Viage Arquitectonico Antiquario de ESPAÑA

127

description

Note circa il teatro di Sagunto

Transcript of Viage Arquitectonico Antiquario de ESPAÑA

  • V I A G E

    ARQUITECTNICO-ANTIQUARIO

    DE E S P A A ,

    PRESBTERO, DEANYCANNIGO DE LA INSIGNE COLEGIAL IGLESIA DE LA CIUDAD

    DE SAN FELIPE: ACADMICO DE HONOR Y MRITO DE LA REAL ACADEMIA

    DE SAN FERNANDO: HONORARIO DE LA DE SAN CARLOS DE VALENCIA: ACADMICO

    CORRESPONDIENTE DE LA REAL DE LA HISTORIA}

    Y BIBLIOTECARIO HONORARIO DE S. M.

    POR DON JOSEF ORTIZ,

    DE ORDEN SUPERIOR.

    M A D R I D E N L A I M P R E N T A R E A L

    A O D E 1807.

  • SERENISSIMO DOMINO ET INCETTO PACIS PRINCIPI,

    PATRIAE COLUMINI ET ORNAMENTO MAXIMO,

    HISPANORUM MILITUM TERRA MA RI QU E IMPERATORI SUMMO;

    PRAECIPUIS SONORIFICENTISSIMISQUE STEMMA TIBUS INSIGNITO,

    QXJAE PER UNIVERSAM FERE EUROPAM VIRTUTI, NOBILITATI,

    AC MERITO ADSICNANTUR.*

    UBIQUE GENTIUM IN MAXIMO HONORE AC REVERENTI A.

    A PUD REGUM HISPANORUM OPTIMUM, CUJUS GLORIAE

    SE TOTUM DEVOVET, ADPRIME CARO.

    HISPANO POPULO, CUJUS JURA ET UTILITTEM

    STUDIOSE TUETVR, IN ADMIRA TI ONE AC DELICIIS.

    PRAECLARI ANIMI CORPORISQUE DOTIBUS AD MAXIMA

    QUAEQUE NATO.

    INGENII ACUMINE, SINGULARI PROVIDENTIA,

    RERUM AGENDARUM SOLERTI A EXIMIO;

    DIFFICILIORIBUS MAGISQUE ARDUIS NEGOTIIS EXPEDIENDIS

    MAXIME IDONEO.

    DE REGE, DE PATRIA, DE HUMANO GENERE OPTIME MERITO.

    MUSA RUM PATRONO BENEFICENTISSIMO."

    LIT TER A RUM, LITTERATORUMQ UE UNICO PERFUGIO AC MECOENA TI:

    JOSEPHUS ORTIZ,

    DE CA NUS ATQUE CA NONI CUS ECCLESIAE SAETA BIENSIS,

    SPECIMEN HOC SAGUNT1NARUM ANTIQUITT UM,

    IN DEVOTI GRATIQUE ANIMI MONUMENTUM D. 0. C. Q.

  • S U A L T E Z A S E R E N S I M A E L Su. A L M I R A N T E P R I N C I P E D E L A P A Z ,

    A P O Y O Y LUSTRE E L MAS G L O R I O S O D E L A PATRIA,

    G E N E R A L S I M O D E L A S A R M A S E S P A O L A S D E M A R Y T I E R R A ;

    C O N D E C O R A D O C O N L A S M A S H O N O R F I C A S I N S I G N I A S

    Q U E E N C A S I T O D A EUROPA E S T N D E S T I N A D A S P A R A L A V I R T U D , N O B L E Z A Y M R I T O ;

    CELEBRE Y RESPETADO EN TODAS LAS NACIONES DEL MUNDO}

    A M A D O D E L M E J O R D E L O S M O N A R C A S E S P A O L E S ,

    POR CUYA GLORIA DEL TODO SE SACRIFICA

    A D M I R A D O Y Q U E R I D O DEL P U E B L O E S P A O L ,

    C U Y O S D E R E C H O S I N T E R E S E S P R O M U E V E C O N E F I C A C I A ;

