo para la Reina, pero resultauna explicación insuficiente desdeun punto de vista

científico.

Para llegar, entonces,a la raíz, analicemosla dependenciade los autoresrecién

estudiadosentresí y respectode la tradición de gramáticaslatinascon frasesen romance.

Puedeservir aeste fin el ejemplo del siguientecuadroen el que secomparantres pasajes

similaresquedemuestranhastaquépunto los gramáticosespañolesdel XV teníanclaroque,

paraquesusalumnosaprendieranlatín,debíanprimeroconocerlosfundamentosgramaticales

de su lenguamaterna:

[Pastrana, Compendium, [Nebrija, Introductiones, [Cerezo, Grammatica

1495,ff 28—9] 1482—3,f 52V] breuis, 1485,f 1051

«Cualquierque ovierede «El que ubiere de

convertir cosapuestaen convertir algunas

castellanoen latin a de palabrascastellanaso de

conocer: lo primero el otra qualquier lenguaen

romance, lo segundoel latín a de conocerestas

modo, lo tercero el 9inco cosas:la notitia, el

tiempo, lo quarto la

de las obras,sino también las referenciasque dentro de unasobrasse hacena otras»(cfEsparza/Calvo1994:42).

32 cf GramáticaCastellana,ff 2v—Y.

Page 113: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiand¡. Estudio 103

persona, lo quinto el

numero.

modo, el tiempo, la

persona,el numero.

«No.ticiae prouerbiandi

suntquatuor:

Quarta estquando uenit

actus cum explicito

agenti et pacientí, que

aplicatur utrique.

Secundaestquandouenit

actus cum explicito

agenti et sine explicito

pacientí, qua applicanda

est actiue et uerbo

impersonalíin —ur.

Todos los romances o

son de actiua o de

passiua o de uerbo

impersonal.

Si de actiua son dos. El

primero quando uiene

personaque haze y que

padescecon el uerbo,asi

como: Antonio lee el

Virgilio, Antonius legil

Virgilium.

El segundode actiua es

quando uiene persona

que haze con el uerbo

solo, diziendo: Tulio

seribe, Tullius scribit.

Las notitias son seys,de

activa dos, de passiva

dos, de verbo impersonal

dos.

La primera de activa es

quandoviene quienhaze

y pades9econel verbo,y

la que hazeno traesigno

de de, ansi como: yo

hyero el moco.

La segunda es quando

persona que haze sin

signode de con el verbo,

ansi como: yo leo.

El primero romancede

passiuaes quandouiene

personaque hazey que

padescecon el uerbo, y

la que haze trae consigo

estaseñalo romancede,

asi como: yo soy

acusadode ti, ego acuso

a te.

La primera notitia de

passivaes quando viene

persona que haze con

signo de de y quien

pades9e con el verbo,

ansi como: yo soy

agotadode ti.

Page 114: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Graminatica Prouerbiandi. Estudio 104

Tertia, quando uenit

actus cum explicito

pacienti et sine explicito

agenti, que applicanda

es: passiue et uerbo

impersonali.

Prima es: quando ueni:

actus sine explicito

agenti et sine explicito

pacientí, que applicanda

es: uerbo impersonali et

sum e: fui».

El segundo es quando

uiene persona que

padesce sola con el

uerbo,asi como: acusan

a ti o tu eresacusado,

tu acusaris.

Un soloromancese halla

en el uerbo impersonalel

qual significa

universalidad, asi como:

corren, curritur».

La segunda es quando

viene personaque haze

con signo de de y el

verbo solo, ansi como:

corresede mi.

La segunda notitia es

quando viene el verbo

solo ansi como: leen.

corren, con algun

adiuncto que ni haga ni

padezca, ansi como:

corren en la vega:

curritur in campo».

La obra másantiguaes la de Pastrana(primera columna), aunquefigure la fechade la

ediciónposteriorquenosotroshemosmanejado.Llama laatenciónel hechodequeesteautor

empleela palabraprouerbiandi,comocomplementodenotitia. Estosgramáticosintroducen

el término notitia o romancecomo unacategoríaverbal más, basadaen la voz y en la

presenciao ausenciade complementos,que regula las posibilidadesde traduccióndel

castellanoal latín (cf Ridruejo 1977:66—7).

Ya explicamosen otraocasión(cf Esparza/Calvo1994:42—3)cómoNebrijapensaba

que las primerasIntroductiones(1481 y 1482—3) habíanservido de cimiento paraunaobra

que habíade crecersólidamentedesde el momentoen que consiguieracontar con los

materialesadecuados,con las obrasque pudo escribir bajo el mecenazgode Zúñiga: los

vocabularioslatino—romancey romance—latino,y la GramáticaCastellana.El maestrode

Salamancahabíadejadoescritoen esesu primer texto castellanoconocido:«cualquierque

ovierede convertircosapuestaen castellanoen latin a de conocer:lo primero el romance»

(cf Introduc¿’ionesLatinae, 1982—3,f 52V), y en el prólogo de la GramáticaCastellana(f

3’) leemos:«despuesquesintierenbienel arte del castellano:lo cual no seramuí dificile por

quees sobrela lenguaque ellos ia sienten:cuandopasarenal latin no avracosatan escura

que no se les haga mui ligera» (cf Esparza/Sarmiento1992:107).Por eso, es un error

considerarlaGramáticaCastellanacomounaisla enel restodelaproducciónnebrisense(cf

Page 115: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 105

Esparza/Sarmiento1992:17—21)y elpropioNebrija lo subrayaenel prólogoal Dictionarium

exHispaniensein LatinumSermonem(ca. 1495) (1 aiii):

Y por quetoda lacuentade estossieteañosdespuésque comencea ser vuestrovos

seamanifiestahezimoscuatroobrasen unamesmaobra. La primera en quetodas

las palabraslatinas í griegasmecladasenel latin breve i apartadamentebolvimos en

castellano,lacualobradediquea .V.M.S. assi comounasprimiciasdestemí trabajo.

La segundaqueagoraessomesmointitulo de vuestromuy claronombre: enelcual

por el contrario con igual brevedadbolvimos en latín~laspalabrascastellanas.La

terceraen queponemostodas las partesde la grammaticacon la declaraciónde cada

palabra obra repartidaen tres mui grandesvolumenes.La cuarta essomesmorepartidaenotrostantosvolumenesen lacual interpretamoslaspalabrasdelromance

las barbarashechasía castellanasañadiendouna brevedeclaracionen cadavna.

Añadimostanbien laquinta obraen queapretamosdebaxode reglas¡ de preceptos

la lenguacastellanaqueandavasueltai fuerade las leiesdel arte.La cualdedicamos

ala masesclarecidadetodaslas hembrasi assidelosvaronesla reinanuestraseñora.No quieroagoracontarentremis obrasel artedelagrammaticaque me mandohazer

su altezacontraponiendorenglónpor renglónel romanceal latín: porqueaquelfue

trabajodepocosdías: i porquemasusealli de oficio de interpretequede autor. Y

sí añadiereaestasobras loscommentosdela grammatícaquepor vuestromandado

tengocomen9adostodoel negociode la gramaticasera acabado.

Así pues,nosotrosafirmamos sin paliativos que con la Gramática Castellanase pusola

última piedrade la noua ratio. Con ella, en definitiva, «Nebrija consiguió transmitir los

conceptosteóricos—gramaticalesnecesariosparael aprendizajedel latín no sóloen su propia

lengua ni referidos o aplicadosa su lengua, sino nacidos de su propia lengua» (cf

Esparza/Calvo1994:45).Y paraentenderla función del conjuntode obrasgramaticalesde

Nebrija dentro de su elaborado“nuevoplan de estudios”hay que interpretarlopor fuerza a

la luz de la tradición de gramáticasmedievales,sobretodo, de aquellasque se servíandel

romanceparaenseñarla lengualatina.

Unaconsideraciónulterior: parececlaro,segúnla recientementedesaparecidaAdriana

della Casa(cf 1994:238),que Nebrija no desprecia,sino que tolera, el Catholicon (una

excepciónen el canonde gramáticosnefastos).Es natural,porqueyahemosdemostradocon

Percival que fue la línea inauguradapor estosgramáticosnoritalianosla que triunfa en el

primer humanismotransalpino,del queel maestrode Salamancabebiódurantediez años.

Page 116: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 106

4. Documentossobreel usode grammaticaeprouerbiandi a partir del siglo XV

Añadimosun último epígrafeamodo deapéndiceparapoder introducirtestimonios

documentalessobre el uso en las escuelasdurante el período renacentistadel método

prouerbiandi,comohicimosen el capítuloanteriorcon las escuelasmedievales.Noshemos

centradode nuevoen la región nororientalde lapenínsula,cuyo ambientecultural a finales

del siglo XV destacabacon pujanza,favorecidosin dudapor el ejemplode los monarcasy

los contactoscomercialesy políticos con Italia y, en gran medidatambién,conFrancia.

Contamoscon información publicadade tipo archivístico acercade los planesde

estudioen diversaspoblacionesdela Coronade Aragóna lo largo del siglo XVI y del XVII.

Veamosunaselecciónde estosdocumentos.

Batllori (cf 1958:56—7)da noticia del horario establecidoen los reglamentosde la

escuelade Artesen Barcelonaparael cursoquecomienzaen 1508:

ítem estatutremi ordenaremquelo mestrecatedrantde gramáticasia tengutllegír

en generalper aquestany l’obra de gramáticade mestreAntoní de Lebrixa e lo

poetaVirgíli en l’Eneidos,í hagefer lo proverbímajor o epístolaen general.E per

losaltresanyssegtientshagellegir l’Alexandree lo dít Antoní de Lebríxao un altre

poetao lo mateix Virgili, segonsserá lo vot de la major part deIs estudiantsdegramática,e fer lo proverbimajoro epistola,e lo batxellerhagee síatengut fer dues

declinacíons,unade matí, altra de vespre,e llegír una lli~ó de Catói Contemptus.

Según parece, el prouerbiumse haría, en esta época, no con simples frases aisladas,

artificales y sin sentido, sino más bien en forma de composiciónepistolar(cf Batílorí

1958:57). Contrastaeste plan de estudioscon un talante humanístico frente a los que

estudiamosenel capítuloanterior.No obstante,aúnse siguenutilizando los DisticaCatonis

y el Contemptusmundí. El texto básico de Gramáticaes, lógicamente,el “antonio”, las

IntroductionesLatinae de Nebrijaque, sin embargo,nos constaquetardó en imponerseen

Aragón y Cataluña:ya hemoshabladode la oposiciónde Matoses;Rubió í Balaguer(cf

1990:212) refiere las dificultadesde las nuevascorrientesen generalantela implantaciónde

textos como el Comprehensorium(vocabulariolatino con equivalenciasen catalán)u otro

léxico, el Liber Elegantiarumde Esteve.En cualquier caso,en los primerosañosdel nuevo

siglo, la obra de Nebrijaya se utiliza en todaEspaña.

Page 117: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 107

De mediadoso del último cuartodel XVI son los datosde Marcet i Salom en su

Historia de la lenguacatalana(cf 1987:261—2):

Hi havíaquatrenivelís d’alumnes:a)primeraclassedeIs Ínfimos; b) la segonaclasse

de Menors; c) la terceraclassede Mediocres;d) la quartaclassede Majors. El

contingut d’aquestesclasses i els autors que s’hi seguieneran els segúents;

PRIMERA CLASSE: declinacíons, conjugacions,regles generalsde les parts,

pretérits i supins, confecciód’oracions en llatí. Textos: Nebrija —llibre primer

segon—,Cató i els Col.loquis de Vives. SEGONA CLASSE: síntaxi, confeccióde

frases llatines a base de “proverbis’ donats en catalá. Textos: Terencia i Ovídí.

TERCERACLASSE: síntaxi, confecciódetextosllatins mésdifícils quea la classe

anterior, exercicisd’ordenació.Textos: Les Epístolesfainílíars de Cíceró, Valen

Máxim. QUARTA CLASSE: prosódia,poéticai prácticadecomposíciómésdifícil

queals altresgraus.Textos: llibre cínquéde Nebrija, Virgilí, Horaci,Cíceró, Justí,

Suetoníí Lucí.

En estasclasesestaríaprohibido hablar en romance,excepto a la hora de componer los

proverbios.Igual quesucedíadurantelos siglosanteriores,en las escuelasse distinguíanlos

niveles de alumnossegúnel tipo deprouerbium,mayor o menor, que compusieran(cf

Marcet i Salom 1987:263):

Ytem que no consentáua nengúparlar en plá bans que parlen en llatí et si un

cunquetenínten sórt a coríféusperanotar los qui parlenrománspagantlo disapte

losdel proverbimenory conveniéncíesdesíspuntsun dinery los majorsde quatrepuntsun dinery queper molts punts quetenguenno puixenpagarni puixenpagar

més de dos dínés cascúy per cadapuntque mes tendranseis done un a~ot y als

barbatsunapalmatoriaday qui no tendrádinésperapagarpaguepercadadíner tres

a9otsperquenols puxaupendrepenyoresdellibres ny que ninguanaltra maneralos

puíxaudemanarni llevarregle[Extractode un capítulode los JuratsdElx, fechado

en 1573].

El propio autor se preguntaa renglónseguido si este métodoque, como vemos, siendo

“humanístico” no ha abandonadola varay la fusta, servíapara enseñarlatín: «Hom es

preguntaper l’eficacia d’aquestsmétodesd’ensenyament.Segonssemblapelstestimonisde

l’época, l’eficacia era gairebétotal». Y cita acontinuaciónvarios ejemplosde autoresque

ponderanla fluidez con que se hablabael latín, especialmenteen Valencia,y no sólo en

ambientescultos.

Page 118: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbíandi.Estudio 108

Los dosúltimos testimoniosque ofreceremossondel sigloXVII. El primero, de las

escuelasdeGramáticade Igualada(cf Segura1908:73);el segundo,del estudiogeneral de

Gerona(cf Rossich1982—3:549).En ellos se percibentodavía rasgostípicos del método

prouerbiandi:

Primo, quehagede llegir durantlo dit temps[un cursdesde18 octubrede 1620 á

18 octubrede 1621] quiscundíaqueno sie festa,los llibres seguents:~oes,dematí,

á la primera llissó Erasme;á la segonallissó Cíceró; y de vesprada,á la primera

llissó a la una hora Terencí; y á les tres hores, Antoní; y que hage de fer enquiscunallissó prática sobreaquellay ensenyarals studiantsde repetir, construir,

declinary coniugar;y als qui seránabteslos hagede donarquiscundíaproverbis

[28/XI/ 1620].

Y altre die per altres, comensanten laprimerahora de matínada,90 és, de set ha

vuyt, donantlo sentitde la reglao reglasquesrepetirancadaany; y estossentítsdel

mod o maneraquesera[n] mésproffitosos per los estudiants,fehent la prátígamés

conveníent,~oés, fehentconstruiroratíonssobralas reglaso reglaque.srellegírá,fehentfer les orationsperlosestudiantsdonantelí lo romans»[documentosin fechar

del Archivo Municipal de Gerona,datadoa finales del siglo XVII].

¿Y fuera del ámbito catalano—aragonés?Hemos de confesarque apenasencontramos

testimoniosdocumentalesquese refieran a los planesde estudiopara las escuelasde Artes

o almenosde Gramáticade Castilla.Aunquehayalgunagrammaticaprouerbiandicon notas

en castellanoen el periodobajomedievaly en losautoresquedenominábamosprehumanistas

se adviertela influenciade estatradición, lo cierto es quela mayoríade los manualesy de

los documentosen los que se hacealusiónal proverbiumo al tema procedendel noreste

peninsular.De todosmodos, se hallan referenciasaisladasfuera de estasregiones,como

aquelladel Infante D. JuanManuel, citadapor Colón (cf 1982:38): «yo juro a Dios verdat

quenon sabríaoy govemarun proberbiode ter9erapersona»,o másadelante,en otro texto

quetambiénconoceRico (cf Colón 1982:39):«Et desquetornarede ca~aet ovierecomido

et folgado, commoes dicho, en la tardedeveoir su lec9ionet fazercojugac9íón,et declinar,

et derivar; o fazerproverbioo Letras».Pero el propio Colónexpresórecientemente,en un

Coloquio sobreNebrija, sus dudassobresi estaprácticaestabaextendidaen Castilla(cf

Codoñer1994:234).

Page 119: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaricaProuerbiandi. Estudio 109

Y con estoterminamosla parte histórica de nuestro estudio. A partir de ahora,

centraremosnuestraatenciónen el texto de la gramáticacontenidaen el ms. 8950 de la

Biblioteca Nacional de Madrid, que es el manualprouerbiandi que hemoselegido para

ilustrar la exposicióny que editamosen la segundapartede este trabajo.

VII. LA GRAMÁTICA DEL M& 8950 DE LA BN: CONSIDERACIONES FORMALES

1. Descripción y ficha codicológicadel manuscrito33

El ms. 8950 de la BibliotecaNacionalde Madrid (ohm Aa.40; M—37, tachadoen

tapasinteriores)estádatadoen Valenciael año 1427, segúnrezael explicit en el quefigura

el titulo dela únicaobraquecontiene,titulo queademásno apareceal principio de laobra:

«Exphicitlíber istequi dicitur Gramaticaprouerbiandi»(11:365.5[ M 148r]). No haynoticia

algunasobreel autor, ni sobreel copista.Lógicamente,el uso del romancevalencianoy los

datosdel colofón nos hacensuponerqueel maestroquela escribióerade estaciudado vivía

allí.

El códiceestácompletoy esmixto (cartáceoy membranáceo).El papel fue plegado

en cuarto. Las dimensionesdel folio son 288 x 202 mm. Constacada folio de 8 ó 9

puntizonesseparadosentre28 y 45 mm. Loscorondelesson rectosy estánseparadospor 5

mm. Hemosidentificadocuatrofiligranasdistintas,unade ellas, “carro condos ruedas”fue

localizadapor Valls i Subirá (cf 1980:118—20;186)en documentosde Vic en 1418 y

catalogadacon el número3528 en Briquet34(cf 1966). Lasotrasfiligranas, “arco” (a partir

del f 118), “montañas inscritas en un circulo (a partir del folio 129) o simplemente

“montañas”(ff 146 y 147), son de origen italiano (cf Briquet 1966:589)y se encuentranen

papelesde finalesdel XIV o principios del XV. En estemanuscritoaparecensobreun papel

más gruesoy acartonadoque el que veíamosen losff 1 a 117. Todos estosindicios,

especialmentela filigrana y lo anárquicodel formato (cf Valls i Subirá 1980:22 y Ruiz

~ Seguiremoscon fidelidad las pautasqueseñalaRuiz(cf 1988) paraladescripcióndecódices,aunqueadvertimosque el estudio codicológico no constituyeel fin de nuestrotrabajoy no pasade serunapartemásen la caracterizaciónformal de la obraquequeremosestudiar.

‘~ Aunqueel testimoniomásantiguoque conoceesteautor es el de un manuscritodePerpignan,del año 1429, posterioral de nuestrocódice.

Page 120: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 110

1988:66),nos llevan a pensarqueel soporteutilizado en nuestrocódicees papel de tipo

catalán.El pergaminose ha usadosolamenteen los bifolios exteriorese interiores de la

mayoríade los fascículos,parareforzar la costuray preservarmejor el papel (cf Lemaire

1989:26).Posiblementeseade piel de camero,porquepresentalas siguientescaracterísticas:

color amarillento,porosoy con múltiplesseñalesoleaginosas.

Por lo que se refiere a la composicióndel volumen, el manuscritotiene 148 folios

y doshojasde guardade papelfino a cadalado(11+ 148 + II). La numeraciónen el borde

superior derecho consisteen guarismos arábigos, escritospor una mano posterior, no

medieval,y en tintamásnegra. Losff13V y 73V estánen blanco,peroen el primerode ellos

haydibujadaunacruzamarillaenmarcada.Elf 105 tienecortadosuborde inferior, sinque

este deterioro afectea la cajade escritura.Igualmentedeteriorados,pero por efecto de la

humedad,estánlosfolios 26, 50—1,90—5, 98, 133, 136, 148. La fasciculaciónformuladade

modo sintético es la siguiente: 10 fasc. (148) = 8 octoniones (128), 1 senión(12) y 1

cuatemión(8), pero quizáse puedaver mejorde maneraesquemática:

8 octoniones 1 a 16 (1—16 y 8—9 membr.)

17 a 32 (17—32 y 24—25 membr.)

33 a 48 (33—48 y 40—41 membr.)

49 a 64 (49—64y 56-57 membr.)

65 a 80 (65—80y 70—73 membr.)

81 a 96 (8 1—96 y 88—89 membr.)

97 a 112 (97—1 12 y 104-105membr.)

113 a 128 (113—128y 120—121 membr.)

1 senión 129 a 140 (129—140y 139—135 membr.)

1 cuatemión 141 a 148

Esteúltimo fascículodifiere notablementede los otros, puestoque, de los 8 folios de que

consta,sóloel 146y 147 —los únicosquetienenfiligrana— son solidarios.Losdemás,o bien

no son solidarios, o si lo fueron cuando se compuso el codex, ahora están unidos

Page 121: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 111

artificialmenteo superpuestosmedianteel talón, lo cual nos impide determinarcuál fue la

constituciónque presentabanoriginalmente.

El folio de pergaminotiendeapresentarel ladopeloalexterior,peroestono siempre

es así,por lo que en algúncaso,al final y al principio de cadafascículo,no se guardala Ley

de Gregory.

Los reclamosestánconstituidospor las dos o tres primeraspalabrasdel fascículo

siguiente,colocadashorizontalmentea 20 ó 30 mm. pordebajode la cajade escrituraen el

vuelto al final del fascículoy en el ladode la derecha.Entre losff 80 a 81 y 140 a 141 no

hay reclamo. Quedanrestosde una numeraciónen el borde inferior derechodel recto de

muchos folios que consisteen una letra minúscula —una para cadafascículo por orden

alfabético- y un número romano (arábigosmedievalesen tinta más clara en el último

fascículo), como es frecuenteen los códicesde esta época (cf Lemaire 1989:65). En

bastantesfolios, en los quese encontrabamuy cercade la esquinainferior derecha,se ha

perdido,aunquetal vez no fíguraraentodoslos folios. En cualquiercaso, la numeraciónes

contemporáneaa la copia, si consideramosel tipo de letra empleaday que ésta debió ser

escritaanteriormenteal deteriorode las esquinas.Por la tinta de color másclaro se podría

pensarque fue numeradaal tiempoque se hicieron las correccionesen los márgenes.

Parael pautadose utilizó el sistemade rayadoconplumilla, pero-como en tantos

mss. de final del período medieval— sólo se ha marcado el recuadro de la caja (cf Lemaire

1989:106n.). En la tarea del trazado de lineas se ha usadotambién la técnica de la

perforación,puesencontramoshoradadoslos dos extremosde cadamargenen casi todaslas

páginas(en total 8 marcas)y en los cuatroángulosde la caja de escritura(4 marcas). La

perforaciónmuestraque se utilizabaun objeto, comoun compás,condospuntas,unade las

cualesservíaparaapoyar(dejandounaseñale inclusoperforandoel soporte)y la otra para

horadar. Se han perforadolos folios de dos en dos o de tres en tres, cuandoya estaban

dispuestosen el códice,no antesdel plegadoy la composición.

Sobrela organizaciónde la página,el númerodelineasoscilaentre52 (f 120’) y 36

(f 50’). La cajamide 180—190x 105—115 mm. Los márgenestienenlas siguientesmedidas:

izquierdo,ca. 30 mm.; derecho,ca. 60 mm.; superior,ca. 40 mm.; inferior, ca. 60 mm. Las

correccionesen forma de glosasestánen los márgenesizquierdoy derechode bastantes

folios e incluso sobre la línea, aprovechandoel espacioantesdel título (cf f 13’). La

Page 122: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 112

escriturade estasglosases de trazo mucho másfino y cursivo, y de color másclaro. En

nuestraedición hemosintercaladoestasporcionesde texto entrebarrasoblicuas(\ /). Para

la llamadade las glosasel copistasueleemplearlos signos# y A.

La escrituraescursivaaragonesadeprincipios del XV, peroen ellase dejasentircon

claridad la influencia de la bastardafrancesa,sobretodo en la caligraficidad, en la ligera

inclinación de las letras y en las —s finales semejantesa la B mayúscula(cf Millares

l983:212—3;217).No ofreceotras singularidadesque merezcanespecialatención,a no ser

las siguientes:los dostipos ded, una uncial con hastacasi horizontalhacia la izquierday

otra con el asta que se cierra hacia dentro formando un segundoojo; la t y la c, que

prácticamentese confunden; los dostipos de r, la normal y la redondahaciala izquierda,

típica de la cursiva aragonesa.La tinta es de color pardo oscuro, bastantefluida y no

sobresalede la cajadel renglón, excepto las grafíasb, f i larga, 1, q, s largay x. Es difícil

precisarsi en la copiaintervinieronvarias manos.Desdeluego, la escrituraen los últimos

folios es másclara y caligráfica, aunqueeste hecho puededeberseal cambio de soporte

(papel másgrueso),a un cambiode intrumento(un plumín mejorpreparado)o simplemente

al estadode ánimodel copista,ya que no se apreciandiferenciassustancialesen el trazado

de cadaletra, ni enel usodeabreviaturas,ni en loshábitosgráficos. Lascorreccionesen el

texto son de dos tipos, unasdel copista,queutiliza la líneahorizontalparatacharo el punto

inferior si se tratade atetizarpocasgrafías(normalmenteloserroresson de saltode igual a

igual o repeticionesde palabras,comopuedeverseen el aparatocritico de nuestraedición);

otrascorreccionesson posteriores,aquellasenlas quese intercalanglosasescritasal margen:

¿fue el mismo maestroo autor el que las corrigió? El caso es que no se hicieron

simultáneamenteal texto sinodespuésde queestuvieraconcluido, comopruebasuposición

en la página, el color másclaro de la tinta y el trazo más fino y cursivo de las letras. En

cuantoa los signos de puntuación,destacanlos siguientes:líneao líneasoblicuas(/ // /1/),

pausabreve;punto(.), pausafuerte; trespuntosy guión circunflejo(~:—), pausafuerte y final

depárrafoo capitulo;un trazogruesorojo o azul a principio depalabraindicaquecomienza

unafrase despuésde una pausa.

El manuscritocarecede otra ornamentaciónque no sea la de la letra con que se

inicia casi todoslos capítulos,y especialmentela primera letra del texto, la G de Gramatica

(M ír = 11:1.3).Estascapitalesson decolor rojo o azul, con un fondode columnasestriadas

y con volutas del tono opuesto.También en las iniciales de párrafo hay rojo y azul,

alternandomáso menosregularmente.Hastaelf 13V, en elqueestátrazadala cruzamarilla,

Page 123: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammat¿caProuerbiandi. Estudio 113

el iluminador utiliza estecolor para hacerlas manchetasde fondo a todaslas iniciales de

párrafo, títulos y primerasletrasde capítulo.Apartedeesto,hayun dibujo de carácterlúdico

de un burro en elf 74r, obra, posiblementede un poseedordel volumen(¡un alumno poco

aplicado!).

La encuadernaciónestá constituida por tapas rígidas de cartón rojo (305 x 209 mm.)

con un doblepero fino marcodoradoy cinconervios en el lomo. Entre losnervios 1 y 2 se

leeen mayúsculasdoradas:GRAMAT/PROVER/BlANDÍ.En los recuadros entre el resto de

los nervios se repite un dibujo floral tambiéndorado.

Carecemosde noticias sobrela fortuna del códice: antiguosposeedores,taller de

Valenciadondefue elaboradoy cómofue a parara los fondosde la BibliotecaNacional.

2. La lengua de la gramática

Antes de pasaral estudiodel contenidoes convenientequedigamostambiénunas

palabrassobrela lenguaque utiliza nuestroanónimoautor. No es un latín particularmente

interesante,puestoquetanto los hábitosgráficos como los rasgosde caráctermorfológico,

léxico o sintáctico son comunesa muchos otros textos latinos medievales.No obstante,

comentaremos,de entretodos, los mássignificativos.

a) Ortografía, Fonética y Fonología

En el vocalismo, ae y oe se escribensiempree. Se observacierta vacilación en

palabras como deriuatur / diriuatur, discribitur / describitur,en las quepor asimilaciónse

cierra la primerae en i. El cierre deo en u en bunum(cf 11:91.13) es un hechoaislado,tal

vez unaerrata.Por otro lado, muchaspalabrasde origen griego cony aparecenescritascon

i (sillaba,silemsis),e igualmente seda el casocontrario, lahípercorrección(ymo,por immo).

Hay prótesisantes— líquida en algún que otro caso(estacionem).

De las consonantes,podemosdestacarel fenómenode la palatalizaciónde t + yod>

c + yod en todoslos casos. En las geminadas,se producendos resultadosopuestos:la

Page 124: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandí.Estudio 114

reducción (gramatica,suplecio)y la falsageminación(opptimus,suppinus).También hay

reducciónde gruposconsonánticosen los siguientescasos:

mp>m/ n: prolemsis

gm> m: zeuma

th> t: Atenis (y tambiénultracorrección,como Cathone)

ch> c: scema (y al contrario:sich, tunch)

xs> 5: existens

Comose aprecia, la h era motivo de dudatrasconsonante,pero tambiénen otras posiciones:

istoris, ospitor (perohabundo),horapro nobis,anellat (pero exhorior), etc. La ausenciade

cargafónica se haceevidentepor los refuerzosque necesitaen palabrascomomichí o nichil.

Normalmenteel grupoph se transcribedirectamenteconf(filosofia).

Asimismoencontramosvacilacionesentresonoray sordaen atquisicionis, set (por

sed) capud o reliquid, que aparecencond o con t indistintamente.En menor grado sucede

con u y b (benenosa) y con c y s (senauipor cenaui): estaasibilaciónes habitual en todas

las gramáticasde la serieescritasen el áreacatalanoaragonesa.Entreb y p sólo sucedea

vecesen posición implosiva: abtito, abto.

Hay asimilación de la labiovelar en el grupo qu + u, que se resuelvecon las

siguientesgrafías:qu (sequntur),cu (secuntur),c (alico). Y, cómono, el fenómenocontrario

de hipercorrección,tambiéncongu: loqucio,qualida, loquale, leguator,neguaclonis.

Finalmente,la x > s en ocasiones,por ejemplo: escusantur.

b) Aspectosde relievede tipo léxico y morfosintáctico.

La lengua de la gramática que comentamoses la lengua de la escolástica.Son muy

frecuenteslas expresionesy fraseshechasconunafinalidad clasificativa,de orden,comoen

cualquiertratadotécnicode la época:adprimum,ad secundum,circaprimum,exquopatet,

ex predictispatet quod, nota quod,etc. A estamisma finalidad obedeceque en muchas

ocasioneslos términosse agrupenen duernaso en ternas:

expressus/ subintellectus

Page 125: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 115

uoce tantum / sign~ficacione tantum / uoce et sign~ficacioneinsimul

precedenti / subsequenti

a parte ante/ a partepost

conuenitcum/ d~/fert a, ab

stricte, proprie / large / largissime

superius,supra/ inferius, mfra

En compuestos,derivados y neologismosse advierte Ja influencia de la Dialéctica:

metaphisicales, s uppositalis, sincategoreumatice, essencia, etc...

En el planomorfológico, merececomentariola vacilaciónquepresentael génerode

algunaspalabrascomosuperlatiuusopossessiuusquetan prontoapareceen nominativocon

—us como con —um. Algo similar sucedeen istud/ istum y aliud / alium. Bastardas(cf

1951:17) explica este fenómeno apuntandomás que hacia un cambio de género del

sustantivo,hacia la neutralización—que en vulgar ya se dio siglos antes—de los usosdel

nominativoy acusativo;de ahítambiénerratasdel tipo Catholicon{em}dicit (cf 11:266.25).

Otro rasgomorfológico, de carácterdiferente,es la utilización indistintade sum o fui para

las formasno sintéticasdel perfecto.

El anónimogramáticose sirve en infinidad de ocasionesde los impersonales,sobre

todo en perífrasiscon los auxiliaresdebet,potest,tenetur,uult, uidetur, habet + infinitivo

pasivo(conuení,resolui, construi,fieri, etc...).Sólo contadasvecessustituyeel impersonal

por la primerapersona(adprimumdico...)o en plural (nos debemus...).Por otro lado,abusa

de las formasnominalesdel verbo,comogerundiosy gerundivos,y de los nombresverbales

en general, con usos que no son desconocidosen el latín de la Edad Media: sumendo,

exempl~ficando(por un participio presente),causa+ —ndi, ad + —ndum, —bilis + régimen,etc.

Se recurreal infinitivo paraevitar un sustantivoabstracto(estdicere... ), y en estesentido,

destacala construcciónnatum (o aptum)+ infinitivo pasivo.

De los pronombres,lo más relevantees la utilización que se hace de talis como

catafórico~sin valorcualitativoy correlativo, función, no obstante,frecuenteen latín tardío.

Otro deictico, el hocnominativoo acusativoneutrosingular, esempleadomuchasvecesen

lugar de unafrase entera(como en catalánel enclítico —ho).

Page 126: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¡andi. Estudio 116

Como en el resto del latín medieval,se extiendeel uso de las preposicioneshasta

llegar a crearsefrasesprepositivas:exui, exnatura, respectu,racione,permodum+ genitivo;

mediante+ ablativo. Asimismo,se crean frasescon sentido adverbial:per ordinem,per

consequens,adsimilitudinem. He aquíalgunasotras construccionesdeverbo conpreposición

que se repitena lo largo de la gramática:

pertinet + ad

diuiditur + in

regere+ de

componitur + cum

requiritur + ad

Sobre los casos,apartede aquello a lo quenos hemosreferido, mereceatenciónel empleo

frecuentede ad con acusativoen lugar de dativo. Destacatambién, por el alto número de

vecesque aparece,la construcciónde adjetivo derivadoen —iuus, —a, —umo —bilis, —e ~

genitivo.

Paraterminar,digamosqueen la coordinacióny subordinaciónnuestroautorrevela

las mismaslimitacionesque el restode los autorestécnicosde la época.En las oraciones

disyuntivashallamosmásvariedadde conjunciones,perose utilizan casi aleatoriamente:uel

aut, seu, siue; asimismo,en lasexpletivas,queson habitualesen estetexto y van introducidas

por adverbioso frasesadverbialescomoscilicet(y uidelicet)o id est(inclusoconplural, lo

que indica un grado considerablede fosilización o adverbialización). En la oración

completivacasi siemprese empleaquod e indicativo. Estees,por Otro lado, el modo más

frecuenteen las interrogativasindirectas, en lugar del subjuntivo, pero no de manera

exclusiva. Para introducir causales,las conjuncionesson quia, quare (especialmenteen

interrogativas),eo quod, eo quia, ex quo; y con menosfrecuenciaunde e inde. Para las

comparativasestareservadout. Finalmente,la subordinacióntemporal se expresapor cum

y quandocon indicativo,estaúltima construcciónmuy típica de la sintaxislatina medieval

(cf Bastardas1951:193).

Page 127: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 117

VIII. ESTUDIO DEL CONTENIDO LINGUSTICO Y GRAMATICAL DE M

1. Introducción: definición de Gramáticay división

La grammaticaprouerbiandideMes la únicade todaslas de sugéneroquededica

un epígrafeenteroy tan extensoaestascuestionespreliminares.Lasfuentesqueel autorha

utilizado son muy diversas,por lo que se infiere que ésteno era un simplecompiladorde

teoríasgramaticalespreocupadopor lograr unasíntesisútil desdeel punto devistadidáctico,

sino un auténticoerudito,buen conocedorde la tradición escolástica.

El texto comienzaconla conocidadefinición de GramáticadePedroHelías:«arsuel

scienciarecte loquendí, recte scribendi, recte que scripta sunt pronunciandi»,que esta

tomadadel libro tercero del De Nuptiis Philologiae et Mercurii de Capella y de las

Etymologiaede Isidoro. En estadefiniciónya ha quedadoexcluido el conceptoantiguo de

“arte de interpretar los poetas”. Las palabrasadicionales:«et est origo et fundamentum

omniumaliarum scienciarum»,basadasen Isidoro y en Casiodoro,acompañanen muchas

gramáticasa la definición de PedroHelías desdeel siglo XíII, cuandoel Ars Grammatica

consiguedesplazardel primer puestodel Curriculum a la Lógica (cf 1:11.5.).

El desarrollode la definición de Pedro Helias va a servir a nuestroautor para

introducir su teoría sobrela división de la Gramática.Segúnél, en «recte loquendí, recte

scribendi, rectepronunciandi»se hallan implícitas las cuatro partes tradicionalesque ya

observóPrisciano: littera, syllaba,dictio y oratio. Así, recteloquendíse refiere al concepto

expresadopor el lenguaje,el cual, dependiendode si es simple (intellectumsimplex:un solo

concepto)o compuesto(intellectumcompositum:variosconceptosrelacionadosojuicio) atañe

aunapartede laGramática,la Etimología,o a otra, la Diasintética.El rectescribendiestaría

relacionadocon la Ortografía,cienciaque enseñaa escribircorrectamente,perotambiénal

estudiode la letra en cuantounidadmínima gramatical.En estesentido,la “Ortografía” se

ocuparíade un aspectomásamplio: no sólo de la forma de la letra, sino tambiénde su

significado,lo que nospermitiráestableceruna relación,seruatisseruandis,entrelo queel

autor concibecomo Ortografiay lo que ahoradenominamosFonología.Por último, recte

pronunciandihayque interpretarlocon respectoa la Prosodia,partede la Gramáticacuyo

objetoes la sílaba.

Page 128: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¡andi.Estudio 118

AunquePedroHelías no lo dice expresamente,ladivisión anteriorprocedede Hugo

de San Victor, que a suvez la deducede Prisciano(cf Thurot 1964:131—2).Los nombres

de Ortografía,Prosodia,etc. aparecenya en todaslas gramáticasimportantesdel siglo XIII

en adelante,como el Graecismuso el Catholicon.Tampocoes original la división entre

intellectum simplex y compositum que, segúnThurot (cf 1964:132—3),se encuentraen una

glosadel Graecismus.Muchostratadosmodistasdel XIII la hacensuya.En nuestroaparato

de fuentesy testimoniosrecogemosun pasajeparalelode Sigerio deCortraco(cf 11:1.14—17)

para ilustrar las semejanzasentreestaclasede textos.

La segundadefinición que introducenuestrogramático,másbrevey sencilla, sí es

original. En ella se contiene la cuádrupledivisión de la Gramática,pero presentauna

variedad interesante:la atribucióna la Prosodiadel estudio del tiempo y el acentode la

dicción. La sílabay la letra, segúnestateoría,son objeto de la Ortografía.La Etimologíase

ocupa, pues,de la vertiente gnoseológicade la dicción, es decir, de la adecuacióndel

lenguaje al pensamientoy a la realidad (de ueritate omníum partium orationis). La

Diasintéticatienecomo objeto, finalmente, las leyes de la construcciónde estasdicciones.

Laspalabras«in seetabsolute»(cf 11:1.33)nos llevan apensarque, en la mentedel autor,

la Etimologíaabarcael aspectoque denominaríamosformal, inclusoparadigmático,de la

dicción y la Diasintéticael aspectofuncionaly sintagmático(cf Lozano 1992a:73).

Al final del capítulo,antesde empezarel estudiodecadaparte,segúnla división de

Prisciano(littera, syllaba, dictio, oratio), no se pasade largo la otra gran corriente de la

tradición gramatical medieval, la de Donato, cuya concepción del Ars presumíauna

articulaciónen torno a tres grandespartes:Preceptiva,Permisivay Prohibitiva. En el Ars

inaior no figuran expresamenteestosnombres,pero los comentadoresde Donato llamaron

asíalo que es un hechoen la obradeese gramático.En cualquiercaso,el maestrode Mse

limita a mencionarlo(cf 11:3.20—26)y no vuelvesobreel asunto.

Finalmente, hemosde decir algunaspalabrasacercadel esquemade las artesy

cienciasquepresentael anónimoautor parael Curriculummedieval.Hemosvistocómoeste

capítuloconstituyeunaoriginalidaden la tradiciónprouerbiandi,aunquese tratade doctrina

aceptadadesdeMarcianoCapellay loseruditosquediseñaronelplandeestudios.La división

que ofrecenuestroautor es la siguiente(cf 11:2.1—3.11):

Page 129: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 119

ArtesLiberales

Triuium (Grammatica, Dialectica, Rhetorica), Quadriuium (Geometría,

Arítmetica, Musica, Astrología).

Artes Mecanicae

Lan~ficio, Armatura, Agricultura, Nauigatio, Venatio, Medicina,

Architeatrica.

De cadaars se da unadefinición escuetade carácteretimológico, cuyaprocedencia,como

se observaenel aparatode nuestraedición,es muy diversa.A estasdefiniciones,siguenunas

palabrassobresuobjeto.

2. Partesintegralesde la oración

Segúnlamayoríade lasgrammatícaeprouerbiandi(cf u. gr. 11:18.6sq.;G IV R IV),

la constructiose puedeconsiderardesdeel punto devistadesuspartessubjetivas(modalidad

de la oraciónyaconstituida),quenos permitedistinguir entreoratio indicatiua, ímperatiua,

coniunctiua, y suspartes integrales,que son propiamentelos constituyentesbásicosde esta

oraciónen suconjunto (partesex toto orationis).

Laspartesintegralessondedos tipos,remotae(líttera, syllaba)ypropínqua(díctio>.

Solamentela dictio puedeexpresarun concepto,es decirtenersignificado semántico.De

acuerdoconel modo en que expreseestesignificadoo modussign~ficandi, la dicción será

nomen,pronomen,uerbum,particípium, aduerbium,praepositio,coniunctio o interíectio3>.

Cadauna de estasocho posibilidadeses lo que se conocecomopars orationis en sentido

propio.

Estees el esquemaexpositivode Prisciano,que retomanuestragramáticaa través,

sobretodo, del CatholicondeJuande Génova.Naturalmente,Priscianono hablabade modos

de significar, sino que fueron los gramáticosespeculativosmedievaleslos que dieron

consistenciateóricaa esteantiguodebatesobrelas partesde laoración,y de ellos bebenel

~ Remitimosal capitulo1:11.5. dondetratamoslospresupuestosbásicosde la Gramáticamodista.

Page 130: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaucaProuerbiandi.Estudio 120

Catholicon y las otras gramáticasnormativasapartir del siglo XIV. Decíamos,pues,queen

la exposiciónpriscianeay en la de A’I¿, se comienzadesdelaspartes integralesremotaey se

llega a la oratio constructa.En nuestroestudio,seguiremosestemismoorden:

A) La líttera. En M no se dice nadanuevoacercade la letra. El autor se limita a explicar

sintéticamentela doctrinade Prisciano,con los maticesy la terminologíaque resultade la

adopción de presupuestosde la Grammatica speculatiua. De estos,tal vez sea el más

interesante—no el másoriginal— el quepermiteunadivisión de littera en sentido“esencial”

y en sentido“accidental”. Bajo tal distinciónsubyaceuna ideaafín a la que la Lingúistica

actual aplicaparadiferenciarentrefonemasy alófonos.Cada“letra” (entendiendono sólo

el signoortográfico, sinoel “elemento” —uoxopronuntíatio—,comose afirmaen Prisc. 1,4;

1,6) se distinguede los demáspor sumodusproferendi,que segúnRoberto—¿Kilwardby?—

«reponit i~sam litteram sub specíe littere» (cf 11:4.17—18).El modus proferendíimplica que

en la letra se den unas característicassimilares a las que definen los fonemas: mínimo,

individual, indivisible, distintivo36. Por otro lado, cada letra está sujeta a variaciones

accidentales,que no provocancambiosdistintivos y equivaldrían,en consecuencia,a las

diversasrealizacionesalofónicasde un fonema. Si seguimosa Roberto,estasvariantesse

denominansecundumaccídens y dacomo ejemploel tempuscorreptumuelproductum(cf

11:4.20-21); si seguimosa Juan de Génova, las variantesse llaman accidentales y son:

pronuntíatio,correptio,productio, aspiratio, leuitas, liquescencia,duplicitas, inmutacio et

transmutacio (cf 11:6.34—7.2).

Seríaimportante,enestesentido,subrayarla aparicióndetérminostécnicos,algunos

de los cualesya fueron acuñadospor losgramáticosespeculativos.La terminologíatécnica

es unapruebaclaradel fuertesoportelinguisticoquesustentaestetipo detextos.El siguiente

esquemanosfacilita unavisión comparativade talesconceptosy de la relación entreellos:

36 El texto deMa continuacióndel de Robertocontinúaasí: «et sic dicitur indiuídua,

quia sí diuideretur non esset littera, quia non remaneret eiusdem specíei».

Page 131: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatíca Prouerbiandi. Estudio 121

Def dePrisc. y M: littera = uox terminus

Accidentessegún

Prisc. y resto: nomen

figura (propio de la littera scripta)

potestas(propio de la littera uocalis o elementum)

SegúnBaco: figura = protractio

potestas= pronuntiatio

Según Robertus (potestas)

secundumforma = secundummodum proferendí

secundumaccidens

SegúnCathol.

y otros: potestas

essentialís/ substancíalis

accideutalis

Por lo demás, hay una casi total coincidencia entre la doctrina de las grainmaticae

prouerbiandi en general, y M en particular, y la de los gramáticosanteriores. Sólo en

pequeñascuestionesprecisasse observandivergencias,por ejemplo, en la enumeraciónde

las letras, nuestro autor no distingue entre c, k y q frente a otros, segúnThurot (cf

1964:137); o en la división de las liquidas, dondePriscianoy Donatoincluyen en un mismo

grupo 1, m, n, r y s, frente al autor del Doctrinale,que sólo consideracomo liquidas a 1 y

r (cf Doctr. 1588).

Por último, se echade menosen M la descripcióndel sonido de cadaletra, como

ocurre en Prisciano(cf 1,12-49) y en muchasgramáticasmedievales.

B) La syllaba. Siguiendo al gramático de Cesarea(cf Prisc. 11,1), la pars integralis

inmediatamenteposteriora la letra es la sílaba,unidadno significativacompuestade letras

Page 132: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 122

(comprehensio litterarum). El autor de la gramáticaaprovechaesteepígrafepara exponer

someramentealgunasnocionesde Prosodia,perode la mismamaneraquePriscianopasade

largo sobre este tema, nuestro anónimo gramático deja sin tratar cuestionescomo la

acentuación,las pausas,la cantidad, la modulacióno la entonación,queestándesarrolladas

en otros tratadosmedievales(cf Thurot l964:399sq.).

Téngaseen cuenta-como hemosdicho másarriba— que en la definición breve de

Gramáticaque da el autor de M, la Prosodiaestá relacionadacon el tiempoy acentode la

dicción, no con la sílaba,de la quecontinúaocupándosela Ortografía(cf 11:1.31).Lo que

caracterizaa la sílabaes la unidadde letrasbajo un mismo acento,peroa nuestrogramático

le preocupa,comoa Prisciano,la comprehensio,no el acento,o —lo que es lo mismo-cómo

varias letrasforman unaunidaddistintacarentedesignificado.Por eso,abordaseguidamente

los diptongos,que Priscianohabíatratadoen el capítulode la letra.

La definicióny etimologíade diptongono procedede Prisciano,sinode la tradición

prouerbiandi a partir de una definiciónde Juande Génova(cf Cathol. 1, lVa). En cualquier

caso,el fondo de la doctrina es similar al del autorde las Institutiones37.Se aceptaen la

práctica que hay cuatro diptongos latinos: au, eu, ae, oe, y dos griegos: ay y ey (cf

11:7.30—8.1). Es curioso el hecho de que el autor asumaestateoría y no diga nada, sin

embargo,de la pronunciaciónde ae y oe, que él o su copistatranscriben—y por ende,

pronuncian—siemprecomo e. Otrosgramáticos,comoPedroHelías,si dan unaexplicación

(cf Thurot 1964:140)38.

Los accidentesde la sílabaprocedenigualmentede Prisciano,en el mismo orden,

excepto las definicionesque coincidencon las de Pedro Helías y Juan de Génova (cf

II:8.4sq.).

~ Prisciano afirma: «diphthongi dicuntur, quod binos phthongus, hoc est uocescomprehendunt».

38 La explicación más sorprendente,sin embargo, es la del autor de otro texto

prouerbiandi, la gramática que llamamosN, porque defiende la ortografía clásica deldiptongo,peroen el manuscrito(tal vez por culpadel copista)todaslas vecesquetendríaque figurar ae y oe aparecee: «sed alie due, scilicet ae et oe solebantscribi, non tamenpronuncian: caelum, foedum; modernisuero temporibus,propter cleros ydiotas, nequescribuntur,nequepronunciantur,nam ignorantessicut inueniebant,sic legebanto(cf N 3’).

Page 133: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 123

Finalmente,comosucedeen el capítulode la letra, se echaen falta una descripción

detalladade los tipos de sílabas(cf Prisc. 11,2—13).

C) La dictio. La teoríagramaticalsobreladicción es plenamentepriscianea,aunqueunavez

más, en su elaboraciónhallemoselementosmedievales,como en la interpretación de la

definición, dondese recurreal métodoescolásticode clasificaciónsegúnlas conveniencias

y divergencias,del que resultael siguienteesquema:

Partesintegralesorationis

Remotae (no significado)

littera: mínima, indivisible, distintiva.

syllaba: unión de letrasbajoel mismo acento.

Propinqua(significado)

dictio: unión de sílabasqueexpresanun conceptomental.

La reelaboraciónprouerbiandise apoyafrecuentementeen conceptosde la Lógicay así se

aprecia en la segunday terceradefinición de dictio, de la que Thurot ofrece algunos

testimoniosparalelos,comouno de PedroHelías (cf l964:lSosq.).Estegramáticoabunda

en las diferenciasentrepars integralis yparsorationisentendidacomomodussignflcandi.

Solamentela dictio es pars orationis propiamente,ya que es la únicaque puedeexpresar

conceptus animae de cualquieradelos ochomodosde significar. El fundamentode estasdos

definicionesno es morfológico, sino semántico:es la imposiciónde significadolo que hace

que una dicción seapars orationis (los rasgosmorfológicosse utilizan en el nivel de la

oratio constructa, para garantizar la congruitas de la expresión, pero no son criterios

definitorios).

Además,el autor deMexplica cómo mediantela imposición del significadouna

parteintegranteno significativapuedesubordinarsea un conceptoy llegar asignificar (cf

11:9.2—9). En tal caso,se trataríade unaparsdictioni equiualens,la cual significa en virtud

de estaequivalencia.Del mismo modo, una dicción aislada,si se subordinaa conceptos

compuestoso juicios, equivale a una oración. La teoría arranca de un texto de las

Institutiones Grammaticae (cf Prisc. 11,15), donde hay un ejemplo que se copiará

reiteradamentealo largo de la Historiade la Gramáticamedieval:quidestsummumbonum

Page 134: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio 124

in hac uita?Honestas.La dicción honestas,por sí mismasólo significaun conceptosimple,

pero en estecasoaparecesubordinadaa una oración, sentenciao conceptocompuestoen

virtud de una figura llamadaeclipsis.Por tanto, honestas equivaleahonestasest summum

bonum.

D) La oratio. Finalmente,se llega al nivel de la oratio o constructio. Se aceptacomoválida

ladefinicióndePrisciano(cf 11,15): ordinatiodictionumcongruamsententiamperfectamque

demonstrans.De nuevoes el criterio semánticoel que prevalece;sin embargo,a lo largo de

laexposiciónsetransluceun esfuerzopor hacerdependerel significadode la forma. Así, no

bastaque hayaunasucesiónde dictiones paraque hayaoratio. La oraciónparaser tal debe

ser congrua, y la congruitasdependede que cadauna de las dictiones constructibilesse

ordenendemodogramaticalmentecorrecto.En definitiva: no bastaque laoratio expreseuna

sentencialógica (criterio semántico),pues hace falta también que haya gramaticalidad

(criterio morfosintáctico).

Por eso, las dos definicionesqueel autor ofrece acontinuaciónde la de Prisciano

(cf 11:12.9—27) solamentetienen sentido como complemento de las dos definiciones

equivalentesqueencontramosenel capítulodela dicción(cf 11:9.9-34).Es ésteprecisamente

el motivo por el que el gramático pasade inmediato a tratar por separado las notas

característicasde la definición de Prisciano (cf 11:13.3—15.Io), como hace también el

Catholicon y el resto de las prouerbiandi. La oratio puede ser, en cuanto a sus partes

integrales:

a. congrua/ incongrua

b. perfecta/ imperfecta

La primera notase refiere-como hemosvisto— a la gramaticalidady la segundaal sentido.

Ambas,congruitasyperfectio,tienenvalor de causanecesaria,pero laperfectiose prestaa

un tratamientomásflexible (cf II:14.8sq.), puestoqueacabamosde decirque unaletra, una

sílabao unadicción, si se subordinana un conceptocompuesto,puedenllegar a significar

una sentencia,de maneraque hay oracionesque al carecerde algún constructibile son

formalmenteimperfectas,pero puedengenerarsentidoperfecto.

Otra división de la oratio, queno dependede susconstituyentesintegrales,sino de

lo queahorallamamosmodalidadde la oraciónyaconstituida,es aquellapor laque elautor

Page 135: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 125

distingueentreoracionesindicativas,imperativas,optativasy conjuntivas(cf 11:13.31—34).

Todaslas gramáticasde tipoprouerbiandi recogenestadivisiónde Prisciano,pero ninguna

elaboraun desarrolloulterior.

Por el contrario,es objetodeestudiodetalladolas especiesde construcciónrespecto

a la transitividaddel acto expresadoen la sentencia.El autor partede Doctr. 1370sq. y a

continuacióncompletala exposicióncon las variantesde PedroHelíasy el Catholicon(cf

II: l6.l3sq.), que son los maestrosque mejor y más sistemáticamentedesarrollanesta

doctrina.Paratodosellos, la construcciónpuedeser transitivao intransitiva. Dentro de las

transitivas,algunosdistinguenlas transitivassimplesy las retransitivas;y dentro de las

intransitivas,las intransitivassimplesy las recíprocas.

3. El régimen

Una vez completado el estudiode laspartesintegrales,que culmina con los tipos de

construcción, nuestro anónimoautor aborda el tema del régimen de estaspartes de la oración,

que contempladosaspectos:el conceptode rección y el régimen de cadaparte.

A) Conceptode rección. El término regerees de creación medieval.Aunque comentaLozano

(cf 1992a:60)que estapalabra estádocumentadauna vezcon esesentidoen Servio, lo cierto

es queno vuelvea aparecerhastala épocadeAbelardoy Hugode SanVictor. En los libros

XVII y XVIII de su Gramática, Prisciano había hablado de “exigencia”, pero no de

“regencia”,y sin que su teoríapasarade ser un simpleesbozo.

Hay que esperara PedroHelias paraver el comienzode unaelaboraciónsistemática

y seriade unadoctrinade la relación de rección entrelos constituyentesoracionales.Según

Thurot (cf 1964:239),regerese diría metafóricamentede aquelladictio quedeterminaa otra

obligándolaaapareceren la construccióncon unaconfiguración gramaticalconcreta.Esto

es lo que se deducetambiénde las dos o tres definicionesque ofrece nuestroautor. Como

se observa,estamostratandoun temasustancialen la Historia de la GramáticaLatina, pues

por primera vez se elaboraunateoría sintácticano basadaen la significación,sino en las

peculiaridadesmorfosintácticasde cadadicción.

Page 136: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiand¡.Estudio 126

La determinaciónde la que se hablaes —segúnPedro Hispano(cf II:l9.losq.)— ad

perfectionemsuae constructionisy no suae sign~cationis. Todo ello quedapuesto en

relacióncon lo quearribase comentabaacercade laconstructiocongrua.Efectivamente,en

estaconstrucciónel régimenes correcto, independientementede quelaoracióntengasentido

lógico. Una consecuenciade esta ideaes la quesugiereel propioPedroHispano,citadopor

nuestroautor: enla adjetivación,adverbializacióny aposiciónno se darárelación derección;

es decir, en la frase homo currit podría aparecerun adjetivo albus que aportara una

concreciónsignificativa,perono haríamáscongrua laoración,por lo queaquíno se hablaría

de rección, sinode otro tipo de determinación(por ejemplo, significativa).

Además,es la dictio regenslaquequedadeterminadapor ladictio recta, si seguimos

a Pedro Hispano, que a su vez se basaen Pedro Helías. En este punto hay algunas

discrepancias,porquelos gramáticosde estaépocano se ponende acuerdosobrequiénrige

a quiény quédiferenciahayentreregir y determinar(cf Lozano 1992a:77—8).El maestro

autor de M, como casi siempre,ostentaun posiciónecléctica, intentandouna síntesisde la

tradiciónanterior.Paraello, empiezapor enumerarlaspalabrasqueutilizan otros gramáticos

parareferirse a regere.Esteelenco no es original, ya que Thurot (cf 1964:243) cita dos

opúsculosdel XIII en los que se dice máso menoslo mismo39:

exigere = regere,referido a la relación verbo-supósito.

determinare= regere,relación adverbio-verbo;verbo-participio.

seruireo deseruire= regere, relación preposición-caso.

Otros sinónimossonuelle o requirere.

Por último, el autorcomentalos tipos de rección, peroparallevar a caboestaclasificación

sí queempleaun criterio semántico.Sabbadini(cf 1920:7—8)criticó la falta de coherencia

que suponíamezclarlos ámbitosgramaticaly lógico, pero la Gramáticamedieval aún no

estabacapacitada,comotampocola del Renacimiento—al menoshastael Brocense-,para

sacudirseestacarga.Y así,se dice queel tipo de rección dependedel signifícado,bien de

la dictio regens(por ejemplo, manusPetri, genitivo ex ui partis), bien de la dictio recta

(anulusauris, genitivo exui materialis). Thurotaseguraquetodaestateoríaya se encuentra

plenamentedefinida en laépocade PedroHelias (cf 1964:244sq.).

~ En otras obras,como el Verbiginale, se emplean con este sentido más de veintevocablosdistintos(cf Pérez1990:73).

Page 137: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerb¡andi. Estudio 127

B) El régimen de cadaparte.La tradición prouerbiandirecogedel Catholicon la doctrina

sobrecuálesson las partesregentesy las partesregidas:

partesregentesetrectae nomen,pronomen,participium.

partesregentesetnon rectae uerbum,praepositio,aduerbium.

partesnecregentesnecrectae coniunctio, interiectio.

No todoslos gramáticoscompartenestadoctrina,por ejemplo, nuestropropio autor habla

pocomásadelantedel régimende la interjección.

A continuación,setratael régimendecadacaso.La primeradistinciónqueconviene

teneren cuentaes lade régimenpropioy porfigura. Esteúltimo seestudiaráen los capítulos

referentesalasconstruccionesfigurativas.Thurot(cf 1964:250)aportatestimoniosanteriores

a la tradiciónprouerbiandi,comoel de la glosaAdmirantes,comentarioal Doctrinale, que

datadel siglo XIII.

El nominativoestáregido por el verbo en virtud de la personao por su naturaleza

intransitiva(ex ui personaeuel exnatura intransitionis), segúnThurot (cf 1964:251).Tal

vez, estadoctrinaprocedade Prisc. XVII, 14.

El genitivo, siguiendoal autor de nuestrotexto (cf 11:21.lsq.), se rige por varios

modosqueestánenumeradosy conejemplosen el Doctrmnale.Denuevopareceque todo se

basaen Prisciano(cf XVIII,6-39; XVIII,135—6), aunquela terminologíaex ui y exnatura

es, lógicamente,posterior.

Lo mismosucedecon los otros tres casosoblicuos:dativo, acusativoy ablativo. El

autor remite a los versos correspondientesdel Doctrinale; sin embargo,los ejemplosy la

terminologíaprecisa(ex ui effectus,ex ui causaeformalis,etc...)estáncasi al pie de la letra

en el Catholicon.Comoseobserva,la explicacióndel significadopor el queoperala rección

es delaya metafísica,resultadode la influenciade la Gramáticaespeculativaenla Gramática

escolar. El siguiente ejemplo (sobre la naturalezadel régimen del dativo) ayudaráa

comprenderen queconsistíala elaboraciónmedievala partir de Prisciano:

Page 138: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 128

Prisc. XVIII,24 11:21.4—5

Huiuscemodiautemconstructiones,id est Datiuus regitur ex diuersis naturis:

quae datíuo adiunguntur tam nominum aliquando enim regitur ex natura

quam uerborum, adquisitiuas Graeci atquisicionis.

uocauerunt.

Finalmente,acercadel vocativo, el autor se limita a enumerarlastres grandescorrientesde

opiniónen bogadurantela Gramáticamedievalsobreestetema, sin tomarpartepor ninguna

de ellas. De las tres tenemostestimoniosanterioresa la Grammaticaprouerbiandi, tal y

como figura en el aparatode la edición:

*Hay quienespiensanqueel vocativoestáregido por lasegundapersonadel

verbo (uocatiuussupponens).Es unaopinión que el autorde M considera

antigua, aunquenosotroshemoshallado un locussimilis del siglo XIV en

unagramáticacon glosasen francés(cf Thurot 1964:273).Tal vez sea

antigua—o anticuada—dentro de la propia tradiciónprouerbiandi.

*Otros, representadospor Pedro1-lelías y Bacón, defiendenla posturadel

régimen de la interjección o (cf Thurot 1964:273), llamado también

uocatiuus a partepost(cf Lozano 1 992a:97).

*La terceraopinión,de JuanBalbo de Génova,sostenidapor laautoridadde

Priscianoendos textos,es queel vocativoes absolutoy carecederégimen,

lo que le diferenciadel nominativo. Posiblementeestaera la teoría más

extendidaaprincipios del XV y, aunqueel autor deMno la apoyade modo

manifiesto,se inclinahaciaella, porqueaduceargumentosque desautorizan

a las otrasdos.

El régimenes la única referenciaen toda la gramáticade Ma los casosde la declinación.

Sólo en el capítulo del pronombrehabrá lugar para una escuetareflexión acercade las

desinenciascasuales.Estaausenciade consideracionesmorfológicasnos conducende nuevo

a la ideade queel alumno ya habíaestudiadola morfologíay conocíalas declinaciones,y

de que la Grammaticaprouerbiandi,en consecuencia,leenseñaríaúnicamentelo relativo a

la compositioy la constructio.

Page 139: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbíand¡. Estudio 129

4. El nombre

4.1 Nombres propios y apelativos

Paracomprendercuál es el tratamientoqueda nuestromaestroal temadel nombre,

tenemos que acudir primero a su fuente principal, Prisciano. En las Institutiones

Grammaticaese ofreceunadefinición quedejael terrenoabonadoparaque losmedievales

apliquenlos conceptosescolásticosdesubstanciay accidente,cualidad,etc. El nombrees lo

quesignificay atribuye la cualidada cadasubstancia,tanto corporalcomo incorporal.De la

propia definición se sigue un corolario (cf Prisc. 11,22—4): hay, al menos, dos tipos de

nombres,los quesignifican qualitas communis(apelativos)y los que significan qualitas

propria (propios).

Priscianodistingue los siguientesaccidentesdel nombre: species,genus,numerus,

figura y casus.La mayoríade losmaestrosde la épocasigue,sin embargo,a Donato,que

añadea estosaccidentesla qualitas y el gradus,y excluye la species.El autorde nuestro

manual,sin entraren estadiscusión—evitandohablarde accidentes—,trata la cualidady el

grado como modi sign~ficandi (II:25.ssq.; 11:49.22—23;11:54.1—8), puestoque los modistas

habíandefinido losaccidentessegúnunosmodí sign~ficandiaccidentalespeculiaresde cada

partede la oración(cf Thurot 1964:167—8).

SigamosconPrisciano.Estegramáticodivide los nombres,tanto apelativoscomo

propios, en principalesy derivativos. Para los propios de persona,además,añadeuna

clasificación con ejemplos,que luego adaptaráPedro Helías, de praenomen, cognomen,

nomeny agnomen.Dentrode los apelativos,diferenciamuchasespeciesen cuatro grupos,

de los cuales—advierte- los tres primeros son comunesa los propios: 1) corporaliá ¡

incorporalia, 2) homonyma/ synonyma,3) adiectiuum, ad aliquid dictum, relatiuum,

infinitum, etc... 4) patronymicum,etc... Estasdivisiones son aceptadasen la grammatica

prouerbiandital y comofiguranenPrisc. 11,26-7,peromientraséste sedetieneparaanalizar

las característicasde cadaespecie(las tres primerasclasificaciones,en el libro II,28sq.; la

cuarta,hastael libro IV; el resto de los accidentesy su descripciónmorfológica, hastael

libro VII), el anónimoautorde M sólo se entretendráen las especiesque le interesanpara

“proverbiar” (11:26.1-6):

Page 140: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammarica Prouerbíandi.Estudio 130

Speciesnominis de quibus hic specialiter intenditur pro materiis prouerbiandi

gramaticorumsuntdecem,scilicetproprium,appellatiuum,substantiuum,adiectiuum,

relatiuum, antecedens,positiuum, comparatíuum,superlatiuumet uerbale; sedde

nomineuerbalipostnaturampartícípíorumdetermínabitur,quíanomínauerbalia

rnagnam conuenientiahabent cum participiis. Et ideo, de istis per ordinem est

agendum,et primo de nomineproprio.

Restaestudiarel nomensubstantíuum,incluido en el elencoal que nosacabamosde referir

y del que Priscianono habla. Cierto es que el gramáticode Cesareano llega acalaren la

distinción substantiuum¡ adiectiuum,que segúnThurot (cf 1964:165) tomarácuerposólo

apartirdeAbelardoconfundamentoteóricode carácterfilosófico—gramatical.Peroen Prisc.

11,25 ya se apunta tal distinción y la tradición medieval debió beberde estepasaje.Ello

permitió a nuestroautor definir el nomensubstantiuumcomoapareceen 11:33.2—3:

Nomen substantiuumest nomen sign~ficatiuumper modumper se stantis uel

subsistentis,ut homo ue/ albedoet huiusmodi.

En el texto de nuestragramáticase advierte,pues,unapreocupaciónpor conciliar la teoría

priscianea con la metafísica escolástica.Así, cuando Prisciano dice que el nombre:

«unicuiquesubiectorumcorporumseurerumcommunemuelpropriamdistribuitqualitatems>

(cf Prisc. 11,22), el gramáticode Maclaraquepor subiecta corpora debemosentenderlas

cosasmaterialesaprehensiblespor los sentidos,frentea las res, quees la realidadinmaterial

sólo aprehensiblepor el intelecto. No está de másla puntualizaciónen un autor comoel

nuestro,quedeseamantenersedentro de la ortodoxia tomista en unaépocaen la que la

Filosofía estáteñidade nominalismoescéptico.No obstante,estadistinción ya se puede

encontraren Ebrardode Béthune(cf Graec. XII,327sq.).

En la mismalíneamodistase inscribela especulaciónsobrelas manerasen que un

nombre significa sustancia:per modumper se stantis(homo),per modumper sestantem

(albedo),permodumdependentis(albus).La primerasignificalasustanciaensí; la segunda,

expresalos accidentesaprehendidosbajo la forma de sustancia—lo que hoy llamamos

sustantivosabstractos—;y la tercera, se refiere a los accidentesy correspondea lo que se

denominanomenadiectiuum.

A continuación,se afrontayael estudiodelas diferentesspecies.En la clasificación

de nominapropria y appellatiua, nuestromaestrono se apartade Priscianoy PedroHelías,

Page 141: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GraminaticaProuerb¿andi.Estudio 131

salvo en maticesmínimos, como la inclusión de un tipo más de nombresdentro de la

división sinónimos¡ homónimos:los nomina uniuoca, otro conceptotomadode la Filosofía

(es bien sabidoel alto rendimientoquetuvo en la Escuelala ternaanalogía,univocidady

equivocidad).El único apuntemorfológico de esteepígrafe se halla en la nota sobre los

nombrespropios que tienencapacidadde recibir un plural, calcadodel Catholicon (cf

11:29.11—21).Estecriterio de singularidady pluralidades unode los másempleadosa lo largo

del capítulo de los apelativos,en el que abundanlas clasificacionessegúnel uso de los

nombresque sólo tienen singularo plural, los que son de forma singularpero significado

singular y viceversa, etc. La doctrina fue iniciada por Prisciano, pero el desarrollo es

medieval, de modo particular en la forma. Por ejemplo, se usa por vez primera en este

manual un triple modelo clasificatorio que ya hemos comentado al hablar de las

característicasformales de M (cf I:VII.2.): uoce tantum, sign~ficatione tantum, uoce et

siguficatione insimul, con uno o dos ejemplosda cada, lo cual revela un alto grado de

profundizaciónlingúística.Nótesecómoal anónimoautorle bastanpocaslineasy dos o tres

ejemplosparaconcluir un temaque en las gramáticasque no adoptanla estructurade ordo

naturalis ocupamuchaspáginas;de estemodo,en laGrammaticaprouerbiandino hay listas

de génerosy números,comono la habrádesupinosenel capítulodel verbo.Finalmente,se

incluye la resoluciónde algunasdudassintácticasacercade los plurales de nombresde

ciudad o la concordanciadel nombre unusy sus compuestos,siguendoa Juan Balbo de

Génova.

En los subsiguientescapítulos,sobreel nombresustantivoy el adjetivosi hay lugar

para másconsideracionesde tipo morfológico, ya que la definición de estosnombresse

articulaentorno atres factores:su declinación,suconstruccióny susignificado.El autorde

nuestrotexto se apoyaen Prisciano,perocuandolo abandonase pierdeen unaenmarañada

casuísticaquele llevaa incurrir enalgúnerror de bultoy en confusascontradicciones,como

la de considerarque ego es “nombre sustantivode una terminación sin artículo”, pero

también“adjetivo de unaterminación” (cf 11:36.4). El artículo es hic haechoc. Segúnla

tipologíaexpresadapor el maestro,es la división queofrecemosacontinuación:

Nombre substantivo

1 art. / 1 term.: hic dominus

1 art. ¡ 2 term.: hic labor, labos

2 art. / 1 term.: hic et haec homo

Page 142: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammauca Prouerbiandi. Estudio 132

o art. / 1 term.: ego

o art. / 3 term.: ille, illa, illud

Nombreadjetivo

3 art. / 1 term.: hic, haec et hocfelix

3 art. / 2 term.: hic, haecomnis, hocomne

3 art. ¡ 3 term.: hic alacer,haecalacris,hocalacre

3 art. ¡ O term.: hic, haec et hoc

o art. / 3 term.: albus, alba, album

1 art. / 1 term.: hicfaber

2 art. / 1 term.: hic et hoc pauper.

El resultadode mezclarcriterios formalesy significativosno es satisfactorio,sin embargo,

los otros dos factoresde la definición, sintácticoy semánticoestánmejor elaborados,por

ejemplo, la acertadaapreciaciónen I1:34.í8sq. de los niveles lingúistico y metalíngúistico

(prima et secundaimpositione); la definición de adiectíua potentíalía, que —según el

Catholicon— son aquellos que se declinan y construyencomo sustantivos,aunque su

significadoestápróximo al de los adjetivos:sacerdos, pauper y los nomina officiorum; las

múltiples posibilidadesde construcciónfigurativa entre adjetivo y sustantivocolectivo,

distributivo,partitivo, expuestasal hilo de los versosy ejemplosdel Doctrinaley el propio

Catholicon (cf 11:37.12—39.7);y, finalmente,el estudiode los adjetivossustantivadosen

géneroneutro(cf Cathol.111,16rb; 11:38.7—12).

Dentro de la teoría del nombre,el gramáticoautor de M se detieneen otros dos

grandestemas,los nominarelatiuay los nominacomparatiua40,queresultande dosmodos

de significaraccidentalesparticularesqueafectanal nombre: la relatio y lacomparatio.Los

comparativos,comoveremos,son simplesapelativosqueen virtud delaccidentecomparatio,

adoptanformasdiferentesparaexpresaruna gradación.Los relativospuedensernombreso

pronombres(cf 11:40.15—18), lo cual quieredecirqueel accidenterelatio afectaa estasdos

partesde. la oración e implica para ellas un status especial, sobre todo en el aspecto

sintáctico.En el capítulocorrespondienteal pronombreestudiaremoscómo Donato y sus

40 En estesentido, resulta lógica la posición que ocupanlos capítulosDe relatiuo et

antecedentey De comparatiuisen My másdifícil de explicar por qué en G y en N seintroduceestosepígrafestras el estudiodel verbo personal.

Page 143: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammauca Prouerbiandi. Estudio 133

comentadoresconsideranque todos los relativos son pronombres,frente a la posturade

Prisciano,que hacesuyanuestroautor a travésdeJuanBalbo de Génova.Veamosahorala

doctrinaespecíficasobrela relatio y la comparatio.

4.2 La relatio: relativos y antecedentes

Estetemaestáestrechamentevinculadoalde lasuppositio medieval.ParalaFilosofía

de la época,la relatio es un predicable,comola cantidad,la cualidad,etc. Hay nombresque

expresano significanen cuantoque implican o suponenunarelaciónconOtro nombre,que

se denominaantecedente.Ahora bien,¿quéy por quéalgotienela capacidaddesupponere,

o sea,“estarpor debajo”o “en lugar deotro”?. Lógicamente,el texto queeditamospasamuy

de largo sobreestascuestiones(cf 11:44.6—22;II:39.9sq.),y porello, nosotrosno entraremos

en una explicación exhaustivade la teoría suposital,que excederíalos límites de nuestro

estudioy se circunscribiríamásen el ámbitode laFilosofíamedievalquepropiamenteel de

la Gramática,másaún cuandola obraque nos ocupaes un tratadodidáctico-normativo.

DestacaThurot (cf 1964:356)que las palabrasrelatíuum y antecedensaparecen

esbozadasen Prisc. XVII,32; XVII, 194; XVII,205, comotérminostécnicos,aunquehasta

Villa—Dei no constasuusoarraigadoen la Gramática.

El contenidodoctrinaldeestecapítuloapenaspresentadiferenciassignificativascon

respectoal restode la tradición. Solamentese observaun másacentuadodesarrollode las

clasificaciones, lo cual -como estamosviendo- es una constanteen la Grammatica

prouerbiandi. Lasdefinicionesprocedende JuanBalbo de Génova,el maestroBacón y, en

menor medida, Pedro Hispano. El esquemaque proponemosa continuación, recoge

ordenadamentelo esencialdel contenidogramaticalsobreel relativo en nuestrotexto. Hay

quedecirque en el restode lasprouerbiandise tratacadauno de los subapartadosconmás

detalle, comohacemosconstaren el aparatode fuentesy loci símiles de nuestraedición.

Relatiuum:Aquello que, en lugar de otro nombreque ya ha aparecidoen la oracióny se

llama antecedente,proporcionauna “segundanoticia”4’ de él.

“‘ Los conceptosprima notitia ¡ secundanotitía (cf 11:40.1-6) resultan de la reflexión,a la luz de la Filosofia escolástica,sobreel siguientetexto de Priscianoen el que esteautorexplica la diferencia entre los accidentesrelatio y demonsiratio (cf Prisc. XII,4—5):

Page 144: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 134

a. Substantiae: Relativo que se refiere a una dicción sustantivaanterior, es decir, a una

sustanciaque expresael antecedente.

a.1. Substantiae identitatís: Relativo que denota la misma substanciaque expresael

antecedente.Ej.: Sortes qui disputat currit.

a.2.Substantiae diuersitatis: Relativoquese refiere aunasustanciadistintaa la queexpresa

el antecedente.Ej.: Sortes currit et alius disputat.