    D O T A D O POR N A T U R A L E Z A D E L A S M A S B R I L L A N T E S P R E N D A S D E A L M A Y C U E R P O

    P A R A LAS EMPRESAS MAS G R A N D E S ' ,

    EMINENTE POR SU PERSPICACIA DE I N G E N I O , SINGULAR PREVISIN

    Y DESTREZA SAGAZ EN LOS NEGOCIOS '>

    S I N G U L A R M E N T E P R O P I O P A R A E L D E S E M P E O

    DE LOS MAS ARDUOS Y DIFCILES DEL GOBIERNO J

    A C R E E D O R P O R S U S M R I T O S A L A G R A T I T U D D E L M O N A R C A ,

    D E L A P A T R I A Y D E L G E N E R O H U M A N O ;

    PROTECTOR EL MAS GENEROSO DE LAS MUSAS;

    NICO AMPARO Y MECENAS DE LAS LETRAS Y DE LOS LITERATOS:

    J O S E F O R T I Z ,

    DEAN Y CANNIGO DE LA INSIGNE IGLESIA DE XATTVA,

    E N T E S T I M O N I O D E SU G R A T I T U D Y A F E C T O ,

    ESTE ENSAYO DE LAS A N T I G E D A D E S DE S A G U N T O

    D E D I C A , O F R E C E Y C O N S A G R A .

    b

  • PRLOGO.

    L o s edificios antiguos, de qualquiera clase que sean, ocupan en la historia de las Naciones

    un lugar m u y distinguido y recomendable entre los otros lugares histricos; y ademas de

    esto, bien examinados y entendidos, son los mejores maestros para restaurar la buena A r -

    quitectura , y saber su verdadera historia. N o hay edificio alguno de la antigedad (sin

    exceptuar los A r a b e s c o s ) de quien no podamos aprovecharnos ventajosamente en infini-

    tas ocasiones. Quanto mas ultrajados de los aos y persecuciones, tanto son mas venera-

    bles y dignos de estima. Grabadas estn en ellos la opulencia, la rel igin, las costumbres,

    los ritos, el p o d e r , el gusto de sus autores, y la pericia de sus Arquitectos. Quan venta-

    josas ideas nos hacen formar de los Egipcios los prodigiosos padrones de sus pirmides, tem-

    p l o s , murallas y otros edificios aun existentes en el alto E g i p t o de la antigedad mas re-

    mota , aunque medio destrozados de los tiempos? Humillan de un modo victorioso nues-

    tra vanidad, nuestra soberbia y o r g u l l o , y nos obligan confesar por indubitables los que

    ya perecieron, y les describen los autores antiguos que les v i e r o n , con una grandeza, que

    pudiera parecer exagerada, y dificultar su creencia. Istria, Palmira, Perspolis, Ba lbek , A t e -

    n a s , C o r i n t o , M e l a s o , toda Grecia sern la admiracin de los observadores instruidos,

    mientras de su antiguo esplendor queden ruinas y vestigios, aun en poder de los mas injustos

    y brbaros poseedores los Mahometanos.

    L a grandeza, el poder, la magestad del Imperio R o m a n o en nada se manifiesta tanto

    como por los edificios que nos quedan, sin embargo de q u e , despus de doce siglos de

    abandono y aun desprecio, les podemos contar como una sombra de lo que fueron, y por

    un nada de los que hubo. Teatros , anfiteatros, naumaquas, c ircos, templos, aqeductos,

    arcos triunfales, termas, puentes, caminos, palestras, obeliscos, sepulcros, y otros innumera-

    bles monumentos arquitectnicos, son aun hoy dia el objeto mas precioso para las personas

    instruidas, que saben dar las cosas la estimacin que se merecen, sin embargo de que les

    ven medio sepultados en sus ruinas, y como unos descarnados esqueletos de s mismos, res-

    tos miserables de su antigua magnificencia. L o s que del gnero mismo conserva todava la

    Sicilia, aunque igualmente destrozados, son los mas ilustres y fieles pregoneros del poder y

    buen gusto de sus antiguos R e y e s G e l n , Hiern, Dionisios, Agatocles y otros.