Otrasposiblesclasificacionesde losrelatiua substantiae,segúnM, permiten la agrupación

de aquellos en recíprocos/ no recíprocos, que implican “conjunción” (qui) o no, y

privilegiados(ambo)¡ no privilegiados.

b. Accidentis: Relativo quese refiere aunadicción adjetivaanterior, es decir, relativo que

denotaun accidenteque expresael antecedente.

b.1. Accidentis identitatis: Relativo que denota el mismo accidente que expresael

antecedente.Ej.: Petris estalbuset talis estMartinus.

b.2. Accidentis diuersitatis: Relativo que denotaotro accidentedistinto del que expresael

antecedente.Ej.: PetrusestalbusetalteriusmodíestMartinus.

Segúnel significadodel accidentepor el queestápuestoel relativo, los relatiua accidentis

seránde cualidad,de cantidadcontinuao discreta,posesivos,etc. (cf 11:43.4—44.5).

Los gramáticosmedievalesdenominanpersonalisa la relaciónestablecidaentreel

relatíuum substantiae identitatis y su antecedente,y simplex en los demás casos (cf

11:44.6—18). Cuandohay una coincidenciade casoentre el relativo y su antecedente,la

relación se llama directa;si no se da tal coincidencia,indirecta(cf 11:44.19-22).

«demonstratiointerrogationiredditaprimam cognationemostendit— ‘quis fecit?’, ‘egorelatio uerosecundamcognationemsign~ficat. ‘is’, ‘de quo 1amdixi ‘».

Page 145: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbzandi.Estudio 135

En cuantoalaconstrucción,elmaestrodeMexplica lasreglasdeconcordanciaentre

los diferentestipos de relativosy susrespectivosantecedentes,los modosfiguradosen que

no conciertany las manerasen que el relativo aparecesin antecedenteexpreso.Finalmente,

resumeen ocho reglassencillaslas posibilidadesde construcciónno figurativa. La teoría y

muchosde los ejemplostienensuorigen en el Catholicon y en la obrade Villa—Dei. Todas

lasprouerbiandi tratan de ello con máso menosamplitud.

A este respecto, mereceatención el argumentoque esgrime nuestro anónimo

gramático parajustificar la construcciónde qui sin antecedente(cf 11:46.23—35), porque

prefiere el recurso a lo que llamaríamos “estructuraprofunda” en lugar de postular la

distinción entre qui nombre y qui pronombre. Para el autor, en qui non laborat, non

manducat, hay un pronombre ille sobreentendido—subintellectum—, como antecedentedel

nombrerelativo qui. ParaPriscianoy sussecuaces,el relativo qui essiempreanafórico(o

catafórico), pero nunca deictico, ya que la demonstratioes accidenteexclusivo del

pronombre.

Estarelación de conuenientiao concordanciaentreel relativo y el antecedenteno

aparecenunca a lo largo de la gramáticade M como una relaciónde rección42, sino de

suppositio.Peroentreel relativo y el accidente,conrespectoa losotros componentesde la

oración,si se puede hablarde regencia,o al menosesose deducede la séptimaregla de

construcción(cf 11:47.31—48.3),sobreel orden de palabras en frasesdel tipo: horno qui currit

inouetury horno currit qui mouetur. En la primera,currit rige a priori el supósitoqui y

inouetur rige a posteriori el antecedentehorno; mientrasque en la segunda,currit rige a

horno, supósitoa priori, y qui es regido a posteriori por su verbo mouetur. Aunqueentre

relativo y antecedenteno sea posible en puridad hablar de rección, el maestrono evita

expresionescomo: «relatiuum... ad perfeccionemsue construccionisrequirit antecedens»

(11:47.2—3), que en estecontexto resultan confusas.

Por último, interesacomentarla construcciónmeusfilius qui legoscribit, sobrela

que los gramáticosde esteperíodo insistierona partir de un verso de Ovidio (0V Pont.

111,4,91),querecogeVilla—Dei (Doctr. 1460—61):«Mea scripta legis, qui sumsemotus ad

Histrum».A juicio de estosautores, tal construcciónseriafactibleporqueen el posesivose

halla implícito un genitivo mei que actúacomo antecedente.

42 La concordanciaes de persona, géneroy número, no de casoo dedebita rectitudo.

Page 146: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 136

El capítulo terminacon un pequeñoapéndicesobrelos compuestosde quis y qui,

basadoen el Catholicon y en las Deriuationesde Hugucio, en el que se repasanlos modos43

de composicióny la declinaciónde estosnuevoscompuestos

4.3 La comparatio: comparativos y superlativos

Afirma Prisciano(cf 11,27)quetantoel comparativocomoel superlativoson species

nominumappellatiuorum.Segúnla Grammaticaprouerbiandi, la comparatio es un modus

sign~ficandiaccidentalisque permitequeen una palabrase puedaexpresarla cualidadcon

incrementoo decrementoen tres grados:positivo (cualidadsusceptiblede recibir aumento

o disminución), comparativo(cualidadexpresadacon cierto aumentoo disminución en

relación a algo), superlativo(cualidadexpresadacon mucho—o el máximo- aumentoo

disminución).Consiguientemente,la comparatiosólo es posibleenpartesde la oraciónque

denotenunacualidad instensibile o remisibile,y de modo especialen el nomen adiectiuum.

Paraexplicar a qué partesde la oración afectaestemodo de significar accidental,el autor

indicaque, estrictamente(stricte),sólo puededarseen nombresy adverbios,pero de modo

lato (large), aparecetambiénen verbosy preposiciones(cf 11:51.26-33).

No hemosencontradolas frentesaestateoría,quedebemospensarquees delpropio

maestro.No obstante,él mismo lapudo tomar dePrisciano(cf 111,3—4), dondeel gramático

enumera las cinco partes de la oración que en los textos clásicosaparecenen grado

comparativo o superlativo: nomen, aduerbium, uerbum, partíci~ium y praepositio. En

cualquier caso, cuando se trata del positivo, el autor de M afirma que es un nomen

adiectiuumsusceptiblede recibir aumento,insistiendoen que las otraspartesde la oración

con grado carecende positivo propio: son suplensuicern seu locum positiui (cf 11:54, e

Doctr. 469—70).

El autor destacala diferenciaentrecomparatiorei y uocis, queya subrayaraPedro

Helias.Tal distinción respondeal modelomodista,en el quecomparatioreí se refiere a las

metaphysicalia, es decir, a los modosde ser, y comparatio uocis a las grammaticalia o

~ Sobrela interpretaciónquehemosde dara esteapéndicey los motivospor losque seincluye en unagramáticaen la quesiemprese omite la morfologíaremitimosaI:VIII.5. enel capítulodel pronombre,dondeapuntamosunarespuestaaplicablea estecasoy al queallíse trata.

Page 147: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La (9rammat¡ca Prouerbiandi. Estudio 137

modos de significar. De igual manera, la comparacióngramatical puedeser regular o

irregular, desdetrespuntosde vista: la forma (uocetantum), el significado(sign~ficatione

tantum) o ambasa la vez (uoce et sign~ficatione insimul).

Sobre el positivo, las definiciones,casi al pie de la letra en todas las gramáticas

prouerbiandi, ponen en evidencia que este grado es el simple adjetivo, por tanto, no “se

forma” (cf Doctr. 459), sino que son los otros dosgradoslos que se forman a partirde él.

El positivo admiteconstruccionesdiversas,con genitivo, dativo, ablativo o acusativo(cf

II:55.2t—30),de las que se danejemplostambiénen todaslas gramáticasde estaíndole.

En Mhay tres definicionesde caráctersemánticoparael grado comparativo.La

primera es de Prisciano(cf 111,1); la segunda,unaadaptaciónescolarde ésta;y la tercera,

la más completa y común entre los textos de la familia prouerbiandi. Despuésde la

definición, se adelantanlos contenidosde los cuatro epígrafessiguientes,que nosotros

resumimosa continuación:

—De uoceseuterminatione.El autor sigue el texto de Prisc. 111,11 y procura

unavisiónsistemáticadelos génerosdel comparativo,queno hemoshallado

en ningún otro texto escolar.

—De formatione. Mediante cinco reglas, basadasen Prisc. III y Doctr.

462sq.,y un elencocomúnen todas lasprouerbiandi,el autorexponecuáles

son los comparativosy superlativosirregulares.

—De constructione. Es, de los cuatro, el subapartadomás original e

interesante.En primer lugar, se estableceunagran división previa:

~SegúnPrisc.XVIII,24, tal y comoseconstruyael positivo,

así se construyeel comparativo.En M, se denominaeste

fenómenocomoconstructiocomparatiuirationepositiui.

Hay, sin embargo,otros tipos posiblesdeconstrucciónque

recogentambién E y G, peculiaresdel comparativo: a)

ratione comparationis (quam + nominativo; ablativo

comparativo; y genitivo partitivo), b) ratione excessus

Page 148: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grainmatica Prouerbiandí. Estudio 138

(ablativo de cantidad), c) ratione effectus (ablativo de

causa).

Lascombinacionesposiblesentreestoscomplementosquedancontempladas

en varias reglas (cf 11:61.1—62.35).De todasellas, queremosdestacardos

anómalas.La primeraes el empleodel genitivo partitivo concomparativo,

quizás a raíz de Doctr. 1174: «ponegradum mediumpartitio quando

notatur», construcción,por otro lado, frecuenteen el latín medieval al

confundirse los valores del comparativo y superlativo (cf Cremaschi

1959:81).La segundaes la que en nuestrotexto y en la obra de Matesse

llama comparatio geminata, cuyo fundamento es la consideración

teórico—especulativade que una cualidad puede participar más de un

accidentequeotra. De ahí resultanoracionestan artificiales e intraducibles

como: «Sortesfuit tam forcior quam sapienciorPlatone» (cf 11:62.19).

Además,nuestroautor explicacon PedroHispanoque el régimen de quam

+ nominativoes unaconstrucciónde verbo sobreentendido(cf 11:62.24—35).

—De suppletione.En todaslos manualesde tipo prouerbiandi.despuésdel

capitulode Sintaxis, hayreferenciasa los casosen que falta el comparativo

y los mediosparasuplirlo adecuadamente(magis+ positivo o equivalente).

Es extraño que no se una este epígrafey su correspondienteparalelodel

superlativoa los capítulosfinalesde la gramáticadedicadosa la suppletio,

pero es un hechocomúnen todosestostextos.

El comparativoterminacon varias citasde autoresmedievalesy clásicos,como Virgilio,

Boecio, los Distíca Cathoniso la SagradaEscritura, que ilustran la diferenciaentre el

comparativo normal y el absoluto o equivalente a un positivo.

Prácticamentese sigue el mismo esquemaa la hora de analizar los rasgos

gramaticalesdel grado superlativo.Comienzaconunadefinición de Priscianode laque se

deduceun corolario,quetambiénapareceenN: el superlativo, si lleva régimen, se considera

comparate, y si no, absolute.Estadoctrina ya se encuentraen los modistas,pero la ulterior

subdivisión -que ahora veremos—del superlativocomparativoen partitivo y superlativo

propiamentedichoes,probablemente,del autoro dela tradiciónprouerbiandi.El superlativo

partitivo rige genitivo plural y expresaque la cualidad se posee de modo excelso. El

Page 149: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 139

superlativopropiamentedichoes un tipo de superlativocomparativoquerige un nombreen

genitivo de unaespeciea la queno perteneceel superlativoen cuestión,comoen horno est

fortissimusasinarum.También Juan Balbo de Génova (cf Cathol. 111,19V~) hablade esta

construcciónanómala, que procedede una incorrectainterpretaciónde ejemplosclásicos,

comoel pulcherrimererumde Ovidio.

Hay una segunda definición que adapta la de Prísciano insistiendo en el significado

del superlativo:es aquelloque expresaualde + positivo o equivalente.Y unatercera,más

completa,de caráctermodista.Ambasse encuentran,máso menoscon las mismaspalabras

en E y en G.

En el estudio del superlativo,el autor mantieneel mismo orden que en el del

comparativo: la teoría sobre las terminationes(de Prisc. III, 18 y 111,24); las formationes

(Prisc. 111,6; 111,14; 111,19 y Doctr. 462sq.,con excepcionesal hablarde los positivosque

carecende superlativo—memor,diues,longicusy obnoxius—,queno sehallan expresamente

en losgramáticosantiguos,perode losquehaytestimoniosparalelosen latradiciónmedieval

y renacentista);y, comono, sobrelasconstructiones(rationepositiui, rationecomparationis,

excessus y effectus). El epígrafe de suppletionesuperlatiuies igualmenteparecidoal del

comparativo,es decir,primeroseenuncianporordenlos modi quibus deficit y acontinuación

losmodiquibussuppletur.Particulamente interesante es la mezcla de criterios morfológicos,

sintácticosy lexicosemánticosen la lista de modi quibusdeficit, ya que el autor se refiere

tanto a palabrasconcretas(ante, iuuenis, senex),como a construccionesde superlativo

partitivocon el segundotérmino en singular,o apalabrascuyo positivo no existe,o bienque

no admitengradaciónen razónde susignificado.

Concluiremosnuestroestudiode los gradosdel nombrecon laoriginal doctrinasobre

el modo de suplir. El maestrode My los autoresde otros manualesescritosad modum

prouerbiandiproponenque se sustituyael superlativocomparativoo partitivo deficiens por

ualde + comparativoo multo magis + positivo, y para el superlativo absoluto ualde +

positivo: Petrusestualdeiuuenis, “Pedroes muyjoven” ¡ ‘Perees molt pus jove’; Petrus

estualdeiunior hominumo Petrusestmultomagis íuuenishominum,“Pedroes el másjoven

de los hombres”¡ ‘Pere es molt mes jove deis homens’. Insistimosunavez más que las

oraciones perifrásticas de comparativo y superlativo con diferentes adverbios son

construccioneshabitualesen el Latín medieval(cf Cremaschi 1959:71).

Page 150: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammarica Prouerbiandi. Estudio 140

5. El pronombre

El estudiodel pronombrevieneacontinuacióndel estudiodel nombre, puestoque

la definición de éste se presuponeen la de aquél. Si el nombreexpresabasubstantiacum

qualitate propria uel communi, el pronombreexpresala substanciasine qualitate, de modo

indeterminado.Sólo se puede hablar de determinaciónde personas,en virtud de dos

accidentesesencialesdel pronombre,de los quese ocupaPriscianoen dos pasajesaislados

(cf XIII,3 1 y XVII,3 7): la demonstratio y la relatio.

En la Grammaticaprouerbiandi pasana un primer plano estosdos accidentesen

detrimento de los seis que reconocíala gramática tradicional y que Priscianotambién

desarrolla:species,persona,numerus,genus,casusy figura. En 11:71.6-14 se explica con

claridad todo lo quehemosexpuestohastaahora:

Ex quibus, una cumsupradictispatet:quodpronomenetnomenconueniuntin hoc:

quia utrumque eorum sígn~ficatsubstanciam,sedd~fferunt in hoc: quia nomen

sign~ficat substanciamcum qualitate et pronomensign~ficat substanciamsine

qualitate; secundo,pa¡etquodpronomensignificaresubstanciamsinequalitateest

dicerepronomensign~ficareremsuamconfuseet indeterminate.Sednotaquod, licet

pronominaexsesign~jficantmeramsubstanciam,idestconfusamuelindeterminatam,

tamen possunt significare eam certe et terminate dupliciter, scilicet racione

relacionís ueldemostracionisqueaccidunteis, et ideo dicitur quodillud quodfacit

qualitas in nominefacit relacio uel demostracioin pronomine.

Donato, por el contrario, incluía entrelos accidentesuna vez más,corno en el nombre, la

qualitas, que podía ser determinada o indeterminada.Esta idea, que Priscianorechaza,

aparecedesarrollada,sin embargo,en muchasgramáticasescolaresde épocamedieval(cf

Thurot 1964:175-6),perono en la tradiciónprouerbiandi.Al considerarla qualitasentrelos

accidentesdel pronombre,Donatoconcluyequequi quaequodestambiénun pronombreque

expresacualidad indeterminaday sin especificaciónde persona.Priscianoconsideraque la

cualidadno puedeserindeterminada,estoes, que la indeterminaciónprovieneprecisamente

de la ausenciade qualitas,y que qui quaequod expresanpersonascertas.

La definición de los nuevosaccidentesprocedede PedroHispano, que tal vez la

tomó de Pedro Helías. Los conceptosy la terminología son deudoresde la Lógica:

demonstratio,discretio, relatio, absolutio,sign4flcantia. La llamadaconsequens declinatio

Page 151: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammatzcaProuerbiandi. Estudio 141

y la inconsequens declinatio tienen caráctermorfológico. Pareceque, en cierta manera,

sobran de la lista, pero como el autor no hablani de speciesni defigura, justifica por

aquellos dos la variedad de pronombres que se repasan (cf 11:72.19—75.12).

Precisamente este punto es el más curioso e inexplicable. En la mayoría de las

grammaticaeprouerbiandi hay un espacio dedicadoa la morfología de los pronombres

latinos. Bien es verdad que aparecendeclinados,sólo en aquellas formas que reciben

adiectionessyllabicae —met, —ce, —te, —tute, etc.—, pero hemos insistido ya en que la

Grammaticaprouerbiandies esencialmentesintácticay semántica:se enseñaa componery

traducir, no hay apenas lugar en el resto de la obra para la morfología, que se supone

conocida. Por tanto, debemos pensar que los maestrosautoresde estostextoscoincidíanen

que era necesario un repaso de la declinación pronominal, quizás porque notaban deficiencias

en sus alumnos al abordar el tema. Para estos epígrafes, se sigue, aunque desordenada,la

exposición de Prisciano (cf XII,2lsq.).

6. Sobre elsupósito y el apósito

En nuestra gramática, esta parte ocupa su lugar tras la teoría del nombre, al que

compete la función de suppositum.El autor manifiesta que antesde continuar con la teoría

del verbo debe dejar explicado el fundamento de aquello que constituye una oratio perfecta:

«Expedito de nomine (i) dicendumestde suppositoetapposito»(cf 11:76.21—22).En otras

prouerbiandi,como G, se señalaqueel primer modo de hacer proverbios es el que se refiere

a la construccióndel supósitoy el apósito(cf G 5V) los dos constructibilia básicosde la

oración.

El anónimo maestro ofrece dos definiciones de supósito y apósito. La primera es una

definición modista, centrada en el significado: «Suppositumestquodsign~ficatsubstanciam

(..). Appositumestquodsign~ficatactum» (cf 11:76.24—27).

Sin embargo, aunque el autor atribuye esta definición a los antiguos,no la hemosencontrado en ningún gramático especulativo, sino solamente en otras grammaticae

prouerbiandi.Con todo, no cabe duda de que, en tanto que recurre a los modí sign~ficandi,

ha de serconsideradaunadefinición “antigua”,sobretodo si la oponemos a la segunda. Esta

otra tiene un claro caráctersintáctico y, por ello, es moderna,en la misma línea que las

Page 152: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 142

gramáticas que Percival (cf 1975:233sq.) llama lexicográficas del sur de Europa.Estátomada

casi a la letra de Juan B. de Génova (cf Cathol. III,4SVa) y es la que después servirá de base

a nuestro autor para las subsiguientes explicaciones: «Suppositum est illud quod uerbum

requirit ante se intransitiue (...). Appositum est uerbum quod dicitur intransitiue de

supposito»(cf 11:78.2—6).SegúnThurot (cf 1964:217) es Villa—Dei (cf Doctr. 1075)el que

añadepor primera vez la ideadeintransitividaden la relaciónentrelos dos constructiblesde

la oracion.

Paraque laoraciónseaperfectadesdeel punto devistasintáctico(ad esseperfectum

suaeconstructionis)es preciso:

a) Un supósitoque expreseintransitivamentede quién parte la accióndel

verbo.Estecomponenteoracionaltienequesituarsea la izquierdadel verbo

o a parte ante. Comoveremos,una novedadde la sintaxismedievales la

relevanciadel orden de palabras,de la posición ideal en la frase de cada

dicción (cf Lozano 1992a:74—5).

b) Un verbo, el apósito, quesignificaintransitivamentelaaccióndel supósito

y se sitúatras él (a partepost). El verbo “necesita” (requirit), es decir, hay

una relación de regencia donde el suppositum completa o termina la

exigenciao rección del appositum.

Ahora bien, a lo largo de la tradición gramatical en la Edad Media, hay opiniones diversas

sobre la naturaleza del supósito y el apósito~~,en particular acercade tres cuestiones:¿son

equivalentessuppositumy apposituma sujeto y predicado lógicos?,¿qué sucedecon el

supósitode los verbosimpersonales?,¿sepuededecirque el apósitoes sólo el verbo o todo

lo queva a parte post, estoes,verbo y complementos?Estasdudasaparecenreflejadasen

nuestrotratado,quesecaracterizapor el intentoeclécticode integrartodoel sabergramatical

anterior.

~ El estudiomáscompletohastael momentodel suppositumy el appositum esel trabajode Pérez y Lozano (cf 1988), que aunque no han tenido en cuenta la grammaticaprouerbiandi,profundizancon rigor en las teoríassintácticasde los gramáticosmodistasynormativosbajomedievalesqueconstituyenla fuentede lostratadosquenosotrosestudiamos.

Page 153: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerb¡and¡.Estudio 143

La primera dudaes sabersi suppositumes igual que sujeto y appositum igual que

predicado,segúnlos entiendela Lógica. La mayoríade losautoresdesdeel siglo XII niegan

esta equivalencia.El término a quo estáen Pedro Helías, quien hablade supponi para

referirseal sujetoy apponi sólo paraelatributo de verboscopulativos.Peroyael Catholicon,

al que sigue nuestro gramático (cf II:80.3sq.),aunqueconservaladistinciónentrenominativo

supósito(equivalenteal sujeto)y nominativo apósito(atributo)45, se aleja de esta teoría y

subrayaque suppositum es de quo loquimur y apósito quod de altero dicitur. Portanto,más

que un predicado—lo que se predica—,el apósitoes unaacción. El appositum predicadono

es sino un tipo de apósito,el de los verbossubstantivos,como afirma el autor de nuestro

texto (cf 11:77.23-26):

Patet quod appositumpotestsignificareactumtripliciter: uno modo, actum, íd est

“accionem“~ ut Petruslegit; alio modo, actum, ídest “passionem“, ut leccio legitur;

alio modo, actumneutrum, qui non est accio neque passio, ut homo est animal.

Antes de tratar la segunda cuestión, la del supósito de los verbos impersonales tal y como

se plantea en nuestra gramática, debemos abrir un pequeño paréntesis para encuadrarla en un

marco adecuado. A partir del siglo XIII, y precisamente en el intento por parte de algunos

gramáticos de dar una definición de los constituyentes oracionales sin recurrir al significado,

ni a conceptos lógicos (supósito = sujeto,etc.), sino a las relacionessintácticas,surgela idea

del ordo naturalis: la estructura ideal de la oración es del tipo SVO. Suppositum es lo que

va a la izquierdadel verboy appositumes el verbo solo o —segúnalgunos—el verbo y sus

complementos (en el lenguaje modista, el término de la rección verbal apartepost,es decir,

los oblicuos que completantransitivamenteel régimen).El núcleo de la construcciónsería

el verbo (cf Pérez/Lozano1988:294).

En losverbospersonales,el supósitoo términode la rección intransitivaaparteante

es el sustantivoen casonominativo u otra partede la oración mientrasestéper modum

substantiae.A partir del Catholicon, y así tambiénnuestro autor, el supósitopuede ser

inclusounasubordinadaentera(cf Pérez/Lozano1988:308—9).Entre supósitoy apósitohay

unasreglasquegarantizanlacongruitassintáctica,apartedel ordo: concordanciade persona,

~ JuanBalbo de Génova,reconociendoquepuededarseunaequiparaciónde suppositum

¡ appositum a sujeto¡ predicado,dejaclaroqueéstospertenecenal ámbitode la Lógica (cfPercival 1975:234n.).

Page 154: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 144

de número y deb ita rectitudo, reglas estas que pueden admitir excepcionesen las

construccionesfígurativasqueenumeranuestroautor (cf 11:81.14—82.20).

Peroenel casodelos verbosimpersonalesnos encontramosunaseriede problemas.

En primer lugar, no se puedenadmitir las mismasreglasde concordancia,porqueel verbo

impersonales de incertoe indeterminadonúmeroy persona(cf II:79.3osq.).Además,lo que

caracterizaa la oraciónconverbo impersonalno es queno tengapersona-que sí la tiene,

aunqueindeterminada,ya que,si hayacción,hayalgoo alguienqueactúaesaacción—, sino

que se construyensin el nominativo quees el casorectode la substancia.Nuestromaestro,

siguiendoal Catholicon, distingueclaramenteun statusespecialparalosverbosimpersonales

cuandoapostillaal hablarde la concordancia:«intelligendo de supposito casuali et apposito

personali» (11:79.10). Pero así no elude una contradicción: al estar coaccionadopor la

definiciónsintácticaenla queprimael orden,un ordensignificativo y relevante,si diceSorti

placet legere,paramantenerla coherenciacon la definición tieneque considerarqueSorti

es el supósitoy placet legere el apósito.A juicio de Pérezy Lozano (cf 1988:311), el

supósitoacabaconvirtiéndoseenel constructibileoracionalde obligadapresenciaqueentra

con el verbo en unaconstructiointransitiua actuumy cuya forma casualdependedel tipo

de verbosin quenecesariamentetengaquecoincidir conel sujeto lógico o gramatical.Sólo

es necesarioque se sitúedelantedel verbo.

Sin embargo,apesarde losesfuerzosde losgramáticosmedievalesparaexplicarlos

fundamentosde estateoríamediantevarias soluciones(cf Pérez/Lozano1988:304—5),como

la de considerarlos casosoblicuos en función de suppositumporquetienen un modo de

significar rationeprincipíi o por la proporcionalidadentreel modo del verbo y el de estos

casos,lo cierto es que estasexplicacionesno acabande satisfacernosplenamente:¿porque

en la otra oraciónque da unas lineasmásarriba —quodtu legisplacet mihi— el maestro

afirma sin paliativos quequod tu legis es supósitoy placet mihi apósito?, ¿en qué se

diferencia esta oración de la que traíamos acolación anteriormente?

Nuestroautortoma de la tradiciónestosargumentosy los mantienea lo largo de su

obra. Por ejemplo, al referirse a los verbos impersonales, afirma que en a mecurritur, a me

es supósitoy limita la impersonalidaddel verbo hacia la primerapersona.En estecaso,el

maestro de Mha recogidola doctrina de glosascomo la Admirantes(cf II: 172.í9sq.).No

obstante,algunosgramáticosno estánde acuerdoen admitir estospostulados.Gosvino de

Marbasio(cf Thurot 1964:375—6)da unasolución máscoherentequetiendeaconjugarlas

Page 155: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 145

dosdefiniciones,sintácticay semántica,de supósito.Respectode los verbosimpersonales,

dice que el supósitose contieneen el propioverbo: «Licet... uerba impersonaliarem suam

habent pro supposíto intra, tamenpriuantur suppositoextra», lo cual significa que el

supósitode legitur es lectio ~fit)o detaedet,taedium~fit), y en a mecurritur, el supósitoes

cursusfit y a me es un complementode causa. Incluso autorescomo el de la glosa

Admirantes llega a defender que en una oración de estructurade verbo impersonal+

infinitivo, el infinitivo funcionacomo supósito(cf Thurot 1964:286).

No le hubiera sido difícil a nuestro gramático moverse hacia esos derroteros. El

mismo admite la existencia de un nominatiuusexponens:«curritur, íd est cursusagitur»

(11:80.7-8), perono terminasituándoloen el mismoámbito queel nominatiuussupponens.

Por eso,nos preguntamos a qué responde ese interés por determinar los constituyentes de la

frase con el exclusivocriterio del orden material de la oración.Quizáhayaque buscaruna

salidaen hipótesissimilaresa las queanimalaGramáticatransformacionaldenuestraépoca,

en las que se señalanlos constituyentesde acuerdoa su posición lógicaen una estructura,,46

profunda:Sortiplacetlegere= “Sortesdisfrutacon la lectura

Hastaqué punto los autoresse encierranen un callejón sin salida, lo demuestrael

siguientetexto del capitulodel verbo de nuestragramática(cf II: 136.iosq.):

[Verbum lateo]quandopersonaagenssiue ignoransuel nesciensfueritracionalís,

tunc construitur cum nominatiuo in personapascienteet cumaccusatiuoinpersona

agente;exemplum,ut cumdícitur: Pereignora la lisso, componítur:Petrumlatet

leccio et huiusmodi.

Obsérvese cómo el autor evita —anuestro juicio conscientemente- hablar aquí de supósito y

apósito,y sustituye,sin embargo,estosconceptospor otros másambiguosy propiosde la

sintaxisde Prisciano,comoagensy patiens.El ordende la oraciónobligabaaconsiderara

Petrumcomosupósito,peroPetrumno completalaexigenciade latet. La completaríadesde

el puntodevistade la debitarectitudooproportio, ya quePetrumtienerazónde principio,

de ahí su posición, puestoque es el sujeto lógico. Pero desdeel punto de vista de la

concordanciano la completa,porquelatet exigeun término singulary tercerapersona,que

es leccio. Si en lugar de Petrum,en la oración hubieraun nombre plural —por ejemplo,

46 El criterio situacional,ligado al orden lógico, es el queLozanoda comoexplicación

parael oblicuo supósito(cf 1992a:89;91-3;í00).

Page 156: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 146

homineslatet leccio—, no podríamosdecirquehominestermina la recciónaparte ante. Las

palabrasdel autor(cf II:79.8sq.)no dejanlugara dudas:«Nota. suppositumet appositum,

in quot debentconuenire?, dico quod in tribus, scilicet in numero, personaet debita

rectitudine».Cuando el apósito es un verbo personal,el autortiene, por asídecir, vía libre

parajustificar la ausenciadeconcordancia,porqueel verbo impersonalcarecede númeroy

personadeterminados.Pero aquíse ha dadocuentade quelatetno es impersonal,y no sabe

resolverel problema.

Estadoctrina pasaa la Gramáticadel Renacimiento,hastaque el Brocenserechaza

la teoríade la rección y descartatodaposibilidadde queun oblicuo,fueradel casoacusativo

como sujeto de oraciones en infinitivo, sea suppositum del verbo impersonal (cf

Pérez/Lozano1988:324-5),explicandoel fenómenode la impersonalidaddemaneraparecida

a cómo lo hiciera Gosvinoy los otros gramáticosmedievalesa los quenos hemosreferido

másarriba. Así, en la construcciones:

oblicuo + impersonal+ oblicuo: mepudetpeccati,se interpretacomopudor

peccatipudetme, dondepudor es un nominatiuuscognatus.

oblicuo + impersonal + oblicuo: mihíplacetlegere, legerees el sujeto.

Finalmente,sobrela terceracuestiónque planteábamosal principio acercade si el apósito

es sólo el verbo, sólo los complementosa la derechadel verbo o todo el conjunto, para

Percival (cf 1975:237),es algo que en la Gramáticade la épocaqueda impreciso. Según

JuanB. de Génova(cf Percival 1975:234n.),el apósitoes el verbo y todo lo que le sigue,

a diferencia de los modistas, que pensabanque apósito era únicamenteel verbo

(curiosamente,en estepuntonuestroautorno estáde acuerdoconel Catholicon sinocon los

especulativos).Parala Gramáticadel Renacimiento,el apósitoes sólo lo quesigueal verbo,

pero no el verbo (cf Pérez/Lozano1988:318).

7. El verbo

En la Grammaticaprouerbiandi,el verbo ocupael lugar central y, de todos los

temas,es el másextensamentetratado.Por eso,algunosestudiososhan pensadoqueel resto

de los capítulosconstituyenun complementode un manual sobrela sintaxisdel verbo (cf

Page 157: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammat¡caProuerbiandi. Estudio 147

Colón/Soberanas1985:23).No estamoscompletamentedeacuerdoconellos,porqueel verbo

es la parte nuclear de la oratio constructapara los gramáticosmedievales(cf Lozano

1992a:87),lo cual implica un tratamientomás exhaustivo,más todavíasi se persigueun

objetivo como el de enseñara componeren latín.

Estaconsideraciónnos introducede lleno en la cuestióndel verbo en la tradición

prouerbiandi. Siempreveremosque en estosmanualeslos maestrosprescindendel hecho

morfológico paracentrarseen reflexionesde caráctersintácticoy léxico, comosucedecon

el resto de la teoría de las otras partes del discurso.Al hilo de la propia gramáticaM,

dividiremosel verbo en dos grandesepígrafes(cf II:84.lsq.)47:

1.- El verbo personal,que significaacciónen el tiempo conexpresiónde númeroy

personaque lleva acabotal acción.

II.- El verbo no personal(impersonale infinitivos): significaacciónen el tiempo,

perosin expresiónde personacierta o determinada.

Antesde entraren esteasunto,convienequeanalicemosdespaciola definiciónde verboque

sugierenuestroanónimogramático,queprocedede Prisciano(cf VIII, 1), dondese dice que

la función del verbo es la de significar accióno pasiónen el tiempo. El autorse preguntasi

puedehaberverbosqueno expresenni acción,ni pasión.La soluciónvienedadaatravésde

una reflexión filosófico-gramatical: efectivamente, es máscorrecto afirmar que el verbo

significa“acto”, quepuedeserdeuna acción(curro), deunapasión(gaudeo)o neutro (sto).

En el fondo subyacela oposiciónescolásticaentre el agere y el facere, esto es, el ente en

cuantoquetieneactode ser, “actúa”(agit) y en cuantoquetienepotenciasoperativas,puede

obrar (facit). Por consiguiente,hayverbosqueno expresanacciónextrínseca(facere), pero

son -en cualquier caso— significativos de una “actuación” (agere),como sum,sto,maneo.La

Gramáticamedievalhalló en la definición de Donato—«uerbumest <½)agere uelpatí aut

neutrumsign~ficans>s (Don. mai. 11,12)- una confirmación de autoridad para postular esta

~ Hay que decir que en otros textos escritosad modumprouerbiandí la división estripartita, como en G (cf f 24V; 72V): personal, impersonal y no personal,marcadaconoposicionesde cadauno de losotros dosgruposaun mismonivel. Estasdivisionesno estánexplícitamenteen la tradición gramatical precedente:«Patet quod ista diuisio non estsufficiens, dicendosic. omneuerbum uel estpersonaleuel impersonale;sedsic: omneuerbum uel est personale uel impersonale uel infinitiuus» (cf G, f

72V)•

Page 158: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GraminancaProuerbiandi. Estudio 148

triple diferenciacióndeverbo activo,pasivoy neutro,en relaciónal significadode la acción

queexpresan.

Una última notasobreel verbo en general: desdeel punto de vistade su función

sintáctica el verbo exige un nombre supósito al que rige comoapósito(cf II:80.í6sq.).

1.- El verbo personal.

Hemosdichoqueconlíevaunadeterminacióndepersonay número.Primeroveremos

las clasesy génerosde verbospersonalesy despuéstrataremosla llamadaforma de los

verbos.

1.1.- Lasclasesde verbopersonaly los cincogénerosverbales.

En el verbo personalse distinguedesdeel siglo XII (cf Graec. XXVI, 111-6) entre

verbossubstantivos,vocativosy adjetivos.Sin embargo,estaclasificaciónya estáesbozada

en Prisciano(cf VIII,7), dondese habla,aunqueconfusamente,de verbossubstantivosy

vocativos.

Los verbos substantivos,para la Grammaticaprouerbiandi, son aquellos que

significan ser, hacerse o existir. El verbo sumes el substantivopropiamentehablando,que

se encuentraademásen la raíz detodoslosverbos(amo= amanssum),de la mismamanera

queel actode ser“está”en todolo quees.Losverbosfioy exsistoson tambiénsubstantivos,

peroel gramáticoda a entenderqueen menormedidao largesumpta(cf 11:85.8—to).Según

la teoría modista, el caso nominativo es el supósitoque termina la rección del verbo

substantivoa parte ante y otro nominativo, llamado copulatuso apponens la completaa

partepost.1-lay otros casosoblicuosquepodríanterminar la reccióna la derechadel verbo,

como en capa estPetri o Petro, y, si bien el maestrono dejaexplicadaestaconstrucción,

sugiere que cuando el caso copulatus no es nominativo («non uenit sub eadem

hab itudinem»), seasimilaaun nominativo(«[est] simílis respectuprecedentí»). Decualquier

forma, laconstrucciónconverbo substantivoes intransitivay predicativaporqueel predicado

se contieneen el sujetoy el verbo es unasimplecópula.El autor, asimismo,analizaalgunas

construcciones con formas no personales(infinitivo, gerundio y supino), en las que se

mantieneel régimen del verbo copulativo, como en uolo esse miles, donde miles es el

Page 159: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Gramina¿’icaProuerbiandi.Estudio 149

nominatiuus copulatus de determina48la rección de esse, un infinitivo que a su vez

completao terminael núcleouolo.

En todas las prouerbiandise abre aquí un paréntesis para estudiar los compuestos de

sum,mediante una fórmula mnemotécnica, “adipos”, en la que cadaletra correspondea la

inicial de uno de estoscompuestos,y unalistaesquemáticade los significadosen romance.

Las brevesconsideracionesacercade la formación de estosverbos, su construccióny las

acepcionessemánticascon un ejemplode cadauna provienende la tradición gramatical

sureuropeade tipo lexicográfico.

Los verbos vocativos constituyen la segunda clase. Gozan de interesantes

peculiaridadessintácticasy significativas,queelgramáticoestudiasinapartarsede ladoctrina

comúnde laépoca.El verbo vocativotieneun comportamientosintácticamentesimilaral del

verbo substantivo,puessurecciónes copulativao predicativa,contérminosequivalentesa

parte antey a parte post. Reiteramosque, como enseñael Ars Logica, el atributo está

contenidoen el sujeto,aunquepresenteunaformulaciónanalíticamedianteun juicio (X es

Y). La diferenciaentreverbo substantivoy vocativoes deorden semánticoy radicaen que

el verbo vocativono significa “esencia”o “existencia”, sino “notación”, a consecuenciade

lo cual, el término a la derechadel verbo sólo correspondea un nomenproprium o

appropriatum.No obstante,en los verbosvocativosde terminaciónactivahay unacuestión

quenuestroautorha preterido.El mismoafirmaque suconstrucciónes semejantea la de los

verbosactivos,estoes: supósito+ verbo + acusativo.Dehecho,paraevitar la confusióncon

losverbosactivos,el gramáticointroduceunareglatomadade PedroHelias (cf 11:92.24-31):

si se construyecon dos acusativos,es verbovocativo,comouoco te Sortem;si se construye

conun acusativo,es verbo activo,comouoco te. Ahora bien,en uocote Sortem(pasiva, tu

uocaris Sortes a me), la dicción Sortemexpresanotación—la sola substanciamedianteel

nombrepropio—y tees el oblicuoqueterminala reccióntransitiva:¿porquéentoncesSortem

no esnominativoapartepostigual que ocurre con la pasivao conlos verbossubstantivos?

El maestrodeMeludelaexplicacióno no adviertela discordancia.

~ Se habladedeterminatioen el régimenentredos formasnominales,enestecasomilesy esse. Esteel determinadoy aquelel determinante.Entre unaforma nominal y un verbo,la relaciónde rección es de terminatio,dondeel verbo es el dependientey el sustantivoelterminante(cf Lozano 1992a:84).

Page 160: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammancaProuerbíandi.Estudio 150

Es precisamenteel nominatiuus apponenso copulatus lo queobliga a los gramáticos

de esteperiodo a definir un subgrupode verbosllamadoshabentes uim substantiuorum et

uocatiuorum,paraexplicar lo que algunosgramáticosde nuestraépocahan denominado

complementopredicativo.Essorprendenteelgradodeprofundizaciónlinguisticaquealcanza

la Gramáticamedieval. Estosverbosson adjetivos,o sea: significan accióno pasión.Pero

su construcciónen determinadoscasoses asimilablea la de los substantivosy vocativos

(«natum copulare intransitiue talem casum quale requirit a parte ante suppositiue»(cf

11.93.15-16).La explicación varíade un autor a otro, y el autor de Al recogetodasestas

posibilidades:PedroHelías(cf Lozano 1992a:88)resuelvepostulandoun participio elíptico

(curro uelox= currenssumuelox); nuestroanónimoautor habla de cópula implícita, con

palabrasdel Catholicon(cf II:95.lsq.), perono excluyeotrasresoluciones(cf 11:94.21—23):

medianteadverbio(curro uelociter)o gerundio (currendosumuelox), por ejemplo.

Los verbosadjetivosse caracterizanen función del significadoy la forma. Segúnel

significado,los verbosadjetivospuedenseractivos(si expresanaccióntransitiva),pasivos

(si expresanpasiónintransitiva),neutros(si expresanaccióno pasiónabsoluta49),y —según

algunosautores—comunes(si un misma forma puedeexpresaraccióno pasión).Desdeel

puntodevistadelsignificado,hayunafórmulaalternativaqueconsisteendividir: verbosque

significan sólo acción, verbos que significan sólo pasión, verbosque significan acción y

~ Frente a Prisciano,aquí “absoluto” no se refiere a la capacidadde llevar oblicuosapartepostde naturalezapropia, sino a la incapacidadde formar pasivosde estosverbosenprimerapersona.En estesentido,resultanparticularmenteacertadaslas reflexionesde HartoTrujillo (cf 1994:34—35). Estaestudiosadeducede lostextosde los gramáticosantiguoslassiguientes característicaspara los verbos neutros: sintácticamente son absolutos eintransitivos, semánticamenteexpresanacción, pasión o estado (negación de ambas)ymorfológicamentetienen terminaciónactiva sin que seaposible su “transformación” —lapropia autora utiliza este término- en forma pasiva.Aunquees cierto que los gramáticosmedievales,comoveremosun poco másabajo, defiendenque los neutrosy los deponentespuedensertransitivos,Harto Trujillo consideray pruebaque esasupuestatransitivídad esaparente,es decir, no se producepropiamenteuna transitio, porque suobjeto es intrínsecoa la accióndel verbo (uiuo uitam,proeliumpugno).Nosotroscompartimosesteargumentoy losotros queallí se esgrimen.En cualquiercaso,susreflexionesseenmarcanen un estudiolingúistico másamplioquetienecomoobjeto,segúnentendemos,demostrarque lacreacióndel verbo neutro en la Gramática griega y latina es una prueba de que la dicotomíaactiva/pasiva,con los límitescerradosqueproponela Gramáticatradicional,no es válidayrequiere una revisión que lleve a distinguir en el verbo un nivel diatético osemántico-funcional(“tipos de verbo”), en el quese definanlosverbossegúnunagradación±transitivo; y un nivel formal (“tipos deconstrucción”),que seríael nivel de la “voz” o losmodosen quetalesverbosaparecenen la frase concreta(cf Harto Trujillo 1994:195—6).

Page 161: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandí.Estudio 151

pasióna la vez. Pero los autoresgramaticales,desdeel siglo V, reconocencincogénerosde

verbos en unaclasificación que conjugacriterios formales y semánticos.Es también la

división queadoptanuestrogramático(cf 11:100.24—101.4):

GENEROS TERMINACION SIGNIFICADO

uerba actiua —o transformable acción

uerba passiua —or transformable pasión

uerba neutra —o no transformable acción ¡ pasión

uerbacommunia —or no transformable accióny pasión

uerbadeponentia —or no transformable acción¡ pasión

En el esquemase advierten las distintasoposiciones.El término “transformable”quiere

indicar laposibilidadde formarpasivosde activosy viceversa.En la estructuraoracionalcon

estegénerodeverbos,se transformanlostérminosdenaturagenerali(el acusativoen activa

es el nominativosupponensen pasivay el nominativosupponensen activaes el ablativocon

preposiciónen pasiva), pero no los términos de natura speciali (cf 11:114.3lsq.). Hay

tambiénunaoposiciónbinariaentreneutrosy deponentes,basadaen la terminación—o¡ —or.

Los comunesentrandificílmente en el sistema,porquesus oposicionescon el restoson de

caráctercomplejo.

Como se observa, los dos criterios estructuralesque asume el autor de Al (la

terminacióno forma y el significado de la acción verbal),difieren de los priscianeos(cf

Lozano 1992a:66),que se fundamentanen la construcción(transitivoso absolutos),y el

significado(activoso pasivos),porqueparalamayoríade los gramáticosmedievales,ambos

conceptos,transitivoy absoluto,son aplicablesa los génerosneutro y deponente(cf n. 49),

Page 162: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 152

segúnel tipo de término a parte post: por tanto no son relevanteso definitorios de esos

génerosverbales.Solamentelos activos—y loscomunes“activos”— estánmarcadossiempre

como transitivosy los pasivos—y comunes“pasivos”— como intransitivos, entendidaesta

transitividadcomo capacidadefectivade llevar acusativopropio y no como posibilidadde

regir un oblicuo no acusativoapartepost.La clasificación,en todo caso,no es original de

Al o de las prouerbiandi, sino común a todas las gramáticasnormativasque venimos

denominandolexicográficas, del tipo del Catholicon o aquellasdel sur de Europa que

caracterizó Percival (cf 1975:233—8).Además,éste seráel modelo que adopten las del

primer Renacimientoparalos manualesescolares,al menosen un primer momento,como

ya hemostenido ocasiónde considerar(cf I:VI.1.)>0.

Cadauno de los génerosverbalesaparececaracterizadofrente a los demás.Hay un

división por subgéneros en la que se explicita: a) los complementos a parte ante ¡ post que

puede llevar cada subgénero, en forma de reglas y con ejemplos;b) un elencocon los

significadosen romance,al que-en ocasiones—sigueunaexplicaciónde las particularidades

más notables. A continuación exponemos de modo esquemáticoestasposibilidadesde

construcción verbal, según el texto de M Las variaciones que presentan las otras

grammaticaeprouerbiandi, por los demás mínimas, las comentaremosdespuésde la

exposición.A este respecto,puede ser de ayudael indice de verbos de Al que añadimos

despuésde la edicióndel texto (cf II: 1 23sq.):

50 Véase,por ejemplo, en el aparatode fuentesy testimoniosde nuestraedición las

correspondenciascon las RegulaedeGuarino (cf II: IO9sq.).

Page 163: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio

ACTIVA

Constr. general Acusativo

Constr. especial

Pertinentía adaccusatíonem, etc.

G.; Abí. con ¡ sin prep.,ex uz causae materialisuel accusationis, etc.

accusotefurti ¡furto ¡defurto

Pertinentia ad pretium,etc.

O.; Abí. sin prep.,ex uí causae materialisuel ex ul pretil, etc.

emi agrum centumflorenorum ¡ florenis

Pertmnentía adadquisitionem, etc.

D., ex ui adqusmtionms,etc.

do tibi panem

Pertinentía addoctrinam, etc.

Ac.. ex ui causaeformalis uel materialis,etc.

doceo te grammaticam

Pertinentia ad recessum,etc.

AbI. conprep. a¡ ab,ex uí recessi,etc.

recedote a soc¡eta¡emaloram

Pertinentia adpriuationem, etc.

Abí. sin prep., exui pr¡uation¡s, etc.

priuo te beneficio

PA SS]VA

Constr. general AbI. con prep.,D. loco ablatiuz

Constr. especial

Pertmnentíaadaccusationem,etc.

G.; Abí. con 1 sin prep.,ex uí causaemateríalísuelaccusationis,etc.

tu accusarísa mefuflí¡ defurto Ifurto

Pertinentia adpretium,etc.

O.; Ahí. sin prep.,ex ai causae materialisuel ex uz pretil, etc.

iste tibe, emitur a tedecem florenorum 1florenis

Pertinenna adadquistionem, etc.

D., ex uz adqu¿s¿tionís,etc.

panisdatur t¡bi a me

Pertinentía addoctrinam, etc.

Ac.. ex um causaeformalisuelmaterialís,etc.

grammaticamdoceristu a me

Pertinentiaad recessum,etc.

Abí. conprep. a¡ ab,ex ul recessi,etc.

denarii recapiuntur ame a marsupio

Pertinentia adpriuationem, etc.

Ab!. sin prep., exui priuation¿s,etc.

tu priuaris a mebeneficio

153

Page 164: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio

NEVTRA ____________

Possessiua G. de naturaspecíali, ex uitransitionis

indigeopanis

Adquisitiua D. de naturaspeciali, ex uiadquisitionisueltransitionis

seruio tibi

Transitiua Ac. denaturaspeciali, ex uitransitionís

Mho uinum

Effectiua Abí. sin prep., exui causaeefficientis

fleo peccatis

Absoluta Ac. conprep.; Abí.con/sinprep. denaturagenerali

uadoadforum ¡curro in campo¡laboroforti animo

Sign~ficantiapassionemignatam

Abí. sin prep. ¡ conprep. in, de, supra,ex ui causaepassionisignatae

gaudeote ¡ inDomino ¡ deDomino ¡ supraDomino

Construcción

Passiua Abí. conprep. a ¡ab; D. locoablatíui, ex uicausae passionisillatae

[ COMAl ZA Ac. (si toma significadoactivo); Abí. con largior te ¡ a te

154

¡«¿pulo a magistro

Page 165: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbtandi. Estudio

DEPONENTÍA

Construcción

Possessíua G. de natura speciali,ex ui transitionis

dominor tui

Adquisitíua D. de naturaspeciali,ex uí adquísition¿sueltransitionís

auxdior tibí

Transitiua Ac. denaturaspeciali,ex ui transitionis

sequor Petrum

Pertinentíaad usum AbI. sin prep. denaturaspeciali

ator bonis indamentis

Absoluta Ac. ¡ Abí. con¡ sinprep.de naturagenerali

gradior addomum ¡morar ciuítate ¡lacrimor peecatis

Sign~/icanriapassionemígnatam

Abí. sin 1 conprep. de.iii, super;Ac. con prep.propter,ex ul causaepassíonisígnatae

laetor te ¡ dete 1 in te ¡superte / propter te

Sign~ficantiapassionemillatam

Abí. con prep. a ¡ ab;D. loco ablatiui; Ac.conprep. per. ex utcausae passionis illatae

nascor a matre mea 1Christus mortuas fuí¡per Judaeos

En las definicionesde cadagéneroy subgénerose alternancriterios formalesy semánticos,

o se recurre incluso a los rasgos constructivos de la forma verbal en romance. Las

variacionesrespectode la tradiciónmedieval—y en particularcon lasotrasprouerbiandi— son

las siguientes:

1. LasgrarnmaticaeprouerbiandiE, G, R y Mates incluyen en el mismo

grupodelosneutratransitiualosverbosqueAldenominaneutra possessiua,

neutra adquísitiua y neutra transitiua. Esto sucedeigualmentecon los

deponentes, lo cual significa que el genitivo, dativo y acusativo

respectivamente son considerados al mismo nivel como términos de natura

speciali ex ui transitionis. El propioautor deAl lo explica (cf II: 126.23-28;

11:148.24—30).

155

Page 166: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandí.Estudio 156

2. Las gramáticasE. G, R y Mates incluyen entre los uerba neutra ¡

deponentiaabsoluta a los uerba effectiua. Sin embargo, parece más

coherentela postura de M, que opone, en un primer nivel, neutra ¡

deponentia sign~ficantía actionem a neutra ¡ deponentía sign~ficantia

passionem;y en un segundonivel: a) neutra ¡ deponentiasign. act.

absolutam (término con o sin preposiciónno necesarioo equivalentea lo

que hoy denominamos“complementocircustancial”) a neutra¡ deponentia

sign. act. transitíuam (término sin preposición necesario)y b) neutra ¡

deponentiasign~ficantiapas.ignatamaneutra ¡ deponentia sign~ficantiapas.

illatam.

De todo lo dicho se infiere que los términos a parte post son de dos clases:de naturaleza

generaly de naturalezaespecial.Losde naturalezageneralno son los queun verbo requiere

necesariamente, sino los que pueden completar a otro verbo del mismo género que tenga una

construcción especial distinta (cf 11:134.15-17). Sólo son obligatorioso necesarios,aunque

esténsobreentendidos,en verbosactivosy pasivos.Paralos neutros,comunesy deponentes

los gramáticosno hablan de construcción general, porque un mismo verbo neutro o

deponenteadmite, casi siempre, varios oblicuos diferentes a parte post (por ejemplo,

participo reí, re o rem). Estaconstrucciónespecialdeterminaque un verbo seaposesivo,

efectivo, transitivo en sentidopropio, etc. Los verbosneutrosy deponentesqueno admiten

oblicuosenconstrucciónespecialsonabsolutos,loscuales-encambio—llevancomplementos

de naturageneralí,puestoquepuedenaparecerigualmenteen lasintaxisdeotros verbosdel

mismo género, como uigilaui tota nocte ¡ laboraui tota nocte (cf 11:134.14—15). A diferencia

de los términosde naturalezageneralen los activosy pasivos,en los neutroso deponentes

absolutos su presencia no es necesaria para la congruitas oracional.Así pues,lo relevantede

la oposición activo-pasivo¡ resto es la capacidadde transformaciónrecíprocade los

primeros;dentrode los neutrosy deponentesquesignificanacción,en la oposiciónabsoluto

¡ resto, lo relevantees la necesidadde los segundos de llevar un término especial sin

preposiciónexui transitionis.

Resta hablar de las construccionespeculiaresde algunosverbos que, según su

significado, admitencomplementosde un tipo u otro. Con el fin de presentarlosde modo

sintético, simplificamoslas particularidadesen cuatroapartados:

Page 167: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 157

1~] Verbosde un género—o subgénero-determinadoo de otro, segúnsu término:

careo, indigeo, abundo + Abí. (neu. ef) ¡ + G. (neu. pos.): cf 11:122—123.

participo + G. (neu. pos.) ¡ + Abí. (neu. ef) ¡ + Ac. (neu. tr.): cf 11:123.

studeo + D. (neu. adq.) ¡ + supraAc. (neu. abs.):cf 11:124.

benedico, maledico, ass ideo, inuideo + D. (neu. adq.)¡ + Ac. (act.): cf 11:125.

consulo+ D. (neu. adq.) “dare consilium” / + Ac. (act.) “petere consilium”: cf 11:125.

credo+ D. (neu. adq.) ¡ + Ac. (act.) ¡ + in Ac. (neu. abs.): cf 11:125.

indulgeo+ D. (neu. adq.) “intendere” ¡ + Ac. + D. (neu. abs.) “remittere”: cf 11:126.

conuenio+ D. (neu. adq.) “contingere”, “conforman” ¡ + Ac. (neu. tr.) “alío qui” ¡ 0

“congregan”: cf 11:126.

lateo + Ac. (neu. tr.) ¡ + D. (neu. adq.)“ignoran” ¡ + Abí. (neu. pas. ign.) “abscondere”:

cf 11:136.

~fio(subs.) ¡ + Abí. con prep. (neu. pas.): cf 11:138.

nubo (segúnantiguos,act.) ¡ (segúnmodernos,neu. pas.): cf II: 139.

moror (com.) “tardare, -ri” ¡(dep. abs.)“residere”: cf 11:144.

~dominor,misereor+ G. (dep. pos.) ¡ + D. (dep. adq.): cf 11:146.

recordor, reminiscor, obliuiscor + G. (dep. pos.) ¡ + Ac. (dep. tr.) ¡ + Abí. (dep.pas. ign.):

cf 11:147.

~confiteor+ D. (dep. adq.) ¡ + Ac. (dep. tr.): cf 11:150.

poscior + Ac. (dep. ir.) ¡ + Abí. (dep. pas. ign.) / + G. (dep. pos.): cf 11:151.

nitor + Ac. (dep. adq.) “adhaerere”¡ + Abí. (dep. pas. ign.) “laborare” ¡ 0 (dep. abs.)

“laborare”: cf 11:155.

morior (dep. pas. ign.) ¡ (dep.pas. ilí.): cf II: 156.

~nascor,orior (dep. pas. ign.) ¡ (dep. pas. ilí.): cf 11:156—157.

20] Verboshomosémicos(o maticessignificativosentreverbosde sintaxissemejante):

exulo(neu. pas.)¡ uannio(act.): cf 11:138.uapulo(neu. pas.)¡ferio, uerbero(act.): cf 11:138.

ueneo (n~u. pas.) ¡ uendo, uenundo (ací.): cf 11:138.

míseror + Ac. (dep. tr.) ¡ misereor+ G. (dep. pos.) ¡ + D. (dep. adq.) ¡ misere¿’ (impers.

act.): cf 11:146.

utor,fruor, uescor, poscior,fungor: cf 11:151—152.

Page 168: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 158

30] Verbosque por su forma perteneceríanaun género,pero por susignificadopertenecen

a otro:

odí, noui, coepi, inemini (irregularia o act. re tanturn): cf 11:102—103.

liceo ¡ liceor, mereo ¡ mereor (act. ¡ pas. uoce tantum, aunqueliceo ¡ mereo son neu. y

liceor ¡ mereor, dep.): cf II:103;138.

40] Otrasconstruccionespeculiares:

parco + D. + Abí. ¡ + D. + G.: cf 11:125—126.

duco + Ac. + Abí.: cf 11:135.

dignor+Ac.+G¡+D.¡+Abl.:cf 11:150.

alloquor, affor + Ac. + Ac.: cf 11:150.

1.2.- La forma de losverbos.

El término “forma” en el verbo tiene dos acepciones: como forma esencial, es un

sinónimode modo de significar esencial,y así,segúnla terminologíamodista,la forma del

verbo es significarper modurnfluxus et fien distantema substantia(cf 11:158), que lo

distingue de las otras siete partes de la oración; pero como forma accidental, se refiere a las

modificacionesdel significadoverbal o matizacionessemánticasde carácteraccidental.La

forma accidental implica variacionesde sentido mediante variaciones formales en la

terminación. Para ello, se parte primero de que hay verbos primitivos susceptiblesde estas

modificaciones formales, que pueden ser de siete tipos, según Prisciano y después Juan Balbo

deGénova(cf 11:158.31—159.4):frecuentativa,meditativa,desiderativa,diminutiva,imitativa

o moral y aparitiva.A cualquieradeestosverbos,en oposiciónal primitivo del queprocede,

se le consideraderivado.

Todaslas gramrnaticaeprouerbiandi hablande la forma de los verbos.El autorde

G dice que es el quartusmodusprouerbiandi (cf f 102’)5t. No obstante,ni el maestrode

Al, ni losotros autoresdetextosparaproverbiaraportangrancosaa la doctrinagramatical

del Catholiconen este tema. En cadauno de los subepígrafesen que se divide el capítulo,

>~ El primer modode proverbiar—recordamos—es el relativo al supósitoy apósito,y elsegundo,al nombre.Hemosde suponerqueel terceroes el del verbo primitivo.

Page 169: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammarica Prouerbiandi. Estudio 159

se mantieneunaestructuraexpositivaunitaria: ladefinicióndeCatholicon,conun desarrollo

del autor; losgénerosdeverbosde dondederivanlosdecadaforma; el procesode formación

por adicióno eliminaciónde sílabasdel verbo-baseo primitivo; la conjugacióna laque se

adscribeel nuevo verbo; sugéneroy suconstrucción.La definición se haceen función de

la desinenciao sufijo queadoptay del significadoconquese matiza la forma primitiva.

Es interesanteatendera cómoel gramáticorecurreen algunaocasióna perífrasisen

romanceparadejarclaroel sentidode unaforma queen latín es sintética:«Petrus logicat,

‘Pere appar legir’» (cf 11:171.12—13); «ego amaturio, ‘yo penseamar’» (cf 11:164.14—15).

Sin duda, estaes la técnicaqueel autordenomina“cuarto modo de proverbiar”.

Aparte del Catholicon,son citadostambiénPrisciano,Alejandrode Villa—Dei y el

Léxico de Hugucio, por ejemplo, paraayudara discernirentreel significadodetres formas

verbalessemejantes:acerso,accessoy arcerso.

II.. El verbo no personal.

Sobre el verbo no personalse ha escrito mucho. La naturalezade estos verbosse

prestaa discusionesdetoda índoley losgramáticosmedievales,expertosen laespeculación,

escribieronmuchaspáginasde opinionesen absolutounánimes,comoyaveíamosal abordar

el temadel supposítumdel impersonal.Todo esto repercuteen el conceptode verbo no

personalqueencontramosen los textosnormativosde carácterescolar,entrelos quefigura

nuestragramática.El anónimoautorno siguede cercaa ningúnmaestro,dandolugara más

disquisicionespersonales,de modo que su exposición adquiereahora un tono menos

didácticoy másespeculativo,aunquemantengael estilo formal a basede notaey regulae,

listas de verbos, proverbios en romance, etc. Dentro de los verbos no personales,

distinguiremoslos propiamenteimpersonales,por un lado, y los infinitivos, gerundiosy

supinos,por otro. Estadistinciónoriginal52 procededel siguientepasajede Al (II:84.ísq.):

Verbum, secundum quosdam, diuiditur in tría membra, scilícet in uerbum personale

et inpersonale et ínfinítiuum, sed alía diuísío potest reducí ad duo membra,quia

omneverbumpotes¡dici personaleuelnonpersonaleseuimpersonale.

52 Ya hemosdicho que en otras gramáticascomo G, la división es tripartita: verbo

personal,impersonale infinitivo (cf n. 47).

Page 170: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 160

La diferencia fundamental entre unos y otros radica en que los impersonales adoptan un

forma semejantea la de la tercerapersonadel verbo personaly puedenconstituirpor si solos

una oración perfecta por la finitud de su forma. Para el autor de Al, el supposítumlimita la

impersonalidad del verbo. De esta manera, aunque en curritur no haya modo de definir la

persona, este obstáculo en desaparece en a me curritur (cf 11:172.18-25). Sucede lo mismo

con los infinitivos, donde la impersonalidades limitada estavez por el supósitoen caso

acusativo. A diferencia de los verbos propiamente impersonales, los infinitivos carecen de

la forma finita que les permite constituir por sí mismosunaoraciónperfecta.

Comoya dijimos en el capítulo del supósíto y el apósito,lano—personalidadimplica,

segúnestosgramáticos,no unaausenciade la persona,sino su indeterminación.Estaes la

causa, que ellos sugieren,de la falta de concordanciaentre el supósitoy el verbo. El

suppositum será un oblicuo, no el nominativo,queen el orden naturalde la frase figurará a

la izquierdadel impersonal.Hastael siglo XVI no se modificó estateoría: fue el Brocense

quiendesenmascarólos supósitosrealesde losverbosaparentementeimpersonales.Parael

autor de la Minerua, o no existen talesverbos—son personales—,o tienen un supposítum

cognatus, como enpudetmepeccati,que se explicacomopudor peccatí pudet me (cf Del

Estal 1975:77—8).

11.1.- Verbospropiamenteimpersonales.

El gramático de Al distingue los impersonalesde terminación(o voz, segúnel

Catholícon)activay pasiva.Asimismo,losverbosimpersonalesdeterminaciónactivapueden

serloperse o exadiuncto.En un pasajemuy brevede Prisciano(cf XVIII,5 1) estáesbozada

estadivisión: «Impersonaliaactiuamterminationemhabentiainfinitiuis coniunguntur(.j,

possunt tamen et casibus coniungí».

Los infinitivos de terminación activa per sequedatipificado de manerasimilar en

todas lasprouerbíandi,de acuerdocon suconstructioaparte antey a partepost:

-los que requierenG. a parte ante e infinitivo a partepost.

-los que requierenD. a parte ante e infinitivo a parte post.

-los que requierenAc. a parte ante e infinitivo a partepost.

-los que requierenAc. a parte ante y G. a parte post.

Page 171: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 161

A lo largo del capítulo,el autorplanteatodaslascuestionessintácticasrelacionadasconcada

grupoy las acepcionessemánticasquediferencianverbosde construcciónsemejante,como

refert ¡ esi’ ¡ interest (cf 11:1741—176.19).Sobre estosverbos, precisamente,el anónimo

maestrocomenta la construcciónmea interest legere (cf Prisc. XVIII,92), en la que se

interpretaque mea es un ablativo, en lugar del genitivo singulardel pronombreprimitivo

meí, para evitar confusionescon el genitivo singular del pronombrederivado, o sea, del

adjetivoposesivo.La Gramáticamedieval,queno hacesino seguiraPrisciano,postulaque

en lugar del genitivo singular del poseedor, deba figurar el ablativo singular del posesivo, ya

que -de otro modo—el genitivo singular se podría entender equívocamente como genitivo de

lo poseído. Hay que esperar, en cualquier caso, a Sánchez de las Brozas para encontrar de

nuevo explicaciones más satisfactorias. Nótese cómo la reelaboración medieval convierte una

vez más la frase de Prisciano en motivo de discusióndoctrinal de varias páginas(cf

11:176-178).Concretamente,se planteancuatro cuestiones:¿porqué se poneel ablativodel

derivadopor el genitivo del primitivo?, ¿porqué el casoablativo?,¿porquéel ablativodel

posesivoy no el ablativo del primitivo?, ¿por qué un ablativo femenino?No hemos

encontrado,fuerade lasprouerbíandi,ningunaotra gramáticaquetratelascuatrocuestiones,

aunquesabemospor Alejandrode Villa—Dei y JuanBalbo de Génovaque la discusiónes

antigua.

Por otro lado, aun faltando una teoría elaboradaal respecto,se da a entenderen

numerosospasajesque los impersonales,igual que las formas infinitas e incluso los

participios,derivan—descendunt—de los personales,aunquealgunosya no esténen uso (cf

11:178.15-19;11:179.12—ls;II:179.3lsq.;etc.). Así pensabatambiénPrisciano(cf XI,20).

Para nuestro autor, el impersonal de terminación activa exadiunctionees el verbo

personal que al recibir un infinitivo como aditamento sintáctico se convierte en impersonal.

Pero esto es realmentelo que les ocurre tambiéna los impersonalesper se. El elencode

verbosqueofreceel autorde Al nos lleva acreerqueel gramáticoconfundeesteconcepto

conel deverboauxiliar,queesla denominaciónqueencontramosen otrosmanuales,incluso

prouerbiandi,como en elf 2V (= D) de la Gramáticadel ms. 530 de Perusa(cf I:IV.2.),

para verbos como coepit, incipit, desinit, debet, uult, solet, potest, etc. He aquí

esquemáticamentelas reglasde construcciónde estosverbos,conejemplosen latín:

Page 172: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammattca Prouerbiandi. Estudio 162

-impers. -~- infin. pasivo:debetfieri a magistro quod..

-impers. + infin. de un impers. de terminaciónactiva: meuult poeníterepeccatorum.

-impers. + infin. de un impers.de terminaciónpasiva:a magistro incípit legí librum.

-impers. + infin. de un gerundioo supino:omnemhominemamandumestsuumCreatorem.

En el primero de los casos,el autor no entiendeque la oraciónde quod seael supósitode

debetfieri,peroyahemosvistoqueestoes un problemade casi todalaGramáticamedieval.

Sin embargo, en el segundo,tercer y cuarto modelo el error es considerarque de los

impersonalesderiva un infinitivo. El temaes objetode discusióngeneral(cf II: 192.15—27),

pero nuestroautor toma partido. El resultadoes patente:másque nuncala Gramáticase

separadel acervo literario parainventar sus propiasleyes.La lenguaartificial fabricadaen

estelaboratorioconstituyeun sistemacoherente,porqueno se quebrantala normade queen

las construccionesconderivadosse debemantenerel régimen del primitivo (por tanto aquí

del elementoañadidoen la adiunctio, un infinitivo “derivado” de un impersonal),pero no es

posiblehallar ni siquieraun ejemploparecidoen el latín quenos hantransmitidolos textos.

GramáticoscomoBacón no tienenreparosen admitir construccionessimilares:sillogizantem

ponendum est terminos (cf Bac. G. 94), queexplicaThurot (cf 1964:306-8).

Todasestasreflexionesnos conducenhaciaunapregunta:¿cuáles,parael gramático

medieval, la relación entre el verbo personal activo y las formas no personales?Si

efectivamentedecimosqueel impersonaltiene infinitivos y gerundios,seestá reconociendo

implícitamenteque haydos grandesy únicasconstruccionesverbalesposiblesen la lengua:

personal e impersonal.Las dos afectana una misma clasede verbos, que unas veces

funcionan como personalesy otras como impersonales(debeo / debet). Se mantiene

abiertamenteque la forma personalactivaes la primeraen el tiempo(cf 11:186.19—22).En

ocasiones,el uso ha determinado que algunas formas sean sólo personaleso sólo

impersonales,pero se defiendeque en un estadioanteriorestono fue así(por ejemplo,que

existió un arcaicolibeo frenteal impersonallibet: cf 11:179.33—180.4).Y, en fin, se postula

que los infinitivos, gerundios,supinosy participios puedenprocederde la construcción

personalo de la impersonal.

Vale la mismaexplicaciónparalos impersonalesde terminaciónpasiva.En cuanto

impersonales,admitenconstruccionesdistintasalasquetendríansi fueranpersonalespasivos,

porquederivandela forma activao neutrasign~ficansactionemde sucorrespondienteverbo

personal,nuncadelpasivo(cf 11:185.3ísq.).El maestrosostienequePrisciano(cf XVIII,50)

Page 173: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi.Estudio 163

no autorizaa pensarlo contrario (cf 11:186.17—18):«impersonalia sign~ficant actum síue

accionem, et actio non nascítur a passione, sed bene e conuerso». Consecuencia:la

construcciónde estosverbosa partepostes idénticaa la quetienencomoactivoso neutros

(amoDeum¡ amaturDeum; indigeopanis ¡ indigetur panis).

No obstante,falta unanimidadentrelosgramáticosde laépocaa la horadedecidir

si un impersonalde terminaciónpasivaestácapacitadoparaexpresaracción transitiva. El

Catholicony PedroHelíasse inclinan por el no, es decir, no seríacorrectoalgocomo: a me

legitur Virgiliurn (cf II: 188.4-13).Otros, desdeel Doctrinale, defiendenla posturaopuesta

y aducenejemplosliterariosy la autoridadde Prisciano(cf II:187.22sq.). Peroestaspruebas

no sirven:el testimoniodePrisciano—«adeosdem autem casus ad quos iungitur indicatiuus,

necesseest totum uerbí declinationemobseruari»—es ambiguo,ya que no especificasi el

impersonales “declinación” del indicativo; y los ejemplosse pueden—y deben—interpretar

de maneradistinta a como pretendenestosautores(del Disciplina Scolarium falsamente

atribuido a Boecio: «legitur Thimotheifilium»,pero la frase continúayfilium resultaserel

sujetode un infinitivo; de los Tristia ovidianos: «legitur dícta díssimulata», dondedicto no

es acusativoplural, sino el nominativofemeninoen aposiciónaun nombreanteriory, por

tanto, sujeto de legitur)>3. Nuestrogramático0ptapor la soluciónconciliadora: si legitur

derivade un verbo activoen construcciónabsoluta,es absoluto(ego lego ¡ legitur); si deriva

de un verboactivoen construccióntransitiva,ha de considerarsetransitivo (lego Virgilíum

¡ legítur Virgilium).

Paraterminar, en la grammatica prouerbiandi de Al se dantres reglasparaque el

estudiantereconozcacuándounaforma espasivao impersonal,mediantela lenguaromance.

Caben,pues,tres solucionesparauna expresiónimpersonallatina como: legitur in scolis:

‘ligen en les scoles’, ‘hg se en les scoles’y ‘es legit en les scoles’ (cf 11:185.15-30).

11.2.- Infinitivos, gerundios,supinos.

Estastres formastienenen común la expresiónde la acciónverbal sin concreción

de personay número,y sin terminaciónpersonal.Ningunade las tres puedeconstituirpor

sí mismasunaoratio congrua.

SegúnFlobert (cf 1975:466),«Lesexemplesde passifimpersonneltransitifsonttardifset rares,parfoiscontestables(...). Cestours se perpétuentauMoyen Age: ALEX. VILLAD.Doctr. 1264, Alatthaeumlegitur».

Page 174: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandí. Estudio 164

El infinitivo, comohemosdicho arriba, procedede un verbo personalo impersonal

y requiere los mismostérminosqueesteverbo a partepost(cf II:192.l5sq.). Porotro lado,

el infinitivo se construye con acusativo en función de supósito, tanto expreso como

sobreentendidocuandola personadel supósitono coincidecon la del verbo principal (cf

II: 193.29sq.). Estesuppositum accusatiuumes el único, fuera del nominativo,que admitirá

el Brocenseparaverbosde carácterno personalcuandorevise al cabode ciento cincuenta

añosestateoría(cf Del Estal 1975:112).

El autordeMomitetodaconsideraciónajenaal ámbitosintáctico,comola formación

de infinitivos, y sólo unavezaludea sucarácternominal,y estosinabundaren excesoy sin

hablarde los modi sign~ficandi quedan razónde por qué una forma verbal funcionaen el

discursocomonombre.

Todo lo contrariosucedeconlos gerundiosy supinos.En la definiciónde infinitivo,

el gramáticosubraya:«uerbumsign¿ftcatiuumper se»,mientrasque la de los gerundiosy

supinoscomienzaasí: «nomensign~ficatiuumactusagendí uel pasciendi». Es palmario que

la naturalezade estasformas las sitúaacaballoentrelas categoríasnominal y verbal, pero

si el infinitivo es verbo, el gerundio es nombre. Siguiendoa Priscianoy Pedro Helías

—aunquenuestroautor lo cita atravésde laAbsolutade PedroHispano-,hayunapreferencia

por adscribirel grupo de los gerundiosy supinosa la pars del nombre, en contrade la

opinión de Donato (cf Thurot 1964:378), para lo cual se aducen tres motivos (cf

II:195.lsq.): que no expresantiempo; que puedenrecibir preposicionespor aposición;que

tienencasos.Y, con todo, significanactosverbalesy estándeterminadospor otros nombres,

a su izquierday a su derecha.Dice Pedro Hispanoque son gerundios porque «gerunt

sign~ficationemuerbalem»y se llamanparticipalia por susimilitud con el participio futuro

pasivo en —dus o con el participio pasadoen -tus. Los gerundiosy supinossustituyenal

infinitivo en la oracióncuandodebellevar artículo, es decir,enfunción de casooblicuo (cf

II: 197.29sq.;11:199.ssq.).

Sobreel origendelosgerundios,el gramáticosehm ita arepasarlosgénerosverbales

y dar ejemplosde gerundiosde cadauno. Todosse resuelven—resoluuntur—en verbosde su

correspondientegénero (cf II:196.l2sq.). Más interesante que su origen, resulta la

constructio,parala quesiguevigente la reglaanteriormenteexpuesta:«quemcumquecasum

regit uerbumpersonalea partepostínprima sui imposicione,eundempotestregeretotum

eius condeclinium». El anónimo maestrocomenta alguna construcción significativa o

Page 175: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerhiandi. Estudio 165

peculiar, como la equivalenciahomosémicay funcional decausa legendi ¡ pro legendum ¡

lectum¡ ad legendum.De nuevo insisteen quelosgerundiosy supinosprocedendecualquier

génerode verbo y, por ende, significan como activo, pasivo, neutro, deponente,común,

substantivo,etc. Recuérdeseque en latín clásico, las construccionescon gerundio están

limitadas a verbos intransitivos o de sentido medio y que habitualmenteno llevan

complementos.Paralos filósofos—gramáticosde la EdadMedia, apartir del Doctrmnale (cf

Thurot 1964:306-7),a los que siguen los autoresde textosprouerbiandi, el gerundioy el

supino rigen un acusativoen función de supósitoa parte ante y el oblicuo a parte post

propio del verbo del que derivan,si bien, el suppositum sueleestarsobreentendido:uenio

(me) causalegendi,“vengopara(yo) leer”. Losmodistasexplicaronlaconstrucciónmediante

laproporcionalidada la quenoshemosreferido al hablardel suppositum y el appositum de

los verbosno personales(cf I:VIII.6.). Quizás hay que buscar las razones de una sintaxis

tan artificiosa en la deficienteinterpretaciónde ejemplosliterarios clásicos>4.