    Estos admirables monumentos, beneficio de varios animosos y constantes Viageros,

    les disfrutamos excelentemente dibuxados y grabados; y si bien son de una utilidad y v e n -

    taja imponderable para la historia, lo son mucho mas para la restauracin de la buena A r q u i -

    tectura. Pero los de nuestra Espaa (qu,e no son pocos) se estn hundiendo, consumiendo

    y aniquilando de mil maneras, y con pocas esperanzas de verse conservados perpetuados

    por el buril y una descripcin cientfica, ya que el t i e m p o , la ignorancia y la barbarie ha-

    yan de acabar con ellos, Habr cosa mas lamentable que ver derramar tesoros en vanidades,

    luxo, superfluidad, pasatiempos, bagatelas y en otros bellsimos nadas, y negarse los acauda-

    lados ilustrar la patria por un medio tan til y glorioso dada ocasin oportuna? N i es me-

  • IX P R L O G O .

    nos deplorable la fatalidad comn de que siempre los amantes de este gnero de letras y

    expediciones carecen de caudales con que sostener los gastos de v i a g e s , excavaciones, di-

    seos , grabado de lminas, y dems anexos.

    A u n en alguna rara coyuntura de hallarse persona benemrita de su N a c i n , que facilite

    y apronte los fondos necesarios la empresa, suelen faltar sugetos verdaderamente capaces

    de un cabal desempeo, siendo, como son, muchos, varios y poco comunes vulgares los

    conocimientos que se requieren para el xito deseado, los quales pocas veces se hallan reuni-

    dos en una persona misma. T o d a v a , en caso de hallarse alguna de estas en aquella coyuntu-

    r a , suele carecer de robustez, de sufrimiento, de constancia, de genio, para tolerar con pa-

    ciencia las infinitas incomodidades, trabajos, disgustos y peligros anexos los v iages , espe-

    cialmente por Espaa.

    Por lo respectivo la Numismtica, L i t o l o g i a , Diplomtica y otros ramos de Antiqua-

    ria, no estamos los Espaoles tan atrasados y en cierne como los extrangeros imaginan. H a -

    blan tientas y por hbito familiar de menosprecio, bien por una v o z 6 concepto vulgar,

    sin conocimiento legtimo de nuestros l ibros; y esto sin embargo de que los mismos ex-

    trangeros celebran D . Antonio Agust por el primer Antiquario de E u r o p a , singularmen-

    te en la Numismtica. Hasta ahora apenas he podido hallar extrangero que en sus escritos

    haya sabido dar un pasage de libro espaol^ h'hre. de las mas vergonzosas erratas de todas es-

    pecies; de modo,, que ni aun servilmente saben copiarnos: prueba c u m i a n t e de que no en-

    tienden nuestra lengua. Si por ventura dicen alguna verdad, es tomada de relaciones anti-

    guas, que ya no r igen, de viageros infieles c impostores, que vinieron Espaa preocu-

    pados, y con el nimo dispuesto mentir, y pintar las cosas mas inocentes por un trmino

    burln y de botarga (por decirlo as) para ridiculizarlas. E s verdad que sus relaciones y

    cuentos fastidian las personas ingenuas y de juicio sano; pero logran el aplauso de sus ma-

    damiselas y petimetres, que no han visto mas mundo que el de la linterna mgica, ni hecho

    otros viages que el de Parts d San-Clond or mar y por tierra, como le describe gracio-

    samente M r . N o e l .

    Desde la restauracin de las letras no han faltado en nuestra Nacin hombres m u y capa-

    ces de ilustrarla en aquellos ramos; y la ilustraron en efecto O c a m p o , Resende, Nuez_,

    M o r a l e s , A l d r e t e , A g u s t , Zur i ta , Mariana, C h a c n , Nebrixa^ Blancas, Covarrubias, U s -

    tarroz, R o a , C a r o , O l m o , Lastanosa, Mondejar y otros; pero de los edificios antiguos en

    ella existentes apenas hicieron cosa que merezca atencin. Por lo menos,, si algo hicieron, no

    se ha dado al pblico por escritos y diseos artsticos. Mas esto no es marabilla. L a escasez

    de tales escritores dimana de que dems de haber de poseer la ciencia arquitectnica 3 y aun

    la prctica, con la historia de esta N o b l e Arte en todos los siglos y naciones, y de las vici-

    situdes que ha padecido, todava se requiere una buena dosis de Dibuxo y Geometra prc-

    t ica, tanto para formar sobre el parage los apuntesa necesarios, y ponerlos en limpio., quan-

    to para dirigir las manos agenas que en ello le auxilien y graben las lminas.