El autorconcluyeel temacontrecereglasprácticasde composiciónen latín a partir

de frasesen valenciano(cf 11:199.6sq.),que-como es natural— solamentetienenparangón

en otras gramáticasdel tipo prouerbiandi. En romance,el gerundioo supino se expresa

medianteun infinitivo precedidode preposiciónqueel gramáticodenominahabitudo (“modo

sintácticohabitual”).Dependiendodecadapreposicióny del significadodel verbo,en latín

la oratio se haráde una manerao de otra. Un ejemplo: si en romanceencontramosun

infinitivo tras la preposiciónde, quedependierade un adjetivo cuyo significadoexpresara

disposiciónde hacero sufrir—‘abte’, ‘hablíl’, ‘digne’—, la transposiciónal latín debe hacerse

medianteel primer gerundio(casogenitivo): ‘lo magistrees abtede ensenyar’,magister

est aptusdocendi.

8. El participio

El tratamiento del participio es muy similar en su conjunto al de las formas no

personalesdel verbo que acabamosde ver, con la diferenciade que el participio tiene

categoríade parsorationis,porqueposeeun modussígn¿ftcandiesencialmentedistintodel

nombreo del verbo,en la terminologíaespeculativa(cf II:212.22sq.).Pero es unapartede

Recuérdenseejemploscomo aquel«timendum(est)poenas»de Lucrecio (cf 1,111),dondeparecequehayun gerundionominativo (gerundivo neutroabstracto).

Page 176: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 166

la oración de naturalezaderivativa (cf 11:203.17—18),o sea,todo participio deriva de un

verbo, igual quelas formasno personales.Estateoríafigura en Prisciano(cf XI,8). Por eso,

del participio puededecirsecasi lo mismoquedel infinitivo, el gerundioo el supino: «circa

participia sunt notanda sex per ordinem: primo, de ipsorum terminacione, secundo, de

ipsorum tempore; tercio, de ipsorumformacione, quarto, de ipsorum origine seu deriuacione,

quinto, de ipsorum sign~ficacione, sexto et ultimo, de ipsorum construccione»

(11:204.32—205.4).

Antes de entrar en estascuestiones,el autor de Al define, como suele hacer

habitualmente,los rasgospeculiaresde estaparsen relacióna las demáspartesdel discurso.

Tampocoen estose apartade la tradición. Por un lado, se sirve de la definición priscianea

(cf XJ,8), sindejardeenunciarunamássencillatomadadeun manualescolarcomola ¡anua

(cf 11:204.13-15).Deestasdefinicionesse infieren los rasgoscaracteriológicosdel participio:

1) expresaacciónen el tiempo, como el verbo, pero sin personay modo; 2) tiene forma

nominal, conlos accidentesgéneroy caso.

Cuantoal significado,desdePrisciano,se aceptaqueexisteunaequivalenciaentre

qui + verbo personaly participio,y que la ausenciade determinacióndepersonay modo se

resuelvesolamenteen razóndel pronombrey del verbo personaldelquedependeen cuanto

parteformalmentenominal (cf 11:203.32—33).

Segúnla teoríasintácticamedieval,en tu legensproficis, legensexigea parte ante

un supósitotu y, a suvez, legenstermina la rección deproficis comosupósitoa parte ante,

en virtud de su naturalezanominal.

Parececlaroqueel autordenuestragramáticano aportanadanuevosobreestaparte

de la oración.Tampocoen el desarrollodel esquemaqueproponeinmediatamentedespués

de la definición.LasfuentesvuelvenaserPrisciano,conpuntualizacionesdel Catholicony

el Doctrmnale, y se empleanotra vez reglas para detallarcadacasoconcreto.Para no ser

prolijos, lo resumimosen el siguienteesquema:

Page 177: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatíca Prouerbiandi.Estudio 167

Terminaciones Tiempos Géneroverbal

—ans¡ —ens pres./ pto. imp. act. ¡ neu. ¡ com. ¡ dep.

—tus ¡ —xus ¡ —sus pto. pifo. ¡ pto. plusq. pas. ¡ com.¡ dep.

—rus fut. act. / neu.¡ com. ¡ dep.

—dus fut. pas. ¡ com.

Al participio en—dus, nuncase denominagerundivoy no sele relacionaen ningúnmomento

con el gerundio,quesí aparecefrecuentementecon esenombre.

Lasexplicacionesmorfológicasson,comosiempre,ingénuas(aúndebepasarmucho

tiempo paraque se establezcaunaMorfología históricacientíficay rigurosa):por ejemplo,

se dicequeel participio pasadoseforma del supino poradiciónde—s y elparticipio presente

en —ansse formadel imperfectodeindicativo, sustituyendo—bamo —bar por —ns.Con todo,

convienehacernotar que el autor no sueleafirmar tanto “procede” (descendit),cuanto “se

forma” (formatur). Tal vez es conscientede que su explicación carece de fundamento

científico y por ello se limita aenseñarlas reglasconun objetodidáctico55.

A continuacióndel participio, en la mayor partede las gramáticasmedievalesse

añadenunasconsideracionesbrevessobreel participio sustantivadoo, como dicen ellos,

mutatum in uim nominis. Cualquierforma de participio es susceptiblede perder algunade

suspropiedadesesencialesy convertirseen nombre.El maestrode nuestragramáticarazona

una explicación no muy convincenteacercade la imposibilidad teórica de que una pars

orationisse conviertaenotra. El es conscientede que la transumptiosign~ficati no serealiza

porquela dicción se tome materialmente,comosucederíaen amoestuerbum.Paraél. en el

casodel participio sustantivadohayun cambiodel modo designificar, perono en la forma.

Inclusose planteala posibilidadde queno hayahabidocambio,sinoqueseaunaapariencia,

estoes, que la relaciónseade simplehomonimia,«duepartes distincte sub eadetnforma

uocis» (11:222.18—23).

~ En cambio, el texto de Prisciano de donde bebe nuestro anónimo autor y el resto delosgramáticosmedievales,no es tansutil. En él seempleaindiferentementeel verbo nascitur

o fit en lugar de formatur (cf 11:207). Otros autorescomo Pedro Helias (cf Thurot1964:201)intentanexplicacionesmásrazonadas.

Page 178: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 168

¿Cómose sabecuándounadicción es nombrey cuándoes participio? Es nombre

—afirma nuestrogramáticosiguiendola tradiciónmedieval(cf 11:221.2—19)-,si su régimen

escomoel del nombre(amansuini, frentea amansuinum),si admitegradosde comparación

(arnantissirnus),si se puedecomponer(indocens),si pierde el accidentetiempo (amandus,

“dignus amandi”, frente a amandus,“qui amabitur”).

Estepárrafoenlazadirectamenteconelsiguientetema,elnombreverbal, queel autor

ya adelantó, al indicar las clasesde nombre, que trataría al final de las partesmatores.

Resultasorprendentela cantidadde folios que ocupanestoscapítulosen estasgramáticas

cuandoen las actualesse despachanen pocaslíneas.Priscianoles dedicó mediadocenade

epígrafesen el libro IV, perotodaslas gramáticasescolaresapartir de Villa—Dei y Juande

Génovaabundanexhaustivamenteen la cuestión.

Aunque el elenco de nombresderivadosde verbos es extenso, los medievales

mostraron interéssolamentepor algunos: los terminadosen —tor o —trix, en —bilis y los

homónimosde los participios,comoellos los consideran,en —dus,—enso —ans,—tus,etc. A

todosestos,nuestrogramáticosolo añadelos terminadosen —iuus, —a, —um. Sospechamos

quetal interéstienemuchoque ver con la especulaciónde los modistas,puestoquea estos

autores les llamó la atención el hecho de que una parte de la oración de naturaleza

plenamentenominalexpresaradealgunamanera—per modumhabitus uel quietis— el acto del

verbo. Se estádando,así,un pasomásen la gradación+ ¡ - nominal en la queel infinitivo

y el gerundioocupanlos lugaresanteriores:el infinitivo es verbo sin númeroni persona,que

puede llevar un supósitoen casoacusativoy, a su vez, completala acciónde un verbo

personalnecesario,almenosdemodosobreentendido,paraconseguirlacongruitasoracional;

el gerundioya esnombre, pero no tiene desarrolladostodoslos casosy significa como un

verbo,porquedehechosustituyeal infinitivo; el último grado lo representaelnombreverbal,

queformalmente—con todoslos accidentes—y funcionalmentees un nombre.

El maestroautor de Al elaborala materiade estecapitulo segúnlas páginasdel

Catholicon,estoes,tratando en cadatipo de nombreverbal su origen, formación,sintaxis

y traducción(que desarrollaremosal hablar de la suppletio). Con respectoal nombreen

—iuus, que no figura en ningún otro texto gramaticalconocido por nosotros,el autor lo

distinguedel nombreen —bilis porqueéste significa aptus+ infinitivo pasivo(exceptosi

deriva de un verbo neutro, que carecede pasiva)y aquél, aptus+ infinitivo activo. Así,

amabilis = “aptus aman”; productiuus= “aptus producere”. Para no alargar demasiado

Page 179: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 169

nuestra exposición, resumimos esquemáticamente el contenido de la gramática en relación

a estetema:

Terminación Origen Formación Expos.¡ Sign. Construcción1

—tor (m.)

—trix (f)

act., neu. y

dep.tr. y

abs. (si tienen

sup.)

De sup.,camb.

—u en —or;

—trix, de—or

Qui + 3a p. sg.

pr. md. del

verbo del que

deriva

Con G. ex ut

actus conuersi

in habitum

—ans (la conj.)

—ens (resto)

act., neu. y

dep. tr. (tal

vezde neu. y

dep. abs.)

= participio Qui + 3” p. sg.

pr. md. del

verbo del que

deriva

íd.

—tus¡ —sus¡

—xus, segúnel

supino

act., neu.tr.,

com., dep.tr.

= participio Qui + 3a p. sg.

pr. md. del

verbo del que

deriva

íd.

—iuus(m.)

—iua (f.)

—iuum (neu.)

= que los que

acaban en —ans

y —ens

De sup.,camb.

—u en —iuus

Aptus + mf.

del verbo del

que deriva .

Con G. ex uz

actuscouersi

in habitum

aptitudinaliter

—bilis (m. ¡ f.)

—bile (neu.)

act., pas., neu.

sign. pas., dep.

sign pas.

De sup. —sum,

camb. —um en

—bilis; o de 2~

p. sg. pr.,

camb. —s por

—bilis

Aptus+ mf.

del verbo del

que deriva

Con D. (o Ab.

con prep.);

con Ab. sin

prep. (según

el verbo); con

G. ex ui

actus... aptit.

Page 180: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbíandí. Estudio

—dus(m.) Segúnalgunos, = participio Qui debet+ Con D. (a

—da (f.) pas.;según mf. pas. o vecesD. y

—dum(n.) otros,pas., dignus + mf. Ac.)

neu. y dep. tr. pas.56del

verbo del que

deriva

A continuación,incluimosotrocuadroen el quetratamosde recapitular,con las limitaciones

de un esquema,lo visto hastaahoraen lo que se refiere a las relacionesentreel nombre,el

participio y el verbo con las formasno personalessegúnla concepciónmedieval:

doble circunscribecadapars dentro del límite que define su modussign~ficandi

que esaquelpor el que unapars es esay no otra:

56 Si deriva de un deponentetransitivo,equivaleo se “expone”, en el lenguajede estos

gramáticos,mediantequi y presenteindicativo del verbo del que deriva o, segúntambién

Prisciano,con debente infinitivo pasivo (lógicamentesólo para los verbos que no sonneutros).

La línea

esencial,

170

Nom. Verb.

1’~

NOMBRE PARTICIPIO VERBO

Ger. ¡ Sup. Infinit.

Page 181: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 17!

Nombre,que expresarealidadper modumper se stantis uel dependentis

Verbo, queexpresarealidadper modumfiuxusuelfieri

Participio, que expresarealidadper modumfluxus indistantem a substantia

De estostres modosde significar, se siguenunosaccidentespropiosde cadaparte,algunos

con carácter relevantey otros no. En el nombre, es relevanteel caso; en el verbo, el

tiempo57; y en el participio, el casoy el tiempo. El resto de los accidentesson: para el

nombre,género,númeroy persona;parael verbo,géneroverbal, númeroy persona;parael

participio, género,númeroy persona.

Las clasesde palabrassituadasentre la línea doble y la de puntos en nuestro

esquema,si bien pertenecena unade estasdos, nombreo verbo, se aproximana la otra al

perder totalmente algunos de los accidentesque hemos denominadono relevanteso

parcialmenteuno relevante.Por ejemplo,el infinitivo es verbo,peropierde la distinciónde

personay número,y parcialmenteladetiempo,por lo quesu modode significar seaproxima

al del nombrey -en consecuencia—quedafuncionalmentecapacitadoparasersupósito,que

esfunción propiade lanaturalezanominal.El gerundioy el supino,definidoscomonombres,

pierdenalgunoscasosy ademásexpresanacción, lo cual les acercaal verbo y se traduceen

la posibilidadfuncional de ser apósito,algo quecorrespondea la naturalezadel verbo. El

nombreverbalexpresaigualmenteunaacción,comoel verbo,perono pierde losaccidentes

del nombrey, dehecho,nuncapuedeserapósito.Esmás,delamismamaneraqueinfinitivo,

gerundioy supinoson sustituiblesen un mismocontexto(el gerundioy el supinoaportanal

infinitivo los casosde los que éste como verbo estáprivado, y el infinitivo añadea la

expresióndel gerundioy supinola determinacióntemporal),el nombreverbal pertenecea

otro ámbito, más próximo al del participio (amansuinum ¡ amansuini) o al del verbo

personal(amator uini ¡ quí amat uinum).

Por último, las flechas horizontales indican procedencia,según —siempre— la

concepciónmedieval:del verbo derivael gerundio,supino, participio y nombreverbal. La

Un ejemplo:en el nombreverbalamandushayequivalenciacon dignusaman. Sóloel participio es sustituibleconqul amabitur. Cuandoen el cuadrode los nombresverbalesdecimosque el nombre en —ans equivalea qui y presentedel verbo del que deriva, nosreferimosal presentepor serel tiempono marcadoo “atemporal”, si se prefiere.Lo mismo,con —tus, que no es qui amatusest, en el sentidotemporalde pasado,sino en el sentidoperfectivode acabado.

Page 182: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 172

flecha vertical pretendeseñalarlaestrecharelaciónentreparticipio y nombreverbal, como

apuntamosal describirel origen y la formacióndel nombreverbal y, poco antes,la mutatio

in uim nominisdel participio.

9. Laspartesminores

Para la GramáticaMedieval, las cuatropartesindeclinables,adverbio, preposición,

conjuncióne interjección,son partes minores, no necesariaspara la perfecciónoracional,

aunquesíparala plenacongruitas. Su modo de significar no es esencial,sino accidental,es

decir, en cierta manerasemejantea los modosde significar de los accidentia en las cuatro

partes maiores.

a) Aduerbium.

El autor de Al estudialos rasgosdefinitorios del adverbio y los accidentesque

atribuye Prisciano(cf XV) a estapartede la oración.Si en un principio, nuestromaestro

corroboralo queafirmabaelautor de las InstitutionesGrammaticae,enelmomentodetratar

cada uno de los accidentespor separado,introduceconclusionesde cuño medieval. Este

hechoes patentecuandose refiere al accidentesign~ficatio(cf 1:243.33-34):

Nota quod significaciones aduerbiorum in generalí sunt decem, considerate

secundumdecemmaneriessign~ficacionumpredicamentales.

Es un ejemplomásde la influenciaradical de la Dialécticay la Lógica en laGramáticade

los siglos medios.Los predicamentales,como los define la Metafísicaescolástica,son los

modosde ser, que aquí fundamentanlos modosde significar. Ahora bien, lo propio del

adverbioes “modificar” la accióndel verbo,como un adjetivo “modifica” la sustanciadel

substantivo.Luego,esobvio queel adverbiosignificadetantasmanerascomomodosde ser

se puedanpredicarde algo-que-es(en cuantoa la acción-o “acto”, segúnla terminología

filosófica de la época-de ser). Los predicamentales,efectivamente,son diez: sustanciay

nueve accidentes(cantidad, cualidad, relación, acción, pasión, lugar, tiempo, posición y

hábito). Tales son las significacionesde los adverbiosin generali, que no recogen las

gramáticasen las quese basanuestrotexto.Pero ademásdeestassign~ficationes, el maestro

Page 183: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio I 73

de Al refiere otrasveintiséisa las quealudenlosmanualesde instrucciónbásicadel tipo de

la Ianua(cf 11:244.35-38).

Acercade los accidentesspeciesyfigura, nuestroanónimogramáticono se separa

delas clasificacionesy ejemplospriscianeos.Por cierto queen estosepígrafesse introducen

abundantescitasde obrasclásicas,la mayoríade las cualesya estánen Prisciano.Son, por

tanto, indirectas(cf u. gr. ap. 11:241).Como sucedíaen capítulosprecedentes,se prodiga

el gramáticoen reglasy notasparaenseñara formar adverbios,perono nos detendremosen

ellas.

Más interesante,por su novedad,es el estudiode la constructio queel maestrode

Al añadeal de losaccidentes.Se tratade nuevereglas (cf 11:245.12—247.35)tomadasde la

tradición gramaticalmedieval(algunasse repitenen las otrasgramrnaticaeprouerbiandi,si

bien procedenpor separadodetextosmásconocidoscomoel Doctrinale,Graecismus,Pedro

Helías.etc.).Merecencomentario,a nuestrojuicio, porquehayunaconfusiónpalmariaentre

los adverbioscon locucionesprepositivasde origen adverbial, talescomopridie Kalendas,

retro illurn; o entreadverbiose interjecciones,comoen o Deus.La cuestióntraecontinuos

quebraderosde cabezaa los estudiososde la época,quienessi, por un lado, hacensuya la

definición de Priscianoen la quese afirma que el adverbiosolamentemodifica al verbo o

al participio (cf Thurot 1964:189),por otro lado—y ala vez—, le otorganun régimencasual

en determinadascondiciones.Lasconstruccionesdeadverbioscongenitivo, frecuentesen la

lengualatina desdelos orígenes,vienensiendointerpretadasde manerasdistintas,aunquela

opinión más común —y más socorrida— es la de considerarque estos adverbiosestán

substantivados.Sin embargo,el autorde Al solamentemencionaestahipótesisparael caso

de multum uini, pero no paranunc temporis, ubicurnquelocorum o pridie Kalendas(cf

11:246passim).

Volveremossobreel temadel adverbiocuandotratemoslos interrogativosde lugar,

que en las grammaticaeprouerbiandise estudianpor separado.

b) Coniunctio.

De igual maneraque con la de adverbio, la definición de conjunción y de sus

accidentesestáen Prisciano(cf Prisc. XVI), perotambiénen la tradicióndonatiana.A todo

esto,el maestrovuelve aañadir reglasde construccióncuya fuentedebemosbuscaren la

Page 184: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 174

doctrina gramatical inauguradapor las obrasde Villa—Dei y Juan de Génova.Las reglas

didácticasfiguranasimismoen las otrasprouerbiandi.Estánlimitadasa los usosde et y uel,

e inciden en las variacionesde significadoy estilo que resultande los diferentesempleos,

por ejemplo,en la construcciónzeugmática.Finalmente,se incluye algunaanotaciónsobre

las conjuncionesquam, nisi, praeíerquam,scilicet y uidelicet, y un epígrafe,típico de estos

manuales,en el queseenseñaalosalumnosadiscernircuándoquames conjuncióny cuándo

es relativo o adverbio.

c) Praepositio.

Una vez más,el punto de partidaes Prisciano(cf Prisc. XIV). Se echamano, a la

vez, de los manualesdonatianosde estilo erotemático. Segúnla Gramáticaantigua, se

consideranpreposicionestambiénlos prefijos prepositivosdis—, re—, se—y con—.

En cuantoa la constructio, denuevoel autordejapasoa las teoríasdelos moderní.

Ahora, las reglassirven para explicar los diferentessignificadosde las preposicionesde

acuerdocon el caso con el que se construyen. Ya dijimos que la palabra técnica más

frecuente para designar la relación entre preposición y caso es deseruire:praepositio

—proposicio, como escribeel copistade Al— deseruit accusatiuo, ablatino, etc. Interesante,

por citar un caso,es la exposiciónde la diferenciaentre in + Ac.¡ in + Abí. (cf 11:259.1—7):

cuandose quiereexpresarmovimiento exterior,el casodel nombrees el acusativo;cuando

lo quese expresaes situaciónindependientede movimiento(el movimientolo determina,en

todo caso,el verbo), lapreposiciónrige ablativo.Por lo demás,hayunaconsideraciónsobre

la sintaxiscondospreposiciones,de ultra, de prope, de post— repetidaen muchostextosde

esteperiodo,querefleja lapreocupacióndelosmaestrospor fundarusosnuevosde la lengua

que apenassi fueron advertidospor losgramáticosanteriores.

d) interiectio.

Paraestacuestión,la fuenteprincipal es Donato (cf Ars mm. 9) y los textosde su

línea, como la Ianua, Remigium y Graecimus.El único accidentede la interjecciónes la

signficatio, que permiteuna división segúnlas llamadaspassiones animae (dolor, alegría,

admiración, temor e indignación). El anónimo maestroabundaen las posibilidadesde

construcciónderivadasde estossignificados.

Page 185: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 175

Al gramáticole resultacasi imposiblejustificar queunainterjecciónseconstruyacon

un casodeterminado,en virtud de un razonamientosemejanteal quese proponíacuandose

tratabade partescomoel nombreo el verbo.Por eso,podemosafirmar queen estecapítulo,

el autor —y los autoresque le sirvende fuente-se limitan másque nuncaa describir usos.

En estesentido,se comprendequelaexplicaciónrecurraal comodíndel “métodoempírico”,

comolo definía Sabbadini(cf 1920:7—8): interiectio regit... casum ex ui sign~ficationis suae

(cf 11:264.15).No obstante,hayautores,que nuestrogramáticocita sin precisar,a los que

la razónexui sign~ficationisles pareceinsuficiente(obviamente,esasí). Ellosproponen,por

el contrario, otra salida: la subintellectio, o sea, la elipsis de un verbo. Así, en o misen

hominis, no hayrégimen-dicen—entre la interjeccióny el nominativo,sino unaomisión“a

nivel superficial” demirandumestde miserohomine(cf 11:264.17—18).Ni quedecirtieneque

estashipótesisson las que manejanlos estudiososparaestableceruna correlación entrela

gramáticamodistay la generativo-transformacional58.Una terceravía es la queproponeel

Catholicon: la relación entre la interjeccióny el casono es de régimen,pero, ¿porqué

entoncesaparecejunto acasosdiferentesparaexpresardiferenciasdesignificado?Seaducen

tres motivos (11:264.22—26):

Aliquandoadmaioremexpressionemseusign~ficacionis,etsic iungitur nominatiuo,

ut pro dolor; alíquando ad exprimendaipsius passioníscasui et sich iungitur

genii’iuo uel ablatiuo, ut heu misen Sortis et heu duro casu; aliquando ad

designacionemsubstanciepacientis, et sic iungitur datiuo uel accusatiuo,ut heu

michi uel me et huiusmodi.

Finalmente,compruébesequeno se incluyenprouerbiaen romanceentodo estecapítulode

laspartes minores,seguramenteporqueel autorno lo juzgabanecesario,ya queexisteuna

fuerte simetríaentreestaspartesde la oraciónen la lengualatinay en la lingua laica.

Tras la exposiciónde las partes orationis en su conjunto, comienzanaquí otras

cuestionesque se nos antojanen cierta maneraapéndiceso añadidosal cuerpoprincipal de

estagramática,como dijimos másarriba: los casosque pareceque no estánsometidosal

régimeno absolutos,lapeculiaridaddela construccióndeinterrogacionesconadverbiosquo,

unde, qua y ubí, las construccionesfigurativas y las famosassuppletiones.

58 Nosotrosno entraremosen la discusión(creemosque es,efectivamente,discutible).

Dondesíhallamosunacorrespondenciamásestrechaes entreestosplanteamientosy losdelBrocense,el gran valedorde la teoríade la elipsis en el siglo XVI.

Page 186: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1761: La GrammaticaProuerbiandí. Estudio

10. Los casosabsolutos

Paroppositionáregereon employait le mot absolutuspour désignerles casqui ne

sont pasgouveméspar un mot en particulier,rectoresolutí,commedit Alexandre(...). Priscientraduit parabsolutusle grec,pour désignerun mot qui estindépendent

d’un autre(...). Du tempsde PierreHélie le mot absolutusétaitappliquéál’ablatif

quenousappelonsencoreaujourd’huide cenom et quePriscien(y, 80, XVIII, 14)

dit signifier la consequentia(Thurot 1964:246—7).

En casi todoslos manualesde Gramáticalatina de estaépocase planteala cuestiónen los

términos que aludeel estudiosofrancés:dentro de la constructio hayocasionesen que los

componentesaparecensin vínculo, estoes, queni son rectores,ni estánregidos, ni sirven

paraestablecerunarección. En sentidopropio, deberíamosconcluir queestoscomponentes

oracionalesno son constructibilia.

La tendenciacomúnentrelosgramáticosmedievaleses considerarla absolutio como

unameraapariencia.Parasuexplicaciónprofundase acudeunavez mása lasubíntellectio,

a la transumptiode unapartede laoracióna otra,o biena las construccionesfigurativasde

la GramáticaPermisiva.Un ejemplo es el que ofrece el propio autor de Al, en el que el

nominativo recens, de una frase tomadade Prisciano—solerecensorto-, ajuicio del autor

estáadverbializado(cf 11:265.25—30).Hay otros ejemplostal vez másfáciles de explicar,

comoDominusuobiscum,dondese proponela elipsis del verbo sit (cf 11:265.31—266.1).

En las gramáticasdel grupoprouerbíandise incluye habitualmenteunarelación de

casosen los que el nominativoy los oblicuosaparecenen la oracióncomo absolutos.Las

fuentes son diversas, pero todas ellas conocidas: Doctrmnale —y sus comentadores—,

Catholicon,etc. Sinembargo,dentrode losoblicuos,el autordenuestragramáticadesarrolla,

como también los gramáticosde otros textos prouerbiandi, la teoría sobreel ablativo

absoluto,que les ocupahastael final del capitulo. A Prisciano(cf V,80) se le atribuye la

afirmaciónde que el ablativoabsolutoexpresaconsecuenciao concomitancia.Lo cierto es

quePriscianosólo hablade consequentia,perono es arriesgadodeducirde suspalabrasque

la doctrinaes aplicabletanto a la consecuenciaen sentidocausalcomoen sentidotemporal.

En cualquier caso, así lo entendieronlos comentadoresmedievales.El autor de Al no se

detienea analizarla naturalezade la supuestafalta de régimen del ablativo, cosafrecuente

en los tratadosmodistasdel XIII (cf Thurot318sq.), sino enlas condicionescontextualesen

Page 187: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammat¡caProuerbiandi. Estudio 177

que aparecey en su significacióntemporalo consecutiva.Los ejemplosy definicionesse

repitencasi ad litteram en el restode lasprouerbiandi.

11. Interrogativos

Si en el epígrafeanteriorseñalábamosqueeracomúnenestasgramáticasincluir un

tema sobre los absolutos, otro tanto hemos de decir acerca de los interrogativos.

Reiteradamentese insisteen los textosescolaresde la épocasobrelos modosde componer

en latín las llamadasquaestionesubi, quo, undey qua, y susrespuestas.Estainsistenciase

tornaagobianteen ocasiones,inclusoen gramáticosimbuidosenel nuevotalantehumanista

apartir del siglo XV. Todo obedeceala marcadadiferenciaqueexisteen estepunto entre

la estructurade la lengualatinay la romance,comoocurríacon losablativosabsolutos.Que

en latín a algo comoubí est rex? se responda—paraun gramáticode aquelmomento—con

genitivo Romaeplanteauna enormedificultad, a la que se sumanlas complicadasreglas

sobreel tipo de lugar, mayor o menor,y los apelativosqueconservanel locativo arcaico.Si

la finalidad de estos manualeses enseñara componer, se comprendepor qué esta

“machaconeríadidáctica”. Por lo demás,cualquieraque ha afrontado la ardua tareade

explicaraalumnosnovelesel temadelos interrogativoslatinossabe—por propiaexperiencia—

de la dificultad queestalabor puede llegara entrañar.

El capítuloen Al estáarticuladoen trespartes:en la primera (cf 11:270.11—29), se

estudiala naturalezade la interrogatio, sudefinición y las clasesde palabrasinterrogativas

(nombresy adverbios);en la segunda(cf 11:270.30—275.14),losnombresinterrogativos,su

significadoy suconstrucción;y en la terceray última (cf 11:275.15—282.32),marcadacomo

un capítulodistinto, las interrogacionesde los adverbios.

El maestrocentrasuexameny explicaciónsolamenteen algunostipos de nombres

interrogativos,concretamenteenquis(unicaesubstantiae),uter(duorumsubstantiarum),quid

(de quidditate essencialisreí), qualis (qualitatis), quantus(quantitatis continuae), quot

(quantitatisdiscretae),quotus(tam ordinis quamnumen),quotennis(temporis in annis),

cuius (possessiuum),cuias (gentis uel patriae), cuiusmodi (de modo uel manerie) y

quotisformís(formae).Interesa,comose observa,laconstruccióny el significado:apenashaylugar parala cuestiónmorfológica. De nuevo prevaleceel criterio modistaa la hora de

Page 188: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 178

establecerunaclasificación.No hayejemplosen romance,aunquesímuchosen latín. Este

temano estádesarrolladoen el restode las gramáticasdel géneroprouerbiandi.

Las interrogationesaduerbiorum,a su vez, figuran en la mayoría de los textos

gramaticalesa partir del siglo XIII. El aparatode fuentesy testimoniosde nuestraedición

se queda corto, porque nos hemos limitado a subrayar los paralelosmás estrechosy

significativos,comenzandopor los de lostextosquenos constaqueutilizó el autorde Al. De

todosmodos, la doctrinade estosmanualesno difiere en lo sustancialentreunosy otros.

Thurot(cf 1964:326)atribuyeaPedroHelíaslapresentaciónsistemáticadelasreglas

relativasa las respuestasde nombrey adverbiosbajo la forma de preguntasubi, quo, unde

y qua. Tal vezestemétodofue adoptadopor el gramáticoparisinoapartirde unasugerencia

de Prisciano(cf XVII,43). Resumimosacontinuaciónel contenidodel capitulo de Al (cf

11:275.27—276.32)correspondientea la interrogaciónde quo, con el objeto de que se pueda

apreciar en qué consisteeste sistemaque hacensuyo los maestros,tanto de gramáticas

modistascomo pedagógicas,desdePedroHelíashastael Renacimiento:

Quouadís?.Se respondedetresmodosposibles:

a. Medianteadverbios:

a.1. Propiosde quo: uado huc, illuc, etc.

a.2.Comunesatodoslos interrogativos:supra,mfra, etc.

b. Medianteverbos:

b. 1. Con el primer supino sin preposición:lectum.

b.2. Con el último gerundiocon preposición:ad legendurn.

c. Mediantenombres:

c.1 Apelativos: conAc. con ad: adforum.

(exceptorurern, humurn, militiarn y domum,sin prep.: dornum).

c.2. Propios:

Page 189: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 179

c.2.1. De regiones,provincias,ducados,etc.: comolos apelativos:ad Hispan iam.

c.2.2. De ríos: como los apelativos:ad Iberum.

c.2.3. De personas:como losapelativos:ad Petrum

c.2.4. De lugares:

c.2.4.l. Simples:conAc. sin prep.: Romam

c.2.4.2.Compuestos:

c.2.4.2.1. De 2 propios o propio + apelativo:comolos propiossimples: Caesaraugustam.

c.2.4.2.2.De 2 apelativoso apelativo+ propio: como los apelativos:ad Montealbum.

Comoes natural,ni PedroHelias,ni los maestrosquele siguensabendar razón del uso del

supuestogenitivo en los nombresde lugar querespondena ubi. La explicaciónes buscada

en el griego (cf Thurot 1964:327).Nuestroautor se limita a transmitir las dos teoríasen

boga:quees un genitivo por ablativoregido porunapreposiciónsobreentendidao quecarece

de régimen.

Sin embargo,en el siglo XIII hubo gramáticosque esbozaronotras hipótesispara

argumentarlo que no se había logradoen los añosprecedentes.Huelga aclararque tales

razonamientostomaron un inevitable cariz modista.Puedeverse un ejemplode ello en el

comentariode RobertoKilwardby a Prisciano,quetranscribeThurot (cf 1 964:328sq.).En

la Grammaticaprouerbiandino hayrastro de especulacionesen estalínea.

Objetode discusiónestambiénel hechode silos nombresrus, domus,etc., al llevar

determinaciónconadjetivoo deotraíndole,mantienenlaconstrucciónapreposicional.Pedro

Helias y PedroHispanomantienenque sí. Nuestroautor recogeestaopinión y la opuestá,

peroél 0ptapor sueclecticismohabitual, y así,segúnel uso (en cierto modo,por analogía,

comoqueremosentenderde suspalabras)puedenconstruirsesin preposición,perosegúnlas

reglas de la Gramática,convieneque llevenpreposición(11:280.31—34):

Vno modo,secundumusum,et tuncconstruunturcum uerbissineproposicione,ut

patet inpredictis interrogacionibus;alio modo,secundumartem uelprincipia artis

gramatice, et tunc beneet congruepossuntordinarí medianteproposicione.

Despuésdedaralgunasreglasmássobredeterminaciónpor aposicióndelos nombrespropios

y apelativosque respondena interrogaciones,los autoresde grammaticaeprouerbiandi

Page 190: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 180

suelen concluir el capitulo con la interrogatio de quorsusy quousque (cf 11:281—282et

apparatum).

12. Vicios y figuras

Uno de los temasmáscontrovertidosde la Gramáticamedievales el de las figuras,

aquellasanomalíasal nivel de la littera, de la dictio o de la oratio que atentan,por error,

contrael buen uso de la lengua(uitia) o que incrementansu expresividaden un contexto

literario (figurae). Los autoresno se ponende acuerdoen los catálogosde vicios y figuras,

ni en las clasificaciones,ni en el contenidode las definiciones. De la Gramáticaantigua

arrancandos lineas de tradición que reflejan posturasdiferentes, la de Donato y la de

Prisciano.Mientras que el primero dedicala tercerapartede suArs maior a los vicios y

figuras,el segundosólo mencionaconstruccionesfigurativasde forma esporádicaa lo largo

de los dosúltimos libros de sus Institutiones.Porotro lado, no existe tampococoincidencia

entrelos autoresantiguosa la horade determinarquéfiguraspertenecenestrictamentea la

Gramáticay cuáles son propias del Ars Rhetorica. Estaconfusión es heredadapor los

medievales.Algunos intentanenmendara Donato,quemezclabafigurasdeconstruccióncon

figuras de elocución (de función “retórica”, entendiendoimpropiamentela retóricacomo

simpleomato).Otros,simplementeno seplanteanestosproblemas.Un tercertipo de autores,

como el maestrodeAl, solucionalas cuestionesespinosascondecisioneseclécticas,basadas

en las acepcioneso en los significadosanalógicosde los términos, es decir, considerando

algunasfiguras en unas ocasionescomo si fueran de construcción,y en otras, como de

elocución: en pocas palabras, se parte de la idea de que es imposible encerrar en

compartimentosestancoslas diferentes especiesde figuras. A continuación,mostramos

esquemáticamentecuál es la tradición de Donato, cuál la de Priscianoy cómo las concilia

nuestragramática.Escribiremoslos nombresde las figuras tal y como suelen apareceren

cadauno de los autores:

A) Donato (cf Arsmai. III):

1. Vicios

Barbarismus

Soloecismus

Otros

Page 191: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 181

2. Figuras

Metaplasmus

Schema

Dianoeos (Retórica)

Lexeos (Gramática)

Tropus

Dentro del schema Zexeos se enumeran17 figuras, de las cuales4 son de contrucción,pero

Donato no las distinguede las demás:prolempsis,syllempsis,zeugmae hipozeuxis.

B) Prisciano(cf XVII,155):

Constructiones

Alleotheta

Sintosis

Antiptosis

Prolempsis

Syllempsis

Zeugma

C) Grammaticaeprouerbiandi(11:283.1—329.17):

En letra versalitaescribiremoslas figuras queprocedende la tradición donatianay

en letra redonda, las figuras de la tradición priscianea.A continuaciónde este cuadro,

hacemosde él un brevecomentario,sirviéndonosde las letrasvoladasquehemoscolocado

precisamentesobrelos nombresde las figuras quedeseábamostratar:

Page 192: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 182

VIdA

BMmARiSMV5SoLLoEdísuvs

ANNExA

FIOVRAE

DIÁNoEoSLExeos~

Locucionjs5

METHAPLASMVS

SCEMAU

TROPV5D

constmccion¡sE(= afleotheta)

5inthosis~

AppaslcioEuocacíoLepasSíneptesis

Silemsis

Concepelopersonarumgenerumnumerum

Prolems,SG

Zeuma5

ProtozeumaMerozeumaHipozeuma

Antiptosis

Alleoteca

Numerorum

GenerumC~uumPersonarum

Modorum5~nguIorumaccideníium

5¡nedoche[Eutom¡smos]

Ariostropha’Eclipsis

Page 193: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 183

El maestroautorde Al afirmaen tres lugaresque no se preocupade enumerarlas figuras

contenidasen lo que Donato considerael schemalexeos,ya que se encuentranen el

Catholicon, el Doctrinale y el propioArs de Donato.Lo queinteresaa nuestrogramático—y

en esomantieneel criterio quedominaalo largodel manual—son lasfigurasdeconstrucción

(cf 11:288.15-17;288.27—30;289.15-18).

B La división locutionis ¡ constructionises comúna partir del siglo XII, tal vez araíz de un

comentariodePedroHelías (cf Thurot1964:233-4)interpretandoun pasajedePrisciano(cf

Prisc. XVII, 155). Los gramáticosmedievalesentiendenque, de las figuras, sólo las de

dicción o locutionis correspondenal schema lexeos o figurae uerborum de Donato y que,

aunquese ocupede ellas la Gramática,estánpróximasal ámbitode la Retórica,porque su

objeto atañe no sólo a la forma, sino sobretodo al contenido (sign~ficatio). Este era el

fundamentode la distinción donatianaentreschema dianoeos y schema lexeos. A pesarde

ello, subyaceunavaloraciónde la Retóricamuy lejanade la concepciónclásicay másafín

a esaotraque podríamosdenominar“arte de adornarel discurso”.Másadelante,en el siglo

XIII, las figuras de dicción -dice Thurot (cf l964:465sq.)-pasana llamarsetropí o colores

rhetorici (así los encontramosen el Catholicon,por ejemplo).Por el contrario, lasfigurae

constructionispertenecenpropiamentea la Gramática.Sinembargo,estebinomio locutionis

/ constructionispresentaun problema:no todaslas figuras de dicción son retóricas; o, al

menos,Priscianoadmiteque zeugma,prolempsisy syllempsis,todas ellasschematalexeos

en Donato, son también figuras de construcción.Los intentosconciliadoresantesde la

gramáticaAl fueron fundamentalmentedos:

*Las glosasdel Doctrinal (cf Thurot 1964:465—6)distinguenfiguras de

dicción—metaplasmo,esquemay tropo-y figurasdeconstrucción—prolepsis,

silepsisy zeuxis,segúnPrisciano,e hipozeuxis,segúnDonato-.

*EI Catholiconseparaambastradiciones:Donato (metaplasmo,esquemay

tropo), Prisciano(aleoteta,dondese incluyen varias). Además añade un

capítulosobrefigurasretóricas.

Ningunadeestasclasificacionesresultasatisfactoria:lasegundano arreglanada,sóloexpone;

la primera, no explica el motivo por el que se incluye la hipozeuxisde Donato entre las

figurae contructionis y no la antiptosis,ni la sintosis.La posturade Al parece,en este

sentido,la mejor.

Page 194: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 184

C La distinciónentreschemalexeosy dianoeos, recogidaen la tradicióndeDonato(Ars mai.

111,5) a travésde las Etimologíasde Isidoro(cf Isid Orig. 1,36),quedaincluida tambiénen

nuestrotexto, cuandoen éste se hablade schema comofigura locutionis. Pero el autor

especificaqueschema,en sentidolato, significa figura y puedeentenderseque perteneceal

ámbito de la Gramáticao al de laRetórica.Parael autorde la grammaticaprouerbiandi (cf

II:288.2osq.),el schemaen sentidoestrictoes un tipo defigura lexeos locutionis.

D El tropus se oponea los llamadosuitia annexabarbarismoet soloecismo,igual que el

metaplasmusse oponeabarbarismusy schemaa soloecismus.Mientrasque las figuras son

estudiadaspor la Grammatica permissiua, de los vicios, que son como figuras cuya

posibilidady necesidadno estánjustificadas,se encargalaGrammatícaProhibitiua.

E La denominaciónalleothetase lee por primeravez en Prisc. XVII, 155, citadaallí como

una figura másde construcción.Ahora bien, en el siglo XII se atribuyó la categoríade

géneroal nombrealleotheta. Desdeesemomento,lasotrascincofigurasquerefierePrisciano

se consideraronespeciesde alleothetaofiguraeconstructionis(cf Thurot 1964:236).

F El autorde lagrammaticaprouerbiandi adjudicala appositioy la euocatioala sintosis(cf

11:290.14-16), y la conceptioa lasyllempsis(cf 11:302.2—4),siguiendoal Catholicon, frente

a Robertode Kilwardby, que interpreta la euocatiocomoun tipo desyllempsis(cf Thurot

1964:466).

G Cuandounafigura de contrucciónestácatalogadapor Donatocomofigura dedicción, el

autordeMafinamuchomás,esforzándosepordistinguirdos sentidos:«prolemsis, secundum

quosdam, est duplex. Aliquando est figura construccionis (..). Aliquando est figura

locutionis» (11:312.1—9).Estasutileza, aunqueya se apreciaen los autoresde las glosasal

Doctrinale (cf Thurot1964:267),adquiereen esteesquematodo susentidoy coherencia.Lo

mismosucedecon el zeugma (cf 11:320.1—8)y la synochdoche (11:325.18-24)-queademás

paraDonatoes un tropo (cf Ars mai. 111,6)-, perono con la syllempsis.

H A partir de Isidoro (cf Isid. Orig. 1,36), si hacemoscasode lo quedice Juande Génova

(cf Cathol. IV,50”’), la figura delzeugma se subdivideen los trestiposqueenumeramos.

‘La únicaincoherenciaquehallamosen el texto de Al es la inclusiónde tresnuevasfiguras

queañadenalgunosgramáticos,comoelautordel Catholicon.En 11:290.1—3se anunciantres

Page 195: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 185

figurasde dicción: euphomismos,anostrophey eclypsis.Lo cierto es queel euphomismosse

acabaincluyendoentrelostiposdeantiptosis(cf 11:323.11—12). SegúnThurot(cf 1964:475),

apareceen la gramáticade Servio y el Doctrinale la cita sin saberen qué consiste.La

anostrophetambiénse mencionaen la obra de Villa—Dei (cf Doctr. 2528; 2536sq.),pero

Donato la habíatratadocomotropo (cf Ars mai. 111,6). Asimismo,estáen el Doctrinal (cf

Doctr. 2366; 2386sq.)laeclypsis,queen Donatoes un uitium annexum(cf Ars mai. 111,3).

13. La función de la suppletioen la gramática de M

La suppletioes la originalidad máscaracterísticade estosmanuales.Sólo en textos

de la familia prouerbiandi se encuentranepígrafesque llevenel título de suppletionibus.

Cuandoexaminamosensumomentolosrasgosprincipalesde estacorrientedidáctica

gramatical, hicimos algunasconsideracionesgeneralessobre la suppletioen los manuales

escolares.Entoncesafirmábamosqueen casi todoslostextosqueconocemosde estegénero,

la suppletioocupabael último lugar, exceptoen el casode la suppletiocomparatiui et

superlatiui, cuyo estudio se adelantabainmediatamentea continuación de la teoría del

nombrecomparativoy superlativo.Estosucedetambiénen la gramáticade Al(cf 11:63—64;

69—70). Ignoramosel porqué, ya que tampocolos maestrosaducenningunarazón que lo

explique. Lo mássencillo es pensarqueobedecea motivos didácticos,porquedespuésde

enseñarla doctrina gramaticalsobreel suppositum(el nombrey la parte nominal de la

construcción),los maestrosiniciarían ya a losalumnosen la técnicade la compositiodesde

su lenguavernácula,técnicaqueimplica el conocimientonecesariodereglasde lasuppletio.

El restode las reglasquedaríanrelegadasal final, cuandose hubieracompletadoel estudio

del verbo o appositum y laspartes minores.

Existe cierto paralelo entre el modo en que nuestro anónimo autor define este

ejercicio y el conceptode suppletio queapuntangramáticoscomo Pedro de Isolella (cf

Fierville 129) o RogerioBacón (cf Bac. D. 292). Paraellos, la suppletioes un giro o un

circunloquio en latín. Tanto Isolella como nuestro maestro introducen ademásla frase

romancecomo punto de partiday de referencia,paraqueel alumno sepacuál es el sentido

quedebedarsea la construccióncircunlocutiva.

Page 196: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 186

En la gramáticaque hemosllamadoE, se recogeuna definición distinta y más

interesante(cf E 60V):

Supplecioes¡ficcio uel maulenacioalicuius diccionis nobis deficientisper unam

diccionem uel per plures pertinentes uel pertinentem ad íd uel ad illud quod uel ad

quodpertinet supplectumsi haberetur.

El autor, B. de Fita, dice maulenacio, un término curioso, hapaxno sólo del autor, sino

tambiénde la tradición gramatical latina. Pareceque el maestrorecurrió a la latinización

peculiar de una palabra que probablementeutilizaba en su lengua catalana: “maula”,

“maulería” o, tal vez “maulació”, cuyo origen etimológicoes oscuro(cf Corominas/Pascual

1986:111,880),aunqueconocemossusignificado: “engaño”, “triquiñuela” y, posteriormente,

“cosa de pocovalor”. Fita, pues,define la suppletio comorecursoartificial, quizá porque

tiene máspresentela frase o palabraromance,quees el medio, y no tanto en el resultado

del giro en latín: la construcciónquepretendequesusalumnosrealicen.

Tambiénel autor de E elabora la clasificación máscompletay sistemáticade las

posibles suppletiones, a la que ya arriba nos referimos (cf I:V.2.). En Al, se abordan

solamentelas siguientes:suppletio nominum uerbalium, suppletiopartic¡porumy suppletio

uerborum,dentrode la cual estánincluidas las de las formasno personales.

Las reglas para suplir son innumerables y muy reiterativas. Por eso, sólo

destacaremoslas másrelevantes.Paralamaneraquetieneel autorde exponerloscontenidos

gramaticales,sirveaquelloquedijimos al respectode lasuppletiodel comparativo:el autor

enunciaprimero las ocasionesen que falta la partede la oraciónqueva atratar y después

dice cómo se suple(cf I:VIII.4.3.).

a) De suppletionenominumuerbalium.

Los nombresverbales faltan en latín cuando hay algún impedimento formal o

significativo para su presenciaen el sistema.El hecho de que se sugieraque “algo falta”

—deficit— en el paradigmarevelaconclaridad, a nuestrojuicio, la concepciónestructuralde

quehacengalaestosgramáticos,no sólo de la lengualatina, sino tambiéndel romancedel

queparten. Si “algo falta”, se dice que “falta” en relacióna la lenguaromancedonde,o no

falta, o es posible inventárseloporquela lenguaaúnno estáasentada,sometidaa reglas.

Page 197: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbíandí. Estudio 187

En latín, no es posiblequeun verbo carezcade forma de supino y tenganombres

verbalesen —tor, por ejemplo, o carezcadeparticipio presentey forme nombresverbalesen

—ans. Habitualmenteno se da una explicación de por qué un verbo carece de supino,

participio, etc. Otras veces,el impedimentoes de significado: un verbo neutro, que sólo

puedaexpresaracción(curro, ambulo),no es susceptiblede adoptarunaforma queimplique

pasividad(curror, ambulor)y, en consecuencia,careceráde nombreverbal en—bilis¡—bile.

Vamosa analizarahorael procesodiscursivoquesiguenlosautoresdegrammaticae

prouerbiandiparaexplicarcómose suplelo quepreviamentese ha admitidoquefalta, para

lo cual pondremosun ejemplo en castellano,semejantea alguno que sugiereel autor en

romancevalenciano(cf 11:339).¿Quésucedeen el casodeque un hablantequieraexpresar

conel verbo ambulo, neutro—carente,pues,de pasiva—, lo quelogra conamo cuandodice

amabilis? Primerose dala regla:ha de sustituirsepor aptus,referido a lapersonao cosaque

lleva a cabo laacción,y por el relativo quis en el casooportunodependientede aptus. Sin

embargo,comola reglatal vezadolecede la claridadsuficiente,se recurreal romance.Aquí

no cabepreguntarsesi es correctoese romanceo no. El maestrono se lo plantea,porquela

lingua laica se habla, pero no estásometidaa reglas gramaticales59.Volviendo a nuestro

ejemplo,paraexpresarqueunacosa(por ejemplo, “un camino”: uia) esapta quaambulen¡,

se ofrece lo que en romancees la traducción literal de la forma que no existe en latín:

“andable”.Sinduda, hoyreputaríamosdepocoelegantetal expresión.Evidentemente,setrata

de un truco, de una fictio uel maulenacio didáctica. ¿Inaceptablepara la Gramática

castellana?No existetodavíala Gramáticacastellana,ni la catalana.A nuestrogramáticole

pareceválido y oportuno,porquesusalumnosvanaentendera las clarasel sentidode una

locución no paralelaen la lenguaque se desconoce,en estecasoel latín: “si decimosen

romance:camino andable,en latín se compone:uia apta qua ambulent”.

b) De suppletioneparticiporum.

Másclaro aparecetodo, cuandolo que falta en latín no es solamenteun tipo de

nombresverbalesderivadosdeciertosgéneros—neutro,deponente—,sinotodaunacategoría,

~ En I:V.2., hablábamosde una regularizaciónartifical de la lenguapromovida ydirigida por estosmaestros.Nosmovemosen la merahipótesis,aunquenuestrasconjeturasse apoyanen indiciosclaros, comosonlosmuchosy constantesejemplosdeconstruccionesartificiosasy nada literarias, tanto en estos manuales,como en los documentosoficiales-estatutos,lenguade la Cancillería—quecitábamosen aquelcapitulo.

Page 198: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 188

comolos participios.De tal cuestiónhabíaya habladoPrisciano,aunquemuy someramente

(cf XVII,8 1—82). Pedro Helías, de manera expresa, se cuidó de mostrar cómo en el

paradigmadel participio latino habíados casillasvacías:la del participio pasadoactivoy la

del participio presentepasivo.A continuación,propusoun giro o circunloquioparasolventar

estadeficiencia(cf PH mm. 101,10—15),perosólo los autoresde textosadprouerbiandum

se atrevieronaconstruir formasromancessintéticasparaesosparticipios,comomostramos

arriba, a travésde un cuadroesquemático(cf I:V.2.).

c) De suppletioneuerbi.

Lasanomalíasdel verbo son siemprede cinco tipos, segúnel anónimoautordeAl:

-Formasactivasde significadopasivo,que carecende forma pasiva:exulo, uapulo.

-Formasactivas de significadoactivo, que carecende forma y significadopasivo: seruio,

ambulo.

-Verbosque carecende perfectoy de las formasquederivandel perfecto: liquor, inedeor.

-Verbos que carecende presentey de las formasque derivandel presente:odi, noui.

-Defectivoscomoquaeso,inquit, etc.

Algunasde las reglasde traducciónresultaningeniosas.Cuandoun verbo latino carecede

imperativo,porejemplo, se sustituyemedianteel circunloquiofac(activo) ¡patere(pasivo),

por ejemplo (cf 11:349—350):

‘O Pere, avorreix a Johan’ O Petre,fac odium Johanní

O Petre,fac ut oderisIohannem

‘O Pere, síesavorrit de Johan’ O Petre,patereut te oderit Johannes

Con relaciónalverbo impersonal,ya se comentóla casuísticade los autoresmodistasacerca

de si el impersonalconstituíaun tipo de verbo del mismorango queel verbo personaly si,

por tanto,teníamodos(indicativo, subjuntivo,optativo, imperativo),o bien si el impersonal

Page 199: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammaíica Prouerbiandi. Estudio 189

era un modo más.Paranuestrogramático,el verbo impersonaldependeformalmentedel

personal,del que se consideraderivado, pero se conjugaen indicativo, subjuntivo, etc.,

paralelamenteal verbo personal. Esta doctrina se mantiene en muchos gramáticos

renacentistas,por ejemploen las Introduciones contrapuesto el romanceal latín de Nebrija

(cf 1488). La cuestiónes sabersi el impersonaltieneimperativo.Para losdemásmodosno

parece que haya dificultad, porque la no—personalidadse diluye —si se nos permite la

expresión—en la tercera persona,la no marcada,de manera que se puedesostenersin

problemaque ut ametures el presentede subjuntivo del impersonaly utinam amaretur el

presentedel modo optativo. Sin embargo,en el imperativo, sobre todo parala segunda

persona,no es posible,porqueel sujetoes tu. Esta es la opinión de la mayoría de los autores

(cf 11:351.losq.). Algunos, no obstante,ven factible una construcciónde imperativo

impersonalcon la tercerapersona:o Petre, tui tedeatIohannem.Comosiempre, el ejemplo

es de laboratorio.

La mentadapolémicamedievalsobre la posibilidadde un infinitivo impersonales

lo único que de nuevocomplicael temade la suppletioinflnitiui. En el restode los casos,

los problemasse reducena los verbosque acabamosde comentaral analizar la suppletio

uerborum:aquellosque carecende significadoactivo o pasivo,o bien de forma activa o

pasiva,y los otros defectivos.Paraelaborarla frase supletoriase recurrecasi siemprea la

perífrasispor mediodefacere¡pati ut. Sorprendela traducciónromancedelacusativosujeto

no concertadodel infinitivo. Una vez más tenemoslas manosatadas,paraasegurarsin

paliativosquese trata de construccionesartificiosasy ajenasa la lengua,aunquepodamos

presumirlo.Un ejemplo:Petrumodisseuicia et peccata est bonum,‘Pere avorir los vicis

e peccatses bona cosa’ (cf 11:355.17—18).

El autor de Al no da ningún ejemplo en latín de oración de infinitivo con sujeto

acusativodependientede uerbadicendíy casi ningunoen funcióndistintade la desujetode

un verbocopulativo,o sea,losejemplospropuestossondel tipo al ciceronianomememinisse

turpissimumest,verbigracia:magistrumperficerelibrum estbonum(cf 11:355.33-34).Quizá

resultaraimposiblea los alumnosir máslejos, o acasoel maestrodesechade intento esta

posibilidad. Téngaseen cuentaque habitualmenteél no haceusode estaconstruccióna lo

largo de su gramática,y lo mismo se puededecirde otras cuestionessintácticaspreteridas

con frecuenciaen el latín de la época,como la consecutio¿‘emporumo usosdiversosdel

subjuntivo.De hecho, cuandose ofrecenejemplosde circunloquiosparasuplir en latín, se

empleasobretodo la frasefaciout y no la completivadeinfinitivo, aunquehayexcepciones:

Page 200: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammatícaProuerbiandi.Estudio 190

egolibenterfacio ut a meuapuletJohannes,perotambiénegolibenterfacioa meuapulare

Johannem (cf 11:348.5-6).

La suppletiodel discutidoinfinitivo del impersonalllevaal autoraproponerejemplos

de una artificiosidad realmenteincreíble.Latines —y romances—como los de estaspáginas

fueron losqueconcitaronlasiras humanistasy sucruzadacontrala barbarie(cf Rico 1978).

En cualquier caso, seria un reduccionismoinaceptableconcluir -como algunos—con el

despreciohaciala Gramáticamedieval.Veamoscómo se resuelvenlos supuestoscasosde

infinitivos de verbosimpersonalesque faltan en latín.

En latín clásicose puedeconstruirunafrase concertadacon infinitivo cuandoéste

dependedeun verbo impersonal(Thalesprimusdefectionemsolispraedixissefertur),aunque

los gramáticosmedievalesno reseñanestaconstrucción,sino la hipotéticaque resultaríade

hacerdependerde un verbo personalunaoraciónde infinitivo no concertadoque derivara

de un verbo impersonal(por ejemplo, de amatur, “se ama”, aman, “amarse”). Algunos

gramáticosde la época,como dijimos, defiendenque si amo es transitivo, el impersonal

amaturtienequeserlo también,de dondese admiteamatur Petrum, “se amaa Pedro”,y en

consecuenciaPetrumaman a magistrobonumest,“que seameaPedropor partedel maestro

es algoqueestábien”, dondePetrumno es sujeto, sinoobjeto. Losejemplosen romancecon

uerba deficientia, como uapulare (“herirse”), son muy rebuscados:a magistro uapulare

discipulum est bonum, “que por parte del maestrose hiera al alumno es bueno” (cf

11:359.18).Se llega a un extremo tal, que el autor deberenunciara la impersonalidadpara

conseguirun mínimo de coherenciasignificativa. Así, una oración impersonalen romance

valencianocomo ‘de Perehaver se parlat a mi muller es bona cosa’ (“que se hablea mi

mujerpor partedePedroes algoqueestábien”), se acabaexpresandoconun sujeto personal

en latín (Petrum locutumfuissemichi de muliere estbonum) (cf 11:359.20-21).

Solamentenosfalta comentarla suppletiogerundiuorumet suppinorum,de la que

diremos dos palabras.El anónimo autor trata algunasconstruccionesnada más. Con su

enunciadoesquemáticoconcluimosel estudiodel contenidogramaticalde Al:

Page 201: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio

pro + —ndo

ad + —ndum

causa+ —ndi

uado ~1er supino

uenio+ 20 supino

en romance, per + mf.en romance, a + mf.en romance, per causade + mf.en romance, uaigt + mf.en romance, uench de + mf.

191

Page 202: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 192

IX. CONCLUSIONES

Ha llegado el momento de recapitular las principales ideas que, con carácter

conclusivo,hemosido extrayendode nuestroestudioa lo largo de la exposición.

Hemosdicho, en primer lugar, que abordábamosel trabajodesdeunaperspectiva

múltiple, considerandolos diversosaspectosdesdedondese puede enfocarun estudiode

estascaracterísticas:histórico,filosófico, lingúistico, etc., y procurandono omitir ninguno.

A pesardeesteplanteamientoinicial, insistíamosen queel resultadode nuestrainvestigación

no eraunasimple serieheterogéneade añadidos,sino quecadauno de los capítulosen que

se articulabaconstituíaunavia distintade accesocientíficoaunaúnicarealidadglobal.

Por estarazón, las referenciasentre la parte1: y II: han sido constantes,porque

ambasson complementarias.El objetivo que nos propusimosno fue la meraedición de un

texto, sino el estudiode la enseñanzade la Gramáticalatinaen la escuelasecundariadurante

la Baja Edad Media española,eso si, a través de un tipo concretode manual o —mejor

todavía—de método: la Grammaticaprouerbiandi.La edición interpretativade uno deestos

manualesprouerbiandi,con un amplio aparatode fuentes,debíacontribuir aeste fin.

Ahora bien,detrásde estehechohemospuestoderelievealgomuchomás profundo,

comoes la clarificación,al menosen esteámbito,de lamentalidadpedagógicade la época

inmediatamenteanterior al alumbramientodel espírituhumanistaen nuestrapenínsula.Si la

educaciónes unade las facetasbasilaresde este “espírituhumanista”,hemosrastreadoun

poco másen suorigen,convencidosde que,por másque los propioshumanistaslo negaran,

debíamosencontrarloen el bagajecultural y experiencialde los siglosanteriores.Y no en

reminiscenciasvagas, sino en una correlación de influencias directas, en proporción

causa—efecto.Quelos humanistaslo negaranera, por asídecir,partede sucometido.Ellos

se propusieronlaadmirablelaborde recuperarlo clásico, lo primigenioenterradobajo siglos

de escolástica.Sin embargo,másque nunca hemosde dar por buenoesetercer momento

dialécticodequenos hablanlosfilósofos: lo queobtuvieronloshumanistasfue una“síntesis

superadora”,igual que hizo el mundomedievalde los despojosde lacultura antigua.

Somosconscientes,enestesentido,dequealgunasde nuestrasconclusioneshansido

audaces,pero no podemosatenuarla fuerzade su contenido,porquea ellas nos condujo

nuestrareflexiónala luz de los datoscontrastadosy del sentidocomún.En ningúnmomento,

Page 203: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 193

pues,hemospartido deun a priori científico, ya que lo contrario habríasignificadofalsear

la realidad.

Hastahoy, muchoshistoriadoresde la Lingúistica se habíanreferido al fenómeno

prouerbiandi. La mayoría lo considerabanalgo marginal, casi siemprecomo un reducto

medievalenmediodeun sistemaqueyahuíainexorablementehacialasposicionesrenovadas

del Renacimiento.Despuésde un exhaustivoanálisis,ha quedadopatentequeel fenómeno

prouerbiandidesempeilóun papelfundamentalen larenovaciónpedagógicadel bajomedievo

español:

—Cuandohablamosdeprouerbiareo de ‘fer loprouerbi’, estamosaludiendo

aun tipo específicodeejercicio escolarde composiciónen latín atravésde

frasesejemplificativasen lengua romance,que se llevabaa cabo con la

ayudade unaseriede manuales,lasgrammaticaeprouerbiandi.Pero no se

trata solamentede unossimplesejercicios,sino de un métodoaplicadode

manerasistemáticaen las escuelas.

—Por otro lado, la Grammaticaprouerbiandi no es un métodoaisladode

enseñanzadel latín,de carácterregional,limitado al reino de Aragón. Antes

bien, entronca con toda una corriente sureuropea,que a su vez está

emparentadoconmodosde hacerpreviosalnacimientode la Escolásticaen

puntos muy diversosde Occidente(recuérdese,a este respecto, lo que

dijimos en el correspondientecapítulosobrela gramáticade Aelfric). Esta

corrientealcanzatambiénalgunasescuelasdeprestigiososhumanistasy está

en la basedel pensamientode la mayor partede los gramáticosdel primer

Renacimiento,como Da Buti, Guarino de Verona, Mancinelli, Perotto,en

Italia, o Nebrija, Cerezoy Sisón, en España.

—Perono sólo, en lo quea metodologíase refiere, influye estacorrienteen

el Renacimientoitaliano o español.El estudiodel contenidogramaticalde

uno de estos manualesprouerbiandi, el que nosotroseditamos,nos ha

permitidodemostrarque,a) logran unasíntesisde lasprincipalesdoctrinas

lingtlísticas y gramaticales, desde Prisciano y Donato; b) aportan

planteamientosy reflexionesteóricasoriginalesy muy valiosas:sirva amodo

de ejemplo lo que dijimos a propósitodel régimen de los complementos

Page 204: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatzca Prouerbiandi. Estudio 194

verbales,del supósitode los verbosimpersonales,de la propia clasificación

verbal dentro de los cinco genera, del significado de las figurae

constructionis, etc. Estasson las aportacionesquerecibenloshumanistasde

la Gramáticamedieval,precisamentepor mediode las gramáticasescolares

del surde Europa,entrelas queseencuentranlasgrammaticae prouerbiandi

y otrassimilares,de las que hemoshabladoen sumomento.

—La Grammatica prouerbiandi constituyeademásel punto de partidahacia

la creaciónde la Gramáticaen lenguavernácula,porqueva introduciendo

una terminologíaespecífica,que se nutre del análisis,aún precario,de la

lenguaromance.En el capítulocorrespondientealudimosya, por ejemplo,

al intentode establecerun nuevoparadigmadeparticipiosenvalencianoque

completara las “casillas vacías” del participio latino. También allí

comentamosla acuñaciónde términoscomohabitudo, queimplicabancierto

grado de reflexión, y cómo se desarrollaestaprácticaen los gramáticos

prehumanistasespañoleshastaNebrija.

Nos falta apuntaruna breveconsideración,que tal vez se escapaba,sobreel origen de la

Grammaticaprouerbiandi.Existen—hemosdicho- las gramáticas“de tema” en el norte de

Italia y sur de Francia,desdeel siglo XIII: ¿quéfue primero, la Gramática“de tema” o la

Gramáticaprouerbiandien Aragón,Valencia,Cataluña?Francamente,aún no lo sabemosy

hoy por hoy carecemosde los datosefectivosparadeterminarlo.Que se relacionanunasy

otras, es innegable.También lo es que la buenaacogidaquetieneestemétodoen el noreste

peninsulartienequever con las relacionesculturales,políticasy económicasde Aragóncon

Franciay, sobretodo, Italia. Pero,por el momento,no podemosllegar a otrasconclusiones.

Terminamos aquí. Esperamos haber contribuido a poner luz sobre una época y un

temade losquetodavíano tenemostodala informaciónquedesearíamos.En cualquiercaso,

nosalegramosde haberaportadoalgo máscon estatesisdoctoral y hacemosvotospor que

la edición y estudio de una grammaticaprouerbiandi sea el comienzode una serie de

trabajosenestadirección,quesirvanen un futuro parala investigaciónhistórica,gramatical

y linguisticadel mundocultural de la Baja EdadMedia y el Renacimiento.

Page 205: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 195

X. BIBLIOGRAFÍA

Lastraducciones,reedicioneso trabajoscompilatoriosaparecenmarcadoscon un asterisco.

1. Manuscritosy edicionesde gramáticosantiguos,medievalesy humanistasno citados

en el aparato de nuestra edición

ANON., ss. XIII/XIV: GrammaticaLatina [Firenze,Biblioteca Medicea—Laurenziana, Cod.

Ashb. 244].

ANoN., s. XIV: Anotationesaliquot grammaticae[Perugia,BibliotecaAugusta,ms. 509].

ANON., s. XV: [GraminaticaLatina] [Perugia,BibliotecaAugusta,ms. 530].

ANON., s. XV: GrammaíicaLatina [Madrid, BibliotecaNacional,ms. 8464].

ANoN., 1572: Naturae uerborum quam emendatissaeinsertis uulgaribus exemplorum

interpretationibusadpuerorumutilitatem,Parisiis[Perugia,BibliotecaAugusta,INI

2458/6].

BONCIARIO, M.A., 1598: Guarinussiue introductio ad Latinam linguam a M Antonio

Bonciario Perusinocollecta el adpuerorumusumaccomodata,Perusiae[Perugia,

BibliotecaAugusta,INI 2432].

BRITANNO, M.G.D., 1567: Regoledella costrultionelatina, Venetiae [Perugia,Biblioteca

Augusta,INI 2430/2].

CORATO, F.D., ca. 1490. De Grammaticaet ejuspartibus [Biblioteca Comunaledegli

lntronati di Siena,cod.G—VIII—38].

ESPARZA, M.A.—SARMIENTO, R. (ed.), 1992: Elio AntoniodeNebr~ja.GramáticaCastellana,

Madrid.

ESTAL, E. DEL (ed.), 1975: FranciscoSánchezde las Brozas.Minerva (1562). Salamanca.

Page 206: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiand¡. Estudio 196

FABRFNI, G., 1566: Teorica de la lingua doves‘insegnacon regolegeneraliel infallibili a

trasmutaretuttele lingue nela lingua latina, Venetiae[Perugia,BibliotecaAugusta,

[NI2430/1].

Fox, W. (ed.), 1902:RemigiiAutiosidorensisiii artemminoremDonaticommentum,Leipzig.

GIBsON, M. (ed.), 1979: «The early scholastic Glossule to Priscian Institutiones

Grammaticae:the text and its influence»,SíudiMedievali( SM~ 20.235-53.

GUTIÉRREZ DE CEREZO, A., ca. 1485: Brevis grammatica,Burgos.

HAUGEN, E. (ed.), 1950: «First grammaticaltreatise»,Language26suppl.

JUDY, A.G. (ed.), 1976: RobertiKilwardbensisde ortu scientiarum,Leiden.

LFNDEMANN, F. (ed.), 1931—40: CorpusgrammaticorumLatinorum ueterum,Leipzig.

MANCINELLI, A., ca. 1490: Epitoma seu Regulae constructionis [Madrid, Biblioteca

Nacional, inc. 363].

NEBRIJA, A. DE, 1481: IntroducrionesLatinae, Salamanca.

ca. 1488: Iníroducionescontrapuestoel romanceal latin, Salamanca.

ca. 1495: Dictionarium exHispaniensein Latinumsermonem,Salamanca.

1495: IntroductionesLatinae (Recognitio),Salamanca.

NEPOS, F., ca. 1492: Superarte et compendioJoannisde Pastranamateriesgrammatices,

Toulousse.

PAPIAS, ca. 1053: Vocabularium [Madrid, BibliotecaNacional, inc. 734].

PASTRANA, J. DE, ca. 1495: Compendiumgrammaticebreuissimumac utilissimumthesaurus

pauperumel speculumpuerorum,Toulousse.

Page 207: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi. Estudio 197

PINBORG, J. (ed.), 1977: Sigerii Courtracenszssummamodorumsign~ficandisophismata,

Amsterdam.

REILLY, L. (ed.), 1975: Petri Heliae summain Priscianum,Toronto.

SABBADtNI, R. (ed.), 1904: «Frammentodi grammaticalatino—bergamesca»,SM1/2.281—92,

Tormo.

SIsÓN, D., 1490: Perutile grammaíicalecompendium,Zaragoza[cf mfra, PÉREZ ROMERO,

Ma.S., 1995].

2. Estudios

2.1. Sobre Historia de la Gramática y la Lingúística en general

CASA, A. DELLA, 1973: «La Grammatica»,Introduzionealío studiodella cultura classica,

pp. 4lsq.,Milano.

BARATIN, M., 1989: La naissancede la syntaxe& Rome,Paris.

LYONS, J., 198&: Introducción a la Linguistica teórica, trad. esp. de Ramón Cerdá,

Barcelona.

MALMBERG, B., 1991: Histoire de la Linguisíique(de Sumer& Saussure),Paris.

PADLEY, G.A., 1976: Grammatical Theory in Weslern Europe. The Latin Tradilion,

Cambridge.

ROBINS, R.H., 1974: Brevehistoria de la Linguistica, trad. deE. Alcaraz,Madrid.

SCAGLIONE, A.D., 1970:«Ars Grammatica», IanuaLinguarum(seriesminor) 77.113, The

Hague.

Page 208: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 198

2.2. Sobre Gramática medieval en general

ASHWORTH, EJ., 1978: «TheTraditionof MedievalLogic and SpeculativeGrammarfrom

Anselmto the Endof the SeventeenthCentury(a Bibliographyfrom 1836 onwards),

SubsidiaMedievalia,9.10—111.

ASZTALOS, M., 1990: «An Early HumanistInvectiveagaínstSpeculativeGrammar»,ed. A.

5. Bernardo:TheClassicsin the Middle Ages(Papersofthe2Oíh AnnualConference

of íhe CeníerforMediaevalandRenaissanceStudies),pp. 355, Binghamton.

BA~BLER, J.J., 1971: Beitrage zu einer Geschichíeder laíeinizchen Grammatik im

Mittelalter, reirnpr., Hildesheim.

BENED[NI, P., 1988: «La teoria sintatticadei modisti: attualitádei concetti di reggenzae

dipendenza»,Lingua e Stile 23.113—35.

BURSILL—I-IALL, G.L., 1971: «Speculativegrammarsof the Middle Ages»,Approachesto

Semioíics11, The Hague.

1974: «Toward a History of Linguistics in th Middle Ages(1100-1450)»,ed. D.H.

Hymes:Síudiesin theHisíory ofLinguistics, TraditionsandParadigms,pp. 77—92,

B loomington.

1975: «TheMiddle Ages»,ed. T.A. Sebeok:HisíoriographyofLinguistics, Current

Trendsin Linguisíics 13.179-230,The Hague.

(ed.), 1990: De Onu Grammaticae.Studiesin MedievalGrammarand Linguistics

Theotyin memoryofJanPinborg, Amsterdam.

CASA, A. DELLA, 1981: «Les glossaireset les traitesde grammairedu Moyen Age», La

lexicographiedu latin medievalel sesrapportsavec les recherchesactuellessur la

civilisation du MoyenAge, Colloquesiníernaíionaux(CNR$J>,pp. 35-~6, Paris.

CASTRO, A., 1936: Glosarioslatino-españolesen la EdadMedia, Madrid.

Page 209: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GraminatícaProuerbiandi. Estudio 199

CLOSA FARRÉS, J., 1976: «Notas sobre la difusión medievalhispanadel Arte Menor de

Donato»,Anuario deFilología 2.37—68.

COLÓN, G./SOBERANAS, A.J., 1985: Panoramade la lexicograflacatalana. De les glosses

medievalsa PompeuFabra, Barcelona.

COv[NGTON, M.A., 1984: SyntacticTheoryin the High Middle Ages,Cambridge.

DINNEN, F.P., 1980: «Distinguo: modi sign~ficandi and covert case roles», Studies in

Mediaeval Linguistics Thought, dedicated lo G.L. Bursilí-Halí, pp. 39-52,

Amsterdam.

EBBESEN, 5., 1980: «Is caniscurril Ungrammatical’?:Grammarin ElenchiCommentaries»,

Studiesin MediaevalLinguisticsThought,dedicatedto G.L. Bursilí—Halí, pp. 53-68,

Amsterdam.

FREDBORG, K.M., 1980: «Universal Grammar according to Some I2th Century

Grammarians»,Studies in Mediaeval Linguistics Thought, dedicated to G. L.

Bursilí—Halí, pp. 69-84, Amsterdam.

GODFREY, R.G., 1965: «Late Medieval Linguistic Meta-Theoryand Chomsky’sSyntactic

Structure»,Word 21.251-56.

1967: «A MediaevalControversy concemingthe Nature of GeneralGrammar»,

GeneralLinguislics7.79-104.

GONZÁLEZ ROLÁN, T./SAQUERO, P., 1992: «La enseñanzagramatical en Valencia a

comienzos del siglo XV: importancia de la Grammatica Proverbiandi en la

renovaciónpedagógicadel latín»,ExcerptaPhilologicaAntonioHolgadoRedondo.

SacraRevistade Filología GriegayLatinade la Universidadde Cádiz 1/1.299-331.

HARTO TRUJILLO, M.L., 1994: Losverbosneutroslatinosy la transitividadde la antiguedad

al renacimiento.Análisishistórico—gramaticaly linguistico, Cáceres.

Page 210: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 200

HUNT, R.W., 198&: The History of Grammar in the Middle Ages. CollectedPapers,

Amsterdam.

KUKENHEIM, L., 1951: Contribution & 1 ‘histoire de la grammairegrecque, latine el

hébraique& 1 ‘époquede la Renaissance,Leiden.

LAW, V., 1984: «Panoramadella grammaticanormativanel tredecesimosecolo»,Aspetti

della lelteratura latina nel secolo XIII, Atti del primo convegno di studi

dell ‘Associazioneper u Medievoe 1 ‘Umanesimolatini (Perugia, 3-5 oIt. 1983),pp.

125-45, Firenze.

LOZANO, C., 1992a: La aportación gramatical renacentistaa la luz de la tradición,

Valladolid.

1992b: «Una gramáticaespeculativaen la Italia renacentista»,Anuari de Filología

15.57—70.

1 992c: «Sobrela teoríasintácticaverbalenel Renacimiento»,Cuadernosde Filología

Clásica. EstudiosLatinos (= CFC—ELaI)3.147—58.

MArnRÚ, A.: «La grammatica speculativa», Aííi del primo convegno di studi

dell ‘Associazioneper u Medievoe 1‘Umanesimolatini (Perugia,3-5 oIt. 1983), pp.

147-67,Firenze.

MARROU, M.I., 1969: «Les Arts Liberaux dans l’Antiquité classique»,Arts Libéraux el

Philosophieau Moyen Age,Actesdu 4eme Congrés international de Philosoph¡e

médiévale(Montréal27.8—2.9, 1967), pp. 5—27, Paris/Montréal.

NEHRING, A., 1953: «A note on Functional Linguistics in the Middle Ages», Traditio

9.430—4.

O’MAHONEY, B.E., 1964: «A Medieval Semantic: The Scholastic Tracíatus de modis

sign~ficandi»,Laureníianum5.448-86.

Page 211: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerb¡andi. Estudio 201

PERCIVAL, W.K., 1975:«TheGrammaticalTraditionandthe Riseof Vemaculars»,ed. T.A.

Sebeok:HistoriographyofLinguistics,CurrentTrendsin Linguistics13.231—75,The

Hague.

1976: «Deepsand SurfaceStructure»,ed. H. Parret: History ofLinguisticsThought

andConíemporaryLinguistics,pp. 238-53, Berlin/NIew York.

PÉREZ, E., 1995: «Sobre las figuras en la Gramática Bajomedieval»,Actasdel 1 Congreso

NacionaldeLatín Medieval(León, ¡—4 Diciembrede 1993), pp. 357—363, León.

PÉREZ, E./LOZ~O, C., 1988: «Suppositumy apposiíumenla teoríasintácticamedievaly su

proyecciónen el Renacimiento»,Minerva 2.287—332.

PINBORG, J., 1976: «SomeProblemsof SemanticRepresentationin MediaevalLogic», ed.

H. Parret:Hisío,yofLinguisíic ThoughíandContemporaryLinguistics,pp. 254-78,

Berlin/NIew York.

1980: «Can ConstructionBe Constructed?A Problem in Mediaeval Syntactic

Theory»,Síudiesiii MediaevalLinguisíicsThoughl,dedicatedlo G.L. Bursilí—Halí,

Pp. 201-10, Amsterdam.

POZUELO YVANCOS, J.M., 1986: «Norma,uso y autoridaden el sigloXVI», Studiesin the

History of the LanguageSciences34.75-94, Amsterdam/Philadelphia.

RIDRUEJO,E., 1977: «Notasromancesen Gramáticaslatino-españolas»,RevistadeFilología

Española( RFE)59.51—80.

ROBJNS, R.H., 1951: AncieníandMediaevalGrammaticalTheoryin Europe, London.

1976: «SomeContinuitiesand Discontinuitiesin the History of Linguistics»,ed. H.

Parret: Hisíory of Linguisíics Thoughíand ConíemporaryLinguistics, pp. 13-31,

Berlin/New York.

1980: «FunctionalSyntax in MediaevalEurope»,Síudiesin MediaevalLinguistics

Thoughí, dedicatedto G.L. Bursilí—Halí, PP.231-40,Amsterdam.

Page 212: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammatzcaProuerb¡andi.Estudio 202

ROSIER, 1., 1982.: «La théoriemediévaledesModesde signifier», Langages65.117—28.

SALUS, P.H., 1976: «UniversalGrammar»,ed. H. Parret:Hislory ofLinguisticsThoughtand

ContemporaryLinguistics,Pp. 13-31, Berlin/New York.

STIKER, M.J., 1972: «Un théorie linguistiqueau Moyen Age: l’école modiste».Revuedes

sciencesphilosophiquesel lhéologiques56.585—616.

T¡-FUROT, CH., 1964: Noticeset extraits de diversmanuscritslatinspour servir & l’histoire

desdoctrinesgrammaticalesau moyenáge, reimpr., Frankfurt.

TRENTMANT, J.A., 1976: «SpeculativeGrammar»,ed. H. Parret: History of Linguistics

ThoughíandContemporaryLinguistics,pp. 279-301, Berlin/NewYork.

2.3. Sobre gramáticos medievalesy humanistasen particular

ALONSO, L., 1986: «El Prosodionde JuanGil de Zamora:tradicióny novedad»,TheHistory

ofLinguistics in Spain,pp. 1—20, Amsterdam/Philadelphia.

BONMATÍ, V., 1987: «La GramáticaMetódica en las IntroductionesLatinae», Revista

Españolade Linguistica 17.95—103.

1992:«Lastrescorrientesdel humanismoespañolenAntonio deNebrija»,Humanitas

in honoremAntonioFontán,pp. 405—15, Madrid.

BURSILL—I-IALL, G.L., 1976: «SomeNotes on the Grammatical Theory of Boethius of

Dacia»,ed. H. Parret:Hisíory ofLinguisíicsThoughíandContemporaryLinguistics,

pp. 164-88, Berlin/New York.

CALVO, V., 1992: «Unagramáticamedievalconnotasen romancecastellano»,CFC—ELat

2.249—61.

Page 213: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 203

1993: «Un ejemplo de empleodel romanceen la didáctica del latín medieval: la

traducciónde participios en la Gramáticade Prisciano y castellano»,Revistade

Filología Románica10.267—83.

CALVO, V.—ESPARZA, M.A., 1993: «Una interpretación de la Gramática Castellanade

Nebrija a la luz de la tradición gramaticalescolar»,CFC—ELat5.149—80.

CASA, A. DELLA, 1994: «Le IntroductionesLatinae e il Catholicondi Giovanni Balbi»,

Antoniode Nebr~ja. EdadMediayRenacimiento.Actas del Coloquiocelebradoen

Salamanca(noviembrede 1992),Pp. 237—245,Salamanca[cf mfra, Codoñer1994].

CASAS HoMS, J.M., 1950: «Sobrela Gramáticade Mates»,Boletínde la RealAcademiade

las BuenasLetrasde Barcelona( BRABLB)23/2.117—36.

CODOÑER, C., 1981: «Las IntroductionesLaíinae de Nebrija: Tradición e innovación»,

Nebr¿iay la introduccióndel Renacimientoen España,Actasde la III Academia

Renacentista,pp. 105—22, Salamanca.

(ed.), 1994: Antonio de Nebr~ja: EdadMedia y Renacimiento.Actas del Coloquio

celebradoen Salamanca(noviembrede 1992), Salamanca.

ESPARZA, M.A.—CALvO, V., 1994: «La Grammaíica Proverbiandi y la Nova Ratio

Nebrissensis»,HistoriographiaLinguislica ( HL) 21/2.39—64.

GARCÍA, C., 1960: «Contribuciónala historiade los conceptosgramaticales.La aportación

del Brocense»,Revistade Filología Española71 anexo.

GÓMEZ MORENO, A., 1989: «GramáticaCastellanade Palacio: un nuncio de Nebrija»,

Revistade Literatura Medieval 1 .42sq.

HUNT, R.W., 1975: «Absoluta:The Summaof PetrusHispanuson Priscianusminor»,HL

2/1.1—23 [incluido tambiénen R. Hunt 1990,cf supra].

MIQUEL Y PLANAS, R., 1930: El incunablebarcelonésde 1468 (Gramáticade B. Mates),

Barcelona.

Page 214: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Gramma.’icaProuerbiandi. Estudio 204

PÁROLI, T., 1969: «Rapporto preliminare sugliaspettilinguistici eculturali dellaGrammatica

Latina in anglosassonedi Aelfric», Arts Libérauxel Philosophieau MoyenAge,

Acíesdu 4éme Congr~s internationalde Philosophiemédiévale(Moníréal 27.8—2.9.

1967), pp. 777—83, Paris/Montréal.

PERCIVAL, W.K., 1994: «Nebrija and the medieval grammatical tradition», Antonio de

Nebr~ja. EdadMedia y Renacimiento.Actas del Coloquiocelebradoen Salamanca

(noviembrede 1992), pp. 247—257,Salamanca[cf supra,Codoñer1994].

PÉREZ, E., 1990: El Verbiginale:unagramática castellanadel s. XIII, Valladolid.

PÉREZ ROMERO, Ma DEL 5., 1995, ‘Perulile grammaucalecompendium’de Daniel Sisón.

Ediciónyestudio(tesis doctoral),Universidadde La Laguna,Facultadde Filología.

RAMAJO, A., 1987: Las gramáticasde la LenguacastellanadesdeNebr&a a Correas,

Salamanca.

SOLERY PALET, J., 1915-6: «Notícesbiográfiquesinéditesd’En BartomeuMates,autorde

la célebregramáticallatina incunable»,BRABLB8.35—42.

2.4. Educacióny enseñanzaen la Edad Media y Renacimiento. Historia y Filosofia.

AJO GLEZ. DE RAPARIEGOS Y SAINZ DE ZÚÑIGA, C.Ma, 1957—79: Historia de las

universidadeshispánicas.Orígenesy desarrollodesdesuaparicióna nuestrosdías,

vol. 1, VI y VII, Madrid.

BARCALA, A., 1985: «Las universidadesespañolasdurante la EdadMedia», Anuario de

EstudiosMedievales15.83—126.

BARSANTI, F., 1905: Ilpubblico insegnamentoiii Luccadal sec.XIValíafinedelsec.XVIII,

Lucca.

BATLLORI, M., 1958: Vuií seglesde cultura catalanaa Europa,Barcelona.

Page 215: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaúcaProuerbiandi. Estudio 205

BELTRÁN, E.V., 1974: Valenciaen la épocadeJuan 1, Valencia.

BELTRÁN DE HEREDIA, V., 1946: «La formación intelectualdel cleroen Españadurantelos

siglosXII, XIII y XIV», RevistaEspañolade Teología6.343—4.

BONAVENTURE, B., 1961: «The teachingof Latin in Later MediaevalEngland»,Mediaeval

Studies13.1—20.

CAPDEVILA, 5., 1927: «L’Escolade Gramáticai Arts», Lesantiquesinsíiíucionsescolarsde

la Tarragonarestaurada,Estudis UniversitarisCatalans12.86—107.

CASAS HOMS, J.M~, 1971a: «Notes sobre l’ensenyamentde la gramáticaals monestirs

catalans»,II Colloquid‘historia delmonaquismecatal& (SantJoandeles Abadeses,

1970), vol. 1, pp. 199-204,Abadiade Poblet.

1971b: «Ambient gramatical a Barcelonadurant el segle XV», Discurso en la

Académiade RonesLletres(1 7.X71), Barcelona.

COLÓN, G., 1982: «Fer lo proverbi»,Misceláneade EstudiosHispánicos,Homenajede los

hispanistasde Suizaa RamónSugranyesde Franch, pp. 33—9, Montserrat.

CHASE, W.J., 1926: TheArsMinor ofDonatus,for onethousandyearsthe leading texíbook

ofGrammar,Madison.

DALY, L., 1961: ThemediaevalUniversily(1200—1440),NewYork.

DELHAYE, PH., 1947: «L’organisationscolaireau XIIe siécle»,Traditio 5.211—68.

DuRÁN Y SANPERE, A./GÓMEZ GABERNET, F., 1944: «Las escuelasde Gramáticaen

Cervera»,BRABLB17.5—77.

FERGUSON, W.K., 1962:Europe in Transition, 1300-1520,Boston.

FERRARI, G., 1982: «1 primi grammaticidella lingua italiana»,RivistaEuropea27:6.1017,

Firenze.

Page 216: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammat¡caProuerbiandi.Estudio 206

FUENTE, V. DE LA, 1969: Historia de las universidades,colegiosydemásestablecimientos

de enseñanzaen España,vol.I, reimpr., Frankffirt.

GARIN, E., 1958: II pensieropedagogicodell‘Umanesimoitaliano, Firenze.

1987: La educaciónen Europa (1400-1600).Problemasyprogramas,trad. esp.de

E. MéndezLloret, Barcelona.

GHELLINCK, J., 1946: L ‘essorde la liltéralure latine au XIIe siécle.Paris/Bruxelles.

GIL, L., 1980: «Gramáticos,humanistas,dómines»,El Basilisco9.20-30.

1981: Panoramasocialdel Humanismoespañol(1500-1800),Madrid.

GILSON, E., 1969: LinguisíiqueelPhilosophie,Paris.

197&: La Filosofia en la EdadMedia, trad. esp.,Madrid.

GLAUCHE, G., 1970: Schullenktureim Mitíelalter. Enístehungund Wandlungendes

Lekturekanonsbis 1200nachden Quellendargestellí,Múnchen.

HASKINS, CH.H., 1909: «A list of textbooksfrom the closeof the l2th century»,Harvard

Siudiesin ClassicalPhilology20.

1923: TheRiseof Universities,New York.

1927: TheRenaissanceoftheXIIíh cenlury,New York.

Husrr, R.W., 1964: «Oxford Grammar Masters in the Middle Ages», Oxford Studies

preseníedto DanielCallas, OxfordHistorical Society,PP. 163—93,Oxford [incluido

tambiénen R.W. Hunt 1990,cf supra].

HUNT, T., 1991: Teachingandlearning¡aun iii I3íhcenturyEngland, Cambridge.

KAGAN, G.R., 198f: Universidady sociedaden la Españamoderna,trad. esp.,Madrid.

Page 217: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammar¡caProuerb¡andi.Estudio 207

LLORENTE, T., 1889: España, sus monumentosy arte. Su naturaleza e historia, vol. II.

Valencia. Barcelona,Barcelona.

LUSIGNAN, 5., 1987: Parler vulgaremení.Les intellectuelsel la languefran~~aiseauxXIIL

etXIV szécles,2~ ed., Paris/Montréal.

MADURELL, J.M~, 1948: «Las escuelasde la Seo de Barcelona(Notas parasu historia)»,

HispaniaSacra ( HS) 1.389—401.

MANACORDA, G., 1913: Storia della Scuola in halia, vol. 1: fi Medio Evo,

Milano/Palermo/Napoli.

MIRET y SANS, J., 1915: «Escolarscatalansal estudi de Bolonia en la XIJI~ centuria»,

BRABLB 15.

NARDT, B.. 1956: II pensieropedagogicodel Medievo,Firenze.

OUY, G., 1986: «Bilinguisme ou trilinguisme?Latin commun, latin savantet fran9ais au

XIV~ et XV~ siécles»,Etal etEglisedansla Génesede 1 ‘Etal Moderne,pp. 85—97,

Madrid.

PAETOW, L.J., 1910: «TheArts Courseat MediaevalUniversitieswith SpecialReferenceto

GrammarandRhetoric», Univ. ofillinois Síudies3/7, Urbana-Champaigne.

PARE, G./BRUNET, A./TREMBLAY, P., 1933: La Renaissancedu XIIe si~cle: Les ecolesel

1 ‘ensegneimení,Paris/Otawa.

RASHI3ALL, H., 193&: The UniversitiesofEuropein the Middle Ages,2~ ed., Oxford.

Rico, F., 1978: Nebr~afrente a los bárbaros. El canon de gramáticosnefastosen las

polémicasdel humanismo,Salamanca.

1982: «Un proverbiodetercerapersona:Gramáticay Poética»,Primeracuarentena

y tratadogeneralde Literatura,pp. 29—32, Barcelona.

Page 218: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 208

RoSSIcH, A., 1982—3: «Dadesinédites sobre l’Estudi General de Girona», Annals de

1 ‘Institute d’EstudisGironins 26.543—58.

ROUND, N.G., 1962: «RenaissanceCulture and its opponentsin lSth century Castile»,

ModernLanguageReview57.204—15.

RUBIÓ 1 BALAGUER, J., 1990: Humanismei Renaixemení,Publicacionsde 1 ‘Abadia de

Montserrat,Barcelona.

RUBIO Y LLUCH, A., 1921: Documenísper ¡‘historia de la cultura catalana mig-eval,

Barcelona.

SANCHÍS Y Sívut’x, J., 1936: «La enseñanzaen Valencia en la épocaforal», Boletín de la

RealAcademiade la Historia (‘BRAH) 108.

SABBAD[NI, R., 1896: La scuolae gli síudídi Guarino Guarini Veronese,Catania.

1902: «Dei metodi nell’insegnamentodella sintassilatina: considerazíonididattíche

e storiche»,Rivístadi Filologia 30.304—14.

1920: II metododegli Umanisíi, Firenze.

SANDYS, J.E., 1967:A History ofclassicalscholarship,vol. 1: From Ihe 6th centuryBC to

the endofthe Middle Ages,3~ ed., NewYork/London.

SCAGLIONE, A., 1990: «The Classicsin Mediaeval Education»,ed. A. S.Bemardo: The

Classicsin the Middle Ages(Papersofthe 2OíhAnnualConferenceofthe Centerfor

MediaevalandRenaissanceStudies),pp. 343—63, Binghamton.

SEGURA, J., 1908: Historia d’Igualada,vol. II, Barcelona.

SERRA RAFOLS, E., 1931: Una universidadmedieval.Estudiogeneralde Lérida, Madrid.

SOBERANAS, A.J., 1977—78: «Unacompanyiaper regir les escolesde gramáticai lógicade

Cerverael curs 1440-1441»,BRABLB37.

Page 219: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La Grammatica Prouerbiandi. Estudio 209

SORIA, A., 1956: Loshumanistasen la corte deAlonsoel Magnánimo,Granada.

STELLING—MICHAUD, 5., 1960: «L’Histoire desuniversitésau moyenáge etá la renaissance

au coursdes vingt—cinq dérniéresannées»,XT Congrés InternationaldesSciences

Historiques,vol. 1, pp. 97—143,Uppsala(trad. ital. en ARNALDI, G., 1974,Le origini

dell’universit&, pp. 153—220, Bologna).

SIEVENSON, W.H., 1901: «The introduction of English as the vehicle of instruction in

English school», An English Miscellanypresentedto Dr. Furnivalí, pp. 421—9,

Oxford.

TEIXIDOR, J., 1895:Antiguedadesen Valencia. Observacionescríticas,vol. II, Valencia.

THORNDIKE, L, 1940: «ElementaryandSecondaryEducationin the Middle Ages»,Speculum

15/4.400-8.

TORREY DEL CERRO,A./RuBIo Y BALAGUER, J., 1971: Documentospara la historia de la

Universidadde Barcelona,Barcelona.

TORRÓ, A., 1940: «Antecedentesvalencianosdel pensamientode Luis Vives», Univ. de

Valencia, Cátedrade L. Vives.ofrendade los antiguosamigosensuIV Centenario,

Valencia.

VERGER, J., 1979: «Remarquessur l’enseignementdesArts dansles universitésdu Midi á

la fins du Moyen Age», Annalesdu Midi 91.355—81.

WATSON, F., 1908: TheEnglishGrammarSchoolslo 1660. their “Curriculum “and Practice,

Cambridge.

WEISHEIPL, J.A., 1969: «The Placeof the Liberal Arts in the University Curriculumduring

the l4th and lSth Centuries»,ArísLibérauxetPhilosophieau MoyenAge,Actesdu~ CongrésinternationaldePhilosophiemédiévale(Montréal27.8—2.9,1967),pp.

209—13, Paris/Montréal.

WOODWARD, W.H., 1923:LapedagogiadelRinascimento(1400—1600),trad.ital., Firenze.

Page 220: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandi.Estudio 210

2.5. EstudiosdeLenguay Literatura medieval.Paleografia,Crítica textual y otras artes

relacionadas con la Gramática

BASTARDAS, J., 1951:Particularidadessintácticasdellatín medieval(Cartulariosespañoles

de los siglos VIII a XI), Madrid.

BRIQUET, C.M., 1966: LesFiligranes. Dictionnaire historiquedesmarquesdu papiercks

leur apparitionsvers 1282jusqu‘en 1600, reed.,New York.

COROMINAS, J.—PASCUAL,J.A., 1986: Diccionario criticoetimológicocastellanoehispánico,

Madrid.

CREMASCITII, G., 1959: Guida alío síudiodel latino medievale,Padova.

FLOBERT, P., 1975: Lesverbesdéponeníslatins. De les origins & Charlemagne,Paris.

GHELLINCK, J. DE, 1969: Littéraíure latine au MoyenAge,vol. II, Hildesheim.

HOLTZ, L., 1977: «La typologie desmanuscritsgrammaticauxlatins»,Revued’histoire des

textes7.247—69.

LAUSBERO, H., 1967: Manualde RetóricaLiteraria, vol. 1, trad. esp., Madrid.

LEMAIRE, J., 1989: Introduction& la Codicologie,Louvain-la-neuve.

MARCET 1 SALOM, P., 1987: História de la llengua catalana,vol 1: DeIs origins al segle

XVIII, Barcelona.

MILLARES CARLO, A., 1983: Tratadodepaleografla española,3~ ed., Madrid.

NADAL, J.Ma/PRATS,M., 1982: História de la llenguacatalana,vol 1: Dels inicis fins al

segleXV, Barcelona.

PETRUCCI, A., 1984: La descrizionedel manoscrilto.Storia,problemi, modelli, Roma.

Page 221: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammaticaProuerbiandí.Estudio 211

RUIZ, E., 1988: Manualde codicología,Madrid.

SANDFORD, EM., 1924: «The Use of Classical Latin Authors in the Libri Manuales»,

TAPhA 55.190—248.

VALLS 1 SUBIRÁ, 0., 1980: La historia delpapelen España,vol. II, Madrid.

WEST, F., 1973: Textual CriticismandEditorial Technique,Stuttgart.

3. Catálogosy repertoriosbibliográficos

BATLLE 1 PRATS, LL., 1959: «Noticiasde libros antiguosde servidoresde la Catedralde

Gerona. 1335—1594»,La cultura a Girona de l’edat mitianaal Renaixemení,PP.

250—79, Girona.

BAYERRI BERTOMEU, E., 1962:Loscódicesmedievalesdela catedralde Tortosa,Barcelona.

BEER, R., 1907—8: Die Handschr~fiendesKlosterSantaMaria de Ripolí, Viena (trad. esp.

de BARNILS Y GIoL, 1909—10: «Les manuscritsdel monestir de Santa Maria de

Ripolí», BRABLB5.492—520).

BETÍ, M., 1918—22:«Noticiesde llibretersdeIsarxiusdel Maestrat»,Butíletídela Biblioteca

de Catalunya(BBC) 5/6.313—9

BOFARULL, J., 1903: «Manuscritscatalans»,Bibliografla Catalana3.211—5.

BURSILL—I--IALL, G.L., 1981:A censusofmediaevallatin grammaticalmanuscripís,Stuttgart.

COSENZA, M.E., 1962: BiographicalandBibliographicalDictionaryofthefralian Humanists

ai~d ofIhe World ofClassicalScholarshipin Italy, 1300-1800,Boston.

DOMÍNGUEZ BORDONA, J., 1952: El escritorio y la primitiva librería de SantesCreus,

Tarragona.

Page 222: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrammadcaProuerbiandi. Estudio 212

1961: «Incunablesde la Biblioteca de Tarragona.Catálogoabreviado»,Revistade

Archivos,Bibliotecasy Museos( RABM)69.569—620.

FERI’TÁNDEZ POUSA, R., 1947: Losmanuscritosgramaticalesde la BibliotecaNacionalde

Madrid, Madrid.

GARCÍA ROJO, D./ORTIZ DE MOLTALBÁN, G., 1945: Catálogosde incunablesde laBiblioteca

Nacionalde Madrid, Madrid.

GUARNASCRELLI, T.Ma., 1954: Indice generaledegli incunaboli delle biblioteched’ftalia,

vol. III, Roma.

HAffi, L., 1925: Repertoriumbibliographicum, in quo libri omnesab arte typographica

inventa usque ad an MD typis expressi ordine alphabetico vel simpliciter

enumeranturvel accuratusrecesentur,Berlin.

KRISTELLER. P.O., 1965: Latin ManuscriptsBooksbefore 1600,New York.

MAZZATINTI, G., 1 890sq.: Inventan dei manoscritti delle biblioteche d’Iíalia, 76 vols,

Firenze.

MIQUEL ROSELL, F.X., 1937: «CatálogdeIs llibres manuscritsde la Bibliotecadel monestir

de SantCugat del Vallés existentsa l’Arxiu de la Coronad’Aragó», BBC 8—9,

Barcelona.

PINILLA PÉREZ DE TUDELA, R., 1984: «Fondosantiguosen el Archivo Universitario de

Valencia(siglo XV)», Saitabi34.21—9.

SANcHÍS Y SIVERA, J., 1917: «Copistes,llibreters i impressorsaValéncia.Notesd’arxiu»,

BBC4.135-41.

SAROIHANDY, J., 1907: «GlosescatalanesdeMunich»,RomanischeForschungen23.241—51.

VALLS TABERNER, F., 1951: «Códicesmanuscritosde Ripolí», RABM 35.5—16.

Page 223: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

1: La GrcimmaticaProuerbiandi. Estudio 213

VILLANUEVA, J.L., 1808: Viageliterario a las iglesiasde España,vol. II, Madrid.

1894: «Códicese incunablesde la Catedralde Vich en 1806»,BRAH2S.320—2.

VITALI, C., 1976: Grammatichesíampatenei secoliXVe XVI e loro pií¿ prezioseedizione,

Sassari.

Page 224: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

PARTE II: TEXTO

Page 225: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

- 1\ -~. -.

4.4’~g~~ Q.-.

~i-~’.8

y ~I~~’> 2-4

.>S~ .y~.

-4

gff~ 1~T4n -~ wid

nn L1.9i~’~OflQ Q’Vi~Tffl0—~ ~- 1<7

i~ti~cf~

QQ~cr’ y

~ c¡~~tD

q 4~Cl~ ¿~TTfl~Vqi¿~bv~ c~ii~CQ C~4~

cO-

~‘~‘~‘ ~vtr~

Fotocopiadel folio 1~ del ms. 8950 de laBibliotecaNacionalde Madrid

Page 226: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

fi,<GRAMATICAPROVERBIANDI>

Gramatica.secundumPetrumHelie in maiori. discribitursic: gramaticaestarsucí scienciarecte Ioquendi, recte scribendi,recte que scripta suntpronunciandi.Et,

5 secundumquosdam,addituraliquando:et est origo et fundamentumomnium aliarumarcium liberalium siuescienciarum.

Primo, in tau discripcioneponitur “ars uel sciencia”, et in hoc gramaticaconuenitcum aliis artibus siue scienciis. Secundo,ponitur ‘recte loquendi, rectescribendi. recte que scripta suntpronunciandi”,et in hoc gramaticadiffert ab aliis

io artibus seuscienciis.Sedponiturhoc ad denotandumquod per hoc talis descripciotangit quatuor partes principales gramatice, scilicet ortografiam, prosodiam,etimologiamet diasintasticam,et racioestquiaper “recte loquendi” tangit duaspartes.scilicet etimologiam et diasintasticam,quia per hoc tangit pronunciatarecto modointelligendi. etsic tangitduplicemintellectum,scilicetsimplicemet compositum:per

15 intellectumenim simplicemtangit ethimologiam,que habet fleri in diccione et perintellectum compositum tangit diasintasticam.que habet fleri in oracione seuconstruccione;et per “recte scribendi” tangit ortografiam; et per “recte scriptapronunciandi” tangit prosodiam. Sed, secundumquosdam,ponitur “et est origo etfundamentumomnium aliarumarcium liberalium siuescienciarum”,etperhoctangit

20 duassimilitudines.Primasimilitudoestracioneoriginis: quaregramaticadiciturorigo?,quiasicut riuulus ortum trahita fonte, ita omnesalie artesseusciencietrahunt ortumet ceptum ab ipsa gramatica. Secundasimilitudo est racione fundamenti: quaregramaticadicitur fundamentum?,quiasicutdomusnon poteststaresinefundamento.ita nec alie artessinegramatica,undeponitur talis uersus:si quis edificat, prius est

25 fundarenecesse,sic nisi gramaticuspoteritdialecticusesseetc.

Gramaticabreuius discribitur sic: gramaticaest ars uel noticia ortografle.prosodie,ethimologieetdiasintastice.Prmo.in discripcioneponitur “ars uel noticia”,eadem racione predicta. Secundo,ponitur “ortograifle, prosodie, ethimologie etdíasintastice”,et per hoc consimiliter tangit predictas quatuorpartes principales

30 gramatice,scilicetortografiam,prosodiam,etimologiamet diasintasticam,prima enimparsgramaticedicitur ortografia, que estde recte scripturalitterarum et sillabarum;secundapars dicitur prosodia,queest de temporisuel accentudiccionis; terciaparsdicitur ethimologia,que estde ueritateomniumparcium oracionisin se et absolute:quartaparsdicitur diasintastíca,queestde construccione.

3—4 cf. PH. mai. 3r (p. ad íitt.) 5—6 ead.uerb. omnesfere gram. prou. adduntex Isid Orig. 1,5,1 (cf.

etiamCa.ssiodInsrit. 11,4) 12 diasintasticam:cf. Thurot* 2 12—3 [1] 14—17 cf. Siger. Cortr. * 1 [2]

20—24 cf. Domus* proem. [3] 24—25 uersusauctoremnon repperi 26—34 cf. 3.12—20

2 titulus deestin M (GRAMATICA PROVERBIANDI addidi e 365.5)

Page 227: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammaticaprouerbiandiM(ms. 8950B.N. de Madrid) 2

Circa predictasdescripciones,notaquod artes sunt duplices: quedamsuntliberales, quedamsunt mecanice. Artes liberales sunt septem,scilicet gramatica.dialectica,retorica,geometria,arismetica,musicaetastrologiauelastronomia,quarumtrespartesdicunturtriuium, quasitresuiequibusducimuradsapienciam.ideodicuntur

s scienciemetaphorice,quarumuero omnium gramaticapossidetprincipium. Et notaquodtalesartesdicunturliberalesasubiectolibero in quo sunt,scilicet in anima,quiaanimaest libera. corpusuero seruile, unde dicit Aristoteles: bac habetcorpus circaanimam,ut hec quidem imperet. illud autemfamuleturetc

Gramatica.secundumPetrumHelie, dicituragramaiongrece.quodest“littera”to latine. uel. secundumVgucionemdicitur agrama,quod est “littera”, et tica ucí ycos,

quod est “sciencia”,quasi “litteralis sciencia”. Et dicitur arsuel sciencialitteralis quiahominemeflcit litteratum,unde,secundumPetrumHeliam, ille dicitur litteratus.qui

fi’ scit lineras in sillabas et sillabas in diccioneset diccionesin oraciones congrueordinare,ex quo patetquod gramaticadicitur ars uel sciencialitterauis, quiadocetur

15 de congruitatescribendiet proferendiet construendi.Dialecticadicitur adia, quodest “duo”, et logos, quod esí“sermo”, ucí lexis,

quod est“racio”. scilicetopponentisetrespondentisin disputacioneucí saltemtenentisuicem duo<rum>,ex quo patetquod dialecticadicitur ars uel scienciadisputacionís.

Rethoricadicitura resis,quod est“omatus”,etycos.quod est “sciencia”.quasi20 “scienciade omatuuerborum”.ex quo patetquod rethoricadicitur arsuel scienciade

omatuuerborumseudiccionum.Geometriadicitur ag<e>, quodest “terra”, etmetrica,quod est“mensura”,et

ycos, quod est sciencia, quasi “scienciade mensuracioneterre”, ex quo patet quodgeometriadicitur ars uel scienciade mensuracionenel comparacionequantitatumad

25 inuicem.Arismeticadicitur ab ares,quod est “uirtus”, et rimos.quod est “numerus”.et

ycos,quodest “sciencia”,quasi “scienciadeuirtute numeri”, et ideoarismeticadiciturarsuel scienciade proporcionibusnumerorumetproprietatibuseorum,

Musicadicitur amoysis,quod est “aqua”, et ycos,quod est “sciencia”. quasi30 “scienciainuentaiuxta aquas”,etideomusicadiciturarsdeproporcionibusnumerorum

qucadconsonanciasuel disonanciascantus.Astrologiadicitur aastrumastri et logos.quod est “sermo”, quasi “sermode

astris”. Sedastronomiadicitur de astrumastnet nomus,quod est “nomen”, et ycos,quod esí “sciencia”, quasí “scienciade nominibusastrorum”,et ideo, licet astrologia

4—5 tres partes:ap. LambertumAuíjossjodorensem,testePranrl* 111.25 7—8 fort. ex.4RJST.Pal. 1,5 [4]

9—10 cf PH. mai. 3’ 10—11 Hug. Der. «grama», 79’~ [5] (cf. etiamKilw. E.* 1,4.5) 11—12 cf. Kilw.

E. * 1,6 [6] 12—14 cf. PH’. mai. 3~ (p. ad Iitt.) 16 dia: cf. Graec.* VIII,102 [7] 16—18 cf. Cathol. V,

«dyalectica»(pIura addit) 22 g<e>: cf. Isid. Orig. * 111,9,3 (cf. etiam Graec. * VIII.159 [8]) 1 metrica: cf.Graec. * VIII,206 [9] 26 ares:cf Graec.* ~JIII5 [10]; Cal/ial. V, «arismetica» 29 musica: cf. Rem.

Auí.*25 [11]

18 duoruni: —rum addidi 22 ge:—e addidi

Page 228: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 3

et astronomiasunt unaars uel sciencia, sedastronomiadicitur scienciade motibuscorporum supracelestium,ut planetarumet aliarum stellarum,et astrologiadiciturscienciade iudiciis dandisper motusastrorum.

Artes mecanice sunt septem, scilicet lanificium, armatura, agricultura,s nauigacio. uenacio,medicina et architeatrica.et iste artesdicuntur mecaniceuel

seruilesa subiectomecanicouel seruili, quod estcorpus, arl quod tenduntuel suntinuente,quia inuentesuntaid explicandumcorporesegestates:laniflcíum enim ualetadcorporis ornacionem,armaturaualet ad corporis defensionem,agriculturaua[et adcorporis nutricionem. nauigacio ualet aid corporis ditacionem seu diuiciarum

10 augmentacionem.uenacioualetaid corporis delectacionem,medicinaualetad corporissanacionem,sedarchiteatricaualetad corporis delectacionem.

Gramatica,secundumCatholiconemdiuiditur in quatuorpartes, sci[icet inortograflam,prosodiam,ethimologiamet diasintasticam,de quibus dictum estsuprain discripcioneipsius gramatice.Ortografla dicitur ab ortos, quod est “rectum”, et

15 grafla, quodest“scriptura”, id est“tractatusde rectascripturalitterarum elsillabarum”.Prosodiadicitur a pro, quod est “ad”, el odosuel odaode, quod est “cantus”. id est“tractatus de cuiuslibet diccionis tempore ucí accentu”. Ethimologia dicitur ab“ethimos”, quod estuerum, et logos, quod esí “sermo”, id est “tractatusde ueritateomnium parcium oracionis absolute”. Diasintasticadicitur a dia, quod est “de” et

20 sintasis, quod est “consíruccio”, id est “tractatus de consíruccione”. Vel aliter,secundumDonatum, gramaticadiuidítur in tres partes, uidelicet in preceptiuam,permissiuamelprohibiíiuam.Precepíiuaesíquetracíalderegulisgenerauibusul sil libinomen in a et huiusmodi. Permissiuaestque tractal de figuris gramaticalibus,quetamenaliqua {o}racione escusantur,ut de apposicione,euocacioneel huiusmodi.

f2~ 25 Prohibitiuaestque tractal de uiciis gramalicalibus,que quidem uicia nulla racioneescusantur.Vel auiler, secundumPriscianum,gramaticadiuiditur in quatuorpartes,scilicet in litteram. sillabam,diccionemetoracionemsiueconsíruccionem.dc quibusper ordinemesíagendum,et primo de liltera.

SEQVITVRDE LIlTERA

30 Littera, secundumPriscianumlibro primo maioris,discribitur sich: hIleraestparsminimauociscomposite.Primo, in discripcioneponitur “pars”,et in hocconuenit

4—5 cf. Epit. Dind. * V,49—S0(p. adIitt.) 12—20cf. Caihol. 1,I’~ (cf. 1 .lOsq.) 14—15 cf. Graec.* ‘1111.236

[12]’ 20—22 expresseap. Don, non repperi (cf. Thurot* 133 [13], qui quendamGraecismigíossatorem,

eand.doctrinam Donatoadtribuentem,cit.) 26-27cf. Prisc. 111,1; 111,14—5 (at expressenon reperitur)

30—31 Prisc. 1,3

15120 id est correxi, idem M 24 oracione: o— seclusi

Page 229: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 4

hIleracumaliis partibusgramatice,sciliceícumsillaba,diccioneel oracione.Secundo,ponitur “minima”. ad differenciamipsarumparcium. seddicitur “mínima” respectuearum dupliciler: uno modo,quoadsubstanciam;alio modo,quoad formam, id estaccentumseumodumproferendi,quiaaliterprofertur i pro “uade”,quiacumeleuacio-

s ne. elaliterprofertur i pro littera, quiacumdeprehensione<profertur>. Tercio,ponitur“uocis composite”,ad denotandumquod hIlerapolesíconsiderandupliciter: unomodo,in respectuliltere ad lilteram,et sichunalitterapotesíessemaloruel minoralia, el sicnon sumiturhic; alio modo,in respectuhiltere aid alias partesgramalice,et sic sumilurhic, quiahiltera dicitur minimarespectusillabe, diccione et oracione,que suníuoces

10 composile,el ideolinera dicitur minimapars uociscomposite.

Vel aliter, secundumPriscianumelCalholiconem.litteraesíuoxindiuiduaquescriberi polesí.Primo, liltera dicitur “uox”, el in hocconuenilcumsillaba,diccioneetoracione. Secundo,dicitur “indiuidua”, id esí indiuisibílis, ad differenciam ahiarumparcium gramatice,que suntdiuisibiles,quiaoraciodiuidiíur in diccionesel diccio in

15 sillabaselsillabain hIleras,hIleraautemremanelindiuiduaseuindiuisibilis. Sednota,secundumRobertum.quod hIlerapolesíconsideraridupliciter: uno modo, secundumformam,id estacceníumseumodumproferendi,queuel qui reponil ipsamlitteram subspeciehiltere. el sic dicitur indiuidua, quiasi diuidereíurnon essethUera, quianonremanereleiusdemspeciei, ul dicit Priscianus libro primo minoris; alio modo,

20 secundumaccidens, id esí tempus correptu<m> ueh productu<m> per quod ipsamensuratur,el sic bene polesí diuidi. Et ideo, dicil Priscianusquod hIlera esíbreuissimaeorumquepotesídiuidi. Sedpredictediscripcionesliltere solumconueniunílittereuocali,hueraenimscriptanondicituruox indiuiduanequeparsuociscomposile.

Vel aliter, secundumquosdam,hittera esí lerminus non resohubilis in ahios25 terminoslilterales, ex qua cum alia hIlera uel cum aliis lilteris potesífieri sillaba.

Primo, hIleradicitur “terminus”, el in hocconuenilcum sillaba,diccioneel oracione.Secundo,hIlera dicitur “non resolubihisin alios lerminoshilterales”, aid differenciamearum que suní íermini resolubiles seu diuisibiles, ul predictum esí. Ex quadescripcionepalel quod hIlera el lerminus se habenííamquamsuperiusel inferius:

30 omnisenim hueradicitur lerminus,sednon omnisterminusdicitur hIleraquiaquehibeísihlaba,diccio uel oraciopotesídici lerminus,el racioesíquiatamhIleraquamsillabaquam diccio uel oracio polesí esseextremusproposicionis. sciliceí subiectumuelpredicatum,elhocconueniltermino.Secundo,patelquod hiltera polestdici primama—

11—12 Prisc. 1,3 (unde et Caihol. I,í’~) lSsq. cf. Kilw. ~ 3V [14] 18-19 cf. Prisc. 1,3 (p. ad ¡itt.)

21—22 cf. 4.11—12

5 profertur addidi 20 correptum: —m addidi ¡ productum: —m addidi (abbreu. o. desunt in N~

Page 230: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 5

teriesuociscompositeseucomponipatelduphiciter:unomodo, uiacomposicionis,sienim oracio componitur,primo componiturex lilteris, secundoex sihlabis,tercio exdiccionibus;alio modo,uia resolucionis,si enim oracio resohuatur,primo resohuiturindicciones,secundoin sihíabas,tercio in hIleras, el sic palel quod hIleradicitur prima

s in uiacomposicioniselullima in uia resohucionis,elhocesíde racioneprimemateriei,ideo hIleradicitur primamateriesuociscompositeseucomponibihis.

f2~Nota, secundumPriscianum,quod hIleraesíduplex: quedamenim scriptael

quedamuocalis.Liltera scriptadicitur ehemenlumseuipsapronunciaciohiltere, undeío dicit Priscianuslibro primo maioris quodhiltere diferuníab ehementis:liltere enim sunt

que scribuntur,ehemeníauero suní ipsepronunciaciones,abusiuelamenhIlerasproelementiset e conuersoponimus,el dicuntur hiltere elementalransumpliueseupersimihiíudinem,quiasicul ex ehementisfil corpusmixtum, ita ex hilterisdebiteiunctisfil sillaba,diccio ueloracio. Liltera, secundumCalhohiconem,dicitur de lino hinis uel

15 a hiteris, eo quod antiqui hIlerasscribebantin cer{r}aíis tabuhisetposleahinebantseudehebaní,uel, secundumPriscianumlibro primo maioris,hIleradicitur quasi legitera,quiaprebealiler legendi.

Nota quot sunt [iltere: dico quod hiltere possunlconsiderañduphiciter.Vnomodo, secundumnumerum uel figuram, et sic, secundumPriscianum,hiltere suní

20 uigintilres,scihiceíabcdefghikímnopqrstuxyzAíiomodosecundumpoíestatemseuprohacionem,el sic solumsunídecemelocto liltere Latine,quodpalelquadruphiciter:primo, quiah non esíhIlera, seddicitur quedamaspiracioueh aspiracionisnota; secundo,quia, secundumCalhohiconem,k el q suntunalilterasecundumpoíestaíemel idemelementumquodc, hicetdiferanínomineel figura; tercio,

25 quia i Laíinum el y Grecum eundemsonumhabení;quarto, quia z non esí hIleraLatina, sedGreca. Ex quibuspalel quod liltere Latine distinclesecundumpolesíatemsuní decemel ocIo, que scripíe flieruní a hilteris Grecis etc.

Lilterarum, quedamsutil uocales,quedamconsonantes.Liltere uocalessutilquinque,scihiceíae i o u, eldicunturuocales,quianatesutil facereuocemuel sonum

30 per se sine consona.Liltere consonantessutil omnesahie preter islis quinquenuncdictas et preterh, quod proprie non esíhUera, ut dictum esí.Taleshiltere dicunturconsonantes,quianatesunt facereuocemuel sonumcum alia, scihiceícumuocahi. elideo dicunturacon,quod esí “simul”, el sonosonas,quasi “simul sonantes”,scihicetcum uocahi.

8—9 cf. Pr/sc. 1,4 (p. ad liii.) 10—12 littere—ponimus: Pr/sc. 1,4 14-16cf. Caihol.11,b (e Pr/sc. 1,3)

16-17 Pnsc. 1,5 19—20 cf. Pr/sc. I,Ssq. [15] 24—27 cf Cathol 11rb (e Pr/sc. 1,9 aut 1,14) 22—23

h—nota: cf Pr/sc. 1,8 (cf. etiamDon, mal.* 1,2) 28 cf. Don. ,nai. * 1,2 (p. ad litt.); cf. etiam Pr/sc. 1,8, unde

et Cathol. I,írb 28-31: cf Pr/sc. 1,7—8 [16] 31—32 tales—uocali: cf Pr/sc. 1,8 (p. ad ¡itt.) 33—34 cf.

Cathol. V, «sono»

15 ceratiscorrexi ePr/sc. 1,3

Page 231: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerb¡andiA~I (ms. 8950 B.N. de Madrid) 6

Lilterarum consonancium,quedamsutilmute,quedamsutilsemiuocales.Lilteremute sutil que incipiuní a se ci terminanturin uocali. el tales sunínouem,sciliceí bc d f g k p q 1 eí. secundumPriscianumel Calhohiconem,simihiter iste due uocahes¡ et u positeanteuocalemin principio eiusdemsillabedicunlurmute,ul uiuo. Venus,

s luno, lohannes,lacobus, el huiusmodi, el tales hiltere, secundumPriscianum elCaíholiconem,dicunlurmute non quiaomninocareaníuoce, sedquiaexiguapartemuocis habení, sicul informis dicitur mulier non que carel forma, sedque mahe esíformata.eí dicimusfrigidum ihlum nonqui penitusesíexperscahoris,sedquiaminimehoc ulilur. Vel ahiler, nominatesutil mute aid comparacionembene consonanc¡um.

10 LiIlere semiuocalessutil queincipiuní auoc<al>ibusel desinuníin se ipsis, et tales,secundumCalhohiconem,suníseptem,scihicel 1 m n r s x z, quarumsexsutil Latineet uhtima Greca, el tales hiltere, secundumPriscianum el Caíhohiconem,dicuntursemiuocalesquiaplenamuocemnon habení,ul semideosel semiuirosappellamusnonqui dimidiam partemhabenídeorumauluirorum, sedqui non sutil pleni dii aul pleni

15 uiri. Veh ahiter.dicuntursemiuocahesquiauincuníurauocalibus,lamensuperanímulas.El notaquod hilterarum semiuocalium,quinquesutil suní liquide, secundumanliquos,scihiceí 1 m n r s, sed uere liquide, secundummodemos,suní due, scihiceí 1 r, eldicuntur ucre liquide quia sepehiquescuníquia, secundumPriscianum,libro primomaioris, posite post mutam in eadem sillaba permiltuní seu faciuní precedeníem

20 sillabamquandoquehongam,quandoquebreuem,ul tenebre, patris elhuiusmodi.undef3~ dicil Docírinale: suní 1 el r uereliquide quiasepe liquescuní.

Liltere, secunduniPriscianumlibro primo maioris, acciduní Iría, scilicetnomen,figura et potestas,el racio esíquiahUerapolesíconsideraríIripliciler: primo,racione uocis,el sic conuenilci nomeniii a, b, c eí ita de omnibusaliis; secundo,in

25 quantumscribilur, el sic conuenulci figura, ul ahabeltahemfiguram eí b íahemci itade omnibusaliis; tercio,in quaníumpronuncialur,el sic conuenulci polestas.ut faceresonumperse ucícumtilia hIlerael produciuel corripi elhuiusmodi.Vndedicil Baco:figura esíipsaprotraccioquamin lilteris uidemus,poleslasauíemesíipsapronunciaciobreuis ucí longa propíerquamci figure el nomina sutil inuenta. Potestashiltere esí

30 duplex: quedam enim esí essenciahissiue substanciahisel quedam accidentalis.Essenciahissiue substancialisesí ipsam hilteram facereuocemsiue sonumper se ucícum alia, ucí aliter, ipsam hilteram esse uocahem, consonaníem.mutam ucísemiuocalem.Sedaccidentalisesímulliplex, seihiccípronunciacio,correpcio,produc—

1 cf. Don. mai.* 1,2; Pr/sc. 1,9; Cathol. ¡~b (omnesp. ad ¡itt.) 1—2 cf Pr/sc. 1, 7 (p. ad ¡itt.) 2—5

tales—Jacobus:cf. Pr/sc. 1,10 et CaIhol. 1,1 rb (qui ex. Venus, luno utuntur) 5—9 cf. Pr/sc. 1.11 et Cathol.

11,b (p. ad ¡itt.) 9 cf. Pr/sc. 1,7 10—12 Cathol. j¡rb (p. ad ¡itt.) 12—15 cf Pr/sc. 1,11 et Cathol. 1.1,” (~>

ad ¡itt.) 15 cf. Pr/sc. 1,9 (p. ad ¡itt.) 16-17 cf. Don. mai.* 1,2; Pr/sc. 1,11 17 seduere—r: cf. Doctr.

1588—9 [17] 18-20 cf. Pr/sc. 1.11 (iisd. ex. ut.) 20—21 Doctr. 1588 22—23 cf. Pr/sc. 1,6 28—29

potestas—inuenta: cf. Pr/sc. 1,8 29—30 potestas—accidentalis: cf. Caihol. I,4’~ (p. ad ¡itt.) 30—7.1 ap. glos.

Promissumet Tr/a sufí, teste Hunt* 71—2 [18] (cf. etiamR* 3’) 32—7.1 uel aliter—transmutacio: cf.

10 vocalibus: —al— addidi (abbreu.n. deest)

Page 232: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms. 8950 B.N. de Madrid) 7

cio. aspiracio,lenitas, liquescencia,duphicitas,inmutacio el transmulacio,de quibuscausabreuiíaíisamphiusnon curo. El hec sutil dietaquantumaid lilteram.

SEQVITVR DE SILLABA

Sillaba,secundumPriscianumlibro secundomajoris,discribitursic: sillabaesís comprehensiohitlerarumconsequetissub uno accentuel uno spirilu prolala. Primo. in

discripcioneponilur“comprehensiohilterarum”, el inhocconuenilsillabacumdiccioneel oracione,seddiffert a hUera,quenon esícomprehensio.Secundo,ponilur “conse-quetis”,id estcumuocahi debitomodo sequetis,aid differenciamcopule hirterarumsineuocahi, que non dicitur sillaba, ul st, sp el huiusmodi. Tercio, ponitur “sub uno

lo accentu”, aid differenciam oracionis, quia in oracionequol sutil diccioneslot sutilaccentuspredominantes.Quarto,ponilur“uno spiritu”, ad differenciamdiccionis. quiain diccione quol sutil sillabe 101 sutil spirilus. Sed tahis disciipcio sillabe solumconuenilsillabeuocahi el non scripíe quianuhlasillabaseripíaesíprofeiibilis aliquoaccentunequespirilu, ul patel intuenti.

15 Vel ahiter. secundumquosdam,sillabaesíaptacomprehensiolilterarum queuelsibi cor<r>espondensuno accentuel uno spiritu, el esínata indistaníerprofem auluocahiscum alia hIlera non sillabicala. Ex quadiscripcionepalel quod silaba esíduplex: quedampropria,el tausesícomprehensiohilterarum queuel sibi corespondetisuno accenluel uno spiriíu esí nata indistaníerproferri, sedponitur “que ucí sibi

20 correspondetis”propíersillabam1amuocalemquamscriplam,hicel enim síllabascripíanon sil proferibihis ahiquo accentunequespirilu. lamensillaba uocahis.que esí suacorrespondetis,esínataproferri uno accentuel uno spiritu. el hoc suficil ei; ahia esíimpropria seuabusiua,el laus dicitur quehibeluocalis per se facietis silabam.Vndedicit Priscianus libro secundomaloris: abusiuelamen singularumuocahium sonos

25 sihlabas nominamus. El racio esí: sillaba enim dicitur a sillabin, quod esí“comprehendere”,el solauocahisnullam facil comprehensionem.

Notaquod sillabaest lñplex: aliquandoenim sihlabaconstalex solauocahi,uta, e; ahiquandoexuocahisimulcumconsona,ul al,el, il, ol elul; auiquandoexduabusuocahibussineconsona,el tahissillabadicitur diplongus,ul au el eu, el tales diptongi

30 sutil sex, scihicetau, eu, ae, oe, ay el ey, quarumquatuorsutil diptongi secundumLatinos, seilicelau, eu, ne, oe, el dueihlarum sutil diptongi secundumGrecos.scihiceí

4-5 Pr/sc. 11,1 15-17cf. Pr/sc.* 11.1 [19] 23—25 Pr/sc. 11.1 25-26cf. Mates* 2 [20] (cf. etiam G*3V etN* 2”) 27—29 cf. Pr/sc. 11,2 [2¡] 29—8.1 cf. Pr/sc.* 1,50 [22]

16 correspondens: —r— addidi

Page 233: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerb/andiAj(ms.8950 B.N. de Madrid) 8

ay el ey. Diptongus esí coniuticcio duarum uocahium eadem sillaba uires suasseruancium,el dicitur diplongusadia, quod esí “duo”. el plongus,quod esí “sonus”,quasi“sonusduarumuocahium”,nam singulesuocalesuocessuashabení.

Sillabe.secundumPriscianumlibro secundomaioris,acciduníqualuor.seilicel5 tenor, spirilus, lempusel numerushilteranim. Tenordicitur accentuscuius sutil tres

species.scihiceíaccutus,grauiselmoderatussiuecircumflexus. Accentusaccutusesíquandosonussillabeeheuaturel accentusgrauisesíquandodeprimilur, sedaccenlusmoderalussiue circumflexus dicitur medius mIer eheuacionemel deprehensionem.Spirilus est pronunciacio sihíabe asperauel lenis, quia omnis sillaba uocahis sic

10 pronunciatur:exemplumaspere,ul in diccionibusaspiralisitt horno; exemplumlenis.ul in diccionibusnon aspiralisut amo, el huiusmodi. Tempusesímora prolacionissillabe breuis uel longa, quia sillabalongamensuraturduobuslemporibusel sillababreuisunolempore.Numerushilterarun¡esíquiaomnissillabahabelcertumnumerumhlterarum,eí racio esíquia titula sihlabaapud Latinos minusquamunamlilteram et

15 non pluresquamsexpotesíhabere:exemplumunius, itt a. e; exemplumduarum. itt

ab: exemplumírium. ul ars,ops;exemplumquatuor, ul mons,pons,gens;exemplumquinque,itt plebs;exemplumsex, itt stirps,el huiusmodi.El hec sutil dietaquantumaid sillabam.

SEQVITVR DE DICCIONE

20 Diccio {diccio}. secundumPriscianumlibro secundomajoris, discribilur sic:diccio esíparsminimaoracionisconstruclein ordine composile.Primo,diccio dicitur“pars”. el in hoc conuenildiccio cum hIlera el sihlaba, que simililer sutil partesoracionis, salíem partes remote. Secundo,diccio dicitur “minima pars oracionisconsírucle in ordine composile”, id esí minima pars sensussiue significacionis

25 complexeoracionisconstructein ordine composile,eldicitur hocaid diferenciamhiIlereel sillabe, quia, quamuis liltere el sillabe sutil partes oracionis quantum aidcomposicionemuocis uel scripíi, sednon dicuntur partesquanlumaid composicionesensussiuesignificacioniscomplexeoracionis,quia, secundumPnscianum.hiltere elsihíabe proprie el per se nichil significaní, hoc enim propnum esí diccionis itel

30 oracioni.Ex quibuspatelquodtahisdiscripcioPriscianiintelhigitur sic: diccio esíparsminimasensussiuesignificacioniscomplexeoracionisconstrucleit ordine composite.

1—2 cf. N* 3’ (p. ad ¡itt.) 2 dicitur—”sonus”: cf. Catho¡. 1,1”’ (p. ad¡itt.) 4-5 cf. Pr/sc. 11,12 5-8 ap.

PH mai., teste Thurot* 393 [23] 5-6 cf. Cathol. 1,6” [24] 9sq. cf. Pr/sc. 11,12 (at expían. orn.)

12—13 haecdoctrina exstatap. PH. mai., testeThurot* 419 [25] 13-17cf. Pr/sc. 11.1; 11,13 (ex. a, ah,

stirps ut.) 20—21 Pr/sc. 11.14 26-28quamuis—oracionis:cf. Pr/sc.* 11,14 [26] 30—31 cf. Pr/sc. 11,14

[27]

20 diccio iter. NI 27 scripti correxi, scripta M

Page 234: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición de la grammat¡caprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 9

Sed quidam dicuní quod “oracionis consíructe”ponilur ad diferenciamdiccionis inoracionenon consíructa;alii dicuníquod ponituraddiferenciamdiccionisequiualeníisoracioni, quia tunc lahis diccio equiualens oracioni non dicitur pars oracionisconsíructe,eo quianon consíruilurcum aliadiccione, sedipsameíeqitiunlel oracioni

s in quaníum aid sensumsiue significacionem complexamoracionis: exemplum, ulmíerrogato: quid est sumum bonum in hac uita?, respondelur: honestas, tunehonestasequiualeíoracioni quia per eamsensumoracionisintelhigimus,el dicunítaleseciam quod “in ordine composile” ponitur aid diferenciamdiccionis exislenlisextraoracionem.

10 Vel aliter. diccioesíconceptussimplexanimeaul lerminusuocahisitel seriplus.significaíiuus incomplexe, subordinaíus conceptui simplici itel composito ittsignificandoaul equiualens.

Primo in discripcioneponitur “conceptussimphexanime”,propíerdiccionem

f4r mentalem, que dicitur simplex conceplusanime. Secundo.ponilur “aul lerminus

15 uocalisitel scriplus”,propterdiccionemuocalemucíscriplam.Tercio, ponilur“signifi-caíiuus”,aid differenciamhiIlereel sihíabe,queproprienon sutilsignificaíiue. itt dicíumesísupenus.Quarto,ponitur “incomplexe”,ad differenciam oracionis.quiapropriumesí diccioní significare incomplexe, sed oracioni complexe. Quinto, ponilur“subordinatusconceptuisimphiciuehcomposiloin significando”,quiaahiquandodiccio

20 itocalisitel seripíasubordinalurconceptuisimphiciin significando,itt sutilDeus.horno.animal, lapis el huiusmodi; aliquando subordinatur concepíui composilo insignificando,itt chimera, uacuum, caniselhuiusmodi,sedtalesdiccionessubordinatesic conceplibuscomposilisdicunturdiccioneslargomodo,eo quianon subordinanturconceplibussimphicibus,sedconceplibuscomposilis,sicul oraciones.Sexlo,ponitur

25 “aul equiualens”,quiasi ahiquahIlera, sihíabaitel oracio imponaturaid significandumahiquid incomplexesitetanlumsiculaliquadiccio,tuneequiualetdiccioni: exemphum,ul si tahishIlerab uel suabaab aullausoraciohornoesíanimal imponilurnoitiler aidsignificandum,1am sicití ista diccio Deus,el ita de simihibus.

Vel ahiter el breuius, diccio esí lerminus significalitus incomplexe.Primo,30 diccio dicitur “terminus”, el in hoc conuenildiccio cum hIlera, sihíabael oracione.

Secundo,diccio dicitur “significaíiua”, addiferenciamliltere el silabe,queproprienonsutil significaíiue, itt sepedictum esí.Tercio, dicitur “incomplexe significaíiua”, aiddiferenciam oracionis, quia sohum diccioni uel equiuaheníi conuenil significareincomplexeel oracioni uel equiualeníisignificarecomplexe,tI dicíum esísuperius.

35 Secundo,palel quod diccio esí íriphex seuditidilur in diccionemuocalem,scnpíamelmenlalem.Quedamenim diccio dicitur itocalis,ul hornouel lapis itt itoce:

2sq. cf. Kilw. E.* 2.2,2 [28] 6-7 ex. ap. Pr/sc. II,¡5 15-17cf. 8.28-30 22—23 cf. Pr/sc. 11,14 31—32

cf. 9.15-17 32—34 cf. 9.17—18

Page 235: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerhiandzM(ms.8950B.N. de Madrid) lo

quedamdicitur scripta itt horno itel lapis itt seriplo; quedamdicitur meníalisel tausdicitur conceptus simplex anime cui subordinatur illa itocalis nel scripta insignificando. itt simihitudo hominis itel lapidis exisíetisin mente.Sed talesdiccionesconueniuní itt hoc: quia eademres que concipitur itel represeníaturper ipsam

s diccionemmentalemsignificaturper diccionemuocahemuel scriptam,el diferuní inhoc:quiadiccio itocahisuel seriptasignifical ihlam rem ad phaciíumitel ex imposicione.seddiccio meníauissignifical eamnaturaliter,unde dicitur comuniterquod lerminusnocahisitel scripíussubordinaturmenlahi in significando.

Nota quod diccio significaíiuaincomplexe,apudgramalicum.esí lnplex itelío potesí significare incompíexeIriphiciter: primo, síricte, <itt> quando esíuna diccio

mentalis incomplexaatt diccio itocauis itel seripíaimpositaaid significandumindiitiseconceptumsimphicem, itt sutil tales diccioneshorno, animal, lapis el huiusmodi:secundo,harge,itt quandoesíunadiccio uocalisuel scriptaimpositaad significandumindiuiseconcepíumcompositumsiuecomphexum,itt sutil chimera,uacuurn, canisel

15 huiusmodi: tercio, largissime,uí quandoesí unaoracio impositaad significandumconceplum simplicem set equiuahensdiccioni imposile aid significandum íalemconceplumsimplicem,itt laus oracio: horno curril, equiualenstau diccioni Deuselhuiusmodi. Sed oracio itel lerminus dicitur significare complexe, eciam apudgramalicum,quandoesíoracio compositaex pluribus diccionibusconslruccionemaid

f 4” 2~ inuicem habenlibus att equiualenstau oracioni: exemplumOracioniscomposile,itthorno curril; exemplumequitalenlisoracioni,ul Deus,equiuahensíahi oracioni hornocurrit el huiusmodi.

Contrapredicta, probandoquodaliquaesí diccio que non esí itocalisneqitescnplaneqite menlalisarguiturdupliciter. Primo sic: quiadiccione seriplain pariete

25 el speculosibi opposiíoitidetur diccio itt speculo,quod non esí itocahisneqitescripíanequemeníalis, ergo predicta diuisio que fil in diccionem uocalem. scriplam elmenlahemesífalsa. Secundosic: diccio etiusunaparsestin menteel ahiaparsitt itoceuel scripto esídiccio quenon esíuocalis nequescriptanequementauis.ergo predictadiuísxoesí falsa.

30 Ad primumargumeníumdico quod illa eademdiccio queesíitt parieteesísetitidetur itt speculo,sedlaus diccio esí itt parietesubiecliteel itt speculoobiecliue.Confirmalur per lalem simihiíudinemde anima,itt qita res habeníesseobiecliue. itt

quandohomo iníelligil lapidem. tuncdico quod idem hapis,qui esí in re extraesí ittanimahominis iníelligentisipsumhaipidem,sedlaus hapisesíitt re extraobiecliueel

10 ut addidí 34 obiectiue correxi, subiectiue M

Page 236: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 11

¡ti animaipsitshominissubiectite,el racioesíquiasi nonesselidem hapis itt re extraqti intelhigitur itt animaipsiushominis, tunc sequereturqtod tnus lapis esselitt reextraelahiuslapis inlelligerelur.elperconsequetisntnquamresaid extrainlelligerelur.quod esí falsum.

s Ad secundum,dico quod tulia talis diccio polesí esseetius una pars silmentahisel ahiaparsitocahis tel scripta,quod probalurel duphiciter.Primo sich: sictíenim hiltere que suntditise el non unile nullam faciuní sihhabam,ita sillabeque sutilditiseel non unite nulhamfaciuní diccionemel diccionesquesutil ditiseel non unilenullam faiciuní oracionem,ex quopailel qitod nuhiaesísillaba, diccio itel oraciocitius

lo partessmIditise. quarumunapars sil in menteel ahia parssil itt tocetel sciipío. Elracioconuincetisesí: quiacausafomiahiscomposicionisesíunio parcium aid ¡nuícem,el ideo causaformahis composicionissillaibe esí unio hilterarum el causaformahiscomposicionis diccionis esí unio hilteraritm itel silabarum el causa formahiscomposicionisoracionisesluniodiccionumconslruccionemsimulhabencium.Secundo

15 sic: quiat.unc sequereíurquod idem accidetisnecessarioesseíit diuersissubiectisitelitt titilo subiecto.quod esífalsum,salíemnaiturauiterloquendo.Sedtausconsequenciapalel: quiatune tausdiccio esselaccidetisquoddamexisletis itt menteel itt acre itelseripto,quesutilditersasubiecta,tel ipsalotadiccionon esselin aliquo eorumlanlumel. per consequetis.itt tullo subiecto,qitod esí falsum.

20 SEQVITVR DE ORACIONE SIVE CONSTRVCCIONE

Notaquod oraciopolesíaccipi triphiciler: ahiquandoenim oracio idem esíqitoddeprecacio,itt Domine,exaudi oracionern meam, id esí“deprecacionemmeam”, undedicil Thobias: copia sil nobis redditus, oracio nulla impetrare potesí, id esí“deprecacio”; ahiquandooracio idem esí quod aulegacio;auiquandooracio idem esí

25 quod congeriesseucongregatumdiccionum,el sic sumilurhic. Consíruccio.simihiter.secundumPetrum Hehiam itt primo minoris, accipitur triphiciter: primo, pro actuconsíruentisquem itt locucione exercemus;secundo,pro passioneconsíruendorumquem diccionibus altribuitur cum diccionem diccioni dicimus Iransilite teliníransilite consírui;tercio, pro oracioneconstructasetex diccionibuscomposila,el

30 sic sumilurhie. Ex quibuspalel quod oracio tercio modosumplael consíruccioterciomodosumplasutil idem,apudgramaíicum,de quibusdanturdisposicionessequenles.

22 cf. VuIg. Ps. 101,2 23 Thob. X,964D

25-29cf. Petr. H/sp. ¡

8 diccionem correxi, díccionum M

Page 237: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerb/andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 12

Oracio, secitnditmPriscianumsecundomaioris, describitur sich: oraicio esíordinacio dicciotiitm congruam seníenciamperfeclamquedemonstrans.Primo itt

discripcioneponitur “ordinaciodiccionum”,ad differenciamhiltere,sihlabeeldiccionis.Secundo,ponitur “congruam senlenciamperfecíamquedemonsírans”,propíer duo:

5 primo. ad differenciam oraicionis incongrue; secundo, ad differenciam oracionisimperfecte.Ex quo palel quod tahisdescripciooraicionis,secundummenlemPrisciani,solumconueniloracioni congriteelperfecte,elnon conueniloracioni incongriteneqiteoracioni itiperfecte.

Vel ahiter, oracio set construcciolic sumpíaesí congenesset agregalum10 diccionumconsíruccionemsimulhaibenciumatt equitahetis.Primoin tali discripcione

ponitur “congeries seit agregalumdiccionum consíruccionemsimul habencium”,propler duo: primo, aid differenciam hiltere, sihlabe el diccionis; secundo,addiferenciam oracionis equiuaheníisdiccioni, itt quando aliqua oraicio ponitur aidsignificandumlantum sictí unadiccio,íuncenim talesdiccionesnuhlamfaciuní mIer

15 se consíruccionem.Secundo,ponitur “att eqitiitalens”, propíer tria: primo, quia siauiquadiccio sil impositaad significandumlantum sicul unaoracio, tune talis diccioequitalel oracioni; secundo,quia, secundum Priscianum, ahiquando una diccioimperailitaequitaleloracioni,tI uade.ueni elhuiusmodi;tercio,quiaaliquandodiccioresponsitaaid auiquamoracionemequiualeloracioni,tI cumdicilur: quid estsumum

20 bonurn in hac itila?, el respondelur:honestas,tune honestasequitaileloracioni, quiaosíendiíseníenciam,itt dicíum esísuperius,itbi determinaturde diccione.

Vel ahiter el bretius, oracio set construccio hic sumpla esí terminussignificatituscomplexe;primo, oraciodicitur “lenninus”, salíemterminusagregatus,el itt hoc conuenilipsaioracio cum hIlera, sihíabael diccione;secundo,oracio dicitur

25 significatita, aid differenciamhiltere tel sillabe, queproprie non sutil significalite itt

sepe dictum esí; tercio, oracio dicitur “complexe significalita”, aid differenciamdiccionis,quiasoiumoraicioni tel equiuaheníiconuenulsignificarecomplexeeldiccionitel equiuaheníisignificareincomplexe,tI dictum fuil superius.

Sed notaquod oraicio esí lripiex: quedamenim dicitur meníahisel quedam30 itocalisel qitedamscripta. Oracio mentahisdicitur agregaitumdiccionummenta1ium,

hocesí,concepluscomplexusplunumconcepíuumsimphicium,eloraciotocahisdicituragregatumdiccionumuocailium,sedoracioseriptadicitur agregatumdiccionumseripta-

1—2 Pr/sc. 11,15 6—8 cf. N* 3V (p. ad ¡itt.) 9 congeries:cf G* 4V; N* 3V l7sq.cf. Pr/sc. 11,15 (ex. uade,

uen¡’ut.) 19—21 quid—diccione: cf. 9.6-7 20—21 cf. 9.4-7 26-28cf. 9.17—18 29—30 cf. Kilw. E.* 1,2,1

[29]

Page 238: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición dela grammat/caprouerb/andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 13

rum, el quehibelistarum oraicionum potesídici lerminussignificatituscomplexe,tIdiclum esí itt discripcioneetc.

Circa oracionem site conslruccionemponuntur tres ditisiones sequentes,quarumprimaditisio esítalis: oracionumsetconslruccionum,quedamesícongruael

5 quedamincongrua.Oracio set consírucciocongruaesí oraicio set construcciononpeccanscontraahiquod principium congruitatisoracionis,tI uir bellicus el sponsapudica elhuiusmodi,sedoracio setconsíruccioincongruaesíoracio seuconsíruccio

f5~ peccanscontra ahiquodpnncipium congruitalisoracionis,tI uir bellica el sponsapudicus.Vel ahiter, secundumquosdam,oraciosetconstrucciocongruaesíoracioset

10 consírucciocitius quodlibeíconstructibileconsíruilurcumillo quod requiril el eodemmodo qito requiní quanlum aid essecongruum sue consíruccionis,set oracio setconsíruccio incongrua esí oraicio set construccio citius aliquod construclibiheconstruilurcum ihio quod non requiril setmodo quo illud non requiril, tI patel itt

prediclis exemphis.15 Secundaditisio oraicionum set consíruccionum:quedam esí perfectael

quedamitiperfecta.Oraciosetconsíruccioperfectaesíoracio seuconsíruccioperfeclesentenciegeneraíiua, itt Deus est sumum bonum; sed oracio set construccioimperfectaesíoraciosetconsíruccionongeneraíiuaiperfectesentencie,tI Deusbanustel horno albuselhuiusmodi.Vel aliler, oraciosetconstruccioperfectaesíoracioset

20 consíruccioetiusquodhibeíconsíruclibihehabelomneid quod requiril el eo modo quoillud requiril quantumad esseperfectumsueconsíruccionis,itt cumdicitur: Deusestbanustel horno est albus; sed oracio set consíruccio itiperfecta esí oracio setconsíruccioetius aliquodconsíruclibilenon haibelomneillud quod requiril quaníumad esseperfecíumsue consíruccionis,tI cum dicilur: Deusbonus tel horno albus,

25 laus <enim> nominatitus Deus tel taUs nominatitus horno non habel uerbumpersonalequod requiril quaníumadesseperfecíumsueconstruccionis,quia,secitnditmPriscianum,nominalituspositusitt ti nominaiíiui sineterbo personaihineqite uerbumpersonalesinenominailitoexpressoitel subiníellecloslarenonpolesíin construccione.Ex quibus patel qitod omnis oracio set consíruccioperfectaesí congrua, sed non

30 econtrano,itt patel itt prediclisexemplis.Terciaditisio oracionumsetconstruccionum:quedamesíindicalita, ul Deus

esí tel horno est animal; quedamimperalita, tI fac ignem tel lege Virgilium;quedamoptatita, itt utinam essesbanus clericus; quedam esíconiunclita, tI si fuerisRorne; quedam infinitita, tI Deurn esseinñnilurn el huiusmodi.

1—2 cf. 12.22—23 6-10 cf. N* 3” (at ex. differt) 15-19 cf. Thurot* 2¡5 [30] (qui quandamPetri He¡iae

glos.’ cii.); cf etiam Catho¡.111,45~b; Bac. Q * 14,21—2 (de constructione perfecta. praeter ex.); G* 4V 5r

(cx. horno albus ut.); N* 3V 26-28 cf. Pr/sc. XVII.i4 [31] 31—34 cf. Pr/sc. XVIII,40—79; Bac. D.*

240,29sq.(coniimctiua et inflnitiua orn., ex. uero fac et utinam ut.); cf. etiam G* 5~-V etN* 3V4r qui cx.

differunt

25 enim addidi

Page 239: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerbiandiM(ms. 8950 B.N. de Madrid) 14

Setex prediclispatelqitod talesdiscripcionesoracionisperfecleel itiperfectenon suníbone sitecompetentesomni oracioni perfecletel itiperfecle. Oracioperfectaesí ihía que perfecíumsensumgeneralitt animoauditorissite perfectamseníenciam,sedoracioimperfectaesí illa queinperfectumsensumgeneralitt animoauditorissite

s inperfecíamseníenciam.El racio esíquia solumconueniuníoracioni uocali perfectetel itiperfecte, nuhía enim oracio mentahis neqite seripta general sensum sitesentenciamitt animoauditorissueaudientis,tI patel intuenti.

Nota quod oraicio setconsírucciopolesí dici perfectaduphiciler: uno modo,explicite set formaliter, tI quandoexplicitehabelomneillud quod requiril quanlum

10 aid esseperfecíum sueconsíruccionis,tI Deus est sumum bonurn tel horno esíanimal el huiusmodi; alio modo, imphicile setmaterialiter,ul quandoexplicitenonhaibel ihlud quod requiril quaníum aid esseperfectum sue construccionis.sed pereclipsim subiníelhigituraliquod construclibilerequisitum,tI cum dicitur: Dominusuobiscurn tel Ihesus Natzarenus rex Iudeorum, quia subiníehhigitur ibi uerbum

15 personaJe.Nola quod oracio setconsírucciofil itiperfectamultis modis. Primo, oracio

nominaíiui,protí teneturnominaliteaibsqueterbopersonahiexpresotel subintellecto.Secundo,oracio uerbi personalisabsquesto suppositoexpressotel subiníelíecto,tIcum dicitur: uigilat in camera tel dormit in cubili, el racio esíquiatale uerbum

20 personalemnon habelnominaliuumcasumquemrequiril aid esseperfectumsuccotis-íruccioms. Tercio, oraicio aibsqueterbo finiíi modi, ti cumdicitur: te uigilare tel ledormire, el racioesíquia, sineterbo finili modi, nulla constaloracio perfectasite

f 6” consíruccio.Quarto, oracio adiectiui protí consíruiluradiectiteel non subsíantiteabsquestosubiectoexpressotel subiníehlecto,tI albuscurril. Quinto, oracio rehaíiui

25 absquesto antecedenteexpressotel subiníehíecto,el raicio esíquiarelaíitum diciturantehate rei recordaíiuum el, per consequetis,omne relaiíiuum quantum aid esseperfecíumsucconstruccionisrequiril aníecedetisexpressumtel subiníehlecíumaid quodreferaitur. Sexto,oracioaduerbiiaibsqueterbotel participio expressotel subiníelíecio,el racioesíquiaadterbiumesídeterminaliutmuerbi tel participii el, per consequetis,

30 omneaduerbiumrequiril uerbumtel participiumquod determinel,el sineeo non facilperfectamconsíruccionem.Septimo,oraicioconiuncíiuaabsquealiaoracioneprecedentetel subsequente,tI cumdicitur: si fuissesRome tel cum ueneris mecum, el racio esí

13-14 Kl/ss. R. Ordo Missae, nt. mit. et passim 14 VuIg. Jo. 19,19

2—5 cf. ¡3.15-19 l6sq. cf Mates* 57—8 [32] (tres modosorn.) 26 cf. 44.6 (speciatimin app.)