    E n este inevitable escollo suelen naufragar los mas brillantes proyectos. Si algn par-

    ticular, amante de las glorias de la patria; si algn Cuerpo poltico acadmico; si el R e a l

    erario ofrece fondos para la empresa, luego se presenta quien forma los planes mas lison-

    jeros, risueos y aun seductivos. Salen porfa mantenedores que prometen marabillas sin

  • P R L O G O . H I

    inters propio, como dicen. Entran en obra por qualquiera camino y medio que pueden,

    fin de ponerse en posesin del dinero, que es lo que procuran y necesitan. Pasa este por mu-

    chas manos, todas vidas, y casi siempre ignorantes de las Nobles Artes y de los buenos

    artistas aunque diestras en ostentar zelo patritico, integridad y buen gusto. Qu puede

    resultar de aqu sino consumirse los caudales aun los principios, sin verse mas frutos que

    buenas esperanzas y liberalsimas promesas? N i podia suceder otra cosa. Se pagan igualmen-

    te los buenos, los medianos y los malos artistas dibuxantes y grabadores, por ignorancia de

    los directores; y no es mucho que los hbiles se retiren, quedando con la obra los peores.

    Por lt imo, se da en tierra con el dinero ( y con la empresa) , quedando bien escarmentados

    los que le prestaron.

    Por esta razn he deseado siempre en las personas de calidad , ilustradas con las buenas

    letras, una mas que mediana pericia de Nobles A r t e s ; y me marabillo mucho de que las es-

    cuelas y maestros de Dibuxo no sean tan freqentes como las de primeras letras, lo menos

    en pueblos de alguna consideracin. Todava me conduelo mas de que las personas nobles

    y poderosas no se cuiden de instruir sus hijos en el Dibuxo de figuras, como practican

    los Monarcas. Afirmar, sin miedo de engaarme, que nada aprende el hombre, llegado al

    uso de razn, que tanto le ilustre la mente y espritu como el Dibuxo. Por lo menos puedo

    decir con verdad, que no he tratado literato alguno q u e , si por fortuna en su juventud ha

    manejado el lapicero, no confiese deber su exercicio la mitad de la ilustracin que posee. A

    la verdad, sin esta inestimable dote, qu vendran ser los Astrnomos, los Anatmicos,

    los Botnicos, los Antiquarios, especialmenre en la Numismarica, los Generales de mar y

    tierra, los Matemticos y aun los artesanos todos ? Serian unos hombres medias, que ni

    aun entenderan bien los dibuxos y planes genos; ni de quienes se podran esperar acciones

    bien ordenadas y executadas, sino por acaso y fortuitamente.

    Pero volviendo mi propsito, la mayor y mas evidente prueba de la dificultad de

    buenos Viages por falta de diseo y buen gusto en los acaudalados, es el corto nmero que

    gozamos de buenos Viageros, mirados por la parte artstica. Se reducen ocho nueve los

    que en mi dictamen merecen aprecio, por tener un mrito distinguido. Son estos Norden,

    W o o d , D a w i n s , P o c o c k , R e v e t , Cleriseau, L e - R o y , Fanel l i , Houel, y algn otro que no

    he visto. Estos estimables hombres se desvelaron con suma utilidad de los venideros, em-

    prendiendo los arduos y costosos Viages de Palmira, Balbek, Egipto , Sicilia y otras regio-

    nes del mundo antiguo. L o s ilustres monumentos que examinaron, dibuxaron y describie-

    r o n , por qualquiera lado que se consideren, sern eternamente los pregoneros de sus nom-

    bres inmortales, y el mejor abono de las alabanzas que les son debidas. Consultarles el His-

    toriador, el Antiquario, el Gegrafo , el Arquitecto con utilidad conocida. Por lo que

    m toca, bien seguro estoy de que no me puedo comparar con ninguno de ellos; pero por

    lo mismo he procurado imitarles en quanto mis fuerzas, haberes y circunstancias de mi esta-

    do han permitido, supuesto no he tenido Espaol alguno que me haya precedido en este ra-

    m o , cuyas huellas merecieran ser seguidas.