26 recordatiuum correxi, recordancium Nl

Page 240: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerb/andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 15

quiatalis oraicio coniunclitaitt se importal diccionemrequireníemahiamoracionem.Ocíato,oracioaiblatiuorumaibsolutorumabsquealiaoracione,tI cumdicilur: soleortotel magisírolegenle,el racioesíquiatahisoracio in se includil diccionemrequireníemahiamoracionemaid esseperfectumsite consíruccionis.salíemracione consequencie

s tel concomitancie. Simihiter. omnis coniuncio copuhatita,disiunclita, raicionahis,condicionalis,causalis,exphicaitita,similitudinaria,el aduerbiumhocaletel temporahenon lentum iníerrogatitead perfeccionemsue construccionisrequinípluresterminostel oracionesquostel quasconiungal,tI patel intueníi. Confirmatur omniapredicíaper Philosophumquinto Meíhaiphisicediceníem:unumquodqueperfecíumesí cum

lo nichil sibi desíde hiis que sibi sutil natainesseetc.

Speciesconsíruccionissetoracionis,secundumDocírinaile, sunídue, sciliceíiníransilitael transilita, sumendoconstruccioneminlransiliuam el lransiliuamlarge,unde dicil Docírinale: itt geminasspeciesconsíruccioscindiíur, illi transicio debeliníransicioquesubesse.

15 Construcciointransitita,secundumDoctrinale,esíconstrucciocitiuspartessetconstrtctibiuiapertineníad idem uehtidenturquasiad idempertinere:exemplumquodpertineaníad idem,tI horno esíanimal; exemplumquod tideantur aid idem pertinere,tI horno esí asinus. Sed tauis consírucciointransitita, secundumDoctrinale. esíduplex, seihiceliníransilitasimphicilerel reciproca,undedicil Docírinale:perspecies

20 binas distingues, quia simplex hanc intransicio parilerque reciproca seinduní.Construcciosimplexiníransilitaesíconsírucciointransititain quainon osíendilursetnon denotalureandempersonamageretel non agerein seipsamatt pali tel non palia seipsai, itt horno est animal. Consíruccio intransitita reciproca esí construccioiníransitita itt quai osíenditurtel denotatureandempersonamageretel non agerein

25 seipsamatt denotailurpali tel non pali a seipsa:exemphumde ageretel non agere.ittego diligo me tel non diligo me el nos diligimus nos tel non diligimus nos:exemplumde pali tel non pali, tI ego diligor a me tel non diligor a me el nosdiligimur a nobis tel nosnon diligimur a nobis el huiusmodi.

Consírucciotransilita, secundumDocírinale,esíconstrucciocuius partesset30 constructibihiapertineníaid ditersatel tidenturpertinere:exemplumquod pertineaní

aid ditersa, tI ego diligo te tel ego diligor a te ueh capa esí Petrí el huiusmodi;exemplumquod itideaniur aid ditersa pertinere,tI Petrus diligil se tel Marchusdiligit Tullium elhuiusmodi.El talis consíruccioIransitita,secundumDocírinaile.esí

f6~ duphex,scihiceítransititasimplexel retransitita, undedicil Doctrinale:hancin mem—

9—10 fort. ex ARJST.Metaph. V,16 13-14Docir. 1370—1 15-16 expressenon reperitur ap. Doctr. (cf.

RoheríumK/lwardbensem,teste Thurot* 233 [33]); cf etiam G* 5’ (p. ad ¡itt.) 19—20 Doctr. ¡378—9

23-28 cf. Perc/val*273 [34] 29—30 cf. Docir. 1372 [35] (cf. etjani G* 5’) 34-16.1Docir. ¡375—6

Page 241: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición dela grammaticaprouerbiandiMI (ms. 8950 B.N. de Madrid) 16

bra duo dislinguereconuenileius: sutil speciessimphexque transil quequeretransil.Consírucciosimplextransilitaesíconsírucciotransititain quai non fil transicioactustel passionisde unapersonain ahiampersonam,itt illam ahia personareagaltel nonreagalin pnmam personatel in aliam, att pacialur tel non paciaturab ea, tI ego

s diligo Petrum el huiusmodi.Consíruccioretransititaesíconsírucciotransilita in quafil transicioaciustel passionisde unapersonain aliam personam,tI illa aiEapersonareagaltel non reagalin primam personamtel itt aliam att paciaturtel non paiciaturab ea: exemplumquod reagaltel non reagailin pnmampersonamtel in auiam,tI rogote ut diligas me tel rogo te ut doceas filium meum tel rogo te ut non doceas

lo filiurn meurn elhuiusmodi; exemplumquod paciatur tel non paciatur ab ea, tI rogora le ut diligas {a} me tel rogor a le ul non diligas {a} me el huiusmodi.

Speciesconsíruccionis,secundumCathohiconemelPetrumHehie, sutilquatuor,seihicel intransilita, transilita, reciproca el retransitita, sumendo lamen síricteconslruccioneminíransiíiuamellransilitam,quiasumendoeaslargeomnisconsíruccio

15 reciprocael <re>transiliuareducunturad inlransiliuam el transiliuam, itt dictum esísupra.

Consírucciointransilita,secundumCaiíholiconem,esíconsíruccioitt quanonosíendiíurfien transicioaclus tel passionisde unapersonaitt aihiam personam,tISortescurril tel horno est animal, el, secundumCatholiconem,talis consíruccio:

20 capa est Petri dicilur iníransitita simphiciter, quianon oslendilur fien transicioibiactustel passionisde unapersonain aliampersonam,el dicitur consírucciotransilitasecundumquid itt qtanlum fil transicio personarumtel quia obhicus Iransititeconsíruilurcum terbo.

Consíruccio transitita, secundumCalhohiconem,esí consíruccio itt quai25 osíenditur fien transicio actus tel passionisde unapersona itt aliam personam:

exemplumactus,ti ego diligo te; exemphumpassionis.tI ego diligor a te. Ex quopatelquodlalis consírucciopotesífierí duphiciter:ahiquando,medianteterbolransiliuotel eiusparticipio actite significacionis,tI ego diligo Petrumtel ego surn diligensPetrum; ahiquando, mediante terbo tel eiusparticipio passiuesignificaicionis,itt ego

30 diligor a Peiro tel egosum dilectus a Petro elhuiusmodi.Vlrum tausconstruccio:PetruslegitV¡ rgilium sil transilitatel iníransilitacumPetrusconstruaturintransilitecum islo terbo legit el Virgilium consíruaturIransilite cumeo, Cathohicondicil quodconsírucciodebelmagisiudicari racionefinis quamracioneprincipii. quiafinis dignioresí principio, el ideo, taus consírucciodicitur transilita el non intransilita, hicel

35 conslrucciouerbi polenciorsil ad nominaíiuumquamaid obhicum.

2—11 cf Petr. Hisp. 2—3 (at ex. differt~ 12—13 cf. Cathol. j1145rb (p. ad litt.); Petr. Hisp. 2 (e PH. mm.

42.3—16) 13-16 cf. 15.12—14 17—19 cf. Caihol. 1I1,45’~ (e PH. mm. 42,99—1) 19—23 cf. Cathol. 111,45”‘

(p. ad¡itt.) 24-30cf. Caihol. 111,45,b (e PH. pdn. 42,3—16) 30-35 cf. Cathol. III,45”~ (p. ad ¡itt.)

11 a bis seclusipostdiligas 15 re— addidi

Page 242: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

Ii: Edición de la grammaticaprouerbiandiKl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 17

Consíruccio reciproca, secundum Caíhohiconem, esí consíruccio itt quaostenditurfieri reflecxio aclustel passionisde unapersonain seipsamtel de pluribusin seipsasquandoquesingulariter,quandoqueplurahiter:exemplumsingulariler,itt egodiligo me tel ego diligor a me; exemphumpluraliter, itt nos diligimus nosueh nos

5 diligimur anobis.El nota,secundumCaíhohiconem,quodconsíruccioreciprocalenelmediummIerlransiíiuamel iníransiliuam,el racioesíquiaomnisconsíruccioreciproca

1 ‘r potesídici transilitaactusuel passionis.saltemlargo modo, hicel sil ibi intransiciopersonartm.dicitur enim talis consíruccio Iransilita, quia in omni consíruccionereciprocauerbumtel participiumcumsequeníiobhico consíruiturtransilite,eldicitur

10 iníransitita quia uerbum ostenditurpertinere ad eandempersonam,el ideo esí ibitransicioaclustel passionis,sednon esí ibi transiciopersonarum.

Consíruccio retransilita, secundumCaíhohiconem,esí consíruccio in quaostenditur fien transicio actus tel passionisde una personain ahiam personamdeterminate,id esícum causafinahi, tI rogo te itt benefaciasmíchi tel rogo te itt

15 doceasfilium meum, unde dicil Cathohicon quod tauis construccio: diligo lediligentem me non esíconstruccioretransilita,ymo esíconsíruccioIransilita, quiaomnis consíruccio retransitita indigel terbo subiunctiui modi cum adiunclitacomuticcionetel diccionehabenteuim coniuticcionisadiunclite,ti rogo le ul diligasme el huiusmodi.

20 Ex predictispatelquodspeciesconsíruccionissuníqualuor,scihicelintransitita.transilita, reciprocael retransitita,quarum tres conueniuníset respondenítribusmotibus itt natura:primusenim motusdicitur rectus,el tau motui conuenilconsíruccioIransilita; aliusmotusdicitur circularis, el taU motui conuenilconsíruccioreciproca;ahius motus dicitur compositus.el tahi motui respondeítel conuenul consíruccio

25 retransitita;sed construcciointransititanon conuenulmolui, sedquieli.

Circapredicta,nota, secundumPelrumHelie itt primo minoris, quod transicioesí quintuphexset tariatur quinque modis: quedamenim esí transicio actus siteaccionis,quedampassionis,quedampersonarum,quedamcasus,quedamntmerorum.Transicioactussiteaccionisesíquandofil Iransicioab unapersonain aliam personam

30 per uerbumtel eiusparticipium aclite significaicionis,tI ego diligo le tel ego sumdiligens Petrurn. Transicio passionisesí quandofil transicio site ihlacio ab unapersonaitt aliampersonamper uerbumtel eiusparticipiumpassiuesignificacionis,tIego diligor a te tel egosum dilectusa Petro. Transiciopersonarumesíquandofil

1—5 cf Cathot JJJ,45~b(e P.H mm. 43,29—32) 5-11 cf. Caihol. 111,45”’ (fort. e PH. mm. 43.32—5 [361)

12—19 cf. Cathol. 11145,b (e PH. mm. 43.49—44,55) 20-25cf. Cathol. 111,45rb (p. ad ¡itt.) 26—18.5 cf.

Peir. H/sp. 2

Page 243: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerb/andiKt(ms.8950 B.N. de Madrid) 18

Iransiciounius personein ahiampersonam,tI capaest Petri tel filius Alfei tel MariaIacobi elhuiusmodi.Transiciocasusesíquandofil transicioadiccioneuniuscasusaddiccionemalíeriuscasuseaidemre significaitaper eas,tI creaturasalistel tirtus Deitel huiusmodi.Transicionumerorumesíquandofil Iransicioadiccioneuniusnumerí

s aid diccionemauíeriusnumeri,tI sertusistorumtel Pelrus esthomineselhuiusmodi.

Parsoracionissetconsíruccionispolesíaccipi dupliciter: quedamenim diciturpars subiecliuael quedampars integralis. Parssubieclita dicitur illa de qua suumlotum polesípredican in recto,itt omne inferius respeclusui supeiioiis, el islo modooracio congrua—incongrua,perfecta—inperfecta, íransiliuai—inlransiliua, indicatita,

10 imperalita,optalita, coniunclitael infinitita dicunturpartessubiectiueoraicionissetconsíruccionis. Sedpars integralisdicitur ihia que cum aiEa tel ctm aliis constiluilsuumíotum, el islo modo hIlera dicitur pars in composicionesihlabe el sihíabaittcomposicionediccionisel diccio in composicioneoracionissetconstruccionis.

Pars inlegrahisoracionisset construccionisesíduplex: qtedamenim dicitur15 propincael quedamremota. Parspropincadicilur diccio el parsremotadicitur hIlera

tel sillaba. Parsiníegrahispropincaoracionissetconstruccionispolesísumidupliciler:1:7 primo, síricte,scihiceípro diccioneactualiterexistentein oracioneconstituenteipsam

oracionemset construccionem,el isto modo diccio existetisextra oracionemnondicitur pars oracionis set consíruccionis;alio modo, large, seihicel pro diccione

20 significante ahictius menlis conceptus,el islo modo omnis diccio 1am exisíetis inoracionequamexisíetisextraoracionemdicitur parsoracionis,el sic sumiturcomunilerin gramatica.Vndedicil Priscianuslibro undecimo:quidenim aliud esíparsoracionisnisi uox indicansmenlisconceplum?El ideo,dixil Donatusquod partesoracionissuníocIo, sciliceí nomen, pronomen, uerbum, aduerbium, paríicipium, coniuticcio.

25 proposicio el iníerieccio, hicel dicantur ocIo partes oraicionis sectndtmocIo modossigniflcandiessenciahesdislinclos,tI palel aUbi.

Expeditodeconsíruccioneparciumipsiusoracionis,consequeníeragendumesíde earumregimine.

1 filius: cf. Vulg. Mc. 15,40

1—2 fihius-Iacobi: ex. ap. Doctr. 1389 6-13 cf. R* 1” [371 (cf. etiam G* 1’) 11—13 haec doctrina exstat

ap. PH. ma/., teste Thurot* 151 [381 22—23 Pr/sc. XI,7 23-25 cf. Don. ma/.* 11,1 (p. ad [itt.) 25

proposicio: sicKl passim refert (cf. ThesaurusX,2,5,778, ubi alii test. dehac uoceprop-- adhibentur)

Page 244: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammaticaprouerb/and/M(ms.8950 B.N. de Madrid) 19

SEQVITVR DE REGIMI7NE PARCIVM INI GENERALI

Regere,secundumCalhohicotiem,discribilur sic: regereesíconferrediccionitI ponalur itt taU casutel itt certo casu,tI Sortes curril, istud enim uerbum currilconfert huic diccioni SortestI ponalur in nominaitito casuel non in alio casu.Vnde

5 dicil Baco: regereesí coartarepartem casualemitt casuponi determinato.ita quodtullo modo itt alio poní possil. El accipilur “regere” itt gramaticaaid simihiludinem“regere”itt natura:quemadmodumdominusdiciturregerefamiliam suam,quamcoartalcertaper agereofficia quandotulí, sic unadiccio in gramalicadicitur regereahiamquamcegil in certoel casuahiofficio poni aid construccionisperfeccionem.

10 Vel auiter. secundumPeírumHelie in primo minoris, regeresetexhigereesíunamdiccionemaliam secumtrahereaid perfeccionemsue construcetonís.El dicitur“aid perfeccionemsueconstruccionis”proplerIría: primo, quiaaUquandosubstanliuumexigil site conírahil adiecíiuumad determinaicionemsuesignificacionis,sednon aidperfeccionemsite consíruccionis,tI horno albus currit, el ideo. stbslaníiuumnon

15 dicitur proprie regereadiecíiuum;secundo,quiaaliquandoterminusmagis comunisexhigilterminitm minuscomunemaid delerminacionemsite significacionis.sednon aidperfeccionemsiteconstruccionis,tI animal hornocurril tel coloratum album sedelel huiusmodi;tercio, quiaahiquandouerbumtel participium exhigil aduerbium,quiasue significacionis esídelerminaíitum,sednon exhigil ipsum aid perfeccionemsue

20 consíruccionis,itt uigilo serotel sumuigilansmaneel huiusmodi.Ex quibus. patelquod diccio regens delerminatur per diccionem reclam aid perfeccionem siteconsíruccionisel diccio recta determinaldiccionemregeníem,unde dicuní quidamquod regerein propositoidem esíquod determinanper certumcastmtel equitaletisad perfeccionemsueconstruccionisel regi idem esí quod determinarediccionem

25 regenlemetc.

Regimenin proposilo,secundumCathohiconem,esíhabitudodiccionisregentistel diccionisrecle, exquopatelquod regimenesídup[ex, sciliceíactiuumel passitum.Regimenactiuumesíhabitudodiccionisregenlis,elde hocregiminedicií Pnscianus:quemcumquecasumregil nominatituselquilibel eiusoblicus. Regimenpassiuumesí

30 habitudodiccionis recle, el de hoc regimine dicil Priscianus:nominalitusqui uerbof 8” adiungiturinmobihis casibus ipsemanel,hocesínaturaperquamnominatitusregitur

a terbo non motetur,id esínon transilitt obhicos suossitenon acomodaturobhiquissuis,quianominalitusregilur iníransilite,sedobhiqui transilite, etc.

2—3 Cathol. 111,46” (ex. orn.); cf. etiam Thurot* 244 (qui quoddamcornrnenturnin Pelrum Hel/am esaec.

XIII” cit.) 6-9 cf. PH. m/n.* 153,¡7—9 [39] 10-11 cf. Peir. H/sp. 5 (e PH. mm. 154,54—6) 26-27

cf. Cathoi JJJ,46Tb (p. ad ¡itt.) 28-29 Catho]. 111,46,b ¡oc. adtribuit, qui non exstatap. Pr/sc. 30-33 Pr/sc.

XVIII.35

Page 245: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 20

Nota, secundumCathohiconem,quod omnespartes oracionis reguní prelerconiunccionemel interieccionem. Coniunecionesenim non reguní neque regerepossunl,quianon habenícerlumfinem. Sedde interieccionibus,quidamdicuní quodaliquereguníex ti sitesignificacionis,itt iníerieccionessignificantesdolorem.itt heu

s mihi, Domine,el iníerieccionessignificantesadmiracionem,ul o admirabilemuirum;aihii dicuní quod taUs casusiunctusiníerieccioniregitur aterbo subintellecto.tI dicoo adrnirabilern uirum; sed Catholicon dicil quod nullus casusjunclus inlerxeccioniregitur. Partes que reguní el reguntur sutil tres, sciliceí nomen, pronomen elparticipium. Partesque reguní el non reguntur sutil alie tres, seihicel uerbum.

to proposicioneselquedamaduerbia,undedicil Catholhon:adterbiorum,quedamreguníel quedamnon;ihla reguníquepossunírecipereduo extrema,id esíuerbumante se elcastmpostse, ti {t}uado ultra Re{g}num, el huiusmodi. Sedpartesquenon regunínequeregunlur, secundumCaithohiconem,sutil dite, seilicel coniunecionesel inlenee-ciones.Sednota, secundumquosdam,quod “regere”, sumptumlarge,conlinel sub se

15 islaquinque:exhigere,requirere,ue[le, determinareel seruiretel deseruire;sedsíncleel proprie, “exhigere” altenditur solum mIer uerbum el eius suppositum,tI hornocurrit, el “regere” mIeruerbumtel participium att diccionemcasualemregenlemelsuosobhicos sequeníes,el “determinare” mIer aduerbiael terbatel participia quedeterminaní,sed“seruire” tel “deseruire”mIer proposicioneselstacasuahia,itt uado

20 ad domumelhuiusmodi.

Notaquodregimendebeldenotanprincipaliterracionesignificacionisdiccionisregenlis,itt manus Petrí,ex ti pairtisquia tahisdiccioregensmanussignificalpartem,sedquandoqueelminusprincipaledenotalurasignificacionediccionisrecle,itt anulusaun ex itt causematerialis,quia lahis diccio recta, scihiceí aun, significal catsam

25 materiailemipsiusanuhli el huiusmodi.

Ex quibus paitel quod nominalitus regil ex ditersis naturis nisi per flguramimpedialur: aliquandoenim regitur ex ti persone,itt nominailitus supponensuerbopersonahi,tI Deus est,el dicuní quidam quod tis set natura persone in terbo esíquedamproprietasreddendiset requirendi aid se casumsibi simile in debitapersona

30 el in debito numeroel in debitareclitudine; aliquando,ex naturaintransicionis. quiaquiuibel nominalituspositusin ti nominatiuipolesí regi ex naturaintransicionis,eoquia significacio terbí iníransilite sibi altribuitur, ul dicil Petrus Hehie in secundomínons.

1—8 cf. Caihol 111,46” (ubi a¡jaeopinionesadhibentur) 3-5 cf. 264.14-15 6-7 cf 264.lSsq. 7—8 cf.

264.2Osq. 10-12 cf CaíIzo!. 111,46”‘ (p. ad Litt.) 12—14 cf. 20.1—2 14-20 ap. PH. m/n., testeThurot*

82 [40]; 244 [41] (qui quoddamopuscu¡umde regimine cit.) 26sq. cf. glos. Admirantes,testeThurot*

250 [42] 28-30 cf. Thuro/* 251 [43] (qui quoddamco¡nmentum jo Doctrina/eme saec.XIII” cit.)

30-33 cf. Peir. 1-1/sp. 58 (p. ad ¡itt.)

12 uado ultra Renunt e Caí/ial. 111,46”‘ correxi, tUa do ultra regnum Kl

Page 246: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 21

Genititus regilur ex ditersisnaturis: aliquandoregitur ex ti partis, tI manusPeíri, el ita de multis aliis modis secundumditersas significacionesspecialesdiccionumregencium,itt palel in Doclrinahi.

Dailitus regitur ex ditersis naturis: ahiquando enim regitur ex naturas alquisicionis,tI do tibi panern; ahiquando,ex ti possesionis,tI isle esí filius tibi. el

ita de multis ahiis modis secundumditersassignificacionesspecialesdiccionumregencium.tI patel in Doctrinahi.

Accusatitus regitur ex ditersis nailuris: aliquando enim regilur ex ti

proprietalis. itt sum albus faciem; ahiquando,regitur ex ti transicionis,tI doceolo Peírum. el ita de multis aliis modis secundumditersassignificacionesspeciahes

diccionumregencium.tI palel in Doclrinali.Ablatitus, similiter, regitur ex ditersisnaluris: ahiquandoenim regitur ex ti

efeclus causeeficientis, tI scienciacrescil sludio. quia studium esí causaquarescienciacrescail;aliquando, regilur ex ti efectuscausematerialis, itt anulus fil ex

15 auro.quiaaurum esícausamaterialisexqita fil anulus;ahiquando.ex ti causeforma-lis. itt diligo te puro corde. Vnde dicil Caíhohiconquod, secundumhoc, omnia

f 8” adiectitaposstníregereablatittm denolantemformam sui, tI albus albedinecurrilel gramaticusgramaticadisputal;item nominasubstantitareguníaiblatiuum ex ti

causeformalis, itt amo te amacioneel audio te audicione,el ita de multis aliis20 modis, itt patel in Doclrinali.

Vlrum tocalitusregilur tel poniturabsohutea regimine sutil tres oppiníones.Primaoppinio fuil aníiqua,quod tocailituscasusregitur asecundapersonaimperaliuimodi expressetel subiníehlecte,quiasictí nominalitusteneturconcordarecumuerbopersonaliin numeroel itt persona,ita el tocatitus,unde sicul congruedicitur: horno

25 legit, ita itt tocalito horno lege esí congrua. Secundaoppinio esí Peíri Hehie elBaconis. quod tocalitus casusregitur a tali aduerbio uocandi o, expresso telsubiníellecto,quiaregereesíconferre diccioni itt ponaturin taU casuitt, o Petre,olohannes,ergo aduerbium regil ipsum uocaiíiuum. Terciaoppinio esí Calhohiconis.quod tocalitus casu ponitur absolute,id esí sine regimine, el raicio eius esí quia

30 tocatitusnon indigel terbo secundepersoneneque indigel aduerbiouocandi,quiapolesísíaresine ulroque. teslanlePriscianodicente:Appoloniusscribit, Virgili, hicením non esí uerbum secundepersoneneqite adterbiumuocandi,el poíest eciamindiffereníer poni cum prima el secundael lercia personaterbi, itt congrite diciturlego,Virgili; legis,Virgili; legil aliquis,Virgili el huiusmodi.Vndedicilur Caíhohicon

35 quod nominalitusel tocalitus conueniuníitt hoc: quia ambo sutil iníransiíiui elostendunturad idem pertinere,seddifferuní in hoc: quianominalituspositus itt tinominaíiuinunquamponuturabsohute,ymo semperregitur aterbopositito tel subin-

2—3 cf. Docír. 1 135—¡207 5-7 cf. Docrr. ¡208—33 10-11 cf Docir. 1234—87 13 ex. ap. Caihol. 111,48”

16-19 cf. CaihoL 111,48” (¡isd. ex. ut.) 19—20 cf. Doclr. 1288—1355 2lsq. cf ,Avtates* 90—1 (eand.

dispositionempraebet) 22—25 ap. Gosu/numMarbas/ensem,teste Thurot* 271 [44] 25-28 cf. Peir.

Hisp. 6¡; Pr/sc. XIII,¡8 28—22.1 cf. Caihol. III,47~~ (p. ad ¡itt.) 31 cf. Pr/sc. XVIII,2—3 [45]

Page 247: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 22

tehlecto,sedtocatitusponiturabsolule.Similiter, dicil Priscianuslibro primo minotis:illud quoquesciendumquod tocalitis frequentisulimur sineiterbis secundepersone,tI miror te Virgili, intelligo te, Homere,nominaititostero nisi perechipsimnunquamproferimus sineterbis eiusdempersone,tI bonuses.Appolloniusnomínaberis.

s Completo 1am de consíruccioneqtam de regimine parcium oraicionis ingenerahi,consequeníeresíagendumde quauibelearumin speciaui,elprimo de nomine.

SEQVITVR DE NOMINE

Nomen,secundumPrisciantmlibro secundomaioris,discribilur sic: nomenesíparsoracionisqueunicuiquesubiectorumcorporumsetrerumcomunemtel propriam

ío disíribuil quaUtatem. Primo, in discripcione ponitur: “pars oracionis”, el itt hocconuenilnomencumaliis sepíempartibusoracionis.Secundo,ponitur: “queunicuiquesubiecíorumel corporumsetrerumcomunemtel propriamdislribuií quahitaíem”,addifferenciani aliarumparcium oracionis.Sedtahisdíscripcíointelligitur sic: nomenesíparsoracionisqueatribuil att perquamatribuitur tel significaturqualilas comunistel

f 9” í~ propriaunicuiquerei 1am corporeequamincorporeesetuisi~bihí tel inuisibili.

Vel aliterbretius,nomenesíparsoracionissetdiccionissignificatitacertereicorporeetel incorporee.

Sedpromaiori noliciapredicledescxipcionissutil nolandaqualuor:primo,quidiníelligil Priscianusper “subiecíorumcorporum”; secundo,quid per ‘rerum”: lercio.

20 quid per “quaUlatem”; quarto.quid per “distilbuil”.Circa primum, dico quod per “subiecíorum corporum” intehliguntur res

corporalestel aprehensibilesper sensum,unde subiectacorpora dicuntur corporanaturahiaquesubsistuníaccidenlibus.itt horno, lapis el simihia.

Ad secundum,dico quod per “rerum” iníehliguntur res incorporalesset25 aprehensibilesper intehlectum, tI Deus, angelus, anima el similia, unde dicil

Eberardus:de non uisibihi debelres lantummododici, sedres tisibiles pocius forecorporadices.

1—2 Pr/sc. XVII,207 8-10 Pr/sc. 11,22 25-27Graec. XII,327—9

Page 248: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammar/caprouerb/and/Nl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 23

Ad tercium, quidam dicuní quod qualilas in nomine sumitur pro modoiníehhigendi tel significandi rem per nomen impositam proprie tel comunileraprehensam.Sedde quahitalemamphiusinferius decuarabitur.

Ad quartum.dico quod “distribuil” ponituribi Priscianus,quamuisimproprie,s pro atribueretel significare. Ex quibus palel quod ahiquandoquahilascomunistel

propriaatribuitur rei corporeesetuisibili per ipsumnomen,tI cumdicitur: hornotelPetrus;ahiquandoatribuitur rei incorporeeset inuisibihi per ipsum nomen,itt cumdicilur: sciencia,ars, gramaticaelhuiusmodi.Vel aliter, quod auiquandonomenesídiccio signiflcaíiuai certe rei corporee, itt horno tel Petrus; ahiquandoest diccio

10 significalita certe rei incorporee,tI sciencia,gramatica,Deus,angelus, anima elhuiusmodi.

Nomen, secundumPriscianum, dicitur ab onomagrece, quod esí “aíribui’latine, quiaper ipsumnomenqualilascomunistel propriaatribuiturunicuiqite rei 1amcorporeequamincorporeeset uisibili tel inuisibihi. Vel aliter, nomendicitur quasi

15 “nolamen”,eo quod per ipsumnomennotamusunicuiquerei qualilatem.

Propriumnominis,secundumPnscianumlibro secundomaloris,esísignificaresubslanciamcum quáhitaile propria tel comuni. Sed causa inuencionis nominis,secundumDonat,um,fitil tI per illud possimusperuenirein cognicionemrei absentis.Sedpro istisintelligendis,sunínolandaduo perordinem:primo, quid intelhigimushic

20 per subslanciam;secundo,quid intelhigimusper quauitalem.

Circaprimum, notaquod substanciapolesíaiccipi tripliciter. Primo, síricte elmetaphisice,sciliceíprotínominaltel dicil primamintencionem.sciliceírem ad extraeí non terminum, el isto modo, substanciaidem esí quod res per se subsíanstelsubsisíetis,que differt ab accidente,el tahis substancia,secundumPhilosofitm sexto

25 Melaphvsice,esí triplex, sciliceísubstanciaqueesímateria,substanciaqueesí formael substanciaqueesícompositum,undedicil PetrusHehiein primo minoris: substanciadicitur triphiciter, tidehicelasubstando,tI materiaquesubstailforme tel a subsistendo.ti forma subsíancialisque substitil in materia,tel ab ulroque, al composiítmquodmalerieel forme relinel proprielatem,al horno exproprietalemateriesubesíaccidenti-

30 bus el subsíancialibus.ex proprietaleforme determinaitur.Secundo,large el logice,scihicetproití nominal tel dicil secundaminlencionem, scihiceílermintm el non remaid extra,el islomodosubstanciaidem esíquodterminumde predicamentosubstancia.tndedicil Aristoteheslibro Predicameníorum:propriumesísubstancieunitocepredica-

1—3 cf. 25.28-30 3 cf. 25.5-32 4-5 cf. Pr/sc. 11,22 [46] 12—15 cf. Pr/sc. 11,22 16-17cf. Pr/sc. 1l,¡8

24-26cf. ÁRIST. Meíaph. VII,10 (non VI) 26-30cf. Peir. H/sp. 15 (cf. etiamPH. miii. * ¡7,Ssq. ct a¡.

loc.) 33—24.1,4RIST. Praed 5

Page 249: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiNl(ms.8950 B.N. deMadrid) 24

f 9V ri, id esípropriumesítermino de predicamentosubstancie,qui esígenus tel species

predicai-i itt uoce, el islis modis non sumitur hic. Tercio, Iargissime sitelranscendenlahiter.proquactmqterei essenciasignificalitatel significabihi pernomentel diccionemsupposiíahem,el islo modo quehibelres intellectatel significaitita per

s ipsum nomen dicitur substanciaitt gramalica, site illa res fueril substanciasiteaccidetisde quapotesí fieri sermo, el sic sumitur itt proposito, unde dicil BacoTractatude modissignificandi quod significatum nominis in quantodiccio dicilursubstancialargissimesumpta,quai quidem substancianon esígeneraliorreperiri. Exomnibuspatelsetconcluditurquodnomensignificaresubsíanciamesídicerenomen

10 significarerem intelleclamtel impositamperipsumnomen,itt horno, lapis el simihia~secundo.palel quod talia nomina: albedo, nigredo, longitudo, latitudo el mulíasimilia bene significaní substanciam, hicel lalia significení accidentes, seilicelquahitatemtel quantilalem,el ita de simihibus.

Nota quod nomenpotesí significare subslanciamtel rem suam triphiciter:15 aliquandoenim significalsubslanciamperse slantemel per modumper se stantis.tI

horno,quiasignificalrem suamper seslanlemelsitie dependencia;ahiquando.nomensignificail substanciamnon per se slantem,sedper modumper se stantem,tI suníabstractaab adiectitis concretis, itt albedo, nigredo el similia, que significaníaccidentesnon cognotandumsubiectumel, per consequens,sine dependenciatel

20 inherenciaad aliquodsubiectum~aUquando,nomensignificail subsíanciampermodumdependentis,ti suníadiectitaconcreta.tI albusalba album,quodsignificalaccidens,seilicel albedinem.cognolandosubiectum,el ita de similibus.

Nota quod nomenpotesísignificare subsíanciam,idem rem suam,benesexmodis.Primo,posititesetreale,tI Deus,horno, animal, lapisel simihia, el islo modo

25 nomensignifical proprierem, que dicitur de ratus ratarailum. Secundo,flete, tI suníchimera. uacuum. ycoceruus.quia significaní resfantasticasset ymaginabihesperintehlecttmelnon posilitasset reales,el isto modonomensignificalrem quediciturdereor reris. Tercio,pritatite, tI sutil tahianominapritalita tel infinutita: iniustus,cecus,nonhomo,nonanimal, el similia, quiasignificaní res suaspritatite tel sub

30 racione pritaicionis. Quarto, negalite, tI nichil, quia significaní ens sub racioneneguacionis.Quinto, sincatagoreumalitetel consignificatite,tI sutil lahia nominasincalagoreumata:omnis, nullus, quídam,alíquis, alter, reliqitus el simihia, quiasignificaní res non per se, seihicel cum aliis nominibus adiunclis, tI omnis hornocurrit tel quidam horno currit elhuiusmodi.Sexto,iníerrogailite, itt sunínominaitt-

23—25.4 cf. 77.11—16

31 neguacionis: sicNl

Page 250: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición de la grammaíicaprouerbiandiNl(ms.8950 B.N. de Madrid) 25

terrogalita, qitia, secundumquosdam,talia nomina significaní res quarum sutilinlerrogatiua,undequis significal subsíanciamquia esí inlerrogaiíiutm substancieelqualis significal quailitalem, quiaesí inlerrogaliuum quahitatis,el quanlussignificalquaníiíaíem,quiaesí iníerrogaliuumquanlitatis,el ita de muhlis aliis simihibus.

s Circasecundum,notaquod qitalilaspolesíaccipi duphiciler: primo. síricletelphisice, el islo modo qualilas dicitur quedamforma setproprietassecundumquamsubiectumesínalum dici quale, itt panesdicitur albus secundumalbedinemel aqitadicitur qualida propíer quailiditaíem itt ea exisleníemel huiusmodi, unde diciíAristoteheslibro Predicameníorum:qualitalemdico.secundumquamqualesdicimus

10 nos. Secundo,largetel gramalice,el sic sumituritt proposilo,el de tau qualitalesutildiuersi modi gramailicorum. Quidam enim dicuní quod qualilas itt nomine dicilur idquodprelerstbstanciamsignificalurper ipsumnomen.tI cumdicitur: hornosignificalsubsíanciamhominis, el preler hoc significal humanitaíemque dicitur qitalilasessenciaihishominisel quiatahisqualilas esí {apía} nata pairticipairi a pluribusdicitur

15 comunis,el ideo horno significail stbslanciamcitm qualitaite comuni; similiter, cumdicilur Sortessignifical stbslanciamSortis, el prelerhocsignifical eiushumaniíaíem

fl0~ que nominatur sorteitas.que dicitur quahilasessencialisipsius Sortisel quianon esínata esseitt Sortibus nisi in Sorte, lamen dicitur quauilaspropria, el ideo Sortessignificail substanciamcum quahitalepropria. Alii dicuní quod quahilasitt nomineset

20 gramalicadícitur certa delerminaiciorei per quamdenotaturnomensignificare remcerte eldeterminate,elnon confuse,tI cumdicitur horno, statimsignificail michi remcerte eldelerminateracionequalitatis,elislomodonomensignificarestbstanciamcumqualitate propria itel comuni esí dicere nomen significare rem suam certe eldelerminate,el hoc proprie tel comuniter, tI Petrustel horno. Alii dicuní quod

25 qtaUlasitt nominediciíur quedamforma imprimetisiníelhectui noliciam rei de quaflísermo,tI cumdiciíur horno,staíimex ihíaprolacioneimprimitur inlellectui nosíroquesil illa resper tale nomensignificata,el talisqualilas site forma dicitur parsformalisitt significacionenominis. Sedalii dicuní quod qualitas in nomine dicitur modusiníehhigendi tel significandi rem pro nomen importatam cum determinala rei

30 aprehensione,elhocproprietel comunileraprehensam,el islomodonomensignificarestbstanciamcumqualitalepropriatel comuni esídicerenomensignificarecertamremproprie tel comunileraprehensam,itt palelex supradictis.

1—4 cf. Pr/sc. XVII,36—7 [47] 8-10ARJST.Praed 8 11—19 cf. K/lw. E.* 2,5 [48] (ubi grammatico

quodamignoto haecopinio adtribuitur) 28-30cf. K/lw. E.* 2,5 [49]

14 apta sec¡usipost est (possisconicereapta <uel> nata)

Page 251: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerbiandiKl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 26

Speciesnominisde quibushic speciaihiíerinlenditurpro maiíeriisprouerbiandigramailicorumsutildecem,scihiceíproprium, appellaíiuum,substaníiuum.adiecíiuum,relaíiuum, aníecedens,posiíiuum, comparaíiuum, superlaíiuumel terbahe; sed denomine uerbali post naturam parlicipiorum determinabitur,quia nomina terbalia

s magnani conuenienciamhabenícum pairticipiis. El ideo, de islis per ordinem esíagendum,el primo de nomine proprio.

SEQVITVR DE NOMINE PROPRIO

Nomenproprium,secundumPriscianumlibro secundomajoris,describitursic:nomen proprium {quod} esí quod naturaliter pritalam subslanciamel priualam

ío quaiuiíaiíemsignifical. Primo, in discripcioneponitur “naiturahiler”, id esía propriasetprincipahi instilucione, el dicitur hoc propíer duo. Primo, quia aliquando nomenpropiium significail quasi subslanciamcomunemel quaihitaíemcomunem. sednonnaituraliter sedacasuseteuentuatt ditersisimposicionibus,tI Petrus,impositumaidsignificandumplures hominesditersisimposicionibus,undedicil Priscianus libro

15 sexto: quiaetenil sepeeodemproprio nomineduostel pluresnunctpari,tI Eneas,filius Enchiseel filius Eneasel Pirrus, filius Achilis elPirrus Epirotarum rex, hecenimnon naturahilercomuniasutilquippenuhlamquaihitaíemcomunemsignificaní,sedcasu ditersis contingere personis. Secundo,quia aliquando nomen appelhatiuumsumplumlocoproprii perexcehlenciamsignifica{n}í pnualamsubslanciamelpriuaíam

20 qtahitaíem,sednon naluraihiler elproprie, sedper figuram aníhonomasie:exemphum.itt Poetanarrat, id esíVirgihius; el dicit Propheta, id esíDatid; elApostolus, id esíPaulus;elPhilosophus,id esíAristotehes.Vndedicil Priscianuslibro secundomaions:itt aippelhaiíiuisauíemproprianoninlelhigunlur, tI hornoet tir, nisi per excellenciamloco proprii itt quibusdampersonisaccipiantur,tI in Poetapro Vigihio eí Vrbs pro

25 Roma.Secundo,itt discripcioneponitur “priuatamsubstanciamel priualamqualiíaíemf 10” significal”, el hoc ad differenciam nominis appelhaíiui quod significal comunem

subsíanciamel comunemqualitaíem,itt palel inferius.Nota quod “naiturahiler” potesíaiccipi Iriphiciter, secundumquod natura esí

íriphex: quedamenim esí natura que dicitur tis insita rebus ex simihibus símihia30 procreans,itt homo procrealhominemsibi similem el asintsasinumsibi similem: alia

1—5 cf G* 4~ (sími¡em dispositionempraebet) 3—4 cf. 222.24—239.14 8-10Pr/sc. 11,25 14-16 Pr/sc.

V,52 (nonVI) 22—25 Pr/sc. 11,25

9 quod seclusi post proprium 19 sign¡ficant: —n-- pluralis sec¡usi

Page 252: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammai/caprouerb/andiNl(ms.8950 B.N. de Madrid) 27

esí natura que dicitur principium moNs tel quielis in unoquoqueper se el nonsecundumaccidentes,itt ignis ex sui natura semper ascendil tel appeíií ascendereellerra exsui naturadescendiltel appeíiídescendere,el islis modisnon sumiturhie: aliaesínaturaquediciturpropriasetprimariaatt principaUsinstitutio diccionum,tI horno

s naturahitersignificalplureshomineselSortesnaluraililersignificail unumlanlum, el islomodo sumilur lic. Ex quo patel quod nomensignificare naturaihiterin proposiloesídicerenomensignificare apropria setprimariaatt principaihi institucione.

Nomen proprium, secundumquosdam,discribitur sic: nomenproprium esíquod unice phura{l} non significal. Vel ahiler, nomen propnumesí quod unu sohi

10 conueniluticaimposicione.Vel aliter, nomenpropnumesínomencui repugnailunicesuponerepro pluribus inditiduis disparatis, tI Petrus el huiusmodi. Pnmo, indiscripcionibusponitur: “unice” tel “utica imposicione”,quiaequitoceset ditersisimposicionibustomenproprium benepotesíplura significare tel pluribus conuenireatt supponerepro pluribus inditiduis disparailis. Secundo,ponitur: “plura non

15 significal” tel “unu soli conuenil” att “cui repugnalsupponerepro pluribus inditiduisdisparatis”,aid differenciamnominisappehlaliui,tI patel inferius.

Circapredictasdescripciones,notaquod unitoceel equitocepossuntaccipiduphiciter.Vno modo,síricte elhogice,tI unitoce, id esíunaracionesetdifinicione,elequitoce,id esíditersisracionibussetdifinicionibus, el sic non sumiturhic, unde

20 dicil Aristotehes:equitocadicunturqtorum nomenesícomune,raicio substancieesíditersa,el unitocadicuniur quorum tomenesí comune,racio auíemsubstancieesíeadem.Alio modo, large el gramatice, tI “unitoce”. id esí unicaimposicione.el“equitoce”. Id esíditersisimposicionibus,el sic sumitur in proposito,el islo modonomenpropriumdicitur uniuocumelequiuocum.Dicitur enim uniuocum,id esíutica

25 imposicione significaiíiuum, el dicitur equiuocum,id esí ditersis imposicionibussignificaliuum, itt suntPetrus,Martinus, lohannesel huiusmodi.

Speciespropriorum nominum, secundum Pnscianum libro secundo maioris,sutil quatuor,scihicetnomen,prenomen,cognomenel agnomen.

Nomen esíquod imponitur alicui rei non habenlinomen,itt Petrus. Maria el30 huiusmodi, unde dicií Petrus Hehie quod tomen fuil inuenlum propler solam

nomínacionempersone.Prenomen esí tomen imposilum aihicui habeníi nomen causadiferencie tel

amicicie.Primodicitur “causadiferencie”, itt Marcus Tulius, quorum Marcus dicilur

8-9 cf R* 9” (plures pro pIura) 19—22 ARJST.Praed 1 27—28 cf. Pr/sc. 11,22 (cf. etiamDon. ma/. *

11,3) 30-31 cf. PH. ma/. ¡0’ 32—33 cf. Pr/sc. 11,23, undeetP.H ma/. br (liel amic¡t¡ae additur)

9 plurat: —t seclusie R 9V

Page 253: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiand/Kl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 28

prenomenquiamulíi eraníRomeuocailihocnomineTulius,quorumquidamsapienciormIer omnesfuil tocatusMarcusTulius, ad differenciam ahiorum. Secundo,dicitur“tel catsaiamicicie”, ti Sabinus Petrus, quorum Sabinus dicitur prenomen causaamicicie. quia,tI dicil PetrusHehie, posíquamRomanifecerunípacemcum Sabinis,

s nomina Sabinorumsuis nominis preposueruní.El prenomendicilur apre. quod esíante. el tomen,quiaantetomenproposilumponitur.

Cognomenesítomengeneraletel comunetociusgeneracionis,tI sutil Lima,Munchada el huiusmodi, itt cum dicitur: Petrus de Munchada tel Antonius de

Lima, unde dicil Priscianus libro secundo mamoris: cognomen esí cognacionisío comune,tI Scipio el huiusmodi.

Agnomenesí tomen imposilum aihicui ab euentu, itt Pelrus Castellanus, sifueril de Castilla, el Guillermus Valentinus, si ftmerit de Valencia, unde dicilPriscianuslibro secundomamoris:agnomenesíquodab alico etenluponitur,tI Africa-nus. Simihiter,dicil PetrusHehie quod agnomenintenlumesíad denoíandumeuentum

15 qui sibi tel aliis conlingil: exemplum, itt Scipio tocatus esíScipio Africanus, quiadeticil Africani, el Petrus Calhalanustel Guillermus Gallicus, a regione, elhuitsmodi. Ex predictis palel quod nomen, prenomen,cognomen el agnomenconueniuníitt hoc: quia realiter unamel eandempersonamposstnísignificare telimportare.seddifferuní it hoc: quiatomeninueníumesíproptersolamnotacionem

20 personetel rei non habentistomen,el prenomencausadiferencietel amicicie, elcognomenpropler cognacionem,el agnomenpropterad euentum,tI dictum esí.

Speciesnominum1ampropriorumquamappehlatiuorum,secundtmPriscianumlibro secundomaioris, sutil quatuor, seihicel corporale, incorporaihe, sinonimum elomonimumsetequiuocum,cum quibusaddouniuocum.

25 Nomencorporaileesínomensignificaiíiuumrei corporee:exemphumit propriis,tI Sortes tel Plato; exemphumitt aippehlatiuis, itt horno, lapis elhuiusmodi.

Nomen incorporale esí tomensignificaíiuum rei incorporee: exemplum itpropnis, ti Michael, Raphael; exemphum it appellatiuis,tI deus, angelus. anima.ars, scienciaelhuiusmodi.

30 Nomen sinonimum esí tomen quod cum alio nomine eiusdem rei esísignificaiíiuum, el nomina sinonima dicuntur nomina ditersa sed eiusdem reisignificaíiuum:exemphtmitt propriis, itt Marcus/Tullius; exemphumin appellaliuis tIensis/mucroelhuiusmodi.

4-5 cf. PH. ma/. 9v..40~ 9—10 Pr/sc. 11,24 13-14Pr/sc. 11,24 14-16 agnomen—Afr¡cam: PH. ma/. 10’

22—24 cf. Pr/sc. 11,26 25—29.4 cf. Pr/sc. 11,26 150] 32—33 cf. Don. ma/.* 11,3 et Pr/sc. 11,26 (iisd. ex.

utuntur)

16 deuicit correxi e PH. maz. 10’, detlcit Kl

Page 254: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerbiand/Nl(ms.8950 B.N. de Madrid) 29

Nomen omonimum set equiuocum, apud gramalicum, esí nomensignificaliuum diuersarumrerum equitocesetditersisimposicionibus:exemplitmitpropriis, itt Petrustel Martinus; exemplumitt appellaliuis, itt canis.Vnde dicil PetrusHehie quodomnisuox queex ditersisimposicionibusditersasignificalesíequitoca.

s Simihiter, dicil Priscianuslibro secundomaioris: omonimusquoque,1am it propriisquamit aippellaliuis,inueniuntur,tI Pirrus,filius Achillis el Pirrus,rex Epírolarum,elnepos,filius filii el neposluxuriosus.

Nomenuniuocum,apud gramailicum,esítomen significaitiuumunius rei telplunum rerum unitoce set utica imposicione: exemplum itt propriis. tI Sortes,

ío Martinus~ exemplumin aippellaliuis, tI horno, animal el huiusmodi.

Nota quod tomen proprium potesíhaibere numerum plurahe bene quinquemodis: primo, ditisione, tI Valenciarum, alia noua, alía uetus; secundo,equitocaicione.eo quod significail plura equitocesetditersisimposicionibus,tI hicsunt duo Petri: tercio, imposicione,tI AteneAtenarum; quarto. oppinione, itt uidi

15 plures soles tel uidi plures lunae, unde dicil Calhohicon: el sciasquod sol el lunasutil propria secundumoppinionem Plaitonis, qui putabail planetas haibere speciesracionales,sedconsideratanatura rerum protí ea animaspecuhaturcomuniasutil;quinto modo, excellenciatel officio appellaiíiui, itt apud Ouidium: illich el mullosEclores esseputa, id esí “mullos fortes” tel “simihi Eclon”, el cum dicitur: Grecia

20 gauderel si plures Alexandros haberet elhuiusmodi, unde tersus: diuidit, equitocal,imponil, oppinaturadhucexcellenciapropriis pluraliaserual.

SEQVITVR DE NOMINE APPELLATIVO

Nomenappellaliuum,secundumPriscianumlibro secundomaloris,discnbittrsic: tomenappellailitumesítomennailtralitercomunemultoruni. itt horno,equusel

25 huiusmodi.Primo, it discripcioneponitur “naiturahiter”, id esíapropria setprincipahif 11” institucione, el dicitur propíer duo: primo, quia ahiquandotomen propritm esí

comune muhíorum, sed non naiturahiter sed a casu set euentu att ditersisimposicionibus,tI dictumfuil superius;secundo,quiaaliquandotomenappellatiuumstmplumloco proprii uni sohiconuenul,el tuncnon esícomunemu[lorum, setnon fil

30 naituraliterelproprie sedper figuramanthonomasie,itt dictum fitil superius.Secundo,mt discripcioneponitur “comune muhíorum”,el hocad differenciamnominispropmii,

18-19 0V Ep. XIII,68

3—4 cf. PH. ma/. ¡0’ 5-7 Pr/sc. 11,26 11—21 cf. G* 10’”; N* .5’; R* ¡0’ (paucismuí.) 12 ex. ap. G*

¡0’”; N* 5’; R~ ¡0” 14-15 ex. ap. G* ¡0’”; R” 10’ 15-17Caihol.11125rb 18-19 cx. ap. Caihol. jjj,25~b

19—20 ex. ap. G* I0’”; N* 5~; R* 10’ 23-25Pr/sc. 11,24 26-30 cf. 26.12—22

Page 255: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 30

quod naturahiterpriuatamstbslanciamel priuatam quauilalemsignifical el non esícomunemuhlorum.

Nomenappellatiuum,secundumquosdam,describitursic: tomenappellaliuumesíquod unitocepiura significail. Vel ahiler, tomenappellaliuumesí quod pluribus

s conuenul utica imposicione. Vel ahiter, nomen appehlailiuum esí tomen cui nonrepugnal unitoce supponerepro pluribus inditiduis disparailis, tI horno, ass¡nus.animal el simihia. Primo, it discripcionibus ponitur “unitoce” att “utica imposicione”.el it hoc conuenilnomenappelhaíiuumcumnomineproprio. Secundo,ponitur “piurasignifical” tel “pluribus conuenil” att “cui non repugnalsupponerepro pluribus

10 inditiduis disparatis”,el hoc ad differenciamnomin~sproprii, itt paituil supenus.

Speciesnominum aippellaíiuorumtam primitiuorum quam deriuatiuorum,secundumPriscianumlibro secundomaiioris sutil decemnouem,seilicel adiecliuum,aid aliquid dictum, quasi aid aliquid dictum. gentile, palnum, interrogaliuum.demonsíraiíiuumtel simihitudinis, infiniliuum, relaíiuum, cohhectiuum, diuiduum,

15 ficíicium, generale,principale,numerale,ordinahe,absolutum,lemporaleel locahe.Sedspeciesappehhaiíiuorumderiualiuorum{sunt}, secundumPnsciantmeodemlibro, sunínouem,sciliceípaíronimicum,possesiuum,comparaíiuum,superhaiíiuum.dimituíiuum.denoíatiuum,terbale,participialeel aduerbiale.

Nota, secundumPriscianumlibro quinto, quod quedamsunínomina semper20 singulariasite singulariterdechinata,el hoc dupliciter: uno modo, per naturam site

artem,tI propria quenaturahiterindiuiduai suní,el taliaphuraliterproferri non possunínisi racione equitocaicionis, tI Sortes, Petrus el simihia; alio modo, per sohum usum,itt puluis, sanguiselnomina metalhorum, quia tahianominausustradidil singulariterproferri. QuedamsunínominasemperpluraiuiasetpluraUler declinala,elhocduphici-

25 ter: uno modo, per nailuram site artem, itt suní nomina naituralia, quia naturalitersignificaní muhtitudinemel singuharilerprofeni non possunl,tI proceres,mema,manesel multa ahia queusustradidil pluraliler proferri.

Nota, secundumPriscianumlibro quinto,quod nominapossunídici singulariatel pluralia tribus modis, scihicet toce tanlum, significacione lantum, toce el

30 significacioneinsimul. Quedamenim dicuntursingulariatoce, seddicunturpluraliasignificacione,ut nominacollectitasumplain numero singulari. ti genus,populus,turba elhuiusmodi. Quedam dicuntur singularia significaicione, seddicunturpluralia

3-5 cf. G* 14’; N* 5’; R” II’ (paucis mut.) 8-10cf. 27.10-11 11—18 cf. Pr/sc. 11.27 21—24 cf. Pr/sc.

V,52 23 puluis: cf. Don. ma/. * 11,7 (iisd. ex. ut.) 1 nomina metailorum cf Docir 396 [5 ¡] 24-27

cf. Pr/sc. V,55 [52] (cfI etiam Docir. 416—7 [53]) 28-30 cf Pr/sc. V,52 30—3¡ .4 cf, Pr/sc. V.55

[541(at uerbis et ex.differt) 31—32 cf. Graec. XXV,I5 [55]

16 suntsec¡usiantesecu.ndum

Page 256: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerb/andiKl(ms.8950 B.N. deMadrid) 31

toce, itt sutil nomina locorumpluraihiterdechinata,tI Alene, Maiorce el huiusmodi.Quedam dicuntur singularia toce el significaicione insimul, itt Sortes. Petrus,Marlinus el huiusmodi. Quedam pluralia toce el significacione insimul tI nominanumeralia, itt duo, tres, qualuor el similia.

s Circanomina,secundumCailholiconem,ponunlurIría dubia.Primum dubium esíde islo nomine unus una unum, ulrum tale tomen possit

declinan plurahiter, quiainueniunturquandoqiteit pltraihi, itt une et altere scaleeluna interna.Quidamdicuní quodtale nomenpotesíbenehaberenumerumpluralem.

f12’~ quodpalel ditphiciler: primo. per illud dictum Terencii: ex unis nupciis fecistis rnichi10 geminas; secundo,quia habetur itt Istoris Escolaslicis: facta suní enceniauna. Sed

Caíhohicon dicil quod tale tomen potesí sumi duphiciter: uno modo, racioneqtorumdamnominumquelantumitt numerophurahi declinantur,el islo modo potesíhaberepluraile, unde bene dicitur: una arma el une nupcie, sed male dicitur unuhominesel unemulieres, lamenitt masculinogenerenunquaminuetilur it pluraili

15 numeroapudauctores,quiaposseídici uní manestel uni penatesnisi unusresisterel;alio modo, it qtanltm unussignifical quandoqiteunitatemanimorum, itt itt ActibusAposíohorum:multitudinis credenciurneratcor unurnel animauna,el islomodo,simihiter potesíhabere plurale, unde possumusdicere: mulieres sutil une, id esí“unanimes” el corda nostra sufí una, id esí “unius animi el toluntalis”. el racio esí.

20 secundumCailholiconem, quia unilas polesí aiprehendi itt unum el itt pIura, quiaquedam\esl unitaspura el quedam/unilas impura,el sic ergo geminalsingulairesetunitaíemquainumad modumaiprehen<den>di.

Secundumdubium esí de islis nominibus: uiginti unus, Iriginta unus.quadraginía unuseíhuiusmodi,ulrumtalianominasmIsingularisnumeriuel plurahis,

25 cumsmI composilasinguharielphurali,el secundumhoc,an sil dicendumuiginli unushorno currit tel uiginíi unus homines curruní el huiusmodi. Quidam dicuní quodtalianominapossuníesse1amnumen singuharisquamplurahis. quiatahianominait sehabenícaiusanisingularitatisel plurahitalis el, secundumistud, uírumquebenedicituruiginti unus horno currit el uiginíi unus hornines currunt. Ahii dicuní quod íaUa

30 nomina sutil pluraihisnumentanlum, quiamaiornumerumitincil minoremntmerumel, secundumhoc, islud esídicendum:uiginti unushominescurruníel non uigintiunus horno currit. Tercia oppinio esí Caíhohiconis,quod tahia nomina debenídicinumen singularistanlum,quiafinis tincil principium, teslantePnisciano,undeprobat

9—10 cf. TER. And 674; Ad 375 10 Hisí. Schol. In Euang., 1592B (quod me¡ius uid., quia cx. hoc

adhibetur,¡icetuna orn.; cf. etiam Vulg. lo. ¡0,22 unde fort. ex. sumptumest) 16-17 Vulg. Ací. 4.32

5-11 cf. Caihol. 111,24” [56] 11—19 cf. CaihoL 111,24” 19—22 cf. Caihol. 111,24” 23—32.11 cf. Caihol.

111,25” (qul cunctas opinionesrefet-t)

10 Istoris Escolasticis:sic praebetKl 21 est...quedamin marg. Kl 22 aprehendendi:—den— addidi

Page 257: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerbiand/Kl(ms.8950 B.N. de Madrid) 32

quod taUs diccio hujusmodí debel esse nomen pocius quam pronomen racionenominis, quod esí it fine. unde Boeciusit Ansmelica íalem ponil hatinitaitem: sisepciestres addantur, in uiginti unum numerum cadunt, el non dicil “it uiginíiunum numeros”,el ideo, Calholicon dicil quod si inueniaturunquamconsírui cum

s pluraihi dicendumesíhoc non essede arte sedesí abusioquedam,itt si diceresiste:habet tiginlí unam marchas el huiusmodi. Sed quidam ita distinguní quod sisubsíanciam precedail ipsum tomen, tune debel plunahiter sumi, itt habeo denariosuiginíi unum; sedsi subslaneiamposlponaltntel subsequatur,tute debelsingularilersumi, tI habeo uiginti unum denarium; el naicio esíbona, quia tune respicil impres-

10 sionem numeri pnioris. El notaquod si interponaiturconiunecio,tune non esí unadiccio. sedsutil pluresdicciones,itt cumdicitur: uiginti el unum el huiusmodi.

Tenciumdubiumesíde islis nominibuspropriis locorumplunaihilerdeclinatis,tI Atete Atenarum, Maiorice Maioricarum el huiusmodi, ulrum talia nominapossunteonsíruicum terbissinguharisnumeri, tI dicendo: Piseestpulcra citilas ueh

15 Atete esí laudanda. Quidam dicuní quod sic, quia talia nomina, hicel smI plurahiatoce,sutil síngitíariainíellecíutel significacione,tI dicil Pniscianuslibro quinto.SedCaihohicondicil quod tales locuciones suní incongrue, quia tahia nomina modumsignificandihabeníplurahler, el ideonon polesísupponereterbissingularisnumen,nisi fiat ahiainstitucio itt singulari, itt dicendo: Pisa esí pulcra cititas tel Aleta esí

20 laudanda el huiusmodi.Sedsi querunturquaretalianominaproprialocorumsepeitplurali numeroinstiluantureumde itre site significacionisproprium carelpluralilale.Caíholicondicil quod locuspolesíconsideranduphiciter,seilicel itt unum tel itt plura.

112” racione enim conlinentisesíunum el racioneeontenlorumesí piura, quia estlocusconlinenlisel locuscontenlus,el haic consideracionepossunlnominalocorum inslilui

25 1am it singulannumeroquamit plurahí.

SEQVITVR DE NOMINE SVBSTANTIVO

Nota quod tomen subsíantititmpotesí desenibi tribus modis: primo, itiadechinaicionis;secundo,tia consíruccionis;tercio,uiasignificaicionisel, secundumhoc,dantundescripcionessequenles.

30 Nomensubslaníiuumesítomendechinabiheper unum articuhumtel per duos.PerunumtI hic dominus.Perduositt hic el hecsacerdos.Vel ahilen, tomen substan-

2-3BOETH Ar/th. 11,43

1—2 cf. Pr/sc. XII,7; XII,3 1 15-16cf. Pr/sc. V,55 17—25 cf. Caihol. 111,25” (p. ad ¡itt.) 27—28 cf.

Axlates* 7 [57] 30-31 cf. Nlates* 6 (al. ex. ut.); G* ti” (p. ad ¡itt.); N* 5” (humo pro sacerdos) 31 per

duos: cf. Don. ma/.* 11,5 etPr/sc. V,1 (eod. ex. utuntur)

Page 258: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerb/and/Kl(ms.8950 B.N. de Madrid) 33

tiuum esíquod per se potesísupponereterbo personahiit onaicione, itt Deusesí telhorno currit. Vel ahiter, tomensubstanliuumesítomensigniflcaliuumpenmodumperse síantistel subsistentis,tI horno tel albedo el huiusmodi.

Nota quod tomen significare pen modum per se síanlis ueh subsistentisesís nomensignificare rem suain sine dependencia,respectutel inchinaicione,itt albedo.

qitod significal albedinemnon cognotandoahiquodstbiectumtel non denotandoeaminesseahieuisubiecto.el per consequetissignifical eamsine dependencia,nespeelutelinchinaicione\ad aliquodsubiectum,sedtomensignificarepermodumdependenlistelinherentisesítomensignificarerem suamcumdependencia,respectutel inchinaicione/.

10 itt albus alba album, quodsignificalahbedinemcognotandosubiectumtel denotandoeam inesseaihicui subiecto.

Stbslantiuumdicitunde substosubslas,quiasubstal,tel per se sIalaid modumtel simihitudinemsubstancie,quiasictí substanciapolesíper se slaretel exisleresineaccidente,ita stbstanliuumpotesíper se staretel exisleneit oracioneperfectaaibsque

15 adieclito;tel quiasicul substanciasubesíaccideníiel susíenlalipsum,exquo accidenssinesubstancianon potesíexisíere,saihlemnaitunahiter,ita simihitersubsíaníiuumsubesíadiectitoel substentalipsum islo modoex quo adieetiuumnon polesípense síaire itoraicioneperfectasitie substantitoexpressotel subintehíecto.

Quolmodisdechinalsubslantitum?Dico quodbenequinqitemodis:primo, per20 unumarticulumelunamíerminacionem,itt hic dominus; secundo,perunum articulum

el ditasterminaciones,itt suníquedamnominalerminaita itt or tel in os tI, hic labortel labos el hic honor tel honos el hec arbos tel arbor, el quedam nomina quepossuníterminan it er tel itt is, tI hic ciner tel cinis el hic puluer tel puluis elhuiusmodi;tercio, per duos articulosel unam lerminaicionem,tI hic el hec horno;

25 quarlo,per unamlerminaicionemaibsquearticuhis, itt nominailito ego,nominalitotu,genilito sui; quinto, per tres terminacionesabsquearticuhis, tI celerapronominaprimitita dechinatapertres terminaciones,tI nominaitito ille illa illud el huiusmodi.

Quol modiscognosciturtomenstbslantiutm?Dico quodtribusmodis,seihiceldechinacione,consíruccioneel modo significandi. Dechinacionequod dechinalun,per

30 unumarticultmtel perduos,tI dictum esísupenius;consíruccionequod consírualper

32.31—2cf. Klates* 7 [58] 2—3 cf. Klates* 6; 7 [59]; G* LI” (ex. orn.); N* 5” (¡apis pro horno) l9sq.

cf. G* ¡¡V (in comp. red.) 19—27 cf. N* 5” (pIuraaddit) 20-22cf. Pr/sc. V,71 22—23 cf. Pr/sc. VI,65

24 c~f. Pr/sc. V,4 28—34.3 cf. N* 5v..6r (paucisrnut.); R* 16’ (ex. orn.)

8-9 ad...inclinac¡one in marg. Kl

Page 259: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 34

se cum terbo personali absqueadieclito, itt Deus est tel horno animal; modosignificandiquod significal, per modumpen se síanlis tel subsisíentis,tI dictum esísuperits.

Quol modisdicitur subslanliuum?Dico quodtribus modis,seilicel re tantum.s toce lanlum. re el toceinsimul. Re lantum,tI sutil ocIo pronominapnimitita, seihicel

I:13r ego, tu, sui, etc. Voce tanlum, itt sutil nominaofficiortm. tI hic faber, pellipariusel huiusmodi.Re el toceinsimul,tI hic Petrus,hecMaria, hoccelurnelhuiusmodi.

Nota quod stbslaníitumre tanlum imposilo esí dicere substanliuumsolasignificacioneel non toce set declinacione,tI sutil ocIo pronominaprimitita, tahia

lo enim dicuntur subsíantitasignificacione, quia suní significalita per modum pen sesíantis tel subsislentis,seddicunturadiectitatocesetdeclinaicione,quiadechinanturadiectitetel possunídici de quohibelgenere.Sedsubslaníitumtocetanlumesídicerestbslaníiuumsolatoce setdechinacioneelnon significacione,tI sutilnominaofficio-mm, itt faber, dominus,sertus,magisler,discipulus,rex, papa,iudex el simihia,

15 taliaenimdicuntursichsubstanlitatocesetdechinaicione,quiadechinanlursubstantiteel non sutil nata dici de quohibelgenere.

Nota quod substanliutmesí duplex: quoddamdicitur substantiuumprimeiníencionis tel imposicionis; aliud dicilur substantiuumsecunde inlencionis telimposicionis. Substantiuumprime intencionis tel imposicionis esí substantiuum

20 significaliuum rei aid extra. itt Petrus, horno, lapisel huiusmodi,el per res ad extraintelliguntur res que non sutil íermini. Sed subslantiuumsecundeiníencionis telimposicionis esí substanliuumsignificaíiuum solum lermini tel lerminorum aulcomplexionislerminorum: exemp[um íermini tel terminorum,tI sutil lalia difinitagramalice: fornen. pronornen, uerbum, participiurn el huiusmodi; exemplum

25 complexionislerminorum, ul sutil talia nomina subsíanlita prouerbium, oratio elsimihia, el consimihiterpotesídici de adiectito,tI pailel cuilibel intuenli.

SEQVITVR DE \NOMINE/ ADIECTIVO

Nota quod nomen adiecíiuum polesí descnibi tribus modis: primo, tiadechinacionis;secundo,tia consíruccionis;tercio,tia significacionis.El secundumhoc,

30 danturtresdescripcionessequeníes.

2—3 cf. 33.2—3 4-16 cf. N* 6’ (paucaorn. in exp¡an.) 4—8 cf. Klates* 7 [60] 18-27 cf. N* 7’ (at

expían. differt)2Ssq. cf. Thurot* 170 [61] (qui grarn. quandarnpro pueris e XIV0 saec.cit.); Klates*

7 [62]; R* ¡6” (p. ad ¡it.)

27 NOMINE in rnarg. Kl

Page 260: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerb/andiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 35

Nomenadiectiuumesínomendechinabilepentresarticulostel per trestartasterminaciones, itt albus alba alburn. Vel ahiten, tomen adiectiuum esíquod pen senonpolesí supponereterbo pensonali it consíruccioneabsquesubstantitoexpressotelsubiníellecto.Vel ahiten, tomen adiecíiuumesí tomen significaiíiuum per tnodum

s dependenlistel per modum inherentis, itt albus alba album. Quid esí tomensignificare pen modumper se stanlis el quid per modumdependentistel inherentis.diclum esísupenius.

Nomenadiecliuum,secundumPriscianumlibro secundomaionis, describitursic: tomenadiecliuumesíillud quod addicitunnominibuspropniis tel appellaíiuisel

to significal[audemtel uitupenacionemper mediumtel accidensunicuique.Laudem.ittiuslus. Vituperacionem,tI iniustus.Medium, tI magnus;dicimus enim magnus

f 13” imperalor laudaníes el magnus latro tel fur tituperantes.Accidens itero, id esíf]4” suumunicuique, itt níger cortus el altum mare.

Ex qitadiscnipcionepatelquod adiectiuumesíquaidruphex:quoddamenim esí15 adiecíiuumsigniflcaíiuum laudis, tI iustus; aiUud, significatiuum itituperaciotis. itt

iniustus; aliud, significatiuum medii set indifenenter haudis tel tiluperacionis, tI

magnus.quia magnus,racione substantiui cui adiungitur quandoquesignificail laudem,itt magnusimperator, quandoquesignifical uituperacionem, ti magnuslatro tel fur;aliud esí significailiuum accidentis inseparaibihis set propnii ilhi substanlito cui

20 adiungitur,tI niger coruus tel altum mare, quia niger significal accidetis insepa-rabile setpropniumcoruoelaltum significail accidetis insepairabile setpnoprium manel huiusmodi.

Adiectiuumdicitur de addicioaddicisadieci adiectum,indeadiecíiutm,quasí“adiectumalteri”. sciliceísubstanlitoad modumtel similitudinemaccidentisadiecti

25 subiecto.Vel ahiten, dicilur de adiaceo—ces, quiaadiacelalterí, scihicelsubslaníittmaid modum tel simihitudinem accidenlisadiacentissubiecto, quia sutil accidentes.Dicitur adiecíiuumtel adiacetissubiecto,eo quia sine subiectoaccidetisnon polesíexistere,saltem naiturahiter, ita simihiler adiectiuumdicitur adiectum tel adiacetissubieclo,eo quiaadiecíiuumin oracioneperfectanon polesíexisleresinesubsíantito,

30 saltemexpressotel subiníehíeclo.

Quol modisdechinaturadiectitum?Dico quod beneseptemmodis.Primo.pertresarticuhosel unamterminacionem,itt hic el hecelhoc felix. Secundo,pen tres ar-

1—4 cf. G* 12’ et iV* 6’ (paucis muí.) 1—2 cf. Klates* 7 (p. ad ¡itt.) 2—4 cf. Klates* 7 [63] 4-5 cl.

Klaíes* 7 [64]; G* 12’ (p. ad ¡itt.) 5-7 cf. 33.4-11 8-13 Pr/sc. 11,28 23-24 cf. Caí/ial. V.

«adiectiuum» 31—36.7cf. G* ¡2’ etN* 6’” (paucismut.) 31—32 cf. Don. mai.* 11,5; Pr/sc. V,2 (cod. ex.

ut.)

12f13’ uacat

Page 261: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaiicaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 36

ticuhos el duas terminaciones, tI hic el hec omnis el hoc omne. Tercio, pen tresarticulos eltreslerminaiciones,itt hic alacer, hecalacris, hocalacre. Quarto, per tresanticulos lantum, tI hic hechoc. Quinto, pentres terminacionesIantum. tI albus albaalburn. Sexto, pen unam íerminaicionem aibsque articuhis, itt nominatitoego. Septimo,

s pen unum arliculum el tnam lerminaicionem,itt sutil nominaofficiorum, tI hic faber.hic pelliparius el huiusmodi. Octato, per duos articulos elunam terminacionem, itt

sutil adiectita polenciahia, tI hic el hoc pauper el huiusmodi.

Quol modiscognosciturtomenadiectiuum?Dico quodtribus modis, scihiceídeclinaicione,consíruccioneel modo signiflcandi. Declinacionequod dechinatur:per

10 tres anticulos tel per tres tarias terminacionesuel auicto istorum modorumstpnadiclorum.Consíruccionequod consíruiturper se cum terbo pensonahiabsquesubsíanlitoexpressotel subintehíeclo.Modo significandi quodsignifical permodumdependenlistel inhenetitis,itt diclum esísuperius.

Quol modis dicitur adiectiuum?Dico quod tribus modis, sciliceí re lantum,15 toce tantum. re el toce insimul. Re tantum, tI sutil nomina officiorum, itt faber.

pelliparius el huiusmodi. Voce tantum,itt sutil ocIo pronominapnimititatI ego, tu,sui el huiusmodi. Re el toceinsimul, tI felix tel albus alba album elhuiusmodi.

Nota quod adiecíiuum re lantum it proposilo esí dicene adiectitum solasignificaicione el non toce set dechinacione,tI sutil nomina officiorum. tahia enim

20 adiectitadicuntur<sola=significacione,quiasunísignificaititapermodumdependentistel inherentis.seddicuntursubstanlitatocesetdechinacione,quiasutil natadeclinansubstantitetel quianon sutilnatadici de quohibelgenere.Sedadiectiuumtoceíantum

fi 4” esídicereadiecíiuumsolatoce set dechinacioneelnon significacione,tI sutil ocIopronominapnimilita el, secundumquosdam,lalianomina: omnis, quilibel, nullusel

25 equis tel equi, cum suis composilis. Sedadiecliuumre el toce insimul esí diceneadiectiuum1am significaicionequamtoce setdeclinacione,itt hic el hecel hocfelixtel albusalbaalbumelsimilia, lauiaenimdicunturadiectitasignificaicione,quiasutilsignificaititapermodumdependenlistel inheretitis.eldicuntursimihiteradiectitatocesetdechinacione,quia sunídechinabihiaadiectitetel quiasunínatadici de quahibel

30 genere.El nota, secundumCathohiconem,quod nominaadiectitapotenciahia,itt sunísacerdos,degener,puber,uber, diues,pauperel simihia, dicuntursubsíanlitatocesetdeclinacione,seddicunturadiectitasignificacionetel construccione,quiacongrue

8-13 cf. N* 6” (p. ad ¡itt.) 12-13 cf. 33.8-11 14-30 cf. N* 6” (in comp. red.) 14-17 cf. Klaíes* 8

[65] 30—37.2cf. Caihol. ¡1123~b (a¡iquaeaddit,aliquae nominaorn., ex. autemsur diuesut.)

20 sola addidi ante significacione e 36.18-19

Page 262: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerbiandiKl(ms. 8950 B.N. de Madrid) 37

possuníconsíruicum subsíantito1am masculinoquamfemeninoquamneutro.itt uirdiues el mulier diues el regnurn diues el huiusmodi.

Cincaconstruccionemstbslanlitieladiecíiui,nota:subsíanliuumelaidiecíiuum,it quol debenícontetine?Dico quod it tribus tel it quatuon.seilicel it numeroet it

s genere el it casu el it persona.Quomodo it numero’? Quod ambo smI eiusdemnumen,seilicelsingularistel pluralis. Quomodoit genere’?Quodambosint eiusdemgeneris,scihiceímasculini tel feminini tel neitítius. Quomodoit cast9Quod ambosmIeiusdemcasus,scihiceínominaíiuitel geniíiui tel daíiui etc. Quomodoitt persona?Quod ambosmI eiusdempersone,scihiceí prime tel sectndetel tercie: exemphum

ío pnme persone,tI ego sum albus; exemplum secundepersone,tI tu es albus:exemp[um tercie persone,itt Petrusesíalbus elhuiusmodi.

Nota: quolmodissubslaníiuumeladiecíiuumpossunldisconuenineit prediclisaccidenlibus?Dico quod bene ocIo modis. Primo, quando tale adiectiuum esípartiliuum, itt unus hominum currit. unde dicil Doctrinale: sohius esí generis

is adiecíiuumuaniaiíqtecumnumerocaisum.Secundo,quandoíaleadiecliitumdescendetisa iterbo copulalito ponitur míen dito subslanlitai diuersorum generum aid idempertinencia, itt aqua est factam tel factum uinum, unde dicií Doctninahe sic:adiecíiuumnepenimussepelocalum, tI coluberest facíatel facius mixtica tirgula.Tercio, quandotaleadiecliuumordinailur cumahiquopronominepossesiuo,undedicil

20 Docínnahe:inueniesiunclum possesiuogeniíiuum,tI mea defuncle da molliler ossacubare.Quarlo,quandoadiectiuumordinaturcumaliquo nominecohlectito,tI turbaque non notil legern maledicii suní. Vnde dicil Doctninale: adiectitamodo ponireperimuseodem,itt parshominurn ualidi muroseimeniascanduni.Quinlo, quodtaleaidiectiuumondinaturcumnominedisínibutito.undedicil Docírinahe:suníadiecíiui

25 plurales distnibueníi, ul utraque formose me iudice sunt uenerande.Sexto, penapposicionem,itt animal horno album curril. Seplimo,perconcepcionemgenenis.tIPetrus et Maria sunt albi. OcIo, per zeuma, tI Peirus esí albus et Maria, ellitiusmodi.

Nota:quolmodisadiecíiuumpolesíponi it oraicionesinesubslanlitoexpresso?30 Dico quod bene quinque modis. Primo, quando tale adiectiuum haibel iam

detenminatumsubstanliuum,itt iustusul palmaflorebit, quiaiam iníelligitur “horno”tel aliquod huiusmodi. Secundo, quando tale adiectiuum habel subslanliuumintehleclumit iterbo, itt unam peti aDomino, id esí “unam peticionemfeci”. Tercio,

21—22 Vulg. lo. 7,49 31 Vulg. Ps. 91,13 33 Vulg. Ps. 26,4

3-11 cf. A/faies* 8 (ex. Petrus ut.); F* 3’ (pIuraorn.); G~ 12’” (ex. om.); N* 7’ (paucaorn.) 12—27 cf. 0*

12”—13’ (zeuma orn.) 14 ex. ap. N* 61” 14-15 Docir. 1436—7 17—18 Docir. ¡446—7 19—21 Doctr.¡458—9 21—22 cf. Caihol. 111,17” 22—23 Docir. 1487—8 24-25 Docir. ¡489; ¡491 26-27 cf. Docir.1115—6 (cf. 306—10. ubi et ex. Petrus passim ul.) 27—28 cf. Caihol. IV,S

6~b (cf. 318sq.,ubi et cod. ex.

passimut.) 29—38.5 cf. G* 13’ (p. adLitt.); N* 7” (ordine mut.)

Page 263: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 38

quando tale adiecliuum subsíantitaturit netiro genere,tI bonum esí seruire Deo.Quarto. quando per tale adiecíiuum numeramus,tI unus, dito, tres, it quibussubmntelligilurdenariustel aliquod huiusmodi.Quinto, quandotaleadiectiuumhaibelsubsíaníiuumittehlectumit subsequentibustel it precedenlibus,itt primus Aristolelis,

f]5V s id esí “pnimus liben”, tel Danielis primo, id esí “primo libro” tel “capitulo” elhuiusmodi.

Nota: quolmodisadiecíiuumsubstaníiualumit neutrogenerepotesíresoluitelexponi’? Dico quod benetribus modis. Primo, pen sutm femininum el istud tomengeneraleres,tI bonurnesí, id esí“bona resesí”. Secundo,pernomensucpropnietalis.

ío itt descendamusin planum,id esí “it planiciem”. Tercio,penistud tomenparstelcopia tel habundancia,itt multurn uini esí in foro, id esí “multa pars uini” tel“multa copia” tel “mulla haibundanciauini esí in fono” elhuiusmodi.

Nola quinqite regulassequentesde consíruccionesubslantiuielaidiecíiti.Quaruniprimaregulalahis esí: omneadiectiuumpotesístbstaníiuainiit neutro

15 genere,tI bonum est, malum fuil el nigrum fuit, album eril elhuiusmodi.Secundaregula: dito substanlitatel dito adiectita inmediatecongrue non

possuníordinari it eodemcasu sine construccionenisi unum illorum se habealaiddeterminacionemalienius: exemplum de substanlitis, tI animal horno curril;exemplumde adiectito,tI coloraiumalbum sedelel huiusmodi.

20 Tercia regula: secundum Caíholiconem, adieclito professionis possunlsubslanlitari it quohibel genere el it uíroque numero: exemphumit singuhani. ittgramaticus curril tel logicusdisputal;exemplumit plurahi, itt grarnatici currunttel logici dispuianíelhuiusmodi,undedicil Oracius:gramaticicertaníeladhucsubmudicelis est.

25 Quartaregula: secundtmCaiíhohiconem,adiectitaperlinenciaad naicionabiliadignilale crealureracionahispossunístbstantiuariinquohibelgenerecíulroquenumero:exemplumit sitguhari, itt jusius gerrninabit sicut lilium; exemplum it plurali. tI

iusii in perpetuumuiuent.Quinta regula: secundum Caitholiconem, adiectiutm positum mIer duo

30 substanliitadiuensorumgeterum mediantecopula uerbali, tenetur conuenire cumsequenliel non cum precedenti,ti bos est utile animal el crucibulum esí bonustigilator elhuiusmodi.Sedhec regulafailhil it paníicipiissimiliumcasuumcopuhaititis,quiatalia participiasetadiectitapossuntconuenirecumutroqite subsíanlito,scihicet

23-24HOR. Ars 78 27 Vulg. Os. 14,6 28 Vulg. Eccil. 5,¡9

7—12 cf. Caihol.111¡6rb (unde et G* ¡3’, p. ad lit.) 13-39.1cf G* 13” (ubi tertiaetquartaregu¡ain unam

conuertuntur) 20-24cf Caihol. 11¡¡6rb 25-28 cf. Caihol. j1j,¡6~b 29—39.1 cf. Caihol. 111,16”’

28 in perpetuuns correxi, imperpetuum Kl

Page 264: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición dela grammaiicaprouerbiandiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 39

cum pnecedeníitel cum sequenli,itt aqua facía tel factum uinum, el racio esíquiatale adiecíiuumpolesítenineit construccionedupliciler: uno modo, racioneregiminisset copulacionis,el ltnc tenetunconuenirecum subsíantitoprecedenti,itt aqita estfacía uinum, el tuneuinurn regiturtel copulaiturde facíaex ti copule, sictí it isla

s oraicione: aquaIii uinum; alio modo, racionesuedeterminacionis,el tunc leneturconuenirecumsubstanlitosequenlisiculahiaadiectita, III aqitaesí factum uinum elhuiusmodi.

SEQVITVR DE RELATIVO ET ANTECEDENTE

Nota quod1am nehaíiuumquamaniecedetisesíduplex, seihicelgramaticailecí10 logicale. Relatiuumlogicale esíterminusqui sineiníehlectuahíeniuslermini respectu

etius dicilur intellegi non polesí, tI sutil pater el filius, dominus el seruuselhuiusmodi,undepro intelhigendoisltm terminumpatertel significatumeiushabemus¡níelligereislumlerminum filius tel filia site significaitum eiusel econtranio,el racioesí quia pater dicilur pailer respectufihii tel filie, el econtrario filius dicitun fihius

15 respecíupatnis tel matnis, set hoc lacius palel [ogicis, el ideo de lali relalito nonsumilurhie.Aniecedetislogicaledicitur proposicio,ex quadenotatursequiconsequetis

f 15” ahictius consequencie,tI cum dicitun: horno curril, ergo animal curril, talisproposicio:horno curril dicitun aníecedetisislius consequencie,quiaex eadenotatursequitale consequetis:animal currií, el consimihiterde tahi antecedenienon sumilur

20 hie. Re[aíiuum gramalicale, secundumPnisciantmel Catholiconem,discnibitur sic:relaíiuum gramalicaleesí aníelaite rei recordaliuum,tI Sonescurril qui disputat,¡sítdenim nelaíiuumqui facil necordacionemde Sorte,qui esí resantelala.Vel ahiter.relaíiuum gramailicale esí diccio nata referni aid anlecedetisel referendo esí natasignificare rem sui aníecedentis,unde cum dicitur Sonescurril qul disputal,talis

25 diccio qui refertun ad Sortes, el sic referendo significal Sortem qui esí res sinaníecedentistel res significata per suum aníecedetisel huiusmodi. Aníecedetisgramalicale esí illud de qito nelaiíiuum faicil necordaicionem.tI horno curril quimoitetur: horno esíaníecedetisde quo tale relaitiuum qui faicil recondaicionem.Velaliten, aníecedensgramaticaleesí terminus ad quem refertur relaiíiuum, ti palel it

30 predicío exemplo.

El diciturantecedetisdeantecedo—dis, quiaantecedilrelailiuum. Sedrelatiuumdicitun de nefero refens, quiarefert tel natumesí referre suumantecedetis.

9—15 dl G* 50” (in comp. red.) 20-22loc. non repperiap. Pr/sc.: cf. Caihol.111,16rb 26-27 cf. Klaies*

8 (p. ad litt.) 29 ap. g¡os.Admiranies,testeThuroi* 365 [66]

Page 265: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaíicaprouerbiandiNl(ms.8950 B.N. de Madrid) 40

Ex predictis patení tales comunesdescripcionesrelaíiui el aníecedentis:antecedetisesí illud quod facil pnmamnoticiam de re el relatiuumesíillud quod facilsecundamnoíiciam de re, tI cum dicitur: horno curril qui disputat, horno faicilpnimam noíiciam el qui facil secundamnoíiciam. Prima noticia, secundumPeírum

s Hehie itt primo minonis,dicitunquandode renondenolaturaliquod sermonemprecesis-se, itt patelit predicto exemplo.

Nola quodnelaiíiuum gramaticaleesíduplex: quoddamenim dicitur relaíiuumsubstancie,quoddamrelaiíiuum accidentis.Relatiuumsubsíancieesí relaiíiuum nalumreferre idem it numeropro qito eiusanlecedetisesín~tumsupponene,itt Petrus curril

lo qui mouelur,istud enim relatiuumqui nefertPetrum,qui esí idem it numeropro quoeiusaníecedenssupponit.Vel ahiler, secundumCalholiconem,relatiuumsubstancieesíquod referteandemsubslanciamit numerocumstoantecedente.Vel ahiler.propuenis,relaiíiuum substancieesí relailiuum citius aníecedetisesídiccio substantita,itt animalcurril quod mouetur el huiusmodi.

15 Quol sutil relatitasubstancie?Dico quod suníbenedecemsex,quedamenimsutil nomina el sutil bene decem, scihiceí qui, ambo, uter, uierque, alius, aher,relicus, celeris, diuersus el residuus; quedam sutil pronomina el suní isla sex: ille,ipse, is, idem, sui el suus.

Relatiuum substancieesí duplex: quoddam enim esí ydemtiíaíis, ahiud20 ditersitatis.Rehatiuumsubstancieydemtitatisesíquod refertel supponilpro eodemitt

numerocum sitoantecedente,tI Sonescurrit qui disputat:istudrelaiíiuum qui nefertSortemel supponiípro eodemSorte,ex quo paitel quod dito nequiruntunaid hoc quodsil relaíiuum substancieydemtilaiíis: primo, quodtale relatiuumreferal tel sil natum\referre idem it numerocum stoaniecedenle;secundo,quod tale relatiuumsupponal

25 tel sil naltm/ supponerepro eodemin numero cum sto antecedente.Relaíiuumsubstancieditersilatisesírelaíiuumnalumneferre idemit numerocumstoantecedenteel supponerepro alio tel diterso ab eo quod nefert tel esí nalum neferre, tI cumdicitur: Sortescurrit et alius disputat,istud relaíiuum alius bene nefert eundemSortemit numero cum sito antecedente,sedsupponitpro ditersoab eo quod refert,

30 ex quo patelquod duo requiruntunaid hoc quod sil relaíiuum substancieditersilatis:primo, quod tale relaíiuum referail tel sil nalum referre idem in numero cum stoantecedente,etit hocconuenilcumrelatito substancieydemlitatis;secundo,quodtalerehatiuumsupponaltel sil tatum supponerepro alio setditersoab eo pro qito citiusaníecedetissupponiltel sil nattm supponene,el itt hoc differt a relatito substancie

f 16” ~s vdemtitatis. Quol sutil relatitasubstancieydemíiíatis?Dico quod sutil benedecem:

2 antecedens—re:cf. Klaies* 8 (p. ad ¡itt.) 2—3 relatiuum—re: cf. Klaies* 8 (p. ad¡itt.) 4—6 cf. Peir. [1/sp.6—7 7—11 ap. Sponc/um,grammaticum saec.XIiI, testeThuroi* 356—7 [67] 11—12 cf. Caihol. jjj,

16~b

12—14 cf. N* 35’ (p. ad ¡itt.) 19—22 Relatiuum—eodensSorte: Caihol. 111¡6rb 25-29 cf. G* 51’ (paucis

muí.) 35—4¡.l cf. N* 35” (uter, uterque om.)

19 ydemtita¡is: sic saepepraebetKl 24-25 referre...natuxn in marg. Kl

Page 266: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de[a grammai/caprouerbiand/Nl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 41

qui, ambo, uler, uterque, ille, ipse. is, idem, sui el suus. secundum quosdam.Relatita substancie ditensitatis suní sex, scilicet alius, alíen, relicuus. ceierum.diuersus, residuusel suus,secundumquosdam.Sed notaquod islud relatiuum suuspolesíconsideranduphicilen:uno modo,racionegeniíiui pnimiliui it eo incltsi, el sic

s dicitunrelaíiuumsubstancieydemlitalis,tI Petrusarnatsuumfilium, id esí “sui”; aliomodo,racionesubstantiuicui adiungilur,elsicdiciturrelaíiuumsubstancieditersilatis,quiatunesupponiípro illo pro quo supponiísuumsubsíantiuum,itt pailel itt predicloexemplo.

Circarelalita substancie,ponuntur{potitntur} tres ditisionessequenles.ío Qtarum prima ditisio esí hec: relaiíiuorum substancie,quoddam esí

reciprocum, aliud non neciprocum.Relatiuumsubstancieneciprocumesí relaliuumnatumcumstoantecedentedenotareeandemrem agereelpali respectueiusdemuerbisetdiccionisnegentis,tI Petrusamalse.istud enimrelaíiuumse cumstoaniecedentedenotalPeírumamareel denotalipsumPetrumamairí; eltalerelatiuumreciprocumesí

15 duplex,tidehicelunumprimitiuum, tI genitito sui, el ahiuddeniuatiuum,tI suus,quoddenotal reciprocacionemracione genitiui pnmiíiui it eo inclusi. Sed omne aliudrelaiíiuum substancieab istis duobusdicitur non reciprocum.

Secunda ditisio nehaiíitoritm substancie: quoddam esí imphicatiuumconiunecionis, aliud non implicaliuum coniuticcionis. Relaíiuum substancie

20 implicaíiuum coniunccionisesí nelaíiuum tialtm implicare it se coniunccionem,tIislud relaíiuum qui, el ideo oracio sta potesí iungi onacioni antecedentis sineconiunccionemexpressai,tI Sortes curril qui disputat,tausenim oraicio talel islamonacionem:Sonescurril ei ille dispuíai. Sed omnealiud rehatiuum substanciediciturnon imphicaitiuumconiunccionis.

25 Tenciaditisio relaíiuorum substancie:quoddamesípniuilegialum,aliud nonpnuilegiatum.Relatituinsubstanciepniuilegiatumesírelatiuumnatumregi simulcumsto antecedenteab eodemterbo el ab eodemparteel per eundemmodum, itt istudrelaíiuum ambo,tI Soneset Plato ambo díspuiant.hic enim 1am nelatiuum quamantecedetisreguntur ab islo terbo disputal,el aparteante el ex ti persone.Omne

30 aliud relaiíiuum substancieab islo relatito ambo dicitur nelatiuum non priuilegialum.

1—3 cf. N* 35” 2—3 cf iV* 35’ [68] (p. ad ¡itt.) 9—30 cf. G* 51’” etN* 35’~” (in comp. red.)

9 ponuntur iter. Kl

Page 267: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición de la grammat/caprouerb/and/Nl(ms.8950 B.N. de Madrid) 42

SEQVITVR DE RELATIVIS ACCIDENTIS

Relaíiuumaccidentisesí relaiíiuum natumreferre el cognolareidem accidetisit specieelnonit numerocumstoantecedente,tI Sortesesíalbusel talis estPlato:istud rehaitiuum lalis refert el cognotal eandem albedinem it specie cuin sto

s antecedente.\sednon cognotaleandemailbedinemit numerocum stoantecedeníe/,elnaicio esíquia,tI dicil Cathohicon,idem accidensit numerononpolesíesseit ditersissubslanciis,sed idem accidensit speciebenepotesíesseit ditersissubstanciis.Velaliter, secundumBaconem,relatiuumaccidentisesíquod referteandemquaihtaíemsiteidem accidetis<it> speciequod significal eius antecedetis.Vel ahiter. pro pueris.

lo relaiíiuuni accidentisesí relaíiuum cuius aníecedetisesídiccio adieclita cognotalitaahictiusaccidentis.itt pailel it predicloexemplo.

Quol sutil relatita accidentis?Dico quod suní beneuiginli septem,tI sutil:talis, qualis. qualiter, taliter, tantus, quantus,tantumdem.lot, quol, iociens,quociens,totidem, totenis. quotenis, lotus, quotus, cu¡us, cu¡a, cu¡um. cuias,

15 cuialis, citiusmodí, huiusmodi. istiusmodi, illiusmodi, alteriusmodi. diuersimodielsimihia.

Notaquodrelaíiuumaccidentisesíduplex: quoddamenimesíidemíitaíis,ahiudditersitatis.Relatiuumaccidentisydemlitatisesí rehaliuumnatumrefenre el cognotareidem accidetisitt speciecum sto antecedenteel supponerepro eodemaccidenteit

f /6” 20 specie.itt Petrusesí albusel lalis esí Martinus,istudenimrehaíiuumtalis refertelcognotaleandemalbedinemit specieel supponitpor eademalbedinemin speciecumsito aniecedente.Vel aUter, secundumCaiíhohiconem,relatiuumaccidentisidemtitauisesíquod referteandemqualiíaiíemitt specieel supponiípro eandemquauitaleit speciecum sto antecedente,tI sutil talis, qualis, huiusrnodiel istiusmodi. Simihiterdicil

25 Baco: relaliutin ydemíitaíisin accidenieesíquod refert idem accidentisit speciequodtotal ejusaníecedetisel supponulpro eodemitt specie.

Relaiíiuumaccidentisditersitalisesírehatiuumnaitumreferre idem accidensitspeciecum stoantecedenteelsupponerepro alio tel ditersoin specie,itt Petrusestalbusel alieriusmod¡esí Martinus, istud enim relaitiuum alteriusmodibenenefert

30 eandemalbedinemit speciecumsto antecedente,sedsupponiípro alia setditensaquaUtaíe.Vel ahiten,secundumCaíholiconem,relaíiuumaccidentisditersitatisesíquodnefertidem accidetisin specieel supponiípro ditersoaccidenieit specie,itt allerius-

2—3 cf. Caihot 111,16” (alia defin., eod.ueroex. ut.) 6-7Caihot III,¡6” 10-11diccioadiectiva:cf. N*

35” 12—15 cf. G* 52’ (aI¡quaeorn.) 17—22 cf. G* 52’ (at expian.differt); iV* 35” (eod. ex. ut.) 22—24

cf Caí/rol. 111,16” (p. ad ¡itt.) 27—28 Relativum—antecedente: cf G* 52’ etN* 35” (p. ad¡itt.) 31—43.1

cf. Caihol. 111,16” (p. ad ¡itt.)

5 sed...antecendentein marg. Kl 9 m addidi 11 cognotatiua correxi. cognotanciaKl

Page 268: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammat/caprouerb/andíKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 43

modi eldiuersimodi. Similiter, dicil Baco: relatiuum ditersitatis it accidenteesíquodrefert idem accidetis<it> speciequod total eius aniecedetisel supponilpro alio itspecie,itt Sonesest sapiensel alteniusmodi esí Plato, el huiusmodi.

Notaquod nelaitiuumaccidentisesímuhtiphex: quoddamenim esíqualitatis, tIs lalis el qualis;ahiudesíquanlitatisconlinte, tI tantusel quanius;aliud esíquanlilalis

discreteabsolute.tI lot el quot; auiud esíquanlitatisdiscretecomparaiteaid ordinem,tI lotus el quolus;aliud esíquanlitalisdiscretecomparaileaid lempus,tI lotenniselquolennis;ahiud esípossesiuum.ti cuiuscitia cuium; aUtd esípaiínum setgenlile,ut cuias,cu¡a,cuiatis.de quibuspossunídantalesdescripcionessequenles.

io RelaíiuumaccidenlisquahitalisesírelaíiuumnalumrefenneelcognotareeandemquaUtatemit speciecum stoantecedente,tI Petrusesíalbusel talis esí Marlinus.Ve[ ahiten, nelatiuum accidentisquauitalisesí relatiuum etius antecedensesí diccioadieclitacognotalitaqualitatis,itt patel it predicto exemplo.

Relaiíiuum accidentisquanlitatis conlinte esí rehaíiuum natum referre el15 cognolareeandemquaníilaíemconlinuamin speciecum sto antecedente,itt isle esí

Inicubilus et lanlus esí ille. Vel ahiten. nelaiíiuum accidentisquanlitatisconlinte esírelaíiuum cuius aníecedetisesí diccio adiectita cognotalitaquanlitatisconlinte, tIpalel it predicto exemplo.

Relaiíiuumaccidentisquantitatisdiscreteabsohuteesí rehatiuumnalum refenne20 elcognotareeandemquantilalemdiscretamaibsolutamin speciecumsto aníecedenie,

tI treshominescurruníel 101 dispulaní.Vel ahiten, relatiuum accidentisquanlitalísdiscrele absohule esí nelaíiuum cuius antecedetisesí diccio adiectita numeraliscognotaiuitaquanlitatisdiscreleabsolute,itt patel it prediclo exemplo.

Relaíiuumaccidentisquanlitatisdiscrelecomparaleaid ordinemesínelaliuum25 cuiusaníecedensesídiccio adiectitanumerahiscognotalitaordinis, tI tu es primus

et lotus esí Guillermuselhuiusmodi.Relatiuumaccidentisquantitatisdiscretecomparalead tempusesí relatiuum

etiusaníecedetisesídiccio adiectitanumeraliscognotatitatemponis,tI Sonessíuduil117” Iniennus, quotennisstuduilPlato elhuiusmodi.

30 Relatiuumpossesiuumesí rehaíiuum cuius aníecedetisesí diccio adieclitapossesiuasetcognotatitapossesionis,itt islacapaesímea,cuia esí lunicatel isludcapuciumesítuum, cuium esí taborgium, el huiusmodi.

4—44.5 cf. G* 52’ et N* 36’ (in comp. red.)

2 ni specie: ni addidi e42.3, etc. 20 quantitatem correxi, quantitatis Kl

Page 269: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

11: Edición de la grammai/caprouerb/and/lvi (ms. S950 B.N. de Madrid) 44

Relaitiuum paitnium set genlile esí relaiíiuum cujus aníecedetisesí tomenadiectiuumpatrium set gentile: exemplumrelaiíiui patrie, itt Sortes esí Romanus,cuias esí Plato; exemplum rehatiui genlis, tI Peirus esí Lombardus, cuias esíMartinus tel Petrusest Gallicus tel Casiellanus,cuias est Guillermus, el ita de

s simihibusexemphis.

Ex omnibussupradictispalelquodrelacioesíaníelalenei necordaicio,itt Soríescurrit qui dispulal, istud nehatiutmqui facil recordacionemde Sorte qui es<l> resantelata.el laus relacio esí duplex: quedamenim rehacio simplex. quedamrelaiciopersonalis.Relaciopersonalis,secundumCalholicotiem,esíquandorelaíiuum el eius

ío aniecedetissupponunípro eodemit numero,tI Sorlesqui currit monelur. ex quopailelquodrelaciopersonalisfil solumperrehauiuumsubstancieydemlitatis.Sednelaiciosimphexesí quandorelaíiuum supponiípor eodemitt specieel non pro eodemitnumero, itt fernina dampnauil que saluauit, lic enim femina supponiípro Etaelque supponilpro BeataMaria, ex quo pailel quod tahis rehacio simplexpolesí fien

15 triphiciter: ahiquandoel raro per relaiíiuum substancieydemtitatis,itt patel it predicloexemplo;ahiquandoper relatiuum substancieditersitatis,tI Petruscurril el aliusdisputal; ahiquandoper rehatiuum accidentis,tI Petrus esí album et lalis esíMarlinus, el huiusmodi.

Relaicionum,quedamesí directa el quedamindirecta. Rehacio directa esí20 quandonelailiuum el eiusantecedetisponunturit consimili casu,itt horno curril qui

mouetur. Sed relaicio indirectaesíquandorelaíiuum el eius aníecedetisponuntunitditensiscasibus,tI horno currit quem diligo el huiusmodi.

Circa consíruccionemrelaíiui el aníecedentis,nota: relaíiuum subsíancieidemtitaíis el suum aniecedetis,in quol debeníconuenire? Dico quod in tribus

25 accidentibus,sciliceíit numeroel it genereelit persona,nisi perfiguram impediatur.Quomodoit numero,quod ambosmIeiusdemnumen;quomodoit genere,quodambosmIeiusdemgeneris,seilicelmasculinitel feminini tel neutnius;quomodoit persona,quod ambo smI eiusdempersone,sciliceí prime tel secundetel tercie: exemplumprime persone,tI egosiudeoqui uigilo; exemplumsecundepersone,tI tu siudesqui

30 tigilas; exempiumtercie persone,tI horno studet qui uigilat. Sed primo dixi“relaliuum substancieydemlitatis” propler dito: primo, quia relaíiuum substanciediuersitatis,cumsil adiecíiuum,teneturconuenirecumstosubstanlitoetnon cumejusantecedente,tI horno curril et aliud animal mouelur, tel cum dicilur: tresdigiti

6-22 cf. G* 52” (similibus ex. ut.); N* 37’” (ubi plures diuisionesadduntur) Ssq. ap. Sponc/um,teste

Thuroi* 357—8 [69]; Bac. D.* 273,34sq. 9—10 Relacio—ntouetur: cf Caihol. 111,16” 11—13

Sed—saluauit: cf Caihol. 111,16” 13 ex. ap. Abael. Theo¡. III, 1249—SOD [70]; loan. Sares. 11,20 [71];

Gui!. Conch.240 (aliae gram. id. ex. praebent: cf. F/eru/lIe* 61; Thuroi* 361 et 358; Bac. D. * 273.36sq.;

N* 37”; etc...) 19—22 ap. PeírumHel/am, testeThuroi* 356 [72] 24-30 cf G* 7” (similibus ex. ut.)

24-25 ap. glos. Admiranies,teste Thuroí* [73]; F* 3’

7 qui est: —t addidi

Page 270: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

11: Edición de la grammat/caprouerb/andiNl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 45

scribunt, celera membra dolení el huiusmodi; secundo,quia relailiuum accidentis,cum sil adiecíiuum,simihiter tenelurconuenurecum sto substantitoel non cumeiusantecedetis,proprieloquendo,undedicil Cailliohicon: relaiíiuumaccidenlissitequalitatistrahil genusasequenlidiccioneproprie loquendo,ti talis esípadusqualeest mare

s el nullum Deo tale esísacrificium qualis esízelusanimarum, el si ahiquandotrahilgenusaprecedeníidiccione,hocesíimproprie,ul dicil Oracius:puirescenlesmammetales suní quales sunt equina uberes,el ideo, taUs construccioesselincongruanisiessel auleníiqua, sed poslea dixi: “nisi per figunam impediatur”. quia, itt dicil

fI 7” Cathohicon:relatitasubstancieydemtitaíissemper trahunígenusaprecedentediccionelo proprie el congruehoquendo,itt uideo hominemqui esí animal; aliquandolamen

trahuní genusasequeníidiccioneminusproprie seupen figuram sineplesim.itt cumdicitur: semini ito qui estCbristusel huiusmodi.

Notaquolmodisrehatiuumsubstancieidemtiíaiuisel suumanlecedetistideniurdisconuenine.dico quod beneundecimmodis. Primo, quandotale relailiuum ponitur

15 míen duos substantitadiuersorum generumaid idem pertinencia,quia tune polesíconuenirecum itíroqite illorum it genere,sedcum precedentiproprie el sinefigura,itt semini íuo quod est Chrisíus,el cum sequenliimproprie tel per flguram, itt

semini tuo qui esí Chrislus,undedicil Docírinale:quandorelaitiuumgenerumcasustariorummIer seclauduní,qui remspectantaid eandem,pengenushocpotetil utnilibel

20 equiparan.Secundo,quandotale relaiíiuum nefertur aid tomencollecliuumnumerisinguharis,non graciaitocis sedgraciasignificaíi, tI cum dicitur: populushic labiisme honoral, cor auíem eorum longe esí a me, undedicil Docírinale: non das aiduocemquandoquerelatita,sedadrem, itt nominis estbonagens,Deusesíprotectoreorum. Tercio, quando tale relatiuum refertur ad antecedetisstbittellectum it

25 antecedenteexpresso,itt quandoin antecedenteuniusgenerisintelhigiturtomenalteriusgeneris sicul superiusit sto infeniori, ad quod tale relaiíiuum referatur, tI cumdicií<ur>: rex estCarnoti patriaquepreualelomni, quíainlelhigilun ibi, scilicei itantecedente,tilla tel citilas el huiusmodi, undedicil Docíninale: ad partem itocisquandoqiterehatitofiel, extrasepelamenqueresaid quodreferalur.Quarto,quandotale

30 relatiuum referturaid pronomenpossesiuumracionegenutiui primiliui it eo inchusi, itt

cum dicitur: meus filius qui lego scribit el huiusmodi,unde dicil Doctninaile: seperehatiuumpro parte neferlur ad ipsum el mea scripla legis qui sum semolusadIstrum. Quinto, quandotalerelaliuum sumplumpersonaliterrefertur aid antecedenssumptummaileniahiler,elhoc pro suis supposilisuel significalis, ti cumdicitur: Equi-

44.33—1 cf. Waliher 31.553 (totum corpusque Iaborast pro cetera...) 6-7 HOR. Ep. 8.7 12 Vulg. Gal.

3,16 18 Vulg. Gal. 3,16 21—22 Vulg. Alt. 15,8; Alc. 7,6 23-24 Vizlg. Ps. 113.9 32—33 0V Poní.

1114,91

3-7 Cathot 111,16” 8-12 Caihol. 111,16” 13—46.22 cf G* 53’” (alia om. aliaquemutat) 18-20Docir.

1442-4 21—22 ex. ap. Caí/rol. 111,16” 22-24Docír. 1485—6 27 rex: ex. ap. Docír. ¡453 3 1—33Docir.1460—1 32—33 ex. ap. Docir. 1451—2

17 alterumut correxi, etKl 27 dicitur: —ur addidi (abbreu. n. deest in Al)

Page 271: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiAl(ms. 8950 B.N. deMadrid) 46

rna esí nomen el nobis placel illa tidere, id esí “illa ioca tel festacaiballorum”.unde dicil Doctrinale: esíqite nelatitis precedensmaleriale etc. Sexto, quando talerehaíiuumreferturad antecedenspro solatocesettermino aníecedenliselnonpro eiussignificato,eltunctalerelaíiuumsupponiípro toceaníecedentis,hicetillud aníecedetis

s {aniecedens}supponalpensonalitenpro sto significato, itt Deus dat aureolam, quodnomenhabetur ab auro, undedicil Doctrinale:pro solatocesupponitseperelaíiuumetc. Septimo,quandotale relatiuum refertur ad anlecedetisnumeri singularisit quoimportanídiuersi sexusracioneqtorumtalerelatiuum polesíponi it plurahi numero,tI plasmauitDeushomines,masculumet femina fecit eos,undedicil Docíninale:

to elnumerummutatetc. Octato,quandotalerelaíiuumreferturaid antecedenscumqitoitidetur disconuenireit persona,itt o aqua,benedicDomino,quesupercelis exiat,undedicil Doctrinaile: elpersonalempermutalproprietalemetc.Noteno,perapposicio-nem, tI animal horno curril, quod mouetur, quia tunc tale relaitiuum tenelurconuenirecumterminomagiscomuni.Decimo,perconcepcionemgenerunx,tI Petrus

15 eí Maria suní albi, qui curruní, quia luncrelaíiuumtenelurconuenireit generecumf 18’ genere concipienli.Vndecimo,per leporem,tI Nos rex, qui mandamuscongregan

exerciium sumusparati ad bellum, quiatale nehaliuum,secundumCathohiconem.debelesseplurale. Simihiterquandore[aíiuum refertur aid uerbumtel adiecíititmattahiquamoraicionem,el Iutc talerelatiuumdebelesseneutrum:exemplumdeterbo, itt

20 tu fugis, quod absitmihi; exemplurnde adiectito,tI tu es piger,quod nonsum;exemplumdeoracione,itt Anistotelestenuil mundumfore ab eterno,quod mullisprobat racionibus, el ita de similibus.

Nota: quolmodisrelatiuumsubstancieydemtilauispotesíponi in construccionesineantecedenteexpresso?Dico quod duobusmodis. Primo, istud relatiuum qui pen

25 omnescasus,el racioesíquiatale rehatiutmin se potesíimportaresuumanlecedetis:exempltm per nominaíiuum,tI qui non laborat non manducat; exemplumpergeniíiuum,tI miseror cujusmiseris;exemplumper daíiuum,tI parcocui parcis,eltn Calhone: cui des uideto; exemplumper accusaíiuum,tI diligo quem diligis;exemplumper ablaíitum, tI gaudeoquo gaudesel huiusmodi. Secundo.quando

30 profenetistalerelaiíiuum it ahiquahocucione\habet/aníecedetissubintellectumit mentesta el non cural id expnimereel potesí fieri dupliciter: ahiquandoproplennimiumgaudium,siculdixil MariaMagdalenaortolano:si substulistiillum, dicilo mibi eiegoeum tollam, quod iníehligebal dicere de Christo set de corpore Christi sepulto;atiquandopropternimiam lrisliciam, siculdixil luto depelhicesta: ipsapetendaesí

35 michi, unde dicil Doctrinale: inueniesposilumsineprecedenterehatiuumetc.

45.34—1cf 0V Fa.sí. 11,859 9 cf Vulg. Gen. 1,27 11 cf Vulg. Ps. 148,4 28 D/si. Caí. prol. 17 32—33

Vulg. lo. 20,15 34-35 cf. CV. Nle/. III.263sq.

45.34—1 ex. ap. Docír. 1471 2 Docír. 1470 5—6 Deus dat: ex. ap. Docir. 1475 6 Docir. 1467 9 ex.

ap. Docir. 1475 9—lO Doctr. 1474 11 ex. ap. Docír. 1483 12 Docir. 1482 I7sq. expressenon repperi

ap. Caí/rol. 24-27 cf. Caí/rol. 111,16” [74] (unde et G* 54’) 31—33 cf Docir. 1478 (simili ex. ut.)

34-35 ex. ap. Docír. 1477 35 Docír. 1476

5 antecedena iter. Kl 30 habet in marg. Kl

Page 272: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaí/caprouerbiand/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 47

NotaocIo regulasde consíruccionerelaliui el antecedentis.Primaregula:omnerelaíiuumproití leneturrelatiteqtanlumaid perfeccionem

siteconsíruccionisrequiril aníecedetisexpressumtel subintellecíumaid quod refenailurexpressetel subiníellecte,ideotalesoracionesstníimperfecle:qui currunítel ambo

s currunt el huiusmodi.Segundaregula:istudrelaiíiuum qui polesífaicere oraicionemperfeclamabsque

antecedenteexpnesso.Exemplumcum terbo prime persone,itt qui curro, ambulo;exemplumcumterbosecundepersone,itt qui curris, ambulas; exemplumcumiterbotercie persone.ti qui currit, ambulat.

Tercia regula: quando relaíiuum substancieydemíitatis refertun aid nomencolecíiuumnumeri singularisconslrtclumcumiterbo plurahi. potesíindifeneníeressesingulare tel pluraile cum sto terbo ditersisrespectibus,itt populuspugnant,quicurrii tel qui curruníel turba, quenonnouit legerntel quenonnoueruntlegern,rnaledicti suníel huiusmodi.

15 Qitairta regula: quandonelaíiuum substancieydemliíaiíis refertur aid nomendistnibitltm, potesíesseplunahereferendosingulaniainíellectait terminodisíributo,ittomnishorno currit ei quilibet eorurnmoitetur, el ita de simihibus.

Quinta regula: secundum Petrum Hehie, quando nelatiuum subsíancievdemíitaíissequitunpartiíiuum, quod esíalleriusgenerisquameiussupposiíum,debel

20 nefenni aid partilittm el, per consequens,cum illo conuenire. itt horno esí animal,quodesí dignissimacreaiurarumel huiusmodi.

Sextaregula: quandonehaíiuumsubstancieydemlitatisrefentunaid pronomenpossesiuumiunctumcumstoterbo,potesíindiferenterrefenri aidgeniliuumpnmiliuuminchusumitt taui pronominepossesiuotel ad subsíaníiuumipsiuspronominispossesiui.

25 Si referturad geniliuum inclusumit pronominepossesiuo,debelsecumconuenireitnumeroel it genereel itt persona,itt meusfilius qui lego scribii el titus filius quilegisscribií el nosterfilius qui legimusscribit el tesierfilius qui legitis scribii. Siauíemrefenturaid substaníiuumpronominispossesiuidebelsecumconuenineit numero,

1 18” itt genereel itt persona,tI meusfihius qui legit scribit, tesierfilius qul legil scr¡bit30 el huiusmodi.

Seplimaregula:quandoislud relaíiuum qui precedil uenbumset regenssuianlecedentisit consíruccione,tuncrelaiíiuum negiturapriori el antecedensaposteriori.

13-14cf. Vulg. lo. 7,4

18-21cf. Peir. [1/sp.7 (at expian. differt) 22—30 cf. Caihot111,18rb [75]

Page 273: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaí/caprouerbiand/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 48

itt horno qui curril mouetur, sed si tale nelailiuum subsequil uenbum set regenssuianíecedentis,tuneanlecedensregitur apriori el relatiuumaposteriori,tI horno currilqui moueiur el huiusmodi.

Ocíaiuaregula:secundumquosdam,quandorelaliuum substancieidemíiíatiseís suum antecedetisordinantun racione eiusdemuerbi set regenlis, tune anlecedetis

ponilunabsolute.tI rehatiuumhabealunderegatur,itt horno, ipsecurril tel sich: agnomilti basiacui lupusdedil benenosa.undedicil Docíninale:ponisob id solumquodcertarehaicio fiat, tI uirga tuaquebaculusluus, ipsa rnichi prebentueresolaciatile. Sed quidam dicuní quod nunquamantecedetisponitur absohute,sed semper

te regitur a regenteexpressotel iníellectosictí ipse(sciliceí “homo”) curril; simihiter,cum dicitur uirgua iua et baculusluus prebentetc. Aliquando, regitur a regentesubintellecto,itt ibi mater capillos meos: dominus eorum tenil. id esí “tidetecapillosmeos”,el ita de similibus.

DE COMPOSITIS DE QVIS VEL QVI

15 Nola. secundumCatholiconem,quod quis tel qui habel decem sex míencomposicioneselsillabicasadiecciones.Composicionessutil septem,tI siquis.nequis,aliquis, nurnquis,ecquis,unusquisqueel quisquis.Sedsillaibicas adieccionessutilnouem,quarumquis recipil quinque,tI quisnam,quispiam, quisputas,quísquamelquisque,el qui recipil quatuor,tI quidam,quitis. quilibel el quicumque,lamen

20 secundumVgucionem, 1am quis quam qui indiferenten possunt recipere omnespredicías composicionesel sillaibicas adiecciones, saltem secundumairtem, itt

nominalito quisnamtel quinam quenamquodnamtel quidnarn,el nominatitoquisdamtel quidam quedamquoddamtel quiddam,el ita de omnibusaliis. Exquibus palel quod compositaislius nominis quis tel qui suní sedecim.quamuis.

25 secundumCaitholiconem, sepíem istorum dicuntur proprie composila,quasi peraddicionemsillabetel sillaibarumitt principiodiccionis,itt sunísiquis,nequis,aliquis.numquis,ecquis,unusquisqueelquisquis;elahanouemdicuntursillaibica, quasiperaddicionem sillabe tel sillabarum itt fine diccionis, tI sutil quisnam, quispiarn.quisputas,quisquarn.quisque,quidam, quiuis, quilibel el quicumque.el tahia

30 composita tel sihhabicaía, secundumartem, possuntdechitiari per omnes sitasterminacionesel per omnessuoscasus1am singularesquamplurales,sicul declinaluristud nomenquis tel qui. Sed pro declinacionibuseomm site composicionibus,secundumusum,sutil notandaista que sequntur.

8-9 cf. Vulg. Ps. 22,5

7—9 Docír. ¡462—3 15-19 cf. CalIzo!. 111,28” 2Osq. cf. Hug. Der. «quis>~, ¡45’» [76] 25-29 cf. CatIzol.

111,28”‘ (cf. n. 15-19)

11 uirgua: sic Al

Page 274: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammat/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 49

Nota, secundumCaíholiconemel Vgucionem. quod tulia compositatelsillabicata huius nominis quis tel qui, secundum usum, relinení qui it ablalitissingulairibus, nec quis it daititis el ablatitispluralibus,tI nominailito aliquis facil itsingulari ablalito ab aliquo aliqua aliqito el it pluraihi datito aliquibus, ablailito

s aliquibus,el ita de omnibusahiis.

Nota, secundumPriscianum, quod ista qualtor compositasiquis, nequis,f19’ aliquis el numquisit nominalitis singularibusfemininis relinení quael non que,

el simihiter itt nominatitisel accusailitispluralibusneitíris retineníquael non que:exemplum piimi, tI nominalito siquis siqua siquod tel siquid, el plurahiler:

10 nominalitosiqui siquesiqua,accusalitosiquossiquassiqita.el ita de omnibusaliis.Sedomniaahia composilatel sillaibicaita relineníqueel non quait prediclis casibus.

Nota, secundum quosdam, quod istud compositum quisquis infinititesumptum,hect,secundumartem,benepotesídechitianiperomnessuoscasussecundumsuam composicionemel similiter polesí geminanper omnes suos casus, lamen,

15 secundumusum,non habelnisi nominailiuum,accusaiíiuumel ablaiíiuumsingulareselnon geminaturnisi quisquisel quidquid el quoque,tI nominatito quisquis.elquidquid neutriusgenenis,accusatitoquidquid neutriusgeneiis,ablatito quoque.Similiter istud compositum unusquisque.secundum usum. carel nominaititomasculino pltrali, sictí tale tomen unus, tI plurahiler nominatito unequeqite

20 unaquequeetc. Omniapredictapossunípailereexemphificandode quohibeíeorum.

SEQVITVR DE COMPARACIONE

Compairacio itt gramalicasumptadescribitur sich: comparaicio esí quidammodus significandi accidentalisdiccioniscognotatitealictius forme setproprietatisaccidentalis<quod>incesilel remissitsineaugmenlotel cumaugmenloparticipabihis

25 pluribussecundummagisel minus,tI albus albior elalbissimuselhuiusmodi. Ex íaihidiscripcionepalelquodposilitus,comparatiuuselsuperlalitusconueniuníin hoc: quiaquilibeleorumsignificail tel importalquandamformam setproprieíaíemaiccidentaleminíensibiuemel remissibilemqueesíparticipaitapluribus secundummagisel minus,seddifferuní it hoc: quia posilitus importal eam sine augmenlo el compairaititustel

30 superlatituscumaugmenlo.Secundo,palel quod\tahis/ comparacionon dicitur nei adrem cohíaicio, sed dicitur ille modus significandi accidentaUsaíribuíus diccioni aidsignificandumíalem formam setproprietaíemaiccidentalem,tI dictum \est/. el racio

1—5 cf. CatIzol. 111,29” [77]; Hug. Der. «quis», l45”~ [78] 6-9 cf. Pr/sc. V,59 (nurnquis orn.) [79]

12—20 cf. CatIzol. 111,29” [80] 22—25 cf. G* 55” [81] 30-32 cf. ibid.

24 quod addidi 27 proprietatem correxi, proprietatis Al 30 tausin marg.Kl 32 estin marg. Kl

Page 275: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerb/andilvl(ms.8950 B.N. de Madrid) 50

esíquiacomparacio.quedicitur rei adrem cohíacio,dicitur comparaciomethafisicahisel non proprie gramalicailis,itt palel it sequentibus.

Compairacio{comparaicio}, secundumPetrumHehie el Baconemesíduplex:qtedamenim esícomparaiciorei, quedamesícomparaciotocís.

s Comparaciorei, secundumquosdam,polesíeciamconsiderariduphiciter:primomodo, pro aictu animeunani nem alíeri comparantis:alio modo, pro collacione telasimiuacionequadamduarumrerum comparatarumfacta it ailiquo tercio, unde, cumdicitur: PetrusesíalbiorMarino, ibi poleslassignariduplexcomparacio:primaenimdicitur aclusanimecomparantisPeírumMartino it albedine;secundadicitur quedam

10 collaicio tel assimilacioPetríel Mairtini facla it albedine.Sedlahis compairaiciodiciturmeíhaifisicahis,aid quampertinenítres discripcionessequeníes.

Comparacio rei, secundum Pelrum Hehie el Baconem discribitur sic:comparaiciorei esídemonsíracioaccidentisit ditersis subiectisdissimiliíer exisíetis.tI cum dicitur: Petrus esí albior Marino, hic esí facta demonsíracioalbedinis

15 exisíenlisit duobussubieclis,sciliceí itt Petro el it Martino, el hocdissimihiíer,quiait PeIno secundummagisclin Martino secundumminus el huiusmodi.

f]9V

Vel ahiten, comparaciorei esí\rei/ aid rem collaicio facta it ahiquotercio, sedunu secundummagiselailíeri secundumminus, itt Petrus est rnaior lohanne:hic esí

20 faicta collacio set comparaicio Petri aid lohannem itt magniludine, sed fi PeInosecundummagisel lohanni secundumminus.

Vel aliter, comparaciorei esíduarum rerum tel unius tI dtarum it ailiquotercio facta collacio. sedunu secundummagis el aihteri secundumminus: exemplumduartmrerum, itt Sortesfuil sapiencior Platone, lic enim esífaclacollacio Sorúsel

25 Platonisin sapiencia,sedesí factaSonti secundummagis elPlaiíoni secundumminus;exemphumuniusrei itt duarum. itt egosum forcior me tel tu es forcior ie tel Petrusest forcior se,el ita de similibus.

Nota quod talis comparaciorei potesífieri quadrupliciler:ahiquandoenim filcomparaicio duarum rerum tel plunum it uno accidente,tI Petrus esí forcior

30 lohanne; auiquandofil comparacioduarumrerumtel plurium it ditersisaccidentibus,tI Petrusesí forcior et sapienciorlohanne;ahiquandofil comparaciouniusrei tI

duarumitt unoaccidente.itt egosumforcior me tel tu es sapienciorteel huiusmodi;aliquandofil comparaiciouniusnei tI duarumit ditersisaccidenlibus,itt egosumfon-

3—4 cf. PH. ma/. 12’ 12—16 cf. PH. ma/. 12’ [82] 18-21 cf. \T* 23’ [83] (cf. etiamG* 55”)

3 comparacio iter. Kl 18 rel ad: rel in marg. A!

Page 276: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaiicaprouerb/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 51

cior et sapiencior me tel isla domus esí longior quam lacior el huiusmodi.Secundo.notaquod tales comparacionespossunldiuersiflcani duphiciler: aliquandoenim fil comparacio rerum it accidentetel accidentibusequaliter, id esí nonparticipandomagisde uno accidentequamde alio, tI Petrus est1am forcior quam

s sapienciorlohanne:ahiquandoinequaliter,id esíparticipandomagisde unoaccidentequam de alio. itt Guillermus esí magis albior quam nigrior Martino el huiusmodi.Tercio, nota quod talis comparacio rei polesí fieri duobus modis: ahiquando filmedianlecomparatitotel superlailito, itt patel itt exemphisnuncdictis; aliquandofil

medianteahiqito tel aliquibusloco comparaiíiuitel superlaiíiui, itt egosum magispiusío quam tu tel ego magis amo Mariam quam tu el huiusmodi, itt mfra paitebil it

suplecionibuscomparaliuiel superlaiíiui.

Comparaiciotocisdiscribitursic: comparaciotocisesíproprietastocisfaciendiex se comparaíiuumtel superlaiíiuum, ti albus albior albissimus. Vel ahiten,comparaciotocisesí.secundumdeterminaitosgraduscomparaciotis.quedamitocahis

15 inflexio, itt cumdicitur: fortis forcior fortissimuselhuiusmodi.Sedcomparaciotocispotesísumi dupliciter, sciliceí large el sínicte. Comparaciotocis síricte sumpia esíproprietas tocis faiciendi ex se comparaiíiuum tel superlaliuum it eadem parteoracionispermanentis;tel aliter, comparaiciotocissíriclesumptaesíquedamitocahisinfiexio secundumdeterminatosgradus comparaciotis itt eadem parte oracionis

20 permanentes,tI albusalbior albissirnus.Ex quopatelquodtaUscompairaiciofil solumin duabuspartibusoraicionis, scihiceíit nomine el aduerbio,el racio esíquiasolumtomenet aduerbiumpossunífacere ex se comparalittmel superlaliuumit eodemparte oraicionis permanentis. Exemplum nominis, tI fortis forcior forlissimus.Exemplumaduerbii,tI sepesepiussepissimeel huiusmodi.Comparaciotocis large

25 sumplaesíproprietasitocis faiciendiex se comparaíitumtel superlaíiuum,sednon itt

eademparte oracionis permanente;tel aliter, comparacio tocis large sumptaesíquedamitocaihis infiexio secundumdelerminaitosgraduscomparaicionis,sednon iteademparteoracionispermanenlis,itt ultra ulterior ultimus. Exquo patelquod tauscompairaiciopotesífieri it tribus partibusoraicionis. scihiceí it terbo, itt aduerbioel

30 proposicione.Exemplumuerbi, itt detero deterius deterirnus. Exemplum aduerbii, itt

pridem prior prirnus. Exemplumproposicionis,itt ultra ulterius ultimus el mfrainferius infimus el huiusmodi.

Comparacio{comparaicio} tocis esíduplex: quedamenim dicitur regulanis.quedaminregularis.Comparaciotocisregularisesíquandocomparaititusetsuperlalitus

8-li cf. 64.6-26; 69.9—70.14 16-18 cf. Alaies* 67 [84]

33 comparacio ¡ter. Al

Page 277: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiand/Al(rns.8950 B.N. de Madrid) 52

neguhariter formantur a sto posilito, itt albus albior albissimus el fortis forciorfortissimus. Comparacio tocis mrreguharis esí quandocomparalitusel superlalitus

f20~ irreguhariterformantura sto positito att equiualeníi,tI bonus melior optimus elmalus peior pessimusel huiusmodi, el isto modo quedam nomina, quedamterba el

s quedamaduerbiasetproposicionesformaní irregularitercomparalitaeí superlalita,itt inferiusdiceturitt formacionecomparatiuorumel superlaíiuorum.

Nota quod compairaciopolesídici regulairis tel irregularis triphiciler, scihicettoce lantum, significacionetantum el toce el significacioneinsimul. Comparacioregulainistoce tanlumesíquandocomparalitusel superlatitusregulariterformantuna

to stoposilito solumsecundumuocem,sednon retinenísignificaicionemsui posiíiui, tInouus notior nouissirnusel potis pocior poíissimus,undenouussignifical nou,nouiormesnousednouissimus,id esí“ullimus”; elpolis, id esí “potetis”; sedpocior,potissimus,id esí “melior”, “optimus”; el ideo, talis comparaicio dicitur regulairissecundumuocemsetformacionem,seddicitun irregularis secundumsignificacionem.

15 Comparacioregularis significacionelantum esíquandocomparailitusel superlalitusrelinení significacionemsui posiíiui, sednon regulariter formantur a sto posilitosecundumuocemset formacionem,tI bonusmelior optirnus el nequamnequiornequissimus,el ideolalis comparaiciodicilur regularissecundumsignificaicionem,seddicitur irregularis secundumuocemset formaicionem. Comparaicioregularistoce el

20 significaicione insimul esíquandocomparaititusel superlalitusregulariterformanturastoposilito secundumuocemelsecundumsignificaicioneminsimul,tI albusalbioralbissimusel huiusmodi.Sedcomparaicioinregularis toce el significacioneinsimul.si lalis inuetilur, esíquandocomparalitusel superlaititusinregulariterformanlurastoposilito att equiualeníisecundumuocem el secundumsigniflcacionem insimul, itt

25 pocior elpotissimusprotídescenduníab islo terbo pocior potiris, tI dicil Priscianuslibro tercio, unde pocior protí uerbum, id esí “fungon” ueh “ulor”, sed pociorpoíissimus,id esí “mehion” el “oplimus”, tI dicttm esísuperius.

Nota, secundumPriscianum libro lercio, quod comparacio potesífieri itquinque partibus oracionis, scihiceí it nomine, iterbo, participio, aduerbio el

30 proposicione,sedquandoparticipium comparalur.sumiturnominaliter:exemplumitnomine, ti fortis forcior forlissimus; exemphum it terbo, ti detero deteriordeterrimus; exemplum in participio nominaliter sumplo, tI amans arnancioramaníissimuseldoctusdocciordoctissimus;exemplumit aduerbio.itt pridem prior

4—6 cf. 59.21—60.9 8-11 cf. Graec.* XXV,67—8 [85] 25-26 cf. Pr/sc. 111,3 26-27 cf 52.12—13

28-30 cf Pr/sc. 111.3

Page 278: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammai/caprouerb/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 53

primus el sepe sepius sepissimus; exemplum it proposicione,ti mfra inferiorinfimus el huiusmodi.Vnde dicil Priscianuslibro tercio: fluní autemcomparailitaanotninibus.tI clarus clarior el felix felicior; a terbis, ti detero deteris deterior, elpocior potiris, hic el hoc pocior el hocpocius, pocior potiris potissimus(possumus

5 lamenhec eciam a nomine potis acciperequamuissignificacio ahia tidealuresse):aparticipiis, itt indulgens indulgencior, amans amancior. sed quando comparanturparticipiatranseníit nominum significacionem;ab aduerbiissite proposicionibus.ittextra exterior,ultra ulterior, el esí sciendumquod localia sutil hec aduerbiasiteproposiciones,ex quibuscomparatitanascunturnominaelc.

ío Nola it quibus nominibus fil comparacio.dico quod solum itt nominibusadieclitisquorumstasignificaciosetproprielasesíintensibihiselremissibilis,itt sutil

f 20” albus,niger, bonusel maluselsimihia,undealbussignifical albedinem,quepolesíiníendi el remilti, el ita de omnibus aihiis. Vnde dicil Docíninale: esí adiectiutnngraduum collacio talis, dum sta proprietasitalel augeri minuite; simihiter, dicil

15 Priscianus libro tercio: diritantur igilur comparailitaa nominibus adiectitis quesumunturexaccidentibussubstancienominum;accidenciaautemsuníqueex qualilaileanimi tel corporis tel exírinsecusforte adueniencitmtrahuntur, que incremeníateldiminuciones<possunl>accipere,per que comparacionascitur.

Primo. dixi “solum a nominibus adiectitis”, ad denotandtmquod nomina20 substantitanon comparant¿ur, hicel mulía substantitasuní significatita accidentis

iníensibilisel remissibilis, tI sutil albedo,nigredo, fortitudo, sapienciael simihia.Secundo,dixi “quoruni signíficacio setpropnietasesí iníensibilis et remissibihis”.aiddetoíandtmquod nomina adiectita, quorum significaicio set proprielasnon potesíinlendi set remilti. tahia non comparantur,itt sutil racionalis.risibilis el huiusmodi.

25 el signa unitersahiatel partictíaria, tI omne, nullus, quidam, aliquis el similia:ahiquandolamen nomen propnium comparaturpositum pro adiectito set racioneahictiuspropricíasiníensibilisel remissibihisin eo importanteel iníellecte,tI Salamosalamoniorel Ector ectorior el huiusmodi,wide tale tomenproprium Salamo itt

propria ti aicceptumnon comparaitur,sedsumplunipro adiectito el protí importal30 talemproprietatem,scilicelsapiencia,queesíinlensibihisel remissibilis,elector.protí

importail fortitudinem, ti egosumSalamonesalamonior,id esí “saipiencior”.el tu esEctoreectorior, íd esí “forcior” el huiusmodi,unde dicil Ennicus: Codrusessemsifuissemcodrior illo etc.

32—33 Henr. Setí. 1,163

2—9 Pr/sc. 111,3—4 13-14 Docír. 460—1 14-18 Pr/sc. 111,2

18 possunt addidi e Pr/sc. 111,2

Page 279: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 54

Nota: quol sunígraduscomparaicionis?Dico quod sunítres,seilicelposititus,comparaititusel supenlatitus,ti amans amancior amaníissimuselhuiusmodi,undedicil Docírinale:huncgradibustemisqui comparalire notabis.El racioesíquiagraduscomparacionissignificalIriphiciter: aliquandoenim significal sineaugmenlo,el talis

5 esíposititus, itt albus; ahiquando significail cum augmenlo indeterminaito, el taUs esí

comparaititus, itt albior; aUquando significal cum augmenlo determinato, el talis esí

superlatitus,itt albissimus el huiusmodi. El de istis pen ordinem esí agendum,el

primo de positito.

SEQVITVR DE POSITIVO

10 Posilitus propnie sumplusdiscribitur sic: posilitus esí tomen adiectiuumsignificaíiuum alicutus proprietatis set accidentis intensibilis el remissibihis sineaugmento,ex quo potesíforman compairalitustel superlatitusatt sibi equitaletis,timagnus,albuseíhuiusmodi.El itadebeliníelhigi talisdiscnipcioquorundam:posititusesíuox significansaccidetisinessedeíerminanssineaugmenlofacietisexsealias toces

15 idem significantescum augmento,itt albus,nigerelhuiusmodi.Primo it predicta discnipcione positiui ponilur: “tomen adiecíiuum

significaíiuumalicitiusproprietalissetaccidentisiníensibilisel remissibilis”,el it hocconuenil posilitus cum comparalito el superlatito. Sed ponitur “tomen”. aiddenotandumquoduerbum,participiumeladuerbiumsetproposicioproprienondicitur

20 posilitus, sed suphensuicem set hocum posiíiui, unde dicií Docíninaile: uenbumquandoquetel que suní prepositite toces aiudiui suplere tices positiui, formeconsimilis aduerbiasepeuocaui, participansiungis quod tunepro nomine sumis.El

f21” ponitur“adiectiuum”,ad denoíandumquodtomen subslaníiuumnoncomparatur.hicelmulía sutil nomina substantitasignificatitaaccidenlisiníensibihisel remissibilis, itt

25 albedo, nigredo, fortiludo, sapienciael similia, itt dicttm esísuperius. Sed ponilursignificaíiuum ahictius proprietalis set accidenlisiníensibihis el nemissibihis”, aid

denotandumquod nomina adiectita que non sutil significatita propnietatis telaccidentisinlensibilis el remissibihisnon possunícomparan,tI diclum esísuperius,ittsuní racionalis, hurnanusel signa tniuersahiaitel particulania, tI omnis, nullus.

30 quidam, aliquis elsimilia, undedicil Docíninale:esíadiectitisgraduumcollaciolahis.dum talel augeri sta proprielas minuyue. Secundoponitur: “sine augmento”, addifferenciam comparaiíiui el superhaiíiui, que sutil significatita cum augmento,ulinferius dicelur. Tercio,ponitur: “ex quopolesíformari comparatitustel superlatitus”.

1 cf: ivfaíes*68 (p. ad¡it.) 1—2 cf. F~ 11”; G* 57’; N* 23’ (paucis mut.) 2—3 Doctr. 458 4-7 cf. Alaies*

68 (p. ad ¡Itt.) 10-12 cf. N* 23” (seuaccidentis et sine augmento orn.) 13-15 cf. G* 57” (paucis mut.)

20-22Docir. 469—70 23-25cf. 53.19—21 26-30 cf. 53.22—24 30—31 Docír. 469—70 31—33 cf. 56.28:

66.7—8

Page 280: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición dela grammaizcaprouerbiand/Al(ms. 8950 B.N. de Madrid) 55

aid denotandumquod comparatitusel superlaiuitusformantur apositito, sednon econuerso.Quarto,ponilur: “att equitahetis”.proptertomenproprium quod aliquandocomparaturracioneahictiusproprietatisitt eo importaile tel significale. itt dictum esísupenius;el islo modo, tale tomen propnium equitalel positito set ponulur loco

s posiíiui. Simihiter, secundumquosdam,propíeruerbum,parlicipiumeladuerbiumsetproposicione,quianullum islorumdicitur proprieposiíiuum,sedequiualensposilito.Ex quibus palel quod nulla diccio proprie dicitur posilitus nisi tomen adiecíiuumsecundetel tercie dechinacionissignificaíiuum ahictius proprietatis iníensibilis elremissibilis tel sibi equitaletis.Secundo,patel quod aliquandonomen proprium

lo importanstel significansahiquamproprieíaíemsic ittensibilemelremissibilemracioneillius equitalelposilito setponilur loco posiliui etc.

Nota: posititus, unde formatur?, dico quod posilitus potesí considerairí

dupliciler: uno modo, in quantumtaUs graduscomparacionis,el islo modo nonformatur, quiaesíprincipium comparacioniselomnepnincipium dicitur pnincipium,

15 tI ipsumnon descendailab alio, sedquod alitd tel alia descendailab eo. el ideoposititusit quantumgraduscomparacionis,non formanturab aliquo, sedomnesahiigraduscomparaicionis,seilicelcomparatituselsuperlalitus,formanturab eo, undedicilDocttinale: de primis ambosdebesformare supremos;alio modo, it qtanlum taUsdiccio. el islo modo ahiquandoformatunab alio, itt amansde amoel doctusa doceo

20 el ita de simihibus.

Nota: quamconsíruccionemhabelposititus?,dicoquodpositituspolesíhaibereditersasconstrucciones:aliquandoenim consíruilurcumgenulito,tI plenusgracieelamansuini el doctusgramatice;aliquandoconsíruitur cum datito, tI equiualensmichi tel símilis libi uel amabilis Marie el hitiusmodí; ahiquandoconstruiturcum

25 accusalíto,itt albusfaciem el nígerdentesel huiusmodi;ahiquandoconstruiturcumablatito, itt dignus laude el fortis manibusel uelox pedibuselhuiusmodi.Quidamlamendicuní quodposititus non regil accusaíiuumnisi per figuram, ti sum albusfaciem per sinodochem~ahí tero dicuní quod parlicipium it quantumpairticipiumpolesí comparan,el lutc tahisposilituspotesíregereaiccusaíiuumsinefigura, tI sum

30 amansuinurn elhuitsmodi.

2—4 cf. 53.26sq. Ssq. cf. Docír. 462; 469—72 [86] 12—17 cf. E’~’ 12’ [87] 17—18 Docir. 459 21—26

cf. F* 14’ (ex. dignus laude ut.) 26-28cf. G* 58’ (pedem pro faciem) 28-30 simile ex., asmans

Iohanem, exstatap. F* 14’

Page 281: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaíicaprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 56

SEQVITVR DE COMPARATIVO

Comparaititus,secundumPriscianumlibro tercio, discribitursic: comparatitusesí quod cum iníehlectu posiíiui tel cum aUco participe sensusposiíiui magisaduerbiumsignifical, ti forcior, “magis fortis”; el sapiencior,“magis sapiens”;el

5 ulterior, “magis ultra quod ille qui esíulíra” el huiusmodi.Ex tali discripcionepailel quodcomparaititusesíduplex: quidamcomparatitus

enim esíqui cum iníellectu sui posiliui significail tel includil tale aduenbiummagis,el talis descendilanomine,itt forcior, id esí “magis fortis”; quidamcomparatitusesíqui cum alico participe sensusposiliui significal tale aduerbium magis. el taUs

f 21V 10 descendila terbo tel aduerbiotel proposicione,unde dicil Pniscianoeodem librotercio: hec auíemcomparaciones,que ad personastel res participessensusposiliuifluní. nascuntura diccionibus carentibuscasu, id esí a terbis, ti delero delerisdeterior,el ab aduerbiissiteproposicionibus,itt extra exterior, ultra ulterior, citraciterior, suprasuperior,mfra inferior. Ex quibus pailel quod, secundummentem

15 Pnisciani,uerbum, aduerbiumtel proposicionondicitur proprie posititussedsupletisuicem set locum posiíiui, tI dictum esí supra,el consimihiter, significaicio uerbi teladterbii set proposicionisnon dicitur proprie sensussite significaicio posiíiui, sedparticipanssensumsetsignificacionemposiíiui etc.

Vel ahiten, comparailitusesí tomenincludenstale aduerbitmmagis el suum20 posiíiuumtel equitaletis,ti albior, id esí “magis albus”.el ulterior, id esí “magis

ultra” el huiusmodi.Ex quadiscnipcionepaitel similiter quod comparatitusesíduplex: aliquando

enim comparatitusincludil tale aduerbiumcomparandimagis el suumpositiuum,ellalis comparailitusdescendilanomine;ahiquandocomparaíiuusincludil taleaduerbium

25 comparandi magis el ahiquod loco positiui set equitaletis posilito, el tailiscomparailitusdescendilaiterbo. aduerbiotel proposicione,itt dictum esísupenus.

Vel ahilen, secundumquosdam,comparailitusesí uox set diccio significansaccidetis inessedeíerminanscum augmenlo indelerminato facta ex ahia toce setdiccionesignificantesineaugmenlo,itt maior, forcior el huiusmodi.

30 Primo, itt discripcioneponitur “uox set diccio significans accidetis inessedeíerminans”,el it hoc conuenil comparaitituscum positito el cum superlatito.Secundo,ponitur “cum augmenloindeterminato”,ad differenciamsuperlaíiui, quodsignificalcumaugmenlodeterminato,tI inferius dicetur.Tercio,ponitun: “facía exahia

2—5 Pr/sc. 111,1 10-14 Pr/sc. 1II,¡ 14-16 cf. 55.5-9 22—26 ibid. 27—29 cf. G*59”(p. ad litt.) 32—33

cf. 66.2

Page 282: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaí/caprouerbiand/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 57

uoceset diccione significante site augmento”, ad denotandumquod compairatitusformatur set descendila sito positito tel equiualeníi.sednon e conuenso,itt patelintuenti.

Ex prediclis. palel primo quod omnis comparailitusincludil tale aduerbiums comparandimagis. Secundo,palelquod nulluscomparalitusincludal taleaduerbium

minus. licel, secundumPniscianum, ahiquis posilitus cum taU aduerbium minusequitalelcomparati<u>oconíraniesignificaicionis.tI cum dicilur: Petrusesí minusalbusGuillermo, id esí “nigrior Guillermo”, undedicil Priscianuslibro tercio: mínusauíem aduerbium quandoque cum posilito iuncltm conírairie significaicionis

ío comparaiíiuumdemosírail,ti minus stultuspro prudencior,el minusprudetisprosíulcior. Tercio palel eciam quod aliquandocomparaititusremanel it eodemparteoraicioniscumstopositito,el taihis descendilanomine;ahiquandononremanel,el lahisdescendilaterbo tel aduerbiotel proposicione,ti dictum esí supenus.

Cincanominacomparalita.sunínotandaqualuonper ordinem:primo, de toce15 set lerminacionecomparaíiuorum;secundo,de eorum formacione;lercio, de eorum

construccione;qitarto el ultimo, de eorum suplecione.

Cincapnimum, notaquod forme setterminacionescomparatiuorumsunídue,scihiceí or el us, ti hic el hec albior el hoc albius el, secundumPriscianumlibrotercio, omníacomparatitalerminatait or sutil comuni generisel mulata or itt us

20 formaníneutra, el ideo, lahia dechinanturper islasduasterminacionesit reclis. itt hicelhecforcior el hocforcius, exceptoislo nominesenior,quod,secundumusum,esísolum masculinigeneris,ti hic senior, sedantiquitusfuil comunis generishabetisneuírumlerminatumin us, sictíalia comparailita,itt hic elhecsenioreí hocsenius,undedicil Arisloteleslibro Predicamentorum:primumautem alterum alterodicitur

25 quadrupliciter: primo quidem proprie, secundumtempus quod, scilicetanliqitiusel senius,dicitur.

Sedquidam dicuní ahud: quod comparalitaterminatait or suní tniphicia:122” quedamsutil tanlummasculina,el laliadescenduníanominibusterbalibus terminalis

it or, itt amator. hie arnatorior amatorioris;quedamsunííantumfeminina,el lahia30 descenduníanominibusterbalibusterminatis it trix, itt amatrix, hec arnatricior,

arnatricioris; quedamsuní comuniael mulata or itt us faiciuní neutra, el tahiadescenduníab aiuiis nominibusadiectiuissecundetel terciedechinacionis,tI hic el hecalbior el hoc albius, el hic el hec forcior el hoc forcius, excepto senior,quod esísolummasculinigenerissecundumusum,ti diclumesísupra.Sedcomparatitalermi—

24-26 ..4RIST. Praed ¡2

6-7 cf. Pr/sc. 111,17 8-11 Pr/sc. 111,17 11—12 cf. 56.6—8(at expían.differt) 12—13 cf. 56.8-14 18-23

cf. Pr/sc. 111,11 [88] 33-34 cf. 57.21—22

7 comparatíuo: —u— addidi (abbreu.n. deestin A~

Page 283: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaíicaprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 58

nata it us sutil duplicia: quedamsutil lanlitm neutra, tI hoc plus, hoc albius, hocforcius; quedamsutil adiectitadeclinataper Ires terminaciones,el talia dicuntuncomparalitadiminutita, itt rnaiusculus maiuscula maiusculum el forciusculusforciusculaforciusculum elhuiusmodi.undedicil Pniscianuslibro tercio: elsciendum

s quod apud Latinos,diminucionemquoqite accipiuníquedamcomparatiuorum,quodaptdGrecosnoninuenitur,tI grandiusculus,maiusculus, minusculuselhuiusmodi.

Cinca secundum,de formacione comparatiuorum,ponunlurquinqite regulesequenles.

Primaregulatausesí: omnisposititusaquoesí formanduscomparailitustel10 supenlailitusesísecundetel tercie declitiacionis:exemplumsecundedechinaicionis.itt

sutil albus, niger, bonus, malus el huiusmodi; exemplumtercie dechinacionis,tIfortis, sapiens el huiusmodi. Vnde dicií Docírinale: decImal lema posilitos site

secundam;simililer. dicil Priscianuslibro tercio: sutil igitur que compairairípossuntnominatel secundetel tercie declinacioniselc.

15 Secundaregula: si posititusfueril secundedeclitacionis,tunecomparatitusformaturagenilito singtlari terminailo in i, correptai eladditaor, tI albus, genititoalbi, fil albior, el doctus, genitito docti, fil doccior el huiusmodi. unde dicilDocírinale:si íibi dechinelposiíiuumnormasecunde,taliter indegraduindebesformaresecundumetc. Primo,excipiunlurnominaadiectitasecundedeclinacionislerminaitait

20 ushabenciauocalemante uocalemnetinentemsuumproprium sonum, a quibus nonhabemuscomparalita,tI sutil pius, arditus,egregius,igneusel similia, de quibusinferits dicetur. Secundo,excipiutitun ista decemposilita, scilicet: bonus, malus.magnus,paritus, multus, amicus,dexter, sinister,magnificus el munificus, que nonrecte sed irregulariter formaní sta comparailita: unde bonus faicil melior; el malus,

25 peior; elmagnus, maior; elparuus, mmor; el multus, plus; elamicus,amicenciortel amicacior; sed dexter facil dexterior, el sinister,sinisterior, quia non formanturab istis genilitis dextri el sinistri, sedab islis genilitis antiquis dexteri el sinisteri;sed magnificus facií magniticencior, el munificus, munificencior, secundum usum,el pociustidentur denuari ab istis posilitis anliquis magnificiens el munificiens, qui

30 non sutil it usum,tI dicil Priscianuslibro tercio etc.Tercia regula: si posilitus fiteril tercie dechinacionis,tunc comparailitus

formaitur adatito singulari modo consimili, id esícorrepla i el addita or, tI forlis, da—

4—6 Pr/sc. 111,16 12—13 Docir. 462 13—14 Pr/sc. 111.6 15-17 cf. Pr/sc. 111.6 [89] 17—19 Docir.

463—4 19—22 cf. Pr/sc. 111.6—7 (qul iisd. fere ex. ut. [90]: cf. 63.11—23) 22sq. cf. Pr/sc. 111,9 [91]

26-27 sinistersor: cf. Pr/sc. 111,6 [92] 28-30Pr/sc. 111,14

Page 284: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiand/KÍ(ms. 8950 B.N. de Madrid) 59

lito fon \fit/ forcior; eldis, dalito diti fil dicior elhuiusmodi. Vnde dicil Docíninale:teme consimihis formabuní more dauiui; similiter dicil Priscianus libro tercio: que

autem teniuní a nominibus tercie formantur a dalito singulari, addita or. penullimacorrepta, ti felix, felici, addita or fil felicior el huiusmodi. Primo excipitur islud

5 tomen iuuenis, qui facil iunior secundum usum. el non iuuenior. Secundo,122” excipiuntur nomina adiectitaterminalait is habenciauocailemante uocalemreti~—

nentem suumproprium, a quibus non habemuscomparatita,itt tenuis, de quibusinfenius dicelur, sedistud tomenpotis faicil pocior elpotissimusregulariler secundumuocemel irregulariler secundumsignificacionem,tI nequam, quod esí indeclinabile

10 elomnisgeneris,facil nequior el nequissimusnegulariler secundumsignificacionemel irregulariter secundumuocem. de quibus iam diclum esí superius.Vnde diciíDoctrinale: el polis el nequam aUam prebení Iibi formam ele.

Quarta regula: omnecomparaíiuum terminatum it culusesídiminuíiuum apudLatinos el tale formalur a neutro comparatitoterminatoit us, additaculus, itt hoc

15 albius fil albiusculusalbiusculaalbiusculum el hocmaius fil maiusculusmaiusculamaiusculum el huiusmodi. Vnde dicií Pnscianum libro tercio: omnia lamen heecomparailita diminutita a neutro comparaiíiui, addita culus inuenio fierí. itt grandiusgrandiusculus,mellius melliusculus,sic el cetera que sutil similia. El notaquod taliacomparailitadicuní remissionemsetdiminucionemit comparailito.tI albiusculus,id

20 esí “parum albior”, el maiusculum, id esí “parum malor”, el ita de simihibus.Quinta regula: quedamterba el quedamaduerbiaset proposiciones,que

ahiquandoponuntur loco posiliuorum set suplení tices eorum, formaní, saltemirregulariten,comparatitatel superlatita.El, secundumPriscianumlibro tercio, sutilisla: detero deteris, el pocior potiris, el extra, mIra, ultra, citra, supra, mfra, post,

25 prope, ante, pridem, penilus, pene,sepeel diu. Sed,secundumPriscianum, sepeelpene carení comparalitis, el ante care<t> superlatito. el talia comparantur sic:

Detero faicil hic el hecdeterior el hoc deterius, el deterrimus —ma —mum.Pocior facil hic el hecpocior elhoc pocius,el potissimus—ma —mum.Extra facil hic el hecexterior el hoc exterius, el extremus —ma —murn.

30 mIra facil hic el hec interior el hoc interius, el intimus —ma —mum.Vítra facil hic el heculterior el hoc ulterius, elultimus —ma —mum.Citra faicil hic el bec citerior el hoc cilerius, el citimus —ma —rnum.Supra facil hic el hec superior elhoc superius, el supremus—ma —mum.

1—2 Docir. 466 2—4 loc. e Caí/rol. III,19’~, non e Pr/sc., cit. (cf. etiamPr/sc. 111,10 [93]) 4—5 cf. Pr/sc.