    Notarn quizs algunos que no hago mencin aqu de los llamados Viages Pintores-

    cos, como, por exemplo, el de Suiza, el de Dalmacia y otros. N o la hago en efecto, por-

    que no los tengo por tan tiles como sus autores pretenden y quieren persuadirnos. L a uti-

    c

  • I V P R L O G O .

    lidad de tales Viages es muy reducida y estril. Toda viene parar en la vista de una quebra-

    da de monte, un derrumbadero cordillera, una cascada de rio arroyo, una ruina, una 6

    muchas grutas, rios cuajados de perennes hielos, y cosas semejantes. A u n estas suelen pare-

    cerse bien poco los lugares de que fueron tomadas, porque las animan tanto los golpes

    de claro y obscuro del pincel, que si el curioso las fuera buscar en sus parages nativos, no

    las hallara fcilmente; como me sucedi m en un Viage Pintoresco de P o z z u o l o , Baya y

    Cumas. Esto mismo sucede en las Vistas de Piranese, V a s i , Pannini y otros. E n suma, los

    Viages Pintorescos no traen mas utilidad que los Paises de V e r n e t , V o u v e t , Perelle y otros.

    M i primer intento en este Viage de Sagunto era, siguiendo mi plan, describir todas sus

    antigedades arquitectnicas; pero las circunstancias de tiempos tan inquietos y belicosos

    como nos cercan hace muchos aos, no han dado lugar que se cumplieran mis deseos. M a s

    ha de tres aos que conclu la Descripcin y lminas del mas notable monumento antiguo

    que tiene Sagunto, que es su teatro; y no hallndose las cosas en estado de poder esperar

    una prxima continuacin de los restantes, para la qual hay las dificultades que indico en el

    prrafo ltimo de la obra, ha parecido justo no defraudar al pblico de esta pequea parte de

    trabajo puesto, mientras se mitigan calman las iras de Marte, y pueden continuarse los

    que quedan.

    E n la Descripcin de este teatro no tanto fue mi designio instruir los Arquitectos en su

    construccin formal y material (pues ademas de que nuestros teatros son muy diferentes de

    los antiguos, en este ramo les supongo v e r s a d o s ) , quanto comprobar y aun demostrar sus

    partes por los dramas antiguos, especialmente griegos; y espero haberlo conseguido en

    gran parte.

    E n gracia de los extrangeros que ignoren la lengua Espaola, me mand su Magestad

    poner la Descripcin en la Lat ina, como comn todas las Naciones cultas. E n este parti-

    cular advierto que su texto no es traduccin de la Espaola , sino tan original como esta,

    pues la hice como autor, y no como traductor. A s i en varios lugares habr algunas expre-

    siones que no se hallarn en la coluna Espaola; pero que no la hacen falta, ni son de cosas

    esenciales. Por esta razn el lector que sepa las dos lenguas, deber leerlas ambas para auxi-

    liarse mutuamente con ellas.

    Acerca de las medidas se debe saber que en toda la obra uso el palmo quarta castella-

    n a , cuya proporcin con el palmo valenciano (que es el mismo que el romano antiguo)

    es de quince catorce, saber, quince castellanos son catorce valencianos. A esta quarta

    pues castellana corresponde la escala que lleva grabada la Lmina III. L o s teatros griego y

    latino, Lminas I. y I I . , no necesitan de escala mtrica, puesto que su tamao debera aco-

    modarse al nmero de ciudadanos del pueblo donde se construyesen.

    Podrn acaso hallarse en este Ensayo de las antigedades saguntinas algunas expresio-

    nes acres vivas contra D i a g o , M a r t , Palos y otros. Y o protesto (como ya en parte hice

    en la obra) que nunca fue mi nimo tocar en nada las personas, ni los buenos deseos que creo

    tuvieron de acertar en sus narraciones. Pretend solo desterrar errores, vindicar acusaciones

    injustas, y deprimir orgullos. E n estas materias artsticas mas que en otras son fciles los

    deslices en quien entra tratarlas sindole extrangero el Dibuxo y Arquitectura. Por lo de-

    mas soy todo gratitud sus loables desvelos.

  • THE ATRI SAGUNTINI DESCRIPCIN

    DESCRIPTIO. D E L T E A T R O D E S A G U N T O .

    i T^heatrum quod hodie Sagunti (vul-go Murviedro) visitur Valentia xvpass, mil Ha Boream versus, merit quidem eru-diti viri quotquot perlustravere mirati sunti est enim unum e nobilioribus monu-mentis antiquis quae apud nos existantj et, ad the atra quod attinet, for tasse ce-teris, quae fuerunt unquam, integrius, minusque vetustatis edacitate consumptum. Ext eri, peregrinatoresque rerum antiqua-rum amatores atque cultores, nedum cum oblectamento, verum cum admiratione illud recognoscunt, postquam quae sunt in Ita-lia, Graecia, alibi viderunt. Nihilominus ejus apud veteres scriptores memoria nul-la, Ite et non pauci Saguntum, Saguntina

    fictilia vasa} necnon ficus Saguntinas lau-dent.

    2 Lntiquior scriptorum omnium (tes-te Gasparo Escolano) qui hujus theatr memoriam posteris reliquisse videntur, est Mahometanus Ule Cordubensis, Ras is , aut R a z i vocitatus, in ea Hispaniae Descrip-tione, quae patrio sermone quam corrup-ta circumfertur, pro theatro, tomitum appellans z. Saeculo xv Christianae sa-lutis exeunte, Lucius Marineus Siculus, libro ni. D e rebus Hispaniae memorabili-bus , ita scribit : Saguntus Romanorum colonia, ubi fuit olim theatrum, cujus adhuc forma,, vestigiaque cernuntur. Medio saecu-lo xvi. Marius Aretius in Hispaniae Cho-

    I Exemplara duo penes me sunt hstoriae msptae, quae tnahometani Rasis nomine circumfertur. Alterum habet: et Mon-viedro es lugar muy preciado, hay tomitos de poblacin anti-gua : que Monviedro ha razn sobre el mar : fecho por tan gran maestra, que es marabilla, que el home que lo viere, podr hacer como es fecho. In altero legitur : Hay en Monviedro un palacio fecho sobre la mar, por tan gran maestra, que mucho se marabi-Uan las gentes de que lo ven, por qu arte fu fecho. Utraque lec-ito corrupta videtur, plusque prima qum secunda j nec minus corrupta fuit quam Escolanus possedit. Nihilominus utraque Consilio nostro satisfacit, nimirum Rasim, qui saeculo Chiis-ti X creditur jloruisse, theatri nostri fecisse memoriam. Illud enim quod palatium appellai, nulli olii aedificio Sagunti conve-nire videtur, quam theatro.

    teatro de la clebre Sagunto, hoy llamada Murviedro, quatro leguas, N o r -t e , de Valencia, es con razn admirado de los doctos , como uno de los mas respeta-bles monumentos de la antigedad que tene-mos en Espaa; y en lnea de teatros, acaso el mas bien conservado de quantos quedan en el mundo. T o d o viagero ilustrado en an-tigedades le mira no solo con deleyte, sino tambin con sorpresa, aun despus de haber visto los de Italia y G r e c i a ; y es cosa nota-b l e , que ningn escritor antiguo haga me-moria de l , hacindola muchos de Sagunto, de los barros bcaros, y aun de los higos Saguntinos.

    2 E l escritor mas antiguo que , segn Gaspar Escolano, nombra este teatro, es el moro Rasis ( quien sea el autor de la Des-cripcin de Espaa, que corre ms. baxo de su n o m b r e ) , llamndole tomito en vez ds teatro x. A fines del siglo x v Lucio Marineo Siculo, tratando de las cosas memorables de E s p a a , escriba : Fu Sagunto colonia Romana, en la qual hubo un teatro, cuya

    forma y ruinas todava subsisten. A me-diado del siglo x v i Mario Arecio en su Cho-ro graphia Hispaniae, dixo: Sagunto, no lejos del mar, poblacin de ciudadanos Ro-manos, hoy Molviedro, donde se ve un tea-

    i Dos ejemplares poseo de la historia que corre manuscrita

    5>or del moro Rasis Razi. En el uno se lee: Et Monviedro es ugar muy preciado, hay tomitos de poblacin antigua: que Monviedro ha razn sobre el mar: fecho por tan gran maestra, que es marabilla, que el home que lo viere, podr hacer como es

    fecho. En el otro: Hay en Monviedro un palacio fecho sobre la mar, por tan gran maestra, que mucho se marabillan las gen-tes de que lo ven, por qu arte es fecho. Ambas versiones estn de-pravadas, y mas la primera que la segunda, y lo estaba tambin la de Escolano; pero todas salvan nuestro primer objeto, de ha-ber Rasis (escritor del siglo x) hecho mencin del teatro Sagun-tino, no habiendo en Murviedro otro edificio quien podamos aplicar el nombre de palacio que le da Rasis.

  • 1 A N T I G T J E D A M S

    a Qusqms amphitheatri FI'avi foramina, quae Beut ir Me chat, non vi Jit, plane credet aliquos magnos hiatus, sive chas-mata parietum barbaris consult facta amphitheatro solo aequando. N04 ea viderat Beutet, ideoque putavit verum quod de eis leger at apud Georg. Fabricium, Aubertinum, Panvi-nium, Marlianum aut apud alium antiquitatum Romanorum compilatorem, de foraminum, causa non admodum instructum. Lucius Faunas circa salutis annum MDXL romanas antiqui-tates satis prolixe de scrip sit, neque de foraminibus hisce ver-bum facit, sedperperam ajprmat amphitheatrum hoc barba~ ris dirutum at que concrematum. Hodie, inquit, omnino dirutum est; barbaris conflagratimi enim fuit, et solo aequatum. Haec penitus falsa sunt. Amphitheatrum hoc comburi non potuit, re-rum combust ibilium expers. Amphitheatrum hoc hodiedum ma-xima ex parte superstes est, ejusque permulta membra integer-rima permanent ut fuerunt in ipso aedificationis tempore. Cre-didervn ergo, Faunum nunquam Romam adiissej nam ejus li-ber innitis erroribus scat et. Eum certe Romae non scripsit, nec lati-ie quidem. Proinde credi potest, eum inconditum rerum Ro-man arum compilatorem fuisse, vereque Qavhot aut Faunum.

    De foraminibus autem amphitheatri Flavii permulti scrip-fere, mullunique inter se dissentientes, adeo ut hactenus subju-dice lis sit. Sed nemo non omnino * a u A o f qui viderit, ad aedifi-cium diruenduni hujusmodi foramina facta fuisse judicaverit. Erat ne, quaeso, ad id prudens via, duo triave for amina {sive fjtws fossidas) inter arcuum lapides aperire, adeo exigua et angusta, ut nullum inveneris, quod manum hominis pugnumve libere capiat, neque plus quam palmarem profunditatem ha~ beati Ad ean superbissimam molem evertendam oportebat ab ima p irte capere intium, indeque per sequi summos saxorum or-di les tundendo at que continenter percellendo. Nec aedificium //-' Romaiiae potentiae perennis index, aliis instrumentis dejici valebzt, qum arietibus, balistis, aut catapultisi si tarnen ita. parvo tempre et labore obtiner posset. Sex diversas opiniones de foraminibus istis affert Joseph Suarez, Episcopus Vasionen-sis, quarum nec una est quae sapienlibus arriserit. Sed de his satis.

    3 Gratis haec omnia mihi dicta videntur. Hisjpaniae de-

    A R Q U I T E C T N I C A S

    3 Por el mismo tiempo escriba su Cr-nica de Espaa Per-Antn Beutr; y en la parte i , cap. 1 7 , se lee: Aunque no sepamos especific admente si este teatro de Morvie-dro se hizo luego quando Valencia se edifi-c.... si se hizo despus viviendo los Em-peradores sabemos d lo menos, que este teatro no fuera en Sagunto antes de su destruccin hecha por Anbal, sino despus muchos aos edificado por los Romanos; segn que en Tarragona edificaron, que aun se muestran los vestigios.....y en Ni-mes de Francia cerca de Narbona; y en Arles tambin, que los naturales llaman Arenas. Y asi quando los Godos destru-

    yeron d Roma