111.9 7—8 cf. 63.11—23 9—11 cf. 52.17—19 12 Doctr. 468 16-18 Pr/sc. 111,16 21—22 dl A.Íaies* 70

[94]’ 23-25 cf. Pr/sc. 111,3—4 (de pridem turnen, cf. 111,13; de paene,111,24; de saepe.111,12; de diu,

XV,29) 25-26cf. Pr/sc. 111,24 [95] (de saepeautem, cf. 111,12)

1 fit forcior: ñt in marg. Kl 26 caret: —t add¡d¡

Page 285: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammai/caprouerbiandiAl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 60

mfra facil hic el hec inferior el boc inferius. el infimus —ma —mum.Post facil hic el hecposterior el hoc posterius, el posíremus—ma —mum.Prope facil hic el hecpropior el hoc propius. el proximus —ma —mum.Ante facil hic el hecanterior el hoc anterius. el carel superlatito.

s Pnidem facil hic el hecprior el hoc prius, el pnimus —ma —mum.Penitus hic el hecpenicior el hoc penicius, el penitissimus —ma —mum.Penefacil penissime,sedcarelcomparatito.Sepefacil sepiuselsepissimetel sepissimus—ma —mum.Diu facil hic el hecdiucior elhoc diucius, el diutissimus —ma —mum.

Cincaíercium. nota: quamconstruccionemhabelcomparalitus’?Dico quodcomparatituspotesíconsideranquadruphiciter.Primo, racione positiui site racionesignificacionispositiui quamsignifical tel importal. el islo modopotesíregeretalemcasum sicul suus posititus, quia, secundumPniscianum, positiuorum consíruccioseruandaesíit comparatitoelsuperlalitopropíerpropriasconstruccionesquashabení

f23’ 15 it comparando.Ex quo patel quod comparauitusracione posiliui potesíregerequatuoncasus,scihiceígenuíiuum,datiuum.accusaliuumel abhaíiuum:ahiquandoenimregil genuliuum, itt plenior gracieuel amancior uini tel doccior sciencie;ahiquandoregil daíiuum, ti similior Petro tel equiualior Martino; ahiquando regil accusatiutm,itt albior faciem; ahiquando regil aiblatiuum, ti dignior laude tel telocior pedibus

20 tel forcior manibus el huiusmodi.Secundo,racionecomparacionisqitain significaltel importal. el islo modo polesíregerelniphicem casumit personaexcessa.scihiceínominaliuum,genuíiuum el ablaíiuum: aUquando etini construiturcum nominatítomedianteisloaduerbiosetconiunccionequam,\sipostipsumsequilursignumde queit personaexcessa,ul egosum forcior quam tu; aliquandoconsíruiturcumgeniíiuo/

25 si postipsumsequitursignumde queitt personaexcessadenotanteparticionem.tI egosum forcior hominum el Maria esípulcrior feminarum; ahiquando consíruilur cumablatito si post ipsum sequilun signum de que it personaexcessanon denolantepartícionem, itt ego sum forcior te el huiusmodi. Tercio, polesí considerairi racioneexcessusque significail, el islo modo potesínegereaiblaitiuum significantemcertam

30 qtanlitatem illius excessusque significail, el isto modo polesí negere aiblailiuumsignificaníemcertamquanlitalemillius excessus,itt egosum rnaior te tribus digitistel egosumdicior te ceníumlibris. Quartoconsideraríracioneefectusquesignificail,el islo modopotesíregereaiblaiíiuum significantemcausamel eiusefeclum, itt egosurn

melior te mea probitale el huiusmodi. Sed pro maiori noticia construccionis35 comparalíuiponuntureciamsexregulesequenles.

10-28cf. F* 14’—15’ (ubi plenior legitur expian.) 13-15cf Pr/sc. XVIII,24 15-20cf. Alaíes* 74 (qui

ex. similibus ut.) 20-23 cf. Pr/sc. XVIII.32 [96] (cf. etiam Kíaies* 86 [97]) 28-32 cf. Alaies* 86

[98]

23-24 s¡—genitiuo: In marg. Kl

Page 286: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

fil: Edición de la grammaíicaprouerb/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 61

Prima regula: comparalitusgradusdescendetisa posilito regentegeniliuumpotesíregereduosditersosgenititos: unum,racione significacionisposiíiui el ahium

racioneparticionisquamsignificail tel importal, tI egosumplenior graciehominumtel ego sum doccior scienciehominum. El nota quod ille genititus qui significal

s personamexcessamtel qui polesí resolui per nominaiíiuum mediantetali aduerbioquarn, regitur ex natura comparaíiui set ex ti particionis,el alíen regitur ex naturaposiíiui, itt ego surn plenior gracie hominum, id esí “magis plenus gracie quamhomines” el huiusmodi.

Secundaregula:comparailitusgraidusdescendetisaposilito regenteablaíiuumio polesíregereduosditersosablalitos: unum racione significaicionis positiui el ahium

racionecomparacionisquod significal tel importal, tI ego sum dignior le laude. Eltota simihiler quod ille ablaititus, qui significal personamexcessamtel qui potesíresoluiper nominaiíiuummedianteíali aduerbioquam,regitur ex naturacomparaíiuiset ex ti comparacionis,sedalíen regitun ex naturaposiíiui. tI ego sum dignior te

15 laude, id esí “magis dignusquamtu laude” elhuiusmodi.Tercia regula: comparalitusgradusracione particionis quani significal tel

importail polesí regeregeniíiuum plurailem tel singularemnominis collecíiui rei aidquamfil comparacioexti comparaicionis,itt egosumforcior hominurntel egosurnsapienciorpopuli, unde dicil Docírinale: pone gnadum medium particio quando

20 notalur.El notaquodtunccomparaititasignificaltel importal particionemquandorescomparanssite excedetisse habeltamquampars site lamqtaminferius el res cui filcomparaciose haibeltamquamtolum sitelamquamsuperius,tI Petrusesísapienciorhorninumtel Maria estpulerior feminarum.Vel aliter, aid particionemrequiruntunIria: primo. quodresexcessasetcui fil comparacioitenialcumsignode que: secundo,

25 quodtalis resexcessaitenial it numerophunahi uel singulari nominiscollecliui: tercio,quod rescomparanssiteexcedenssil de numeroillorum adquoscomparatur,tI patelit prediclis exemphis. Ex quibus, patel quod prima condicione deficiente. tunccomparalitusconsíruituncum nominailitomediantetali aduerbioquam, itt ego sumforcior quam homines tel ego sum sapiencior quam populus; sed secunda

30 condicionedeficiente,tunecomparalitusconsíruiturcumablalito, ti egosurnforciorhomine; sedlercia condicionedeficiente,tunecomparalitussimiliter construiturcum

f 23” ablalito el non cum genilito, tI ego sum albior asinis tel forcior leonibus ethuiusmodi.

Quartaregula:comparailitusgradusracionecomparacionisquamsignificaltel35 importal absqueparticionepolesí regereablaíiuum tel nominaíiuummediantetaihi

aduerbio quam it personaexcessa,tI ego sum forcior le tel quam tu, seddistinguendumesíde comparacione:aliquandoenim fil comparaicioduarumrerum it

9—15 cf. G* 61” (pIura addit) 19—20 Doclr. 1174 34—61.14 cf. F* 17’~” (ubi p1en~or¡egitur expían.)

Page 287: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiAl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 62

uno accidentetel duobus accidentibus.el tunc comparailituspolesí conslrui cumablaitito tel nominatitomedianteíali aduerbioquamit personaexcessa,tI Petrusesíforcior Martino tel quam Martinus: ahiquandofil comparaciounius rei aid se ittditersis accidentibusparticipandomagis de uno accidentequam de alio, el tune

s compairalitusnon semperconsíruitur cum ablaitito tel nominaitito mediante tahiaduerbioquam itt personaexcessa,itt ego sum albior quam nigrior; aliquandofilcompairaciouniusrei aid se it uno accidentetel duobusaccidenuibusparticipandoilludaccidetistel illa accidenciasecundummagis \uel minus/ respectudiuersorumrerumnespectuquarumfil comparacio,el tuncsimihilercomparatitusnon semperconstruilur

10 cum ablatito tel nominauitusmediantetali aduerbioquamit personaexcessa,sedaliquandoconstruiturcumgenilito illaruni rerum respecluquarumfil comparacio,utego sum plenior graciequam peccatisuel ego sum amanciorpanis quam u¡ni:aliquandoconsíruituncumaccusatito,ul Maria estdigniorlaudequamuiluperioelhuiusmodi.

15 Quinta regula: si fiat comparacio geminata duarum rerum it ditersisaccidentibusequahilen,id esínon participandomagis de uno accidentequamde alio,tunc comparauita,si habemus<ipsa=,debeníordinari medianteconstruccioneitelmedianlibusislis aduerbiistamelquam,tI Sorlesfuit forcior elsapienciorPlatonetel Sorles fuil tam forcior quam sapienciorPlatone. Sed si fiat compairaicio

20 geminataduarumrerum in ditersisaccidentibusinequahiler,id esíparticipandomagisde uno accidentequam de alio. tunc pnimus comparalitus,si haibemusipsum.debelordinaricummagiselsecunduscomparauituscumquam.tI Sortesfuil magis forciorquam sapienciorPlaloneel huiusmodi.

Sextaregula: comparaititusgradus, ahiquandoconstruiturcum nominalito.25 ahiquandocum obhiquo casumedianteaduerbioquam. Vnde si fiat comparacioaid

nominaliuum casum, tune comparatitusgradusconstruitur citm nominalito casumediante aduerbioquam, ti ego seruiohornini forciori quam lohannes.id esíquamlohannesseruial”,el ego diligo hominemforciorem quam lohannes,id esí

“quam hohannesdiligil” elhuiusmodi,el talisnominatitus,secundumPeírumHelie el30 Baconem,regiluraterbosubiníellectoconsimihissignificacioniscumuerboprecedenli,

itt ego sum forcior \quam Petrus,id est/, “quam Petrussil fortis”, tel ego habeoequurn meliorem quam tu, id esí “quam tu habeas”el huiusmodi; sed si fiatcomparacio ad obhiqum casum conslruclum cum comparatito Iransilite. tunecomparalitusconstruiturcumobhiquo casusimihiler precedenti,el hocmedianietaU

35 aduerbioquam.

15-23 cf. Afaies* 74 [99] 29sq. cf. Petr. Hisp. 68—9 (ex. differQ

8 uel suinus in marg. Al 17 ipsa addidi 31 quam...est in margAl

Page 288: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde [a grammaíicaprouerb/and/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 63

Ex qito palelquod aliquandoconstruiturcumgenutito,itt ego miseror Pelriforcioris quamlohannis.íd esí“quamlohannismiserarfortis”; aliquandoconstruilurcum datito, itt sertio Petro forcioni quam Iohanni, íd esí “quam Iohanni seruiamfortí”; auiqitando consíruiturcum accusalito,tI diligo Petrurn forciorern quarn

s Iohannem. id esí “quam lohannem dihigam fortem”; ahiquandoconstruitun cumablatito,itt gaudeohomine forciore quam lohanne, id esí“qtam lohannegaudearnforti” ci huiusmodi.

.124’Cinca quartum, nota quod comparaíiuusgradus deficlí nobis quatuor tel

ío quinqite modis.Primo, quandoposititus terminaitur itt is tel itt us habetisaliquam uocalem

inmedialeante is tel ante us, tI sutil talia positita: tenuis, pius arditus,ydoneus,eximius. egregius. propius, rubeus, igneus el huiusmodi, el nacio esí propterrepugnanciamduarumregularumit gramaticaqtarumprima regulalalis esí: omnis

15 comparaititusdebelsuperaresuumpositiuum,saltemit aliquasillaba,ti albusalbiorel forlis forcior el huiusmodi, tnde dicil Docírinaile: toce gradusmedii superaníprimosnisi quini etc; ex qita regulapalel quod pius, quod esíbisillabumdebelfacerepiior íisilhaibum. SecundaregulaesíquodlaushIlera i positamIer duastocalestiressitasseruaniesit mediodiccionisnon compositeeficitur consonael cumultima debel

20 sillabicari sicití peior. maiorel huiusmodi,unde dicil Doctninale: dum teneníiolamtocalestndiqueclausamconsonaiotaduplex; ex quaregulapalel quodpius, quod esíbisillabum.debelfacerepiior, similiterbisilhabum.el ideopropterrepugnanciaislarumregularumdeficil nobis compairalitusit talisposilitis.

Secundo, deficil comparatitus quando non habemus positiutm it lalí25 significacione,tI cum dicitur: Pere es mesamant se de Guillem que de Marti,

componitun:Petrusest qui magis arnaluraGuillermo quamaMartino.Tercio,deficil comparatitusquandonon habemtsposilituin a qito formetur,

el nacio esíquiadeficientecausadeficil efectum, itt cumdicitur: yo so mesevergoyitdetu que deJohan, componitur:egosum quemmagispuduil tui quamlohannis.

30 Quarto,deficil comparatitusin nominibusadiectitisquorum significaciosetproprietasnon esí intensibilis neque nemissibihis,tI ego sum magis racionalistelmagis risibilis quam tu, el similiter, it nominibussubstanlitis,itt ego sum magishorno quarn tu el huiusmodi. Sed. secundumquosdam,comparailitusdeficil ahiisquatuormodis: primo, it terbis,tI egomagisamoPetrumquarnMarlinurn: secun-

11—13 cf. Alaies* 71 [100]; cf. G* 64’ 13—14 cf. Kíames*72 (p. ad ¡itt.); cf. G* 64’ 16-17 Docir. 492

18-20 cf. G* 64’ (p. ad ¡itt.) 20-21Docír. 1599—1600 24-29 cf G* 64’ (at ex. differt) 30-32 cf. ~V*

25” [101]

Page 289: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición dela grammai/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 64

do, itt participiis sumplis partici\paliíer/, itt ego surn magis arnans Petrum quamMartinurn; tercio, quandocomparatanon possutlparticipare proprietalem importalampenipsumcomparaíiuum,siculdicitur de superlaitito,itt egosum magíssapiensasino:quarto, quandofil comparaciounius rei ad ditersaaccidencia,itt ego sum albior

s quamnigerel huiusmodi.

Circa suplecionemcomparaitiui ponitur taUs regula: quando deficií nobiscomparalitusdebelsupleri\pen/ magisel suumposiíiuumtel equiualens:exemplumpermagiselpositiuum,itt cumdicitur: Pereesmespiadosdeishomens.componitur:Petrusesí magispius borninum;exemplumper eqititailetisposilito setpenaliquod

to loco positiui, itt cum dicitur: Pere es mes envergovitde Guillem que de Marti,componilur: Petrusesí quem magis puduit Guillermi quam Marlini, el esínacioquiacomparatitusit se importal taleaduerbiummagisel posiliuumtel equiuailens.el ideo, quandodeficil debeísuppleniper illa queimportal etc.

Notaquodcomparailitusgraduspolesíaiccipiduphiciter:aliquandocomparaitite,15 el tune regil ahiquemcasum it personaexcessai,ti ego sum forcior le; ahiquando

f 24” absolute,el tunenon regil aUquemcasumit personaexcessa{ahiquandoabsohule,elíuncnon negil ahiquemcasumit personaexcessa}.El ideo,quandoaccipiturcompara-lite, significail excessumel includil it se tale aduerbiummagis el positiuum telequiualens.tI egosumforcior le, id esí“magisfortis”. Sedquandoaccipilurabsolute,

20 ahiquandoponiturpro posilito, tI it Cathone:plus uigila ne sompnosemperdeditusesto, id esí “muhíum tigila”; simihiterdicil Thobias:pia uirgo peroratet senior, idesí “senex”; similiten, dicil Boeciuslibro primo de Consolaicione: hiis ille corus ejecilhumi mescior uultum, id esí“meslus”; simihiter dicitur it Apocahipsi: tiginhí quatuorseniores,id esí “senes”elhuitsmodi.Ahiquando,significalposiliuum cumremissione,

25 tI Virgilius it primo Eneydorum:triscior et lacrimis occulossufusanitentes,id esí“parum Iristis”, el sic teneluncomparacioitiproprie setabsolute.

SEQVITVR DE SVPERLLATIVO

Supperlaliuus,secundumPriscianumlibro tercio.describitursic: supperlatiuumesí quod ad plures res sui generiscomparaitur el omnibussuperponiturtel pro se

30 prolalum iníehlectumhaibelposiíiui cum taldeaduerbio.

20-21 Disí. Caí. I,2a 21 TIzo!,. III,943C 22-23 BOETH. Cons.PIziI. 1,1,12 23-24 Vulg. Apoc.4.4 25

VERG. A. 1,228

6sq. cf. G* 64’ (praeterex.) 22—23 ex. ap.Klaies* 72—3 23-24 ex. ap. Caí/rol. 111,19” 25 ex. ap. Pr/sc.

111,4 (unde et ap. CatIzol. 111,19”) 28-30Pr/sc. 111,18

1 participaliter: —paliter in marg.Kl 7 per in marg. Al 16-17 aliquando...excessaiter. Kl

Page 290: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Ediciónde la grammai/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 65

Ex ladi discripcione patel, itt dicil Baco, quod superlatituspolesí aiccipiIripliciter. Primo,partilite, itt quandofil comparacioadpluresreseiusdemgeneristelspeciei el non diuersarumspeciairum, ti Achilles fuit fortissimusGrecorum; telahiten,quandorescompairansesídenumeroilhorum ad quoscompa<rai>tur,el ideotalis

5 proposicio:Achillesfuil fortissimusGrecorumsignificail paintitite quodAchillesfuilGrecustel de numero Grecorumel fortis superomnesGrecos,el tunesuperlatitusteneturconforman it generecum genitito sequenlirei comparate.Secundo,superla-lite, tI quandofil comparacioad resdiuersarumspeciarum,ti horno est fortissimusasinorum,quia, secundumCalhohiconem.non esí res inconuenietisunamspeciem

10 superareahiamspeciemit aUquaqualitale,el ideoladisproposiciosignificalsuperlalitequodhomo esí fortis superansomnesasinosit ladi quahitate,sednon significal quodhomosil asinussetde numeroasinorum,el istud intelligitur per hoc quod dicilur itdiscnipcione“el omnibussuperponitur”, el tune superlalituslenetur conformairi itgenerecum substantitoprecedeníirei comparanlis,unde dicil Otidius: quid agis,

15 pulcerrime rerum. Tercio, absolute, itt quandonon regil geniíiuumnei aid quamfilcomparacio, ti Maria estomni laude dignissima, id esí “italde digna” el huiusmodi,el istud iníelligilur per hoc quod dicilur it descnipcione “tel per se prolailuminíellectumhabelposiíiuicumualdeaduerbio”.Velaliter, potesídici quodsuperlalituspolesíaccipi duphiciter: uno modo,comparaile,el tuncregil geniliuum rei adquamfil

20 comparaciosite teneatunpartilite site superlalite;alio modo, absolute,el tune nonnegitur geniíiuumrei ad quamfil comparaicio,ti palel it prediclis exemphis.

Vel ahiten, superlailitusesí tomenincludens tale aduenbiumualdeel suumposiliuum tel equitaletis.Ex quadiscripcionepalel quod superlatitusesí duplex:aliquandoenim superlaititusincludil tale aduerbiumualdeel suumposiliutm, el ladis

25 descendila nomine, itt forlis fortissimus; aliquando superlatitus includil talef 25’ aduerbiumtaldeel ahiquodloco posiíiui setequitahetisposilito, el talis descendil

aterbo set proposicione.Sed notaquod quandosuperlaititusaccipitur comparaititeincludil taliaduoaduerbiaualdemagisel suumposiliuumtel equitaletis,el tuneladissuperlailitusesíexponibihisper illa duo aduerbiael posiliuumtel equitaletis,tI leo esí

30 fortissimusanimalibus,id esí “talde magisfortis animalium”; sedquandoaccipitunabsoluteincludil solumistudaduerbiumualdeel posiliuumtel equitahetis,el tuneladissuperlaititusesíexponibilissolumperistud aduerbiumualdeelposiliuumtel equita-letis, ti leo est forlissimus,id esí “talde fortis” el huiusmodi.

14-15 cf. 0V Ep. 4,124; 0V Klei. 8,49

1—21 cf. N* 27’ (at expían. ac ex. differt) 2—3 cf. Pr/sc. 111,5 [102] 3 ex. ap. Pr/sc. 111,18 7—15

Secundo—rerum: cf. CatIzol. 111,19” (ex. quid agisita referturap. CaiIzol.: quid agis dulcissime rerum,

eHOR. 5. 1,9,4; hic ueroOuidjo adtribuitur, fort. ex 0V Ep. 4,124 uel 0V Alei. 8,49, pulcherrime reruin

tantumadhibentibus) 23-24cf. F* 12” [¡03] 30-33cf. G* 65’” (simili ex. ut.)

4 comparatur: —ni— addidi

Page 291: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición dela grammaí/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 66

Vel ahiter, secundumquosdam,superlaiuitusesí uox set diccio significansaccidensinessedelerminanscumaugmenlodeterminailofactaexaliatocesetdiccionesignificante sine augmento, tI albissimus,forlissimus el huiusmodi.

Primo it discnipcioneponilur “uox set diccio significans accidetis inesse5 determinans”,aid denoiandumquod superlaiuitussil diccio adieclitaset cognotatita

accidenuis,el it hoc conuenilsuperlalituscum positito et comparailito. Secundo.ponilur “cum augmenlo\determinailo”, ad differenciamposiliui, quod significal sineaugmenlo, eh {eI} aid diffenenciam comparatiui, quod significal cum augmenloindeterminaito,ti dictum esísuperits.Tercioponilur “faicta ex alia tocesetdiccione

lo significante sineaugmento”, aid denotandumquod superlauitus descendila stoposititotel equiuailenli,sednon e conuenso.

Circa nomina superlaititasuní notandaquatuor pen ordinem: primo, determinaicione superhaiíiuorum; secundo,de eorum formacione; tercio, de eorumconstruccione;quantoel títimo, de eorum suplecione.

15 Circa pnimum, nola, secitndumPniscianum,quod forme set terminacionessuperlaíiuorumsutil nouemtel decem,scilicet: rimus, simus, limus, ximus, timus,remus, fimus, nimus elprimustel surnus.Quedamenim superlatitalerminanturitrimus, tI nigerrirnusel pauperrimus;quedamterminanturit simus, ti albissimusel fortissimus;quedainterminanturit limus, itt agillirnus, facillirnus el huiusmodi:

20 quedamlerminanturin xirnus, itt maximus, proximus;quedamterminanturitt limus.tI oplimus el ultimus; quedamit remus,tI supremus,extremus,postremuselhuiusmodi;quedamit fimus. tI infimus; quedamit nirnus,tI minimus: quedamit

primus, itt de pridem, primus; aliquando superlailitus terminaitur it surnus, itt desupra, supremustel surnus.

25 Cincasecundum,deformacionesuperlaiuiuorum,ponunturtresregulesequentes.Primaregulaladis esí: omnisposiíiuumaquo esí formandussuperlatitusesí

secundetel tercie declinaicionis: exemplumsecundedeclinacionis,itt albus.niger,bonus,maluselhuiusmodi;exemplumterciedechinaicionis,tI sapiens,fortis. pauperel huiusmodi.Vnde dicil Doctrrnale: dechinaltercia posilitossite secunda;similiten

30 dicil Priscianuslibro tercio: sutil igitur, que comparan possunt,nomina tel secundetel tercie dechinaicionisetc.

1—3 cf. G~ 65’ (p. ad ¡itt.) 6-9 cf. 54.11—12; 56.28 15-17cf. Pr/sc. 111,18 (deprimus tamen, cf. 111,24;

desummus autemnulla repperi ap. Pr/sc.) 29 Docír. 462 30-31Pr/sc. 111,6

8-9 determmato...augnsento, et in marg.Kl 9 et ad: et iter. Al

Page 292: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammaíicaprouerbiandiA’I(ms.8950 B.N. de Madrid) 67

Secundaregula: si posilitusfueril secundedeclinacionisel lerminaitur itt er,tunesuperlaititusab eo descendetisformalur anominalito singulari terminatoit er,addita rimus, ti niger fil nigerrimus el pulcer fil pulcerrirnus el tener fil

tenerrimusel huiusmodi,unde dicií Doctninahe:cum lenel er rectus, rimus esí ihlis sociandus.Sed excipiuntur ista dito positita dexter el sinister, que formaní sta

superlalitait timus, itt dexter dextimuselsinistersinistimus.Si posilitustenofuerilsecundedechinacionisel non terminatunit er, tune superlalitusab eo descendetisformaturagenitito singulari terminaloin i. additas elsimus.ti albus,genititoalbi,

f 25” fil albissimus el doctus,genitito docti fil doctissimusel huiusmodi,unde dicillo Docírinale: absquesecundatenetissuperanlemgenutito, sic formal: iungil s alqite

simussuperadde.Sedexcipiuntunista ocio posilita, scilicet bonus.malus. magnus.paruus,mullus, maturus,munificus el magnificus,que irregulariter formanístasuperlaitita.Vnde bonusfacil optimus;el malus, pessimus;el magnus,maximus:el paruus, minimus; el multus facil plurimus; el maturus, malurrimus; el

15 munificus.munificenlissimus;el magnificus,magnificentissimus,\secundumusum.quia, secundumPriscianumlibro tercio, talia duo superlaiuitarnuniñcenlissimuselmagnificenlissimus/,pociustidenturderiuari ab islis posilitis anliquis munif¡ciensel magnificiens,qui non sutil it usuetc.

Tercia regula: si posilitus fueril terciedechinaicionisel lermiriatur it er, tune20 superlatitusabeo \descendens/formaturanominalitosingulariterminailo it er. aridita

rímus, tI pauper fil pauperrirnus, el saluber fil saluberrimus,el celer filcelerrimus.pro quoquidamposuerunícelebrissimus,undedicil Doctninale:sedlamenr recíi sibi itulí rimus asocian.Sed si posilitus fueril tercie dechinacionisel nonterminalunin er, tune superlailitusab eo descendetisformatur agenilito sitgulari,

25 addita simus, tI sapiens, genilito sapientis, fil sapientissimus,el fortis fil

fortissimus, el polis fil potissimusel huiusmodi, unde dicil Docírinaile: itt terciaformo simus,addescum genilito. Sedexcipiunturquinqueposilita iníellectait ladinomine“fagus”,tI suní: facilis, agilis, gracilis, humilis el similis, cumsuis composi-lis, quorumsuperlatitaformantura dauitissingularibus,additaimus, itt facilis, dauito

30 facilí, fil facilimus. el agilis, datito agili, fil agilimus,el ita de aliis, unde dicilDocíninale:danítibi quinquelimus, quesignailnomine “fagus”; secundo,excipiunturista iría positita iuuenis, senex el adolescens,que carení superlaiuito. Similiter,secundumquosdam,talia: memor,dines,longincusel obnoxiuscarenísuperlalitis.

1-4 cf. Pr/sc. 111,19 [104] 4-5 Docir. 477 5—6 cf. Pr/sc. 111,19 [105] 6-9 cf. Pr/sc. 111.19

[106] 9—11 Docír. 475—6 11—15 cf. Pr/sc. 111,19 [107] (de munificentissimus, cf. 111,14) 16-18

cf. Pr/sc. 111,14 22—23 Docir. 479 23-26 cf. Pr/sc. 111,20 [108] 26-27 Docir. 478 27—30 cf.

Alaíes* 70 (p. ad ¡itt.) 30-31 Doctr. 480 31—32 cf. F* l6~ 32—33 <1/izar. Reg. * 32 (longicus

obnoxiusqueom., memor auteme Pr/sc. VI,47 fort. sumptumest)

9 doctissimuscorrexi, albissimusKl 15-17 secundum usum...magniflcentissiinus in marg. Al 20

descendenain marg. Kl

Page 293: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammai/caprouerbiandiKl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 68

Cinca íercium, nota: qtam construccionemhabel superlalitus?Dico quodsupenlalituspolesí considerariquadruphiciter.

Primo,racioneposiíiui quemincludil set importal, el isio modo potesíregereíahemcasumsiculsuusposiíiuts,quia,secundumPriscianum,positiuorumconstruccio

s seruandaesíit comparalitoel superlaititopropíerpropriasconstruccionesquashaibealit comparando;exquo palel quodsuperlalito,racionepositiui, polesíregenequatuorcasus.scihiceígenitiuum, daíiuum, aiccusaíiuumel aiblaliuum: ahiquandoenim regilgeniíiuum. tI plenissimusgracietel amantissimusuini tel doctissimussc¡enc¡e;aliquandoregil daiíiuum, itt similimus Petro tel dissirnilimusGuillermo; aliquando

ío negil accusaiíiuum,ti albissimusfaciem;aliquandoregil ablaiíiuum. ti dignissimuslaudeel fortissimusmanibuselhuiusmodi.

Secundo,racionecomparaicionissetparticionisquamsignificail tel importal,el isto modo potesí negere solum geniliuum phuralem tel singuharem racionecolleccionisaulsingularemracionemethonomi{n}e:exemplumgeniliui plunalis,itt ego

15 sum doctissimus hominum; exemplumgenitiui singularis nominis colheciiui setracione colleccionis, itt ego sum ditissimus populi; exemplum geniliui singularisracionemetUonomie,ti isle estdoctissimusistiusuille, id esí“continenlorumitt isla

f 26” tilla”, hicel enim ladis genilitusuille sil singulanis,lamensignificalplurahiter racionemeihonomie,it quanlumconíinensponiturpro contenlís.

20 Tercio. racioneexcessusquemsignificail, el isto modopotesíregereablaliuumsigniflcaníemcertamquantitaíemilhius excessus,ti ego sum maximus horninumtribus digitis el ego sum ditissimus populi mille libris.

Quarto. racioneefectusquemsignifical, el islo modo polesíregere ablaíiuumsignificantemcaiusam illius efectus,tI ego sum optimus hominurn graciaDei el

25 huiusmodi.Sedpro maiorinoticiaconsíruccionissuperlauiuiponuniureciamdueregtleseqitentes.

Primaregula:superlatitusdescendetisaposilito regente{m} geniliuumpolesínegereduosditersosgenutitos,unumracionepositiui elalium racionecompanacionisquamsignifical tel importal, tI ego sum plenissimusgraciehominumtel egosum

30 doctissimusgramatice hominum, unde dicil Docírinale: iste gradus geminosquandoqueregil genititos:essesolel nemorumregum dilissimusiste. El notaquodille genilitusqui significalpersonamexcessamsetqui esíresolubihispernominauiuummedianteladi aduerbioquamregitur ex naturasuperlaitiui, el ahiten, regitur ex naturaposiíiui, itt ego surn doctissimus gramatice hominum, id esí “talde magis doclus

35 gramalicequamhomines”el huiusmodi.

31 VERG. A. I,343sq.

4-6 cf. Pr/sc. XVIIL24 12—13 cf. Pr/sc.XVIII,16 16-17 cf. CatIzol. III,46~ (qui simi¡i ex. ut.) 30-31

Docir. 1180—1

14 methonimine:—n— seclusi 27 regentem:—m seclusi

Page 294: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaí/caprouerbiand/KÍ(ms.5950 B.N. de Madrid) 69

Secundaregula: superlalitusdescendensa positito regente ablaiiiuum telablatitos polesí negere unum ablatiuum tel plunes ablailitos, sednon it quantumsuperlatitos,sedperditersasnaturastel significacionesquasimportal, unum enim pernaturampositiui el alium exti excessusquemimportal, el alium ex ti efectusquem

5 significal: exemphum,tI Salamon,ditissimushominumauro, infinitis ponderibus,gracia Dei, amore rnulierum esí finaliler deprauatusel Adam, doctissimushominum sapiencietel sapienciaomnibusscienciis,graciaDei, cognouit causaslatentes rerum el huiusmodi.

Cincaquartitm. notaquod superlailitusgradusdeficil nobissex modis.10 Primo, it islis diccionibus: ante, iuuenis, senexel adolescens,el secundum

quosdam, it istis: memor, diues, longincusel obnoxius,unde dicil Grecismus: ante,senex.ituenis superlailito carení hii.

Secundo,quando fil comparaicio ad pensonamnumeri singularis, itt cumdicitur: Pere es moit mesfort de Guiilem, componitur: Petrus esí ualdeforcior

15 Guillermo.Tercio. quandofil comparacio aid plunes sui generistel speciei, sed\nonl

supraponituromnibusquibusfil comparacio,tI cumdicitun: Pereesmolt mesfort deishomenssino de tres. componitur: Petrus esíualde forcior hominum nisi trium.

Quarto.quandocomparaitanonpossunlparticipareproprietaíemimportaitamper20 ipsumsuperlaliuum,tI cumdicitur: Pereesmolt messavideisassens.quiasapiencia

non polesíparticipanab assitiis.Quinto, quandonon haibemusposiliuumit tali significacione,itt cum dicitur:

Maria es molt mesamantsedeishomensque de lesfembres.componilur:Maria esíque multo magisarnaturab hominibusquama ferninabus.

25 Sexto, quando non habemusposiIiuum a quo formetur, el racio esí quiadeficientecausadeficil efectus,itt cum dicitur: yo sonmoit penedit,componitur: egosum quemualdepenituil el huiusmodi.

El secundumquosdam.superlalitusdeficil eciam quatuormodis: primo, itnominibusadiectitisquorum proprielasnon esíiníensibilisneqiteremissibilis.itt ego

30 sum multo magis racionalis hominum el huiusmodi; secundo, it nominibussubstantitis;tercio, itt terbis;quarto,in participiis sumplisparticipaliter, siculdictumesísuperiusde comparaitito.

9—27 cf G* 67’ (ex. simillimis ut.); N* 27”—28’ (at ex. ac expían. differt) 10-11 cf. 67.31—32 10

adolescena:cf. Klaíes* 73 [109] (ubi uersusauctorisincerti cit.) 11—12 Graec. XXV72 13-15 cf.

Klatas* 73 [110] 19—21 cf. Kfaies* 73 [111] 31—32 cf. 64.1

16 non in marg. Al 19 possunt correxi, potest Kl

Page 295: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición dela grammaíicaprouerb/and/Al (ms. 8950 B.N. de Madrid) 70

Cinca suplecionemsuperlaíiui, ponitur taUs regula: quando deficil nobissuperlalituspotesíaccipi dupliciler: uno modo,comparate,el íuncdebelsuppleriper

126” ualde elcomparaitiuumatt per mullo magisel posiliuum tel equitailetis:exemplumper ualde el comparatiuum,itt cum dicitur: Pere es molt pus jove deis homens,

s componitur:Petrusesí taldeiunior hominum;exemplumpenmullo magiselposili-uum, itt cum dicitur: Perees molt mespiadosdeishomens,componitur:Petrusesímulto magispius horninum: exemplumper multo magisel equitaletisposilito, ti

cumdicitur: yo somoitmagisen1’ergo~~itdeJohanquede Guiliem. componitur: egosum quem multo magis puduit lohannisquamGuillermi elhuiusmodi; sednota

to quod ubi ponitur multo magis polesí poni ualde magis, licel quidam facianídifferenciam.Alio modo,absolute,el tunc debelsuppleriper talde el posiliuum. itt

cum dicitur: Perees moitpus¡ove, componulur:Petrusesíualdeiuuenis;exemplumper ualdeelequitailetisposilito, ti cumdicitur: Perees moit envergovit.componitur:Petrusest quemualdepuduil, el ita de multis aihiis exemplis.

15 SEQVITVR DE PRONOMINE

Pronomen,secundumPriscianumlibro duodecimo,discribitur sic: pronomenesíparsoracionisquepro nominepropnio uniuscuiusqueaccipiturpersonasquefinitasrecipil. Vel aliter, secundumDonatum,pronomenesíparsoraicionis declinabilisqueit loco proprii nominis poniturelcertamsignificail pensonam.

20 Ex quibus discnipcionibus,patel primo quod pronomenesí pars oracionisdeclinabilis, el in hoc conuenilcum tribus partibusoracionis, sciliceí cum nomine,iterboelparticipio,el differt ab aliis partibusoracionis.Secundo,paitel quodpronomenaccipilursetponilur loco nominispropni, saltemin significandorem suamdiscrele,aid simihitudinemnominispnopni tel it supponendoterbo it oracione.Tercio, patel

25 quodpronomenfinitam site certampersonamsignificail. quiaisiud pronomenegoesísignificaíiuum prime personeel nunquamsecunde,neque tercie persone;el isludpronomentu, ita esísignificailiuum secundepersonequodnunquamprimenequeterciepersone;el esí racio quia tomenel pronomendifferunt it hoc: quiapronomenesícertum in personamel confusumin significacionem,sednomenper opposilum esí

30 certumin significacioneel confusumit persona.Sednotaquod pronomenpolesíponiloco nominisproprii dupliciler: uno modo, racionedemostracionis,itt ego curro, tucurris, ille curril; alio modo, racionerelaicionis, itt Petrus curril el ipsemoitelur elhuiusmodi,el sic pronominasignificanínem suamdiscrelequodammodo, tI nominapropnia tel aid similitudinemeorum.

1—14 cf. Kfaies* 73 [112] (similibus ex. ut.); G* 67’~” ~a1iquaeex. om.); N* 27” (praeterex.) 16-18

Pr/sc. XII,1 18-19 cf. Ianua* 20”; G* 21’ (p. ad¡itt.)

Page 296: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammai¿caprouerb/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 71

Proprium pronominis,secundumPriscianumlibro secundomaiioris. esí proaliquonomineproprio poni el cerlassignificarepersonas,quedescripciopalelexnuncdictis. Sed,secundumDonailum,propriumpronominisesísignificaresubstanciamsineqitailitaite. Quid esísubstanciait propositoel quid esíqualilas el quid esísignificare

5 subslanciamcum qualitatedictum esísuperiusubi <de>ierminaturde nomine.Ex quibus.unacumsupraidictispatel: quodpronomenel tomenconueniuníit

hoc: quiauírumque eorum significail sitbstanciam,seddifferuni it hoc: quiatomensignifical substanciamcum qualilate el pronomen significal \stbsíanciam/sinequahilate; secundo,palel qtod pronomensignificare substanciamsine quahitateesí

ío dicene pronomen significare rem suam confuseel indeterminate.Sednotaquod,licelpronominaex se significanímenamsubstanciam,id esíconfusamtel indeíerminatam.

f27r lamenpossuntsignificareeamcerteellerminaite duphiciler, scilicetracionerelacionisucí demostracionisque acciduníeis, el ideo dicitur quod illud quod facil quahilasit

nominefacil nelacio tel demostraicioit pronomine.

15 Causainuencionispronominis,secundumDonatum,fuil duplex, seilicelcausanecessiíaíisel causacomoditatis.Causanecessitatisfitil it primael secundapersona,quia terba fiteruní imposila it prima el it secundael it tercia persona,el nominasolum it tercia persona,excepto tocailito, qui esí secundepersone; ideo, fuiltecessanuminuenire pronominaprime tel secundepersone.Causacomoditatisfuil itt

20 terciapersonaset it pronominaterciarumpersonarumpropíerdubiumnemouendum,quia si dicilur: Petruscurrit et Petrussedel,lune esídubium si dicitur de eodemPeIno tel duobus,sedsi dicitur: Petruscurrit et ipse sedet,tune denolailur quoddicilur de eodem,el ideotaledubiumpenpronomentercie personenemotetur.

Pronomina Latina, secundumPriscianum libro duodecimo, suní duphicia:25 quedamsuní simplicia, quedamsunícomposita.Simphicia suníquindecim, quorum

quedamsutilprimilita el quedamdiritailita. Primilita sutil ocIo, scilicet ego, tu, sui,ille, ipse,iste, hic el is, el tadiadicunturprimitita quiaanullis pronominibusLatinissuníderitaita,elistorum,quatuorsutildemosíratitatantum,scihiceiego, tu, hic el iste.el duo sutil rehalitalantum, scilicet is el sui, el duo suní relaitita el demosíraitita

30 insimul, seilicelille el ipse.Seddirtualitasunísepiem,scilicelmeus,titus, suus.nos—

1—3 cf. Pr/sc.XII,1 4-5 cf. 23.21—25.32 15-16haecdoctrinaDonato, testeGraec. XIV,1—2 et XIV.5—7

[113], adtribuitur 15-23 cf. Ktates* 54 (al. uerb.); cf. etiam G* 21’” et N* lOr” (qui paucaaddunt)

24-25cf. Pr/sc. XII,21 25sq. cf. Pr/sc. XII,1 [114] 28—72.1cf. G* 22’ et N* 10” (p. ad ¡itt.)

5 determinatur:de- addidi 8 substanciamin marg.Kl

Page 297: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaí/caprouerbzand/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 72

ter, tester,nostrasel ueslras.el talia dicuntur diritatita quia agenititis istorumlnum pronominumptimitiuorum, seihicel ego, tu el sui suní diritaitita, itt pailelinluenli, el istorum quinquesutil possesiuaitantum,scilicel meus,luus. suus,nosterel tesler,eldicunturpossesiuaquiasutil significatitapossesionisinchudendogenititos

s suorumpossesorumset primiíiuorum; el dto dicuntur genlihia set patria, scilicelnostrasel uestras,sed dicunturgentilia setpatria quiasutil significalitagentis setpatrie,tI nosíras,id esí“nostregenlissetpatrie”, el tostras,id esí“tostregentis telpatrie”. El pro islis, dixil Donaitusquod quindecimsutil pronominade quibus nulladubitaicio flí apud Latinos. El nota, secundumCatholiconem,quod isla qualuor

ío pronominapossesiuameus.luus.nosterel uester,licel expartepossesionissmI terciepersone,sed ex parte possesonsset genitiui primitiui inclusi it aliqito eorumditersificanturitt personis,quiameus,expartegenitiuiprimiliui quemincludil, potesídici prime persone,el Itus potesídici secundepersone,el nosterpotesídici primepersoneelnumeripluralis,el testersecundepersoneelnumeroplunahis,el ideoislud

15 relaíiuum qui, relatum aid aliquod islorum, aliquandotamal personam,ahiquandonumerum,tI paitel it sextaregula,ubi determinatumfuil superiusde relalitis.

Cinca pronomina composita, pro iníelligendo eorum composicioneseldeclinacionessutil notandaaliqua, sectndumPriscianumlibro duodecimo.

Nominailito ego, secundumPriscianum libro duodecimo,potesí componi20 duphiciter.Vto modo componituncumtali sillaiba met aiddiíait fine composicionis,

el hoc per omnessuoscasus1am singularesquamplurales,exceptogenilito pluraihi;exemplum,tI nominatitoegomet,genilito meimet tel mismet,dalito michimel,accusailitomemet,ablaititomemel,elpítraliler:nominailitonosmet,dalito nobismet,accusalitonosmelelablalito nobisrnet.Alio modo,componilurper geminacionem

25 solum it duobuscaisibussingularibus,scihiceí accusailito el ablatito, itt accusalitomemeel ablalito meme.

Nominalito tu, similiter componiturdupliciten. Vno modo, cum ladi sillabamel additait fine composicionis,el hoc per omnessuoscasus1am singularesquamplurales, excepto genilito pltrali, sed it nominaiuito el itocaiuito singularibusnon

30 additur met per se nisi inlerpositaladi sillaba te, itt nominatito tutemel, tocalitolutemet,elhocfil aid differenciamisliusuerbi tumeoturnestumel: tel polesíeis aiddi

f27” tahis sillabate absquernet, itt nominalitotute, tocalito tute, el ideodeclinaitursic:nominalito tute tel tulemet,genilito tuimel tel tisrnet, datito tibimet, accusailitotemel,tocailito tute tel tutemet,ablaiuitolernel, elpluraihiter: <nominailito> uosmet,

4-5 cf. Pr/sc. XII,7 [115] 6-8 cf. Pr/sc. XII,8 [116] 9—12 cf. Caí/rol. III,18”~”’ (p. ad ¡itt.) 14-16

cf. 47.22—30 17—18 cf. Pr/sc. XII,21; XII,23—4 (partim eCaí/rol.111,29gb sumptumesseuid.) 17—75.9 cf.

N* 1 1’—12” (ord. seruat,aliquae uero addit) 19—24 cf. Pr/sc. XII,23 24-26 cf. Pr/sc. XII,24 27—31 cf.

Pr/sc. XII,23 [117] 31—32 cf. Pr/sc. XII,24 33—73.1 cf. Pr/sc. XII,23

31 turneo turnescorrexi, turneo tumetAl(possis conieci:tumeoturnet (turnet}) 34 norninatiuo addidi

e 7223

Page 298: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

TI: Edición dela grammaízcaprouerb/and/Al (ms. 8950 B.N. de Madrid) 73

datito uobisrnet.accusalitouosmet. tocatito uosmel,ablauito a uobismet. Aliomodo. componiturper geminaicionemsolum it duobuscasibussingularibus,seilicelaccusalitoel ablalito. tI accusaiuitotete, ablaitito lele.

Genilito suicomponiturdupliciter. Vto modo,cumladi sillabamel aidditaits fine composicionis,elhocperomnessuoscasus1amsingularesquamplurales,excepio

genitito plurali: exemphum,ti genilito suirnet, dalito sibimel, accusatitosernet,ablailito semel,elplurahitersimiliter. Alio modo,componitunpergeminacionemsolumit duobuscasus1am singularibusquamplurahibus,scilicei accusatitoel ablatito. itt

accusailitosese,ablatito sese.10 Nominaitito ille illa illud componiturdupliciter.Vto modo componiluncum

íali sillaba mel aiddita it fine composicionis,el hoc per omnes suos casuslamsingularesquamplurales,exceptogenilito plurahi: exemplum,itt nominalito illemelillamel illudmet, genitito illiusrnet, datito illimet, accusalitoillurnmet illammetilludmel, ablatitoab illomel illarnel illomel, elpluraliter: nominatitoillimel illemel

15 illamel, elsic peromnessuoscasusplurales,exceptogenitito.Alio modo,componilurcum tali aiduerbio eccesolum it accusalito1am singulari quamplurali el solum itterminaicione masculinael feminina: exemphum, itt accusatitoellum ellarn. elplunahiler: accusalitoellos ellas.El ellum, id esí “ecce illum”, el ellam, id esí “ecceilham”; similiter, ellos. id esí “ecceillos”, el ellas,id esí “ecce illas” etc.

20 Nominalito ipseipsaipsumpotesícomponicumíaUsillabamel additait finecomposicionis,el hoc per omnessuoscasus1am singularesquamplurales,exceptogenilito pluraihi, itt dicíum esíde aihiis qui non recipiuní tale sillabicam aidieccionemmel, tI dicil Priscianuslibro duodecimo:exemplum,ti nominailito ipsemelipsametipsummeí, genitito ipsiusmet, dalito ipsimet, accusaitito ipsumrnet ipsarnrnet

25 ipsummet,ablatito ab ipsometipsametipsomet,el pluraliler: nominaiuito ipsimetipsemeíipsameí,el sich peromnescasusplurales,exceptogenilito. ul dictum esí.

Nominaitito isteisla istud componilurdupliciter.Vto modo,componulurcumladi sillaba mel aiddita in fine composicionis.el hoc per omnes suos casus 1amsingularesquamplurales,exceptogenilitoplurali: exemplum,ti nominatitoisternel

30 istamelistudmet,el sic per omnessuoscasus,exceptogenilito plurali. Alio modo,componiturcumíali pronominehic el hecel hocel solumin casibusterminalis it c,exceptodatito huic, ex quo pailel quod componulursolumit nominalito.accusatitoelablatito singularibusel it nominalito el accusalitopítralibusneutnis: exemphum,tI nominalitoistich istec istoc.accusalitoistuncislancistoc,ablaiuitoab istoc istac

35 istoc, el pluraUler: nominalitoistec,accusalitoistecetc.

2—3 cf. Pr/sc. XII.24 4-7 cf. Pr/sc. XII.23 7—9 cf. Pr/sc. XII,24 10-15 ¡oc. non exstatap. Pr/sc.

18-19 cf. Pr/sc. 7(11,27 [118] 2 1—23 ¡oc. non exstatap. Pr/sc. 27—30 ¡oc. non exstatap. Pr/sc.

31—35 cf. Pr/sc. 7(11.22 [¡19]

Page 299: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammai/caprouerbiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 74

Nominaitito hic hec hoccomponiturdupliciler. Vto modo,componiturcumladi aduerbio ecce solum it accusalito 1am singulari quam plurali el solum it

lerminaicione masculinael feminina: exemplum, tI accusalito eccurn eccam, elplunailiter: accusalitoecco<s>eccas;undeeccum.id esí “ecceeum”, eleccam,id esí

s “ecce eam”; simihiter eccos.id esí “ecceeos”, el eccas,id esí“ecce eas”.Alio modo,componiturcumtali sillabace aidditait fine composicionisel, secundumanliquos,peromnessuoscasus1am singularesquamplurales,sed, secundummodernos,solumperoblicoscasuslerminailos in s liltenam: exemplumsecundumantiquos,tI nominatitohicce hecce hocce. genitito huiusce, el ita per omnescasus1am singularesquam

f 28’ 10 plurales;exemplumsecundummodernos,ti genilito huiusce,elpluraliter: datitohiisce,accusatitohoscehasce,ablalito ab hiisce,elnon habel<alios>pluralescasus.El notaquod tale compositumhicce heccehocce aUquandocomponulur cum íalisillabate aiddiíait fine composicionis,elhocmutandoe in i extremesillabeelaidditane, el dicimusnominatito hiccine heccinehoccine,unde dicitun Deutenonomium

15 XXXII: generacioenim praua atqueperuersa:heccinereddis Domino, populestulte et insipiens?;simihiter dicil Boeciuslibro primo: hoccineme interrogasanesseme scienciaracionaleanimal atquemortale?El notaquodhoccinenon plustotal quamhoc, sedne total ipsum stareintennogatite.

Nominatito is eaid componiturcumladi aduerbiodemum,quodesí“iterum”,20 aiddiio in fine composicionispen omnessuoscasus1am singularesquamplurales,

quatuorcondicionibusseritaitis.Primacondicio,quoddemumintrel corrupleperomnessuoscasusremotaum. Secundacondicio,quodit nominalitomasculinoinírel corrupteremotas, elsichdicimusisdem. Terciacondicio,quod id lamin nominaiuitoquamitaccusalitonetínis inírel corruple remotade, el sic dicimusidem scriptumcum unico

25 detam in nominailitoquamin accusalito.Quartacondicio,quod accusatitussingularistam it masculinaquamfeminina terminacioneintrel corruptemutatarn in n, el sicdicimus accusaiuitoeundemeandem;simihiler genilitus pluralis 1am it masculinaquam feminina quam neutra terminacioneinírel mulata m it n, el sich dicimusgenilito eorundemearundemeorundem.El notaquod istud pronomenis eaid ci

30 suum composilumidem it nominatitis plurahibus it masculinaterminaicioneel itdalitis eíablalitis pítraUbusposstntscribi cumduplici i, elhoc mulatae it i primesillaibe, exquopatelquodtahianominapossunlhabereduphicesnominauitoselduplicesdauitoselablatitosplurales:exemphumit simplici, itt elpluraliler: nominatitoei telu el datito eistel iis; exemplumit composito,ul elpluraliler: nominatitoeidemtel

35 {ueh} iidem eldalito eisdemtel iisdem.Ex quibuspatelquodtalecompositumdccli—

14-16Vulg. Deui. 32,5—6 16-17BQETH. Cons. PIzíl. 1,6.15

4-5 cf. Pr/sc. 7(11,27 [120] 5-12 cf. Pr/sc. 7(11,25 [121] 19—20 cf. Pr/sc. XII,21 [122] 25-27

cf. Pr/sc. 7(11,21 [123] 29—75.4 cf. Pr/sc. 7(11,22 [124]

4 eccos:—s addidi 11 alios addidi 35 uel iter. Kl

Page 300: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammai/caprouerb/and¿AI(ms. 8950 B.N. de Madrid) 75

natur sic: nominatito idem eademidem, genilito eiusdem,dalito eidem. accusatitoeundem eandemidem, ablatito ab eodemeademeodem.elpluraliler: nominatitoeidem tel iidem eedemeadem. genilito eorundem earundem eorundem, daititoeisdemtel iisdem, accusatitoeosdemeasdemeadem,ablaiuito ab eisdemtel iisdem.

s Genitiui singularesisíorum quinquepronominum: ille, ipse, iste, hic ci ispossunícomponicum ladi genitito modi: exemplum, ti illiusmodi, ipsiusmodi.istiusmodi, huiusmodi el eiusmodi. El potesífieri questioutrum smI nominatelpronomina,quiasutil compositaexnomine elpronomine. Seddico quod, secundumPriscianumelCaiíhohiconem,{quod} taliacompositadicunturnominaracionenominis

ío quod esí it fine composicionis,quia, itt dicil Caihohicon, finis debel tincereprincipium.

Nota, secundumPriscianumlibro duodecimo,quodtaihiaquinqite pronominapossesiuameus, tuus, suus, noster el uesterpossunlnecipere talem siulabicamaidieccionempte solum it ablatitis singularibusfemininis: exemplum it meapte,

15 tuapte, suapte,nostrapteel uestraptescripta cum p, ex quibus diritanlur tuliaaduerbia: meatim, luatim, suatim, nostratim el uestratirn seripta sine p. El,secundumCathohicotiem,meapteid esí: “meomore” tel “moremeegenlistel palrie”,el ita potesídici de omnibusallis.

Pronomini, secundumPelrum Heliam it minoni, acciduní ista septem:20 demosíracio,relacio, absolucio,discrecio, significancia, consequetisdechinacio el

inconsequensdeclinacio,de quibus dantuntales descripcionessequentes,secundumPelrumHehie libro primo minons.

Demosiracioesí occulo \ut/ inlellectui certa rei represenlacio.Demosínacioenim alia esíaid occulum,ahia aid iníellectum.Demosínacioaid occulum fieri dicitur

25 quando res itt setsui subiectademosiral, itt ego curro, tu cúrris tel ille curril.Demostradoaid intellectumfil quandores iníellectosolo aprehendendademostratur,ti hic DeusesíPaler,hic Deusest Filius elhuiusmodi.

f 28”Relacio esí aníelatesignificacionis nepresentacioset rei de quai preceseril

30 sermotel cogitacio quedamin menteilenata cognicio, tI cum dicitur: Sonescurrilet ille mouetur elhtiusmodi.

Absolucio esí actos tel passionissine alíenius exclusionealicui personeatribucio. Vel aliter, absolucioesíatribucio ahicujusactostel passiotiialicui persone

8-10 Pr/sc. 7(11,31 [125]; Caí/rol III,27”~ [126] 10-11 cf. Caí/rol. III,27”~’ [127] 12—18 cf. N*

12” (p. ad Iitt.) 12—14 cf. Pr/sc. XII.24 17—18 cf Caihol. V, «meapte» l9sq. cf. Peir. H/sp. 30—42

9 quod seclusi 23 ut in marg. Kl

Page 301: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaiicaprouerb/andiA’I(ms.8950 B.N. de Madrid) 76

tel pluribus personissite remocioneeiusdemactostel passionisab ahia personatelab aliis personis,ti cum dicitor: ille curril, sensusesí racioneabsolucionisquod illecunril, hiccí alíencurral tel alteri curraní elhuiusmodi.

Discrecio esí actos tel passioniscum exclusioneunius tel plunium aiUcui5 personeatributo.Vel afilen, discrecioesíatribucio alictius actostel passionisalicui

personetel plunibuspensoniscumremocioneeiusdemactostel passionisaquacumquealia persona:exemplumactos:ego curro tel nos currimus; exemplumpassionis.ittegotideor tel nosuidemurelhuiusmodi.El tahemdiscrecionemdenotanípronominaprimilita composilacum ladi sillaba met, ti cum dicitur: egornetcurro, sensusesí

lo racionediscrecionisquod ego curro cl non aliusel huiusmodi.Significancia esí atribucio ahictius actos tel passionisahicui persone tel

pluribuspersoniscum participacioneeiusdemactostel passionisab ahia personatelab ahiis personis,sedcum quaidampreheminenciatel melioramenlo.itt cum dicitur:ego curro, sensusesí racionesignificancie quod ego curro el nulluscunril ita bene

15 siculego, hicel ahiuscurnal tel alii curraníel huiusmodi.Consequetisdeclinaicio. secundumPeírum Hehie, esí quando genititus a

nominatito,celen quoquecasusagenilito regularilerdechinantur,tI nominailito illeilla illud el huiusmodi.

Inconsequetisdeclinacio esí quandonec genititus anominatito,ncc ceteri20 casusagenitito regulairiterdeclinaniur,tI nominailitoego,genilito inei tel mis etc.

Expeditodenomineelpronomine,quibuscompelilessesuppositisit oractone.El ideo, consequeníendicendumesíde supposiloel aipposito.

SEQVITVR DE SVPPOSITOET APPOSITO

Supposiíumel aippositom,secundumanliquos,describitursic.Suppositumesí25 quod significalsubsianciamaquaactosuerbi egrediturtel denotaturegredi:exemplum

quod egrediatur,tI magisterlegit; exemplumquod denoteturegredi,tI leccio legitura magistro. Appositom esí quod significal actom qui egreditur a substanciateldenotatonegredi, itt patel it prediclis exemphis.Sedtales descripcionesinlelliguntursic: suppositumesí quod significal auiquamrem de quasignificatom uerbi dicitur

30 iníransilite tel denotaturdici, sedaipposilumesíquod significail acíum,id esísignifica-

16-18cf. Peir. [1/sp.30 24-27cf. M’aíes* 9 (praeterex.) 27—28 cf. Klates* 9 (p. ad litt.); cf. etiamG*

6’ et N* 13’ (qui similibus ex. ut.)

Page 302: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaíicaprouerh/and/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 77

tom uerbi quod dicitoniníransilite de re significataper supposilum:exemplum,cumdicitur: magisíer legit, tonc magister significal rem de qita dicitor intransilite legeresite actos hegendiel legil significail ipsam legere site aictom hegendiquod tel quidicitur iníransilite de magisíroel huiusmodi.El racioesíquiacumdicitur: Deusesí,

s taleuerbumesíbenesignificalessesite actosessendiquod tel qui dicitor intransilitede Deo. sednon significal ipsumessequodegrediaturaDeoncc denoleturegredi,elita de mullis aliis exemphis.

Cinca prediciasdescripciones,sutil notandaha per ordinem: primo, quodiníelhigiturper substanciamit proposito;secundo,quod inlelhigiturper actum;tercio,

ío quod iníelhigitur peregredi.

Ad primum, dico quod it proposito, substanciasumitur largissime siteIrascendenterpro quacumqueresignificatatel imporlataper dicciotemsuppositahem,cl islo modo quelibel res inlellecta tel significaita per ipsum supposittm dicitursubstanciait proposilo,site illa resfueril substanciasite accidens,site illa resfueril

129’ 15 res posilita site ficta el htiusmodi, itt dicíum fuil superiusubi determinaturdenomine.

Ad secunduin,dico quod actosit proposilosumitunpro significalo uerbi setuerbali significaicione,el ideo actusit terbo potesísumi Iripliciler: primo. siricte,sciliceí pro accioneuerbi lanttm, el sic terba aclita significaní acíum, id esí

20 “accionem”; secundo,large. scilicetpro passioneuerbi, el sic terbapassiuasignificaníactum,id esí “passionem”;lerciomodo,largissime,sciliceipro significailouenbineutro,qti non esíaccio nec passio,el sichuerbum substantitumsignificail actum,seiliccíactumneutrum,qui non dicilur accio nequepassio.Ex quibtspalelquod apposiíumpotesí significare aiclum triphiciler: uno modo,actum,id esí “accionem”, tI Petrus

25 legil; alio modo, aicttm, id esí “passionem”,tI leccio legitur; alio modo, aclumnetírum,qti non esíaccio nequepassio,itt horno esíanimal el huiusmodi.

Ad lencium, dico quod istud uenbum“egnediorcris” sIal tel ponitonibi, hectimpropnio, pro “dici”. Exqito pailelquod actusuerbidicitur destosupposilotripliciler:ahiquandoactite, itt Petruslegil, quiaactoslegendidicitur aclite de PeIno; adiquando

30 passite,ti leccio legitur, quia actuslegendi diciton passiuede leccione;aliquandonetíromodo,itt Deusest,quialunc actosessendinon dicilur actitenequepassiuedeDeo, sedneutro modoel huiusmodi.

11—16 cf. N* 13’ (cf. 24.23—25.4) 17—26 cf. N* 13’ (ex. differt)

26 nequepass¡ocorrexi, nequeaccioKl

Page 303: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammai/caprouerb/and/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 78

Suppositum el aippositum, secundumquosdammodernos, describitor sic.Suppositum esí illud qtod uerbum requinil ante se iníransilite el expressetelsubiníellecle.Vel aliler. suppositumesíillud de quo uerbumdicitur antese iniransititeel exprcssetel subintellecte;exemplum,ti nominalitustel equitaletisrespectouerbi

5 personalis,itt horno curril, el obhicuscasusrespectoinfiniiiui tel uerbi impersonalis.Apposilumesíuerbumquoddicitur iníransilite desupposiíoexpressotel subiníellecio:exemplumde expresso,ti horno currit; exemphumde subintellecto,tI curro incampo el huiusmodi.

Nota.secundumCaiiholiconem,quodsuppositumuerbipersonalisesímuliiphex.io primo, potesísupponeretomensubstaníiuumprose,itt hornocurrit. Secundo,tomen

substantito cum sta terminacione, tI horno albus currit. Tercio. aidiectitumsubsíaníiuaíum.ti albus curril tel iuslus ut palma florebil. Qitarto, pronomenpnimiíiuum, ti ego curro, tu curris tel ille curril. Quinto. parlicipium, itt legensscribií. Sexto,uenbuminfiniíiui modi,elhocduphiciler:ahiquandoperse,ti legereesí

15 bonurn: aliquandoc¡.mi aiditnccionetel delerminaicione.ti me ire ad ecclesiarnesíuerurn,quia,secundumCaithohiconem,toíum istudcomplexum:me ire ad ecclesiam,supponiíhuic terbo esí loco unius nominaíiui. Septimo, oracio indicaitita, el hocdupliciler: aliquandocumnomineinfinito, tI quiscurril sciturame: aliquando.cumaduerbioinfinito, itt ubi estSortesignoratura te. Octaito,oracioconiunclita,el hoc

20 duphiciter:ahiquandocumnominetel aduerbioinfinito, tI quiscurral scitur ame elubi sit Sortesignoratura te; ahiquandocumconiunecionepreposita:cxempltm. itt

quod tu legis placel rnichi el huiusmodi.Nono, aiduerbitmpositomnominaliter. itt

diu esí quod egoueni. id esí “diutomum lempusesí”. Decimo,obhicus casuspositosloco nominaíiui, itt sermonemquem tosaudistisnon est meusdc., id esí “sermo

25 quemaudistis”el huiusmodi.Vndecimo.potesísupponereiterbo personaliomnisparsoracionissumplamateraliter,tI “amo” estuerbum,“hodie” est aduerbium,“et”\est/coniunccio, “ad” estproposicioel huiusmodi.

Nota quod suppositumuerbi impersonalisesí quaidruplex. Primo, potesísupponenegenilituscasus,tI Sortis interestlegere.Secundo,dalituscasus,itt Sorti

30 placet legere.Tercio, accusaíitum,tI Sortemoportet legere.Quarto. ablatitus, elhoc duphiciten: aliquandorespectouenbi impersonalisactite lerminacionis,tI mearnterestlegere;aliquandorespectouerbi impensonahispassiuelerminaicionis,ti a melegitur, a tecurritur elhuiusmodi.Simihiten, suppositominfinitití uerbi potesíesseqtaidrupliciter. Primo,potesísupponeregenitituscasus,itt Sortisinleresselegereest

12 Vulg. Ps. 91,13

1—4 cf. CatIzol.* ~~~, 45” [128] 9—23 cf Caihol. 111,4s~b (p. ad ¡itt.) 28—79.7 cf CatIzol. 111.46” (al.

uerb.)

27 et est: est in margAl

Page 304: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición de la grammai/caprouerb/andiKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 79

bonum. Secundo,datitus, tI Sorti placerelegereest uerum. Tercio, accusaitituscasus,el hoc dupliciter: aliquandoenim respectoinflnitiui uerbi personalis,itt meamare Deum est bonum; ahiquandorespectoinfinitiui uenbi impensonalisaclite

129V lerminaicionis, ti me peniterepeccati estbonum. Qtarto, ablaitituscasus.el hocs duphiciter: aliquandoenim respectoinfiniíiui uerbi impersonahisaclite termínaicionís,

tI meainterfuisselegereestbonum;aliquandorespectoinfinitiui uerbi impersonalispassiuelerminacionis,tI ame legi Virgilium est uerum el huiusmodi.

Nota: suppositomel aippositomit quoldebeníconuenire?Dico quodit tribus,seiliccí it numero el it personael it debitarectitodine set habitodinenominaiiui,

10 iníelligendode supposiíocasualiel aipposiíopersonali,ci nisi per figuram impediarur.Quomodoit ntmero?Quodambosmieiusdemnumeri,seihicelsingularistel plurahis:exemplumnumerisingularis,itt hornocurrit; exemplumnumeri pluraihis, tI hominicurruní. Quomodoit persona?Qtod ambosmI eiusdempersone.seihicelprime telsecundetel tercie: exemplum prime persone,tI ego curro tel nos currirnus:

15 exemplumsecundepersone,itt tu curris tel tos curritis; exemplumtercie persone,ti ille currit tel illi curruníelhuiusmodi.Quomodoit debitarectitudinenominatiui?Quodsil debitoscasusexpartesupposiíiel debitosmodusexparteaipposili;quomododebilus casusex parte supposiíi?Quodtale suppositumsil nominailitus casus,ideomale dicitur: Peíri currit, quia hiccí Petri concordelcum terbo it numero el it

20 persona,lamen discordalsecumit haibitodinenominaiíiui, cum sil genutituscasus;quomododebitusmodusexparteapposili?Quodtaleappositomsil uerbumpersonaleel finuíi modi, ideo remoitetonuerbumimpersonaleel uenbuminfiniliui modi etc.

Causaladis debite reclitudinis atí quare tale aippositumdebelesseuerbumpersonale el uerbum finiíi modi esí quia, secundumPhilosophum it secundo

25 Phisicorum,sicul esí it natura,ita debelesseit arte: sedita esí it naturaquod aihiquaduo nealiternon conueniuníit aUquotercio, nisi amboparticipení illud tercium; elideo, nix elcarbonon conueniuníit albedine,quiaambo non participaníailbcdinem.neqte conueniuníit nigredine, quia ambo non participaní nigredinem, sed beneconteniuníit colorequiaamboparticipanícolorem,el nacioesíquiaindiuiduaispecies

30 semper participal raicionem alictius generis. Consimililer, dico quod uerbumimpersonaleel suumsuppositomtel uerbuminfinitiui modi el suumappositumnonconueniuníit numeroneque it personaqtia ambonon participanínumerumneqitepersonam,quia,secundumPeírumHelie it secundominoris, tahiaterbanonsutil ah-

Ssq. cf. Klates* 9 (praeterex.); cf. etiamF* 3’” et 1V* 13’ [129] 8-10 cf. Caihol. 111,45’» (p. ad ¡itt.)

24-25 cf. ARJST. P/iys. 11,8 (cf. 222.2—3) 33—80.2 cf Peir. H/sp. 73 (cf. etiam 172.9—10: 191.26-27)

Page 305: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición dela grammaí/caprouerbmand/Al(ms.8950B.N. de Madrid) 80

etius numeri neque alictius persone,ti infenius dicetur ubi <de>íerminaiturdeimpersonalibusel infinititis.

Nota, secundum Caiihohiconem, quod nominalitus esí triplex, seiliccínominalitussupponens,nominalitusapponenselnominalitusexponetis.Nominalitus

5 stpponensesí qui supponiíterbo, ti horno currit. Nominaititus aipponensesí quiapponiturpostuerbumcopulaíiuum,itt horno estanimal.Nominatitusexponetisesínominalitusexponetisuerbum, itt curritur, id esí “cursusagilur”, el legitur, id esí“leccio fil”. El sohusnominailitus supponenstenetorconuenirecuni terbo it numeroel {eí} persona,nisi per figuram impedialur; sednpminatiuusaipponensnon tenelur

10 conuenirecum terbo it numeroel it persona,tI bene dicitur: sum horno el sumhomines.unde dicil Lucanus:Cessarerat omnia; terumíamenahiquandouenbumconcerlail cum sequeníinominalito el non cum precedenti per prolemsim telanosírofem,eo quiainlelligitor ante, itt rixe amancium est reintegracio amoris, undedicil Otidius: uestesquamgeritis sordidalana sunt. Sedde nominalito ponunlun

15 tres regulesequenles.Prima regula: omte uerbumpersonalepensonaihiteríentumquantumaid esse

perfeclum sueconsiruccionisrequiril aparteante iniransitite el it racionesupposilinominaíiuumtel nominalitosexpressetel subintehlecteatt equitailcts: exemplumnominaliui, tI hornocurril; exemplumnominaíiuorum,tI hornoet assinuscurrunt;

20 exemplum equitahenlis,itt quando oblicus loco nominaliui stpponií uerbum aulinfinilitus personetel oracio infinilita atí oraicio indicatita tel coniunclita elhuiusmodi,tI dictum esísuperius,unde <dicil> Docírinale: tulí intransilito rectomsupponereterbo de personali,lamenhoc inlellige dici dc.

Secundaregula, secundumCalhohiconem.omnis nominalitusretentusit ti25 nominailito quanlumaid essepenfectumsucconsíruccionisrequiril uerbumpersonale

[30” expressumtel stbintellectum: exemplumde expresso,tI Sortescurril; exemplumde subiníellecto,ti lesusNazarenusRex Iudeorum, quia subintelligitor est. Ex quopalcí\qtodi si nominatitusnon poniturit ti nominaitiui, non semperrequinil uerbumpensonale,itt sole recens orto, id esí “receníer”, el cum dicitur: in conuertendo

30 Dominus captiuitatem Sion, quia Dominus non tenetur ibi nominailite, sedaccusalite;ideo, secundumCatholicotiem,poniturnominalituspro accusalitoetc.

11 LVC. 3,18 14 0V Ars 111,222 27 Vulg. lo. 19,19 29—30 Vulg. Ps. 125,1

3-9 cf. CatIzol.111,46rb (p. ad ¡itt.) 11—14 cf. CatIzoL IV,SSrb (ex. Ouidii multaegrammaticaepraebent:cf.

Bac. G. l35,lOsq.) 11—13 uerumtamen—amoris: cf. Alaies* 59 (simili ex., ire pro rixe, ut.) 16-18cf.

Pr/sc. XVII,4 [130] 20-22 cf. 78.l4sq. 22-23 Docír. 1075—fi 24-26 omn¡s—currit ct Caí/rol

111,46” (Petruspro Sortes) 28-31cf. Cai/io¡. IV,Sflrb (p. ad¡itt.)

1 deterininatur: de- addidi 9 et iter. Kl 22 dicit addidi 28 quod in marg.Kl

Page 306: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaí/caprouerhiandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 81

Tercia regula,secundumPriscianumelCaíholiconem,quodit terbisprimeelsecundepersoneinlelligilun certus el determinatusnominalitus,sedit terbis terciepersoneinlelligitur incertusel indelerminatos.el racio esí quiait terbis prime ucísecundepersoneintelligitur nominalituscerteeldeterminatepartis,quasinominalitus

5 personisprimetel secundepersone:exemplum,itt dixi tobisquia ego sumel uade,uocauirum tuum elhuiusmodi.Sedit iterbisterciepersoneinielligitur \nominailiuus/indeterminaitepartis.quiaindiffereníerpoíesliníelliginominalitus:primo, racionecertesignificacionis,ti it uerbisexcepteaccionis,ti pluil aqua elterra madescil; secundomodo, racione nelacionis, itt qui male agil, odil lucem; tercio modo, racione

10 precedenlisoracionis, itt cum dicitur: subit ergoit montelesusel ibi sedebalcurndiscipulissuis.Vndedicil Caíhohiconquod si iterba tercie personeponanlurabsquenominalito expresso,non reddunioracionemincongruaní,sedimperfecíam.exceplisíribts modisnuncdiclis.

Quol modissuppositumel appositomtidenturdesconuenineit numero?Dico15 quodbenedecemmodis.Primomodo,penaipposicionem.ti ciuitasPariseesípulcra.

Secutido.per leporem. tI nos Alfonsus, rex Aragonum, tolumus et mandamus.Tercio, penprolemsim,itt aquile uolauerunt, una ab oriente el alia ab occidente.Quarto.per zeuma,ti Ebrei suní, el ego, quia it zeumateuerbumpersonailetenetunconuenire cum proximioni clausuuai. Quinto, quando laile supposiiumesí singulare

20 geminatummedianteconiuticcione copulatita, ti Sortes el PIalo curruní. Sexto.quandouírum subsíaníiuumponiturmíenduosubsíanlitadiuersorumnumerorum.quiataleuerbumsubsíaníiuumpotesíconuenirecumitíroqite illorum. undedicil Docíinale:cum ditersorum uerbum reclis numerorum interponalur,utnihibel equiparanlur,tisermonessumi Patris esí meditacioel iusti. Seplimo,quandotale stpposilumesí

25 tomen collecliuum. itt turba ruunt. Ocíato, quando tale supposiíumesí tomendisíribuíiuum atí terminus disíribulitus per signum terbale: exemplumprimi. itt

uiuent el ponení unusquisque solium suum it introitu portarum Ierusalem.Geremieprimo: exemplumsecundi,ti iubilaíe Domino omnis terra. Noteno,quandotale supposilumponiturmatenialiter, itt “homines” esí nominatiui casus.Decimo,

30 secundumquosdam,quandotale suppositomesí tomenproprium tille tel cititaitispítralitendechinatum,ti Maiorice esíbona cititas; lamen,secundumCatholiconem.taletomenpropriumnon polesístpponereterbonumeri singulainis.nisi fiat institucioit singtlari numero, ci ideo, secundumeum, debemusdiceneMaiorice sunt bonaciuiías tel Maiorica esíbona ciuitas elhuiusmodi.

35 Quol modissuppositumel appositumitidenton disconuenireit persona?Dicoquod beneseplemmodis. Primo, peneuocacionem,itt ego,Petrus,curro. Secundo,

5—6 Vulg. lo. 8,8 1 Vulg. lo. 4,16 9 Vulg. lo. 1,20 10-11 Vulg. lo. 6,3 18 Vulg. II Cor. 11,22 25 cf.

STAT.Te!,. VI.651; 0V Her. 1,88; 12,143 27—28 Vulg. ler. 1,15—6 28 Vulg. Ps. 65.1

1—3 cf. Pr/sc. XVIII,14 [131] (unde eí CaiIzol. 111,45””) 6-13 Caí/ial. 111,45”” (ex. om.) l4sq. cf.

Alaies* 59 [132] (a¡iquae om.); G* 7” (sextantum modos cit.) 22—24 Docir. 1439—41 31—34 cf.

CaiIzol. 111,25” 35—82.6 cf. G~ 7”—8’ [133]

4 quasi correx, quia Al 6 nominatiuus in marg. Al

Page 307: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammaí/caprouerbiandiAl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 82

per concepcionempersonarum, ti egoet Petrus currimus. Tercio, per leporem ti nosAlfonsus rex uolumus ele. Quarto. per zeuma,tI Petrus curril et ego. Quinto, perpnolemsim, tI nos uigilamus, ego mate et tu sero. Sexio,per relacionem site pensinepíesim.tI quando it oracioneatíenlicarelaíitum el antecedetisdisconueniuníit

5 persona,<itt> o aque,benedicileDomino,quesupercelis sunt.Septimo,quandotalef3QV suppositomponilurmailerialiter,ti “ego” estpronomen primepersoneelhuiusmo-

di.

Qitol modis suppositom el aippositom tidentur disconuenire it debitareclitudine?.tel sic: quolmodisobhicuscasustidetursupponereterbopersonaili?Dico

10 quod benequinquemodis. Primo, quandoaiccusaiíiuusintransilite tidetur supponeneiterbo pensonaihi,elhoc loconominaíiuipenanthitosim,ti urbem quam statuouestraesí: subducitenanes,id esí “urbs quamstaitoo”. Secundo,quandoablailitusmedianteisla proposicionecum supponiíiterbo personali,el hocsimiliter loco nominauiuiperanliíosim,ti PetruscumPaulo regnanícum regesuperno, id esí “Petrusel Paulus

15 regnaní”.Tercio, quandooblicuscasusincludetisit se nominaíiuum,quiahabeluimrclaíiui el aníecedenlis.tidetursupponereiterbo personali:exemplum.ti quecumquehominem tideo currit el scribe quemcumquepercussit me. id esí “seribequemcumquehominemqui percussiíme”. Quarto, quandooblicuscasusmalerialilersumplussupponiíiterbo personali,el hoc loco nominaliui, ti dictom esí superius,ti

20 me amareDeumesí bonumel huiusmodi.

SEQVITVR DE VERBO

Venbtm, secundumPriscianumlibro ocíato,discribilur sic: uerbumesí parsoracioniscumtemporibusel modissinecasuagenditel pasciendisignificaíiuum. Vel

25 ahiten. secundumDonatum,uerbumesípars onacionisdeclinabilisqui cum modis elformis <eí~ temponibus,agenditel pasciendisignificaíiuumesísite casu.

Ex quibus discripcionibus patel primo quod uenbum esí pars oraicionisdechinabihis,el it hoc conuenilcum tribus partibusoracionis, scihiceí cum nomine,pronomineelparticipio, eldiffert ab aliis partibus.Secundo,paitel quod omneuerbum

30 esí significatiuumcum tempore,el it hoc conuenilcum participio el differt ab aliispartibus. Tercio, palcí quod omneuerbumesí significaíiuum cum modo, el it hocdifferl ab omnibus aliis pairtibus oracionis. Quarto, patel quod omne uerbum esísignificaiíiuumsinecast,clin hocdifertatribuspartibus,sciliceíanomine,pronomineel participio, el conuenilcum omnibusallis. Quinlo, pailcí qitod omneuerbum esí

35 significaiíiuum actosagendi tel actospasciendi:exemplumactosagendi, ti doceo:exemphumactospasciendi,tI doceorel huiusmodi.

5 Vulg. Ps. 148,8 11—12 VERG. A. 1,573

8-20 cf. G* 8’ (iisd. fere ex., paucis mut., ut.) 14 ex. ap. Docír. 1112 18-20cf. 79.lsq. 22—23 Pr/sc.

VIII,1 24-26 cf. Ianua* 5’; G* 23” (p. ad ¡itt.)

5 ut addidi 26 et temporíbus: et addidi

Page 308: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammai/caprouerb/and/Al (ms. 8950 B.N. de Madrid) 83

Conira discripciones argtilur sic: istud uerbum sum es fui non esísignificatiuumagendinequepasciendi,ergo predictediscripcionessuní {suní} false.Consequenciaesínota,sedaníecedetisprobaiturquia,secundumPelrumHehieit primomínons. uerbum stbstanliuumeandemsubstanciamsignifical. sicul pronomencl

s eodemmodo, el ideo non tidelur significareagereneqitepali. Consimihiter. potesíargui de ististerbispossum,existo,maneo,sisto,sto, sedeoelquiescoel huiusmodi.quenon sunísignificaititaagendinequepasciendi.Quidamdicuní quod istuduerbumsum es fui beneesísignificaíiuumagenditel pasciendi,non ex se,sedex adiuncioparticipio; exemplumagendi,itt sum docens; exemplumpasciendi, itt sum doctus el

ío huiusmodi. Ahii dicuní quod per “significaíiuum agendi” intelligitor significare aclum,el ideo tadia terbabenesutil significalita agendi,eo quiasignificaníacium, el nonactomqui sil accio,sedaclumneuírum,qui non esíaccioneqitepassio.SedaUi dicuntquod, re tena, non omneuerbumesísignificaíiuumagenditel pasciendi,unde dicilDonailus: omneuerbumesí\pars/oraicionis sinecasucumlemporeelpersonaageretel

15 pali att neutrum significans.

f31’ El ideo de terbo potesídan ladis descripcio: uerbumesípars oracionis setdiccio significatitaper se actosagenditel pascienditel uiriusqueaul netínuscumtemponeelmodosinecast.Ex qita discripcionepaitelquod uerbumesísignificaiíiuumactosagendi,ti doceotel lego; aliud esísignificatiuum pasciendi,ti doceortel legor;

20 aliud esí significaliuum uíniusqueactos, scilicet agendi el pasciendi insimul, itt

criminor; aliud esísignificaíiuum actosneutnius, qui non esíagenenequepali, ut sumes fui elhuiusmodi.

Proprium uerbi, secundumPriscianumlibro secundomaioris, esísignificareaccionemtel passionemtel utrumque,el iníelligitur sic: pnopnumuerbiesísignificare

25 aclumagcnditel pascienditel ulniusquetel neutriuscumtemporeelmodositecasu.

Causainuencionisuerbi, secundumDonalum,fitil itt peripsum\de/lerminareíuraccio{nis} quod esí it nomine, el consimiliterpolesíiníelligi sic: causainuencionisuerbi fuil III per ipsum\de/íerminareiuractosagenditel pascienditel utriusqueattnetírius cumtemporeel modosinecasu, ti paicí ex prediclis.

3-5 Peir. H/sp. 16 7—10 ap. P.H ma/., teste Huní* 37 [134] (cf. etiam 31—2 [135], ubi haec

doctrinaDurando cuidamAnglico adiribuitur); K/¡w. E. * 5,2,1 [136] 10-12 ap. PH. ma/., teste Huni*

27 [137] 12-15 Don. ma/.* 11,12 23-24 cf. Pr/sc. 11,18 (p. ad¡itt.)

2 sunt iter. Kl 14 pars in marg. Kl 26 determinaretur:de- in marg. Kl 27 accionis: —nis sec¡usi 28

determinaretur: de- in marg. Kl

Page 309: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Ediciónde lagrammai/caprouerbiandjKl(ms.8950 B.N. de Madrid) 84

Verbum, secundumquosdam,ditiditor it Iria membra, scihiceí it uerbumpersonaleel itipensonaleel infiniíiuum, sedaliaditisio polesíreduciaid duo membra,quiaomneuerbumpolesídici personaletel non personaleset impersonale.Vcrbumpersonaileesíuenbumsignificaíiuumper secumcerIo numeroelcertapersona,itt amo

5 amasamat, qitia amo esísignificaiíiuum per se prime personeel numeri singularis.el amasesí significaíiuum secundepersoneel numeri singularis,el amat terciepersoneel numeri singularisel huiusmodi.Vel ahiten, pro pueris. uerbumpersonaleregulare esí uerbum habetis primam, secundamel íerciam personasdistincíassubsingulis tocibus set ditersis lerminacionibus, itt amo amas amal. De terbo

to impersonaliel de infinitito inferius dicetur. Verbum pensonaleesí tniplex, seihiccístbstaníittm,uocaíiuum,aidiectitum, de quibusper ordinemesíagendum,el primode terbissubstantitis.

SEQVITVR DE VERBIS SVBSTANTIVIS

15 Verbum substantitum, secundum antiquos, discribitur sic: uerbumsubsíaníiuumesíquod significalgeneraleesseappeíibilespecificaripenquodlibeísibiaiduenienshaibetisformam tel modumforme, itt istud uerbumsum es fui.

Ex qitadiscripcionepatelprimo quoduerbumsubslanlittmsignificail generaleesserei Irascetidentersiculens,quodsignifical “omnectsmundi”, 1amcrealumquam

20 lncreaitum el1am substanciamquam aiccidens.Secundo,paitel quod uerbumsubstan-liuum esíappeíibilespecificariperquodlibeísibi aiduenietshabetisformamtel modumforme, id esí per quamcumque diccionem causahem 1am nominalcm quampronominalemquamparlicipalem;el racioesíquiapen“habetisformam” iníehligunturnominaposilita setreahia, itt sutil: homo,animal, Deus, lapisel huiusmodi.el per

25 “habensmodumforme” inlelligunturquecumquealianomina1amficta quampritatitaquaminfinita. Tercio, paitel quod ladis descripciosolumconuenilhtic iterbo sum esfui, tI patelbeneintuenli.

Verbumsubstaníiuum,secundumquosdammodemos,describitursich: uerbumf3]V stbstantiuumesíuerbumsignificaiíiuumgeneralis essetel generalisexislere,itt sum,

30 ño el existo.

1—3 cf. G* 24” (paucismut.) 7—11 uerbum personale-adiectiuuyn: cf. G* 24” (qui uocatiuafort. ab en.

om.) 9—10 cf. 172.7—203.5 10-11 Graec. XVI,111—6 [138], teste Huní*, cit. 14-16 cf. Alaies* 9

[139]; cf. etiamG* 24”—25’ (p. ad litt.)

Page 310: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición dela grammaíicaprouerbzandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 85

Extali discripcionepalelquoduerbumsubstantiutmesíIniphex: quoddamenimesí significatiuumgenenalisesse,ti istud uerum sum es fui; aliud esísignificaliuumgenerahisfieri, tI istud uerbumño fis; ailiud esí significaíiuumgeneraUsexislere,ittistud uerbumexistoexislis.

5 Qitol suní terbasubstanlita,dico quod sutil tria, scihicetsum, ño el existo,unde itersus: ars substanlitatria fert lantommodoterba, sum, ño el existo simulconiungilurislis. Sedistuduerbumsumdicitur uerbumsubslaníiuumpropniecl siictesumplum,el ista duo terbaño el existo,dicuniur iterba substantitalarge sumpía,elquedamaliaconsimihiait significacionequedicunturquasisubsíanlita,ti sto,maneo,

ío sistoel huiusmodi.

Expredictispaitelquoduerbumsubsíaníiuumsumitorduphiciter,scihiceísudeel large: uerbumsubsíaníiuumproprie el sínicie sumptomesíuerbum significaitiuumpure essencierei site aliena cognotacione,tI istud uenbum sum es fui; uerbumsubstanliuumlarge sumptumesí uerbum significaliuum essencienei cum qtodam

15 cognotacionefiendi tel exisíendi,ti isladuo iterba ño el existo.Secundo.patelquodíantumunumesíuerbumsubstantitumpropriecl síriclesumptum,scihicetsumes fui,el dicitor uerbum subslaníiuumproprie, quia quodlibet aliquod uerbum dicitursusíeníareel tamquamsuppositomel fiindamentumincluditor it quocumquealioterbo, tI amo, id esí “sum amans”el ño, id esí “sum factus”,el existo, id esí “sum

20 exisíetis” cl huiusmodi,undedicilur quod sum es fui esínaidix omniumuenborum.

Quamconsíruccionemhabeníterbasubstanlita,disíinguendumesíquiatel aparteantetel apost.

Si a parte ante,dupliciter, quiatel sunímodi finiti tel infiniti. Si sunímodifiniíi, requirunínominaíiuumpro stosupposito,elhoc1amsecundepersonisinperaíiui

25 modi quamit ahiis personiselmodisfinitis: exemplumit secundapersonainpenauiuimodi, tI o Petre,estobonus,citius suppositumesínominaiuituspronominissecundepersonesubiníellectus,el tauis itocatitus Petre, secundumPeírum Hehie, negitun abaiduerbio uocandiexpressotel subinlellecto,tel, secundumCaíhohiconem,ponitunabsolutea regimine; exemphumit allis personisimperauiui, itt o Petre,tuus socius

30 estobonustel tui socii suntoboni; exemplumit aliis modis finitis, ti Deus esí,horno fuil, animalerit elhuiusmodi,unde dicil Doctrinale: uult iniransicio rectomsupponereterbo etc. Si sutil modi infiniíi, requirunturacctsaliuumpro sito supposilo

6-7 cf. Graec. XXVI,11l—2 7—8 cf. Klaies* 12 [140] 8-10 cf. Graec. XX,113 [141] 23-26 cf.

G* 25” (eod. ex. ut.) 23-25 Si—rinitis: cf. Alaíes* 10 [142] 27—28 cf. Peir. H/sp. 61 (cf. etiam

21.25-28) 28-29 cf. Caí/rol. 111,47”’ (p. ad ¡itt.) 31—32 Docir. 1075 32—86.2 cf. G* 25” (p. ad ¡it.)

Page 311: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaíicaprouerh/andiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 86

expressetel subintellecte:exemplumexpresse,itt Deumesseesíuerum; exemplumsubiníellecte.tI uoloessebonus,undedicil Doctrinale: infiniíiui naturamodi socialur.itipersonaihislamenhe modtsexcipiatur.

Sed apartepost. copulanícasumsequentemsimihemprecedeníirespecttm:5 casuscopuhaturdum ilhi casusperlineaníaid idem, tI horno esí animal; exemplum

quod tideaturaid idem pentinere,tI homo est asinus.Vel aliter, dum casussequetisel casusprecedetistetuanísub eaidem habitudine, unde dicil Doctrinale: horitmconsimilesdebelconiugerecasuscopulapersonamdum pertineaníaid eadem.El ideo,si casussequetisel precedensnon iteneril sub eaidem habitudine,aliquando terba

10 substanlitaconsíruunluncum genilito, itt capaest Petri; ahiquandocum datito. ti

capa est Petro; aliquando cum accusatitomediante proposicione deseruienteaccusalito,ti sum contra te: aliquando <cum> ablatito mediante proposicionedeseruienteablalito, tI sum coramDomino el huiusmodi.

Quol casuspossunícopulareterbasubstanlita,dislinguendumesíquiatel sutil15 modi finiíi tel infiniíi.

Si sutil modi finuíi semperdebenícopularenominaíiuum,el hoc tam itsecundispensonisimperaiíiui quamit ahiis personisel modisfinitis, dum lamencasussequetisel precedetisitenerinísub eaidemhaibiludine, tI dictum esísupra: exemphumit secundapersonaimperaíiui modi, tI o Petre, esto bonus, el raicio esí quia

20 supposiíumhuius uenbi estoesínominailitus subiníelleciusquemdeterminalbonus;exemplumit aliis personisset modis finitis, itt Deusest infinitus tel homo estracionalisel huiusmodi.

Si suní modi infiniti, dupliciter, quia tel accusatitussupponensinfinilitoprecedilexpresseatt non. Si accusalitussupponensinfinilito precedalcxpnessequem

25 determincí casuscopulalitus semperdebel copulare accusaíiuum,itt Deum esseeternumest uerumel tolo te finissebonumelhuiusmodi.Si accusatitussupponensinfinitito non precedalexpnesse,fil laihis distinccio, tel míen uerbumprincipale ciínfinuíiuum iníerponiturcasusatt non. Si míen uerbumprincipaleel infiniliuum noninlerponiturcasus,tunecopulanícasumsequeníemsimilemsupposiíouerbiprincipalis,

30 cl sic possunícopulareditersoscasus:aliquandoenim nominailitus.ul ego tolo essebonus;ahiquandogenititus,tI Petri interestesseboni; aliquandodaitiuum. ti michiplacet essebono; ahiquandoaiccusaíiuum,tI me oportel essebonum; ahiquandoablaíiuum,ti a me desideraturessebono el huiusmodi.Si míenuerbumpnincipaileel infinitiuum interponitur casusquemdetermitel casuscopulatitus,tune copulaní

35 casumsequeníemsimilemcasuyiníerposilomíenuerbumprincipaleel infiniíiui, el sic

2—3 Docir. 1243—4 4sq. cf. Klaíes* 10 7—8 Docir. 1079—80 16-18 cf 85.23-27 23sq. cf. Alaies* 11;

cf. etiamG* 26’ (similibus ex. ut.)

12 cumn addidi e 86.10etc. 35 casuy: sic Al

Page 312: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaí/caprouerb/and/Al(ms.8950 B.N. de Madrid) 87

possunícoptíare ditersos casus: auiquandoenim geniliuum. tI Deus misereturhominis tolentis esseboni el humilis corde;aUquandodaiíiuum, ti seruohominiuolenti essebonoet humili; ahiquandoaccusaíiuum,ti diligo hominemuolentemessebonumet humilem; ahiquandoabhatiuum,gaudeohomineuolenli essebono et

s humili elhuiusmodi.Hoc idempotesídici de genunditiselsuppiniselparticipiis uerbisubstaníiui:exemplumsi noninterponituncasus,ti neniocausaflendi milestel uadofacíum miles el sum factus miles; exemplumsi interpotitor casus,tI posco meiuuari causaessendiregemel huiusmodi.

Quidam disíinguuní ahiten, quod quando infinititus aidditur cum terbisío toluníalispreceptitistel desidenailitisel simihibusterbis personalibus.tunc debení

copularesemperaccusaiíiuum,ti Petri interestessebonum el michi placel essebonumelhuiusmodi,undedicil Salustius:cuilibet bello uel paci clarum esselicel,cl non dixil claro; simihiter dicil Otidius: quomichi comissonon licel essepium. el

non dixil pio el huiusmodi.

15 CincapredictaponunturIria dubia.Primum dubium: utrum iterba substanlitareganí illos casusquos copulaní,

quidamponunítademregulamab illa diccione: regiturcasussequetissite copulatosaquaregituncasusprecedensquemterminalsetrespectocitiuscopulator.Ex quaregula,palel primo quod nominalituscopulatusabsqueinfinulito, gerundito, suppinoel

20 participio regitur el copuhalurab eodem iterbo subsiantito,tI ego sum horno.Secundo.paitel quod nominaitituscopulatusmediante\infinitiuo/, gerundito,suppino

f 32” tel participio determinansnominaíiuumnectom<a> terboprincipahi regitur aterbopnincipaii el copulaturpertaleminfiniíiuum, gerundiuum,suppinumtel participium:cxcmplummedianteinfinuíito, ti uolo essemiles: miles regitur de tolo el copulatur

25 pen esse;exemplummediantegerundito, itt tenio causatiendi miles; exemplummediantesuppino,ti uadofaclu miles;exemplummedianteparticipio, tI sum factusmilesel huiusmodi.Tercio, paicíquod si oblicuscasuscopulatusmedianteinfinititodeterminalobhicum rectoma iterbo principahl simihiler regitur aterbo pnincipali elcopulatorper infinuíiuum: exemplumgeniíiui, tI Petri interesíesseboni:boni regilur

30 de iníerestcopulalurpen esse;el cumdicitur: Deusmisereturhoministolentisesseboní,boni negilun de misereturel copulalunperesse,el ita dealiis omnibusobhiquis.Quarto,palelquod si accusatituscasuscopulatusab infinutito determinalsuppositomipsius infiniíiui, íunc negilun el copulalurabeodeminfinilito, tI Deumessesumumbonumest uerumel tolo te essebonumel huiusmodi.

12 cf. SAL. Caí. 111,1 13 0V Her. 14,64

l6sq. cf. G* 26’” (in comp. red.)

21 infmtiuo in marg.Al 22 rectum a: a addidi

Page 313: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaíicaprouer/iiand/KI(ms.8950 B.N. de Madrid) 88

Secundumdubium: utrum nomínauituscopulauusa terbo substantitonegituraparteantetel apartepost.Quidamdicuníquod quilibel nominaiuitus1amsupponensquamcopulalusregitur aparte ante, sednominailitus suponetisregitur ex ti personeel nominalituscopulatuscx ti nalure uerbi, unde dicil Docininale: cx ti persone

s recíum negií inicialem, rectom qui sequituruerbi naturagubemal.Ahii dicuní quodnominatitussupponensregitunaparteante ex ti persone,sednominatituscopulatusregitur a parte post ex ti copule. Tercia oppinio esí Caihohiconis,Petil Helie elBaconis,qtod nominailitus supponensregitur aparte ante el nominatituscopulatusnegitur apartepost, sedquilibel eorum regitur ex ti persone.undedicil PetrusHelie

ío it primo minonis: uerbumsubstantiutmnon, nisi ex naturapersone,exigil nominali-uum.

Tcncium dubium: uírum terba substanlitapossintcopulare nominauiuumpronominis.Quídamdixeruní quodterbasubstantitapossuntcopularenominaíiuumpronominislercie persone,ti ego sum iste, tu es ille, iste est iste, sednon possuní

15 copularenominaíiuumpronominisprime neqitesecundepersone,el ideo, secundumistos,male dicitur: egosumego, seddebeldici: egosum id quod sumtel egosumidem michi, elsimiliter maledicitur: tu estu, seddebeldici: tu es id quod es tel tuesidem tibi elhuiusmodi.SedCathohicondicil quoduerbumsubstaníiuumbenepotesícopulannominaíiuumpronominis1am it prime quemsecunde.quamtercie persone,

20 quiauerbumsubslaníitumnonteneturconcordarecumsequentinominatitoit numeronequeit persona,el ideo,benedicitur: egosum ego,ego sum tu, sicul benedicilur:Sonesest Sortesel iste esí iste; simihiten potesídici: ego sum horno el ego sumhominesel huiusmodi. Sedcontra, si uerbumsubstantiuumcopuharelnominaiuiuumpronominis, unum conftssumterminarel aiUud confussum,quod esí fahsum, quia

25 deíerminansdebel essesempermagis certum quamterminaibile, sedconsequenciaprobaturdtpliciten: primo, quia.secundumPetrumHehiamit primomínons,uerbumsitbstaníittmeandemstbstanciamsignificaii sicul pronominemel eodemmodo, íd esíconfussam;secundo,quiadicil Priscianusquod lunc esseisubsianciageminatasineqitalitate,quenichil penfeclumsignifical, engonichil esídictom: egosumego, <ego>

30 surn tu. Dico aid isla quod pronomenpolesíitenire it oraicionedupliciten: uno modo,racione substanciequaxnsignifical conflise, el sic unumconfusstmterminarcíahiudconfusum, el tunc esseíibí substanciageminatasine quahitate el nichil perfeclumsignificarel; alio modo, racionequalitatisaid quampertinelex ti determinacionis,el

4-5 Docír. 108 1—2 7 ex ni copule: ap. Gosu/num Alarbasensis, teste T/iurot* 254 [143] 7sq. ¡oc. non

repperiap.Caí/rol.; cf. Peir. H¡sp. 17—8 l3sq.ap. PH., testeHuni* 108 l8sq. cf Caí/rol. 111,46” (p. ad

litt.) 26-28cf. Peir. H/sp. 16 (p. ad ¡itt.) 28—30 cf. Pr/sc. 11,18

29 ego addidi

Page 314: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 89

sic uerbumsubstantiuumbeneet congruepotestcopularenominatiuumpronominisinquacumquepersona,et racio estquia illud quod facit qualitasin nominefacit relaciouel demostradoin pronomine.ut dictum estsuperius.

f33~5 SEQVITVR DE COMPOSITISHVIVS VERBI SVM ES FVI

Composilahuius uerbi sum es fui, secundumVgucionemet Caíholiconem,sunínouemuel decemqueintelligunturpertalemdiccionem‘adipos”, undeper istamlitteram “a”. intelliguntur duo: assumet absum,et.perislamlitteram “d”. intelligiturunum: desum,et per islamlitteram “1” intelliguntur duo: insum et intersum. el per

10 istamlitteram “p” intelligunturIrla: prosum,presumet possum,etper istamlilteramO iníelligitur unum: obsum,et per istamlitteram “s” inlelligilur unum: subsum.Et

notasignificalaeorum:

assum adesaffui peresserpresentabsum abes abfui per defallir

15 desum deesdefui per defallirinsummesinfui per aplegaro venirintersuminteresinterfui per esserpresento entrevenirprosumprodesprofui per aprofitarpresumpresespreful perpresentesser

20 possumpotespotul perpoderobsumobesobfui per contrastarsubsumsubessubfui per sostinetre

Circacompositahuiusuerbi sum es fui, sunínolanda~iliquaper ordinem.Nota quod isla duo uerba sum et fuo conueniuntin hoc: quia fuo luis,

25 secundumVgucionem.antiquilusdeclinabaturperomniasuatemporaetmodos,ut fuofuis fui fuere fuendi fuendofuendumfutum futu fuensel futurus,sedsecundumusumsolumhabetpreíeñtumelsextemporaqueformanturaprelerilo, ul fui fueramfuissemfuerim {fuissem} fuero el fuisse,elisluduerbumsumcarelproprio preterito,ideo capil pretentumel sextemporaqueformanturapreterito ab istouerbo fuo fuis,

30 el ita, factum est unumuerbum,ut exemplariterpalel in Donato;el similiter sum,secundumusum,carelsuppinis,lamenpotesíhabereduoparticipia:unumparticipium

2—3 cf 71.13—14 6sq.cf Hug. Der. «sum», l66’~; Cathol. V, «sum» 25—31 cf. Hug. Der. «fuo»,74rb

[144] 30—90.2cf. Janua* 13v~14r [145]

28 fu¡ssem fuero: fuíssemseclusi

Page 315: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM (ms. 8950B.N. de Madrid) 90

presentistemporis,ul enset aliud futuri temporis,ul futurus.quodformaturab ultimosuppinoistius uerbi fuo fuis, ul futum futu fil futurus. Quibuspremissispro suiscomposilisintelligendis,sunínolandaisla quesequnlur.

Notaquod istud uerbumassumcomponilurde ad elsumdupliciler: aliquando5 con-tiple: aliquandointegre. Quandoenim ad componiturcumcondecliniohuitisuerbi

sum incipienteper islam uocaleme, lunc ad iníral integre, ul adesadesíaderamadero adestoel huiusmodi. Sedquandoad componitur, condeclinioincipiente per

f33~ islamlilteram f, tuncd mutaturin f, el tuncuerbumscribiturcumduplici ff, ut affuiaffueram affuissem affuerim affuero et huiusmodi.

lo Nolaquodistuduerbumpossumcomponiturdepolis el sumsempercorrupte.el hocdupliciler: aliquandocorrupte expartepñmi componentis,atiquandocorrupleexparteuírumquecomponentis.Quandoenimpotis componiturcumcondecliniohujusuerbi sum incipienteper istum uocaleme, tunc, exparteprimi componenlis,sciliceíde potis, remotieturis: exemplum,tI potespotestpoterampotero potestoelpolens,

15 exceptis tribus temporibus, scilicel presenti{s} optatiui el prelerito imperfectoconiuncíiuiel presenliinfiniliui, quiatuncexparteprimi componenlisremoteturti elex parte secundicomponenlisremoueturtaussillaba es: exemplum,ul possemetposse,el tunc uerbum scribilur cum duplici s. Sed quandopotis componitur cumdeclinio incipienteper islamlittcram s, tuncsolumexparteprimi componenlis,sciliceí

20 de potis, remouelurtaussillabati, el lunc uerbumscribiíur cumduplici 5; exemplum,ul possumpossumuspossimpossimusel huiusmodi.El quandopolis componiturcum declinia incipiente per islam lilteram f, tunch ex parte primi componentisremoueturtaus sillabais el ex parte secundicomponentisremotelurlaus hIlera f.exemplum,tI potui potueram potuissem poluerim potuero potuisse.

25 Omnia alia composilahuiusuerbi sum es fui coniunganturper omnessuosmodos,tempora,numeraselpersonassiculistuduerbumsum, suis componenti{ti}businíegris remanenlibus,sed, secundumPriscianumlibro oclauo. in isla uerbo prosum,quandopro componiturcumadieclitoincipienteperuocalem,tunchinlerponiturlaushIlerad: exemplum,ul prodes prodesíproderam prodero elhuiusmodi.

30 Nota,secundumVgucionemelCaíholiconem,quodestaIrla compositaabsum,presumelpossumhabeníduoparticipia:unumparlicipiumfuturi temporisterminatumin rus: exemplum,ul absum absens abfuturus el presum presens prefuturus el

possumpotenspoffuturus,sedceleracompositahabenísolumparticipiafutun tempo-

4—9 cf. G* 29’ (paucaorn.) 27—29 cf. Prisc. VIII,87 3Osq. cf. Hug. Der. «sum»,166rb~ (at de

prolTuturus nulla referuntur); Cathol. V, «sum»

15 presentis: —s seclusi 26 componenti{ti}bus: —ti— iter. M

Page 316: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición de la grarnrnaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 91

ns lerminala in rus, tI assurn affuturus el dessumdeffuturus el insum infuturusel intersuminterffuturus el prosurn profuturus el obsurnobfuturus el subsurnsubfuturus elc.

Quam consíruccionem habení composita huius uerbi surn es fui?s Disíinguendumesíquiatel aparteanletel aparle posí. Si aparte anle, sicul uerba

subslaníiua.Si aparte post. omnia possuníconslrui cum daliuis ex ui alquisiclonis:<***> exemplumprimí, tI Sancti Spiritus \a/sit nobis gracia; exemplumsecundi,ulnescit abesseDeus sperantibus in se; exemplumIercii, tI diuicie desunt rnichi:exemplumquarti, ul bonum inest homini, el ita de omnibus ahiis.

Sed notaquod ista Irla terba absum. desum el insum aliquandouolunl

f34’~ conslrui cum ablaliuo denolanle rem a que fil semocio uel inherencia,el hocmedianleproposicioneauel ab: exemplum,ul denarii desuní michi a marsupio el

rnultum bunum inesí homini a Deo el huiusmodi. Secundo,notaquod istud uerbumpossumaliquandoconsímiturcumdaíiuoexui adquisicionis,siculaliauerba,tI horno

15 potesímulieri. id esí“homo\est/poíensmulieri”; aliquandoelfrecuencius,consíruiturapartepostcuminfinilito absquedaíiuo,tI possumlegere elhuiusmodi.Tercio,notaquod istud uerbum intersumhabelquaíuorsignificala: uno modo, interest idem esíquod “presensesse”te! “inleruenire”, el tunc consíruiturcum datiuo, tI egoinlerfuiuostre collacioni, id esí “presensfui”; secundo,sumiíur pro “distal”, el Iunch polesí

20 conslrui cum ablaíiuomedianleproposicioneauel ab, tI multurn interesícelumaterra, id esí “multum distal”; lercio, sumitur pro “differt”, el tunc similiter potesíconstnii cumablaíiuomedianieproposicioneatel ab, ul horno interestab asino.idesí “difert”; quarto, sumiíurpro “pertinel”. el Iunc esíuerbum impersonalede quoinferlus dicelur in nalurauerboruminpersonalium.

25 SEQVITVR DE VERBIS VOCATIVIS

Verbum uocaíiuum discribilur sic: uerbum uocaíiuum esí uerbumsignificatitumnoíacionisgeneralisappelibile specificari solumpro nomenproprlumtel aproprlatum:exemplumpernomenproprlum, ul egouocorPetrus;exemplumpernomenaproprlatum,ul isla arbor tocatur ficus el domus mea nocabitur dornus

30 oracionis.Vndenomenapproprialumin proposilodicitur tomeninferlus respeclusuisuperlorls, ul horno respeclude animal, el ficus respectude arbor, el dornusoracionis respectu de domus el huiusmodi.

29—30 cf. Vulg. Mt. 21,13

4—6 cf G* 28’ (p. ad íitt.) 7sq. cf. M~ates* 13 [146] (ex. Sancti Spiritus ut.) 10—13 cf. G* 28~v

[147] 16—24 cf. 175.1—9 16—23 cf. G* 28v (ex. differt) 17—23 cf. Mates* 13 [148] (qui sirniíi

ex. ut.) 23—24 cf. 175.8—9 26—32 cf. G* 29v (paucaaddit, ex. uerodomus orn.)

7 postatquisicionemaliquaeaddendasunt, ut opinor, ex ex. jo 91.8—9 ¡ asit: a— in rnarg. Al 15 est: in

marg. Al

Page 317: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de lagrammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 92

Ex quadiscripcionepatelquod uerbumuocaíiuumdiffert aterbo subslaníiuodupliciler: prlmo, quiauerbumstbslaníiuumesísignificalitum ptre essencierei sinealienacognolacione,tI sumes fui, ti dictum fuul superlus,seduerbumuocaliuumesícognolaliuumnolacionis; secundo,quia uerbumsubsíaníiuumpotesíspecificariper

5 quamcumquediccionem casualem,1am nominalem quam pronominalem, quamparticipalem.seduerbumuocaíiuumsolumpernomenproprlumuel aproprlatum.Vndedicií Petrus Helie in prlmo minorls: habelurergo quareuerbum subsíaníiutmeluocaliuumcopuleníel quareterbumstbslaníitum1amnomenquampronomenel1amnomenappellaíiuumquamproprlum,seduerbtmuocaíiuumsolumnomenelproprium

10 tel loco proprli acceptum.

Quol suní uerba tocalita? Dico, secundumRobertum, quod suní decem,tidehicel quinque in lerminacioneaclita, tI suní uoco, dico, nomino, nuncopoelappello, el alia quinque in lerminacionepassiua,ul suní uocor, dicor, nominor,nuncoporel appellor.

15 Quamconslruccionemhabeníuerbatocalita?Disíinguendumesíquiatel inlerminacione aclita tel in lerminacione passiua.Si in lenninacione aclita, tuncconsírtuntursicul terbaaclita 1am aparte anle quam a parteposí, ul uoco te elappelloMaria. Si in lerminacionepassiua,dupliciler. Aliquandoenim considerantur

f 34V racionenominacionisgeneralisquamsignificaní, el íunc consírnunlursicul tierba20 subslanlita,el 1am a parte anle quam aparte post el 1am in modis finitis quam

infiniíis; exemplunxin modisinfinilis, ul me uocari Petrumest uerum.Aliquandoconsideranlurracione passionisquam significaní, el lunc consírtuntursictí uerbapassita,tI egouocor a te el appelior a Maria el huiusmodi.

Nota, secundumPeírumHehiam,quod terbatocalitasumplain lenninacione25 aclita possuníaccipi dupliciler: aliquando enim consírututurcum uno accusalito

taníum,el tunc dicunturterbaaccusalita,ul uocote el appelloPetrum:ahiquandoconsírtunturcum duobusaccusatitis,el Iunc dicuntur terba tocalita, tI uoco teSortem el appel¡ote Mariam, mide dicií PeírusHehie in prlmo minons: simililertoco uocaliuum esí,tI uocor,el stbslanciamsignifical toce aclitaquociensexigil

30 duosaccusalitos;ahiler tero accione,tI uoco te Sortemuocaíiuumesí,sed uoco teaccusaliuumesí. Simihiíer, terba uocatiuasumplain lerminacione passiuapossunlaccipi dupliciler: uno modo, racione nominacionisgeneralisquam significaní telquandocopulalnominalittm aparteposí,el tuncdicunturterbatocalita, ul uocorate Petruseltu appellarisSortes;alio modo,racionepassionisquamsignificaníuel

1—3 cf. 85.12—13 6—10 Petr. Hisp. 20 11—14 Kilw. S. 16v; 28v~~29v (cf. etiamPH., testeAfafes* 14)

15—23 cf. Aíates* 15 24sq. Petr. H¡sp. 22 31—34 cf. Docir. 1077—8 [149]

Page 318: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 93

quando consímunlur cum ablalito a parte posí in persona agente medianleproposicionea tel ab, el tunc dicunlurterbapassiua,ti uocor a te tel appellor aMaria. Vndedicil PelrusHeliein primo minorls: aul dicamusqtodsimul uocaliuumesí elpassiuumquiasubslanciamsignifical el passionem,undeablalito iungitur per

s modum passionisel nominalito propler substanciamnec proprie dicetur ipsumpassittmessenisi proptermodtm significandi,ctm ergodico Sortestel uocor a leSonessolamsubsíanciamsignifical, cumairtem dico uocorate solampassionemetc.

SEQVITVR DE VERBIS HABENTIBVS VIM VERBORVMSVBSTANTIVORVM ET VOCATIVORVM

10 Verbumhabensuim uerborumstbstaníitorumel uocalitorumdiscribitur sic:uerbum habens uim uerborum stbslaníitorum el uocalitorum esí uerbumsignificaíiuum accionis tel passionisappelibile speciflcari soltm per diccionemadiecíiuam set cognolatitam accidenlis,tI curro uelox tel incedo superbuselhtitsmodi. Vel aliler, uerbumhabensuim uerborumsubsíantiuorumel tocatiuorum

15 esí terbtm adiecliuumnatumcopulareiníransilite talem casumqtalerequinil a parteanle supposiíiue,ul tendohurnilis tel ueniotardusel huiusmodi.

Ex predictis discripcionibus patel quod uerbum habens uim uerborumstbslantiuorumeltocalitorumdiffert auerbosubstanlitoel tocatitodupliciter: pnmo,quiauerbum habensuim uerborum stbslanlitorumel uocalitorum dicitur uerbum

20 adieclitumsetsignificaliuumaccionisuel passionis,seduerbumsubstanliutmneqtef35r uerbum uocaíiuum in quantumuocaíiuumnon dicilu.r uerbum adiecíiuumneque

uerbumadiecliuumnequesignificaíiuumaccionistel passionis,uípalelexsupradiclis;secundo,quiauerbum substanliuumpotesícopularequemcumquenominaíiuum1amnominisqtampronominisquamparlicipii, el1amnominissubstaníiuiquamadiecíiui,

25 el 1am nominis propni quam appehlaíiui,el uerbumuocaíiuumsolumnominaliuumnominisproprli tel appropriali, seduerbumhabensuim eorum solum nominaíiuumdiccionisadieclitesetcognotaliteaccidenlis,ti palelin predictisexemphis.Secundo,patelquoduerbumhabensuim uerborumsubstaníiuorumesídicereuerbumadiecíiuumhabenstel naíum habereconsimilemnaturam copulandi ctm terbis substantitisel

30 tocaljuis. Tercio, patel quod uerbtm coptlaíirnim esí íriplex: quoddamenim esísubslanliuum,tI islaIrla: sum,fo, elexisto;aliud esíuocaíitum,tI sufí istaquinque:

3-7 Peir. Hisp. 22 10-14 cf. G* 30’ (diccionemsign¡flcantemqualitatempro diccionemadiectiuam)

Page 319: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la gramrnaticaprouerb¡andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 94

uocor, dicor, nominor, nuncoporel appellor; aliud dicitur uerbumhabensuimuerborumsubslanliuorumel uocaíitorum,de quo fil mencioin proposilo.

Speciessetmaneriesuerborumhabenciumuim uerborumsubsíaníiuorumeluocaíitorum in speciali suní bene sex: prlmo, terba pertinenciaad motum set

5 incessum,tI curro leuisel incedosuperbus;secundo,terbapertinenciaad slacionem,tI sto securus,maneo firmus el dormio quietus; tercio, terba pertinenciaadsessionem,ti sedeo iudex tel sedeo arbiter; quarto, terba pertinencia adapparenciam,tI isle horno apparet bonus tel iste uidetur sapiens;quinto, terbapertinenciaad repttacionem,ti iste reputatur siultus el ipsehabeturinsapiens;

10 sexto,terbapertinenciaadeleccionem,tI eligorepiscopuselhuitsmodi.Sed quidamdicuní quod generaliler omnia terba personaliapossunídici terba habenciauimuerborumstbslantiuorumel uocatiuorum,unde dicil Caíholiconquod omneuerbumpersonalepotesírecipere nominaliuumparticipii apartepost, sicul polesírecipereuerbum medianle construccionem,tI lego scribens, id esí “lego el scnbo” el

15 huiusmodi.

Quamconsíruccionemhabeníuerbahabenciauim uerborumsubslaníiuorumel uocatiuorum?Dico quod habenítaleconslruccionemqualehabeníterbasubslantitael tocalitael1am aparteanle quamaparteposí,undedicil Doctrlnale: sepetocansuerbum sibi tulí apponereuerbumel subslanliutmtel quod uim seruaníeorum. El

20 laus oracio in qua ponilur uerbum habens uim terbonim stbsíaníitorum eluocalitorumpolesíexponidupliciler: tel quodadiecíiuumresoluaturin aduerbitm,uícurro uelox, id est “telociler”, tel quod uerbum resoluatur in eius mediumgerundiutmel istud terbum sumes fui, tI curro uelox, id esí “currendosumuelox”el huiusmodi.

25 Circa terba substanlitael tocalita el eorum uim habenciaponuntur duoquesita. Primum quesitum: quare uerbum stbslantiuumappetil deíerminari setspecificariper qtacumquediccionemcasualem1amnominalemquampronominalemquamparlicipalem,eluerbumuocaíiuumsoltmpernomenproprlumtel appropriatum,eluerbumhabensuim uerborumsubslaníiuorumeltocalitorumsolumper diccionem

30 adiectitamset cognolalitaaccidenlis.Secundumqtesiítm: si uerbum habensmmuerborum substanliuorumel uocaliuorum appetií deíerminari per omne uerbumadiecliutm

4-9 primo.—insapiens: ap. CathoL,testeMates* 16, qui jisd. fereex. ut. 10—15 cf. Cathol. 111,46”’ (p. ad

litt.) 18—19 Docfr. 1077—8 20-24 cf. G* 30v (ubi haecdoctrinaRobertogramrnaticoadtribuitur) 22—23

ap. glos. Admfrantes,testeThurot* 253—4 [150]

29 uerbumcorrexi, uocatiuumM

Page 320: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición dela grammaticaprouerbiandiM (ms. 8950 B.N. de Madrid) 95

Catholicondicil quod copulaterbahisesíduplex: quedamexplicitael quedamimplicita. id esí coartalasub aliquaspeciahisignificacione.Copulaexphicila dicituristuduerbumsurnesfui, el ideopolesícopularelibere quemcumquenominaliuum1amnominis quam adiecíiui, el 1am nominis proprli quam appellaliui. Copulaterbalis

5 implicila esí in ahiis terbis, el ideo celeraterbanon possunícopularequemcumquenominaíiuumnisi nominaíiuumque conuenialsignificacioni eorum.

f 35V Ex quo patet quod terba tiocatita que habení copulam coartatam subnominacionerequiruní nominalitum deíerminaníemipsam nominacionem,et tausnominalitusesí nominalitusnominis propni tel appropriali. Secundo,palel quod

lo terbahabenciauim terborumsubsíaníiuorumeluocalitorumqueperlineníadmottmset incessumrequiruní uerbumterminaníemipsum motum site incessum,tI uadocurtusel incedosuperbus,el terbapertinenciaart sessionemrequirunínominaliuumdetenninanlemsessionem,ti sedeoiudex tel sedeoarbiter, el terbapertinenciaadapparienciamrequiruní nominaliuum deíerminanlemapparienciam,tI iste apparel

15 sapiensel isle uidetur bonus, sed terba pertinenciaad eleccionem requirunínominaíiuum deíerminaníemeleccionem,ti eligor episcopusel eligor potestaselhuiusmodi.

SEQVIWR DE VERBIS ADIECTIVIS

Verbum adiecíiuum,sallemregulare,discribitur sich: uerbumadiecíiuumesí20 uerbumdesinensin o tel in or in primasui imposicione,significaíiuumaclus agendi

tel pascienditel utrlusqueatt neutriusque.Ex quadiscripcionepalelquod uerbumadiecíiuumesíqtadruplex:quoddam

enim esísignificaliuumaclusagendi,ti doceoelaccuso;aliud esísignificalittm actuspasciendi,tI doceorel accusor;aliud esísigniflcaíittm ulriusqueaclus, id esí1am

25 aclusagendiquamacluspasciendiinsimul, ti crirninor; aliud estsignificaliuumaclusneutrius,qui non esíagerenequepali, ti {e}slo, existo el huiusmodi.

Nota quod terbum adiecíiuum stmplum a significacionepolesí diuidi inquatuor genera,sciliceí in acíiuum, passiuum,neuírum el comune.sumendolamensignificacionemuerbi síricleprosignificatouerbi, quodesíageretel pali tel ulrumque

30 att neulrumatt ipsumageretel pali, eltaliagenerauerborumstmptaasignificacionediscnbuntursich.

1—17 cf. Cathol. 111,46”’ (p. ad [itt.) 12—13 cf. PH. min.* 158,97 (qui eod. ex. sedeoiudex ut.) 19

Verbum adiectiuum: cf. Thurot* 185 [151] 19—21 cf. G* 31’ [152]

26 esto: e— seclusj

Page 321: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammaticaprouerbiandiAl <ms. 8950 B.N. deMadrid) 96

Verbum acliuum esí uerbum significaliuum actus agendi, tI doceo, lego,accusoel uerberoelhuiusmodi.El taleuerbumacliuumesíduplex: quoddamenimest significaíiuum acius agendi íransiliuum: aliud esí significaíitum aclus agendiabsolule.

s VerbumsignificaliuumaclusagendiIransiliteesíuerbumsignificaliuum actusagendiIranseunlissetterminabilisin alíerumexlrinsectmare cuiusesíagere,ti sunítaliaterba: doceo,lego,accuso,uerbero, aro, insero,prandeo, ceno, comedo,poloel similia, cum enim dicitur: magister docet Petrurn, tunch istud uerbum docetsignifical docere,quod esíagereíransienssiteIerminatumad Peírum,qui esíalia res

10 amagisíroagentesetcuius esítale agere;simililer, cum dícilur: ego aro lerram cicornedo panem el poto uinurn el huiusmodi.El notaquod lalia terba, secundumBaconem.possunísignificaretel importareagereíransiliuumqualuormodis:ahiquandosignificalagereíransilitumin re animatumracionalem,tI doceote el accusoPetrurnel huiusmodi; aliquando in rem animalam vrracionalem set brulam, tI comedo

LS gallinarn elcenopi<s>cern;aliquandoin rem inanimalamextrlnsecam,tI aro terrarnel inseroarborern:aliquandoin rem propnamuerbi, tI curro spaciurneluiuo uitam

f36’ et huiusmodi.Verbum significaliuumaclusagendiabsoluleesíuerbumsignificaliutm actus

agendinon Iranseunlissetlerminabilis in alíerumexírinsecumare cuiusesíagere.tI20 stnl talia terba: curro, ambulo, tendo, nado, uen¡o, spiro el similia. Ex qto patel

quod istud uerbumcurro aliquandosignifical agereIransilite, tí cum dicilur: currospaciurn, tunc enim polesí inferre eius passiuum,ti spacium curritur a me, sictífaciuní aliaterba significalitaagereIransilite; aliquandosignifical agereIransilite,tI cum dicitur: curro in campo,lunc enim non polesíinferre de se pa.ssiuum.el ita

25 polesí dici de quibusdamaliis.

Verbumpassiutmesíuerbumsignificaíitumactuspasciendi,tI doceor, legor,acusor, uerberor el simula, el tale uerbum passitumesí duplex: quoddamenimdicitur significaliuum aciuspasciendíIransilite; aliud dicitur significaíiutm actuspasciendiabsolule.

30 Verbum significaliuum acluspasciendiIransilite esíuerbum significaliuumacluspasciendiIranseuntissetprocedenlisab altero extrinsecoa re cuitis esípali, tIsuní lalia terba: doceor,acusor,legor, nerberor el similia, cumenim dicitur: Petrusuerberatur a magistro, tunc istuduerbumuerberatur significal uerberari. quod esípali lransiensset procedenlisab alero exlrlusecoa re cuiusesí pali, lransienssite

35 procedensamagisíroqul esíalia resaPeiro pacientesetcuitis esípali et huiusmodi.

5—li cf. F* 22v [153]

15 p¡scem: —s addidi

Page 322: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammaticaprouerbiand¡M(ms.8950 B.N. deMadrid) 97

Verbum significaíiuum actus pasciendiabsoluteesí uerbum significaliuumactuspasciendiinnati set procedenlisprlncipalilerab eademre cuius<esí>pali, tIsunílahiaterbagaudeo,doleo,caleo.frigeo el similia,cumenim dicilur: PetrusdolelMartino, ítnc istud uerbum dolel significal dolere quod esí pali innatum site

5 procedensprincipaliler ab eodemPelro etius esí pali, quia ipse Pelrus in se facildoloremde seipso,quamuisMartinussil causaquaPelrusdolel cí huiusmodi.

Verbum neuírum esí uerbum significaliuum aclusneulriusque,qui non esíaciusagendinequeacluspasciendi,\utI sunítahiaterba: sto, maneo,sislo,quiescoelsimilia.

LO Sed uerbum comuneesíuerbum significaíiuumuírlusqueaclus, id esí tamactusagendiquamactuspasciendiinsimul, ti criminor. Exemplumaclusagendi,ticriminor te: exemplumactuspasciendiIransilite, tI criminor a le elhuiusmodi.

Ex prediclis palel quod ista terba metuo el timeo sumpta in lerminacioneaclitadicunturterbapassiuasecundumsignificacionem,tI cumdicilur: metuoDeum

15 el timeo lerribile animal, quia limere tel metuerenon esíagerenequepali, el laliaterba metuor el timeor sumpta in lerminacione passiuadicuntur terba aclitasecundumsignificacionem,tI cum dicilur: Deus timetur a me el huiusmodi.Vndedicil Priscianus libro adato: suní eciam qtedam terba aclita toce passitamsignificacionem habenciael, ex conírario, passiuatoce acliuam Ierminacionem

20 habencia,tI timeo te el timeor a te. Simililer, secundumquosdam,lalia tierbapertinenciaadsensuscorporales:audio, uideo, odoro, gusto,tango et senciosumptain lerminacioneaclita dicuntur terba passiuasecundumsignificacionem,tI cumdicitur: audiosumamuocemeluideo sumam albedinern el gusto acetum el tangoignem el huiusmodi. el talia terba sumplain terminacionepassiuadicunlur terba

25 aclitasecundtmsignificacionem,tI ctm dicitur: ignis tangitur a te, elita de omnibusalus.

Notaquoduerbumadiecíitumsumptum\a/significacione,secundumquosdam.ditidilur in Irla genera,sciliceíacíiuum, passittmel neuírum,et talestidentursequiDonalum\dicentem¡quod omneuerbumesíageretel pali att neutrumsignificans:et

30 Baco,exponensipsumDonatum,dicil sich: quaredicitur “ageresignificans”?,propíeruerbumsignificansageresiteaclumIransiliuum,tI doceoel acuso, quare diciiur “attpali”?, propler uerbtm significanspassionemlransiliuam, tI doceorel acusor,sedquaredicilur “att neutrumsignificans”?,propíeruerbumsignificansaclumneutrum,

13-17 cf. Prisc. VIII,7 [154] 17—20 Prisc. VIII,24 20-24 cf. Prise. VIII,7 [155] 27—29 cf. Don.

mai.* 11,12

2 est addidi 8 ut in margAl 27 a in rnarg. M 29 dicentem in marg. Al

Page 323: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 98

136V id esí necagereIransilitenecpali iníransilite,sedtel agereabsolule,tI sto, tel paliabsolule, tI gaudeoel huiusmodi. Sed talia genera uerborum, scilicel acliuum,passiuumelneuírum,secundumquosdam,discrlbuntursic: uerbumacíiuumesíuerbumsignificaliutm actuspermodtm accionis,tI amoel doceo,el islo modo, lahiaterba

s in terminacioneaclita metuoel timeo dicuniur terbaaclita, hicel enim significanípassionem,lamensignificaníillam permodumaccionis;uerbumpassiuumesíuerbtmsignificaíiuumactumper modum passionis,tI amor el doceor,el islo modo, lahiauerbain lenninacionepassiuametuor el limeor dicunlur terbapassiua,licel enimsignificení accionem,lamensignificaní illam per modumpassionis;uerbumneulrum

LO esíuerbum significaliuum aclusnetírlus,id esíactusnon per modumaccionisnequeper modumpasslonis.

Nota quod uerbum adiecliutm sumpíuma significacione,secundumalios.ditiditur in lalia Irla generaterborum, scihiceí in uerbum significatiuum accionislantum el uerbumsignificaíiuumpassionistaníumel uerbum significaliuum accionis

15 el passionisinsimul, el talestidenlur sequiPrlscianumdiceníem:proprium uerbi esísignificare accionem tel passionemtel ulrumque. El, secundtmislos, uerbumsignificaíiuum accionis esí duplex: quidam enim dicitur significaíiuum accionistransilite,tI doceo,lego;aliud dicitur significaliuumaccionisabsolute,tI sto, maneoelhuiusmodi.Simihiter, uerbumsignificaíiuumpassionisesíduplex: quoddamdicitur

20 significaíiuumpassionisIransilite, tI doceorel legor; aliud dicitur significatiuumpassionisabsolule,tI gaudeotel letor el huiusmodi. Sedpro maiorl iníelligenciaaccionis tel passionisque polesí importan per uerbum, dico aliler secundumnotassequenles.

Nota quod uerbum significaíiuum accionis esí duplex: quoddamenim esí25 significaíiuum accionis Iranseunlis, ahiud esí significaliuum accionis inmanenlis.

Verbumsignificaliuumaccionislransetntisesíuerbumsignificaíiuumaccionisahiquidexíra se relinquenlis, sciliceí terminum tel aliquid in termino ad quemtalis acciolerminalur, tI suní talia terba: doceo, calefacio el frigefacio, genero. produco,illumino el similia: exempltm accionis relinquenlis terminum att quemtalis accio

30 lenninalur,ti cumdicilur: ignisgeneralcalorem,taleeflim uerbumgeneralsignificalgeneracionem,queesíaccioquedamrehinquenlisextrase calorem,adquemlalis acciositegeneraciolerminalur;exemplumaccionis relinquentisaliquid in terminoad quemtausacciolerminatur,tI cumdicilur: igniscalefacilaquam,taleenim uerbumcalefa-

12—15 cf. G* 31’ (p. ad Iitt.) 15-16 Prisc. 11,18

Page 324: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammaticaprouerbiandiAf(ms. 8950 B.N. de Madrid) 99

facit significal calefacionem,que esíaccio quedamrelinquenlisextrase caloreminaquaatt quamtausacciolerminalur; similiter, cumdicitur: docePetrum,istuduerbumdoceosignifical accionemrehinquenlemexírase aliquamfonnamsite qualilalem inPeíro, ad quem lahis accio tenninaturel huiusmodi.Verbum significaíiuumaccionis

s inmanenlisesí uerbum significaíiuumaccionis nichil extrase relinquenlis,scihiceínequeíenninumnequealiquid in terminoad quemtalis acciotenninatur,tI sunítaliaterba: amo, diligo, intellego, uolo el similia, cum enim dicilur amo Deum, taleuerbumamo significal amacionemnichil relinquentemexírase, quianon rehinquilDeumnequealiquid {aliquid} in Deo, att quemlausamaciolerminaturelhuiusmodi.

10 Vnde dicil Philosophusquod accio lransiensesíque aliquid extrase relinquid, sedaccio inmanenlisesí que nichil extra <se> relinquil. Ex quibus dictis Philosophidicunturprediclediscrlpciones.

13 —r

Vel aliler discribuntur sic. Verbum significaliuum accionis Iranseunlisesí15 uerbum significaliuum accionis lerminale ad aliquid extrlnsecum, passum tel

productumper talem accionem: exemplumaccionis terminatead passum,tI ctmdicilur: sol illuminat aerem,lateenim uerbumilluminat significal illuminacionem,quod esíaccio lenninalamatt acrem,qui dicitur respassiuaelnon productaper talemaccionem site illuminacionem; simililer, cum dicitur: sol calefacil aquam el

20 huiusmodi;exemplumaccionislerminaleatt productum,tI cum dicitur: sol producillucemel ignis generalcaloremelhuiusmodi,tale enim uerbumproducil significalproduccionemquetenninaturatt lucem, quedicitur resproductaper íalem accionemel huiusmodi.Verbum significaíiuumaccionis inmanenlisesí uerbumsignificaliutmaccionisnon lerminale att aliquid extrinsecum,passumnequeproductumper talem

25 accionem,tI cum dicitur: amoDeum, intelligo Deum el uolo Deum el huiusmodi,Deus enim non dicitur res paciensneque producta per lalem accionem,scihicelamacionem,iníelleccionemnequeuolicionem,tI palel inluenli.

Nota quod uerbum signiftcatiuumpassionisesíduplex: quoddamenim esísignificaíiuum passionis illate, aliud esí significaliuum passionis ignale. Verbtm

30 significatiuum passionisillate esí uerbum significaíiuum passionisillale ab alteroextrlnsecoare cuiusesípassio,tI cumdicitur: doceora te, taleenim uerbumdoceorsignifical docerl illatum a te; elcum {cum} dicilur Petrusuapulatamagistro,taleuerbumuapulat significal uapulacionemillalam amagisíro el huiusmodi.Verbumsignificatiuum passionis ignale esí uerbum signiflcaliuum passionis innale set

35 procedentisprlncipaliler att eademre cuius esí passio, tI suní talia terbagaudeo,letor, doleo, tristor el similia, ti dictum fuil superlus.

33-36cf. 97.1—6

9 aliquid iter. Al 10 relinquid: sicAl 11 seaddidi 12 dicuntur correxi, dicumtur Al 32 cum iter.

Al

Page 325: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiM(ms.8950 B.N. de Madrid) loo

Verbum adiecíiuum,secundumquosdamfacieníessupradiclamdiuisionem,discribitur sic: uerbumattiecliuum esíuerbumdesinensin o tel in or in prima suiimposicionesignificaíiuumaccionistel passionistel accionisel pasionisinsimul. Exqta discrlpcionepalel quod uerbum adiectiuumesí lrlplex: quodttamenim dicilur

s significaliuumaccionisíantum,tI amoel doceo;aliud dicitur signiflcaíiuumpassionislantum, tI amor eldoceor;aliud dicilur significatiuumaccionisel passionisinsimul,ti largior, criminor el huiusmodi. Sed de istis, pro puerls informandis,aliquandopontntur talesdiscrlpcionessequenles.

Verbum significans accionem esí uerbtm non includensin sto romancio10 significatumhuiusterbi sum es fui nequealiquam talium habiludintmme, tetel se,

tI amo.doceoel huiusmodi.Verbum significans passionemesí uerbum includens in sto romancio

significatum huius uerbi sum es fui tel ahiquamtalium habitudinumme, te. se, tIdoceor tel gaudeoel huiusmodi, el uerbtm significans passionemesí duplex:

is quoddamenim esíuerbumsignificanspassionemillalam; aliud esíuerbumsignificanspassionemignalam.Verbum significanspassionemillatamesíuerbumincludensin storomancio significaltm huius uerbi sum es fui, tI amor el doceor. Sed terbumsigniflcanspassionemignatamesí terbumincludensin storomancioahiquamtalitmhabitudinumme, te, tel se, tI gaudeoelJetor el huiusmodi.

20 Verbumsignificansaccionemel passioneminsimul esíuerbumincludenssiteimportans in sto romancio ttrumque romancium site uíramque significacionem,sciliceí acíiuamel passiuaminsimul sub eademlerminacione,ti largior, ueneror ethuiusmodi.

Nota quod uerbumadiecíiutm,secundumPrlscianumelDonatum,ditiditur25 in quinquegenera,sciliceíacliuum, passiuum.neutrum,comuneeldeponens.Sed ex

prediclispatelquod uerbum adiectiutm polesí considerarlduphiciter. Vno modo asignificacione,el sic potesídiuidi in qualuorgenerasetmembra,sciliceí acliuum,passiuum,neutrumel comune,tI dictumesísupra;tel, secundumquosdam,ditiditurin Irla generaset membra,scihiceí actiuum, passiuumel neulrum; tel, secundum

f 3? 30 quosdamalios, ditiditur in talia Irla genera set membra, sciliceí in uerbumsignificaíiuumaccionistantumel uerbumsigniflcaliuum passionisIanltm el uerbum

1—3 cf. G* 31’ (p. ad litt.) 9—11 cf G* 31’ (pauca addit) 24-25 cf. Prisc. VIII,7—E [156]; cf. Don.

mai.* 11,12 [157] (p. ad litt.) 25-28 cf. 95.27—30 28-29 ap. MichaelemMarbasiensem,testeThurot*

183 [158] 29—101.1 cf. G* 31’ (cf 98.12—16)

Page 326: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Ediciónde la grammat¡caprouerbiandiM(ms.8950 B.N. deMadrid) 101

significaíiuum accionis el passionis insimul. Alio modo, a lerminacione elsignificacioneinsimul, el sic ditiditur in quinquegenera,scilicetacliuum, passLuum.netlrum.comuneeldeponens,de quibusper ordinemesíagendumelprlmo de terbisaclitis.

s SEQVITVR DE VERBIS ACTIVIS

Nota quod uerbum actiuumpolesí accipi dupliciler, scihiceí large el síricle.Verbum acliuum large idem esíquod uerbum signiflcaliutm accionis,el isto modo,omneuerbumsignificaliuum accionissite sil acliuumsite neulrumsite comtnesitedeponensdicitur uerbumacliuum, el sic non sumiturhic. Verbum actiuumsíricleesí

10 írlplex, scihicel re lantum, tocelantum, re el toce insimul. Vnde actiuum re lantumesídicere acliuum solasignificacioneelnon lerminacione,tI suní odi, nou¡, cepi,memini;elacliuumtoceíantumesídicereacliuumsolalerminacioneelnon significa-cione,tI liceo; sedacíiuum re el toceinsimul esídicereacliuum1am significacionequam {de}lerminacione, tI amo, doceo el huiusmodi, tale enim uerbum amo esí

15 signiflcaliuumaccionisel desinil in o in primasui imposicioneelpolesífacere de sepassiuumper addicionemde r in primatel in secundapersona,tI amo fil amor elhuiusmodi,el de islis per ordinemesíagendum,el primo de aclitis re lantum.

Verbum acliuum re lantumhic sumplumdescribiíursic: uerbumacliuum reíanlum esí uerbum signiflcaliuum accionis naliim regerea parle post accusatiutm

20 castmsigniflcanlemrem racionalem,sednon desinilin o in primasuiimposicionetelnon polesíde sefacerepassiuumperaddicionemde r in prima tel in secundapersona,tI suní ista quatuorterba: odi. noui, cepi el memini, el istud uerbum facio cumquibusdam suis composilis eiusdemsignificacionis, tI suní calefacio, fugefacio,albefacio,nigrefacio, rubefacioel similia, el, secundumquosdam,terbadeponencia

25 Iransilitasignificalitaaccionis,tI sequor, persequorel huiusmodi.Ex predictadiscripcionepatelquod tres condicionesrequirunluratt hocquod

aliquod uerbum sil signiflcaliuum accionis re tantum. Prima, quod tale terbtm silsignificaíiuum accionis. Secunda,quod lale uerbum sil natum regereacctsalitumcasuma parte post signiflcanlem rem racionalem,tI odi Petrum el Deus facil

30 hominemadymaginemel similitudinemsuamelhuiusmodi.Terciacondicio,quodtaleuerbumnon lermineturin o in primasuiimposicione,tI odi, noui, cepi el memi-

1—3 cf. G* 3l~ (p. ad [itt.) 6-10 cf. G* 3[V 13-17 cf. F* 18V (paucisrnut.) 18-22 uerbum—rnemins:

cf. G* 31v (paucismut.)

14 determinacione: de- seclusj

Page 327: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiand¡Al (ms. 8950 B.N. de Madrid) 102

ni, tel quod non possilfacerede se passiuumper addicionemde r in prima nequesecundapersona,tI facio el quedamstacompositaeiusdemsignificacionis.

Quamconslruccionemhabeníista quatuorterbaaclita re tantumodi. noui,cepi cl memini, distinguendumesíquiatel aparteante tel apartepost. Si aparte

138T 5 ante, consírtunlursicul terbasubsíanlitael tocalita. Sedapartepostconslruunturcum accusalitoin personapascienle.tI odi Petrum, noui Mariam el meminiIohannem el huiusmodi; el hoc idem polesí dici de islo terbo facio cum suisquibusdam composilis eius significacionis, tI inferius determinabitur in naturauerborumneuírorum. Vnde dicilur <in> Genesi{s} primo: faciamus hominem att

10 ymaginemel similitudinem nostram.

Nola quod isla quatuorterba setprelerila odi, noui, cepi el memini stnlyrregulariasetdefectitadupliciler: primo, perdefectum,quiasectndumusumsolumhabemustaliapreteritaelsexlemporaformataabipsisprelerilis.exceptomeminiquodin futuro imperaliui habelmementoin singtlari el mementolein plurali; <secundo>

15 per superabundanciam,quiaistaquatuorpreleritaimportanísensuspresenliselpreteri-lis insimul, el simililer, sexlemporaqueformanlurab eisquoqueimportaníduphicemsensum,undepreleritumplusquamperfectumindicaliui, ul oderam,importal sensumpreteriíi imperfecíi el sensum preíerili plusquamperfecli. el prelerilumplusquampeffeclumopptaliui, tI odissem, importal secum 1am sensum preteriti

20 lemporisquamsensumplusquamperfeclieiusdemopplaíiui, el preíerilumperfecíumconiuncliui, ti oderim,importal 1am sensumpresenlisquamsensumpreteriíi perfeclieiusdemconiuncliui,elfulurum coniuncíiui,tI odero,importalsensumfulurl indicatiuiel sensumfulurl coniuncíiui, el preteritumplusquamperfecluminflniíiui. tI odisse.importal sensumpresenliselsensumpreíerili plusquamperfeclieiusdeminflniíiui, unde

25 dicil Docínnalepro omnibusislis: bis duo suníodi, noui. cepi, meminiquerelinenísensumpresenlispreleriíique,el que fonnaniurab hiis senstmpariterduphicabunturetc. Ex quo palel quod si delur tale prouerbiumde presenli:Pere avoreix Guillem,componiturpertalepreterilum: Petrusodil Guillermum, el ita polesídici consimilimodo de omnibusatiis lemporibus.

30 Nota, secundumVgucionem, quod nos habemusodio odis odiui. quarteconiugacionis,undedicilur odiui ecclesiammalignancium,sedab islo terbo odioodis descendilistud uerbum defecíiuumodi odisti odit, quod in suis temporibuselmodisesí lercie coniugacionis,el ab islo suppinoossum ossudescendilparticipitm

9—10 Vulg. Gen. 1,26 31 Vidg. Ps. 25,5

4-7 memini: cf. Doctr. 1276 [159] llsq. cf. Mates* 36—7 (ex. romancii addit) 24-27 Doctr. 983—5

3Osq.Hug. Der. «odio», 123V~ [160]

6 memini correxi, nem¡n¡ Al 9 dicitur in: ¡u addidi ¡ Genesis: —s seclusi 13 menun¡ correxr neninn

Al 14 secundo addidi 19 preteriti correxi, presentisAl

Page 328: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

U: Edición de la gramrnat¡caprouerbíandiAl(ms.8950 B.N. de Madrid) 103

futurl lemporisíerminatumin rus, tI ossurus—ra —rum elnomenterbalelerminatumin sor, ti osor. Secundo, nota quod nos habemus nosco noscis noui notum notu,tercieconiugacionis,aquodescendiíistud uerbumdefecíiuumnoui nouisti notil, elab islo suppinonotumnolu descendilparticipiumfulurl lemporislerminatumin rus.

5 tI noturus —ra —rum, el nomenterbalelerminatum in br, tI nobor. Tercio, notaquodnoshabemuscepiocepiscepil ceptum —tu, uerbum anliqum tercie coniugacionisaquo descendilistuduerbumdefecliutmcepi cep¡slicepit, elab isto suppinoceptumceptu descendilparticipium preíeriíi lemporis, tI ceptus—la —tum. el participiumftluri lemporis lerminalum in rus, tI cepturus —ra —rum, el nomen terbale

10 lerminalum in br, tI ceptor ceptoris.Quarto. nota. tI quidam toluní. quod nospossimus habere ahia quatuor prelerita el alia sex lempora circumílocuta attsimilitudinemuerborumpassiuorum,elhoc in passiuasignificacione,tI osussum telfui, el ita de ahiis sextemporibuscircumíloculis,sedracioapparensesíista: quiaomne

f38~ uerbumhabens: participiumpotesícircumloqui setcomponerepreteritumlempusel15 alia sexlemporaad similitudinemuerborumpassiuorum.

Verbum acliuum tocelanlum discribitur sich: uerbum acíiuumtocelantumesíuerbumdesinensin o in primasui imposicioneelapparenlertidetur facere de sepassiuumsolalerminacioneper addicionemde r in primatel in secundapersona,tIsuní ista duoterbaliceo el mereo.

20 Ex quadescripcionepatel quod due condicionesrequiruntur quod aliquoduerbumsil acíiuumtocelantum. Prima,quodtaleuerbumlenninelurin o in primasuiimposicione,ti liceo el mereo.Secunda,quodtaleuerbumappareníertideaturfacerede se passiuumsola lerminacioneper addicionemde r in prima tel in secundapersona,tI liceo fil liceo<r>elmereofil mereor,elracioesíquia,retera, taliaterba

25 liceo el mereo sumptain lerminacioneaclita dicuntur terba neutrael sumptainlenninacionepassiuadicunlur terba deponenciaIransilita, el ideo lalia terba nonfaciuní de se passiuare el toce insimul, sed passiuatoce tantum set solalenninacione.El ideo, de consíruccionibusislorum uerboruminferiusdetenninabiturin naturaterborumneulrorumel uerborumdeponencium.

30 DE ACTIVIS RE ET VOCE [NSIMVL

Verbum acíiuumre el toceinsimul discribilur sic: uerbumacliuumreel uoceinsimul esíuerbumdesinensin o in primasui imposicione,natumfacerede se passi-

2—3 cf. Alates* 38 [161] 5-7 cf. Alates* 38 [162] 10—15 cf G* 31v (at expian. differt) 16-19

cf. Sig. Cor¡r.* 17 [163] 28-29cf. l2lsq.; 145sq. 31—104.1 cf. Don. mai.* 11,1 [164]

24 liceur: —r addidi

Page 329: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grainmaticaprouerb¡andiM(ms.8950 B.N. de Madrid) 104

uum per addicionemde r in prima tel in secundapersona,el esí significaliuumaccionis tel \per/ modumaccionis,racione cuiuspotesíregereaccusaliuumcasumaparle post significanlem rem racionalem,tI amo Mariam el doceo Petrum elhuiusmodi.

5 Ex predictadiscripcionepalel quod tres condicionesrequirunturatt hocquodahiquoduerbumsil acliuumre el toceinsimul. Prima, quodtaleuerbumlenninelurino in prima sui imposicione,tI amoel doceo. Secunda,quod tale uerbumsil natumfacerede sepassiuumper addicionemder in primatel in secundapersona:exemplumin prima persona.ti amo, arldita r, fil amor; exemplum in secundapersona, tI do,

10 quodnon formal dor in primapersona,sedfonnal daristel darein secundapersona.Tercio,quodtaleuerbumsil signiflcaliuum accionissetpermodumaccionis,racionecuiuspotesíregereaccusaíiuumcasumaparlepostsigniflcaníemrem racionalem,tIamo te el limeo Deum el huiusmodi.

Ex quibus palel quod uerbum actiuum in lerminacioneconuenilcum terbo15 neutro, sed difert a tribus generibus uerborum, sciliceí passiuis,comunibus el

deponenlibus.Sectndo,palel quod uerbumacliutm el netlrum differuní dupliciler:primo enim differunl in hoc: quiauerbum acliuumpolesí facerede se passiuuminquacumquepersona,tam prima quamsecundaquamlercia, sedlicel quedamterbaneutra, tI Iransitita,possinl facere de se passiuumin lerciis personis,non aulemin

20 primis nequesecundispersonis,tI inferius palebil; secundo,diferuní in hoc: quiauerbumacliuumpolesíregereapartepostaccusaíiuumsignificantemrem racionalem,tI doceote, seduerbumneulrumnon, ti inferius dicetur;mide dicil Cathohicon:acliuigenerisesí illud uerbum quod desinil in o el polesí facere lransicionemad aliquod

f39T racionaleanimal,tndepos:silfleri conuersaloqucio in primatel in secundapersona25 per assumpcionem<de> r, tI diclum esí.

Quamconsíruccionemhabeníterbaaclitare el toceinsimul?Disíinguendumesíquia tel aparte ante tel aparte post. Si a parteante consírtunlur sictí terbasubstantitael tocalita. Si aparte post, dislinguendumesí quiatel a consíruccionegeneralisetprincipali att de consíruccionespeciali. Si de consíruccionegeneraliset

30 principahi, omnia possuníconslrui cum accusalitocasu in personapascienletelhabeníemse permodumpersonepascienlis:exemplumin personapasciente,tI doceote; exemplumin personahabentese per modumpascientis,tI timeo Deumel tangoignemelhuiusmodi.Si de consíruccionespeciali,non habeníomniaeandemconslruc-

5-13 cf. G* 32’ (ex. orn.) 18-20cf. 121.17—20 22—25 Catho¡. III,34~” 26—105.1 cf. G* 32V (ex. differt)

30-31 cf. Prisc. XVIII,127 [165] 33sq. cf. Alates* 19 [166]

2 per in rnarg.Al 25 de addidi

Page 330: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

II: Edición de la grammaticaprouerbiandiAl (ms. 8950 B.N. de Madrid) 105

cionem:quedamenimconslruunlurcumgenilito tel ablalito medianleproposicionede, tI accusote furti tel furto tel de furto, el arguo peccati tel peccatotel depeccato: quedamconslruunturcum dalito ex ti alquisicionis,tI do libi agrum elsoluo tibi salarium;quedamconslruunlurcum accusatito,el talia terbaaclitasutil

5 nata regereduos ditersosaccusalitos,unum de naturagenerali el alium de naturaspeciali, tI postulo te pecuniamel doceote gramaticamel huiusmodi; quedamconslruuntur cum ablatito mediante proposicionea tel ab ex ti recessustelsuscepcionis:exemplumex ti recessus.tI recedole ab isla ciuilale; exemplumexti suscepcionis,tI capio Iibrum a tecacio el huiusmodi. Sed pro maiori noticia

10 istorum pontnturseptemregulesequentes.Prima regula, secundum Calholiconem, terba aclita pertinencia att

accusacionem,dampnacionem,reprehensionem,redargucionem,laudemtel uituperium.el coníraria islorum. possunlregereaparle posí geniíiuumtel ablaíiuummedianteproposicionede att sine proposicionesigniflcanlemrem de qua fil accusaciotel

15 dampnaciotel reprehensiotel redarguciotel laustel tiluperacio elhuiusmodi,el tausgenilitustel ablalitusregitur ex ti accusacionistel ttampnacionistel reprehensionisel huiusmodi,tel, sectndumCatholiconem.regilur ex ti causematerialis:exemplumaccusacionis,tI accusote furti tel furlo tel de furto; exemplum dampnacionis,tIdampno te peccati tel peccalo atí de peccato; exemplum reprehensionis.tI

20 reprehendo te criminis tel crimine att de crimine; exemplum redargucionis, tIredarguo le iniuriarum tel iniuriis tel de iniuriis; exemplum laudis, tI laudo lebonitatis tel bonitate att de bonilate;exemplumuiíuperii, tI uituperole maleficiitel maleficio att de maleficio; exemplumde conlrariis islorum uerborum, tI excusote peccali tel peccalo tel de peccato el huiusmodi, unde dicil Docírinale:

25 accusaíisquemodo dampnansquia loquatur eodem. El lalia terba suní isla quesecuntur:

accuso—as —auí per acusarexcuso—as —atí per escusarsalto —as —auí per salvar

30 dampno —as —aui per dampnarpunio —is —iui perpunirarguo —is —gui per redarguir

f39V reprehendo —is —dis per rependrecorripio —is —ti perrependre

2 accuso:cf Prisc. XVIJI,228 (qui eod. ex. ul., undeet G* 35V) 3—4 cf. Prisc. XVIII,146 4—6 cf. Prisc.

XVIII,153 [167] 6-9 cf Alates* 19 [168] 11—15 cf. G* 32V (pauca orn.) 11—13 cf. Cathol.

11147rb (uerbatantum accusationiset redargutionisrefert) 17 Cathol. 111,47”’ 24-25 Doctr. 1260

Page 331: Vicente Calvo Fernández - GRAMATICA PROVERBIANDI

ABRIR CONTINUACIÓN PARTE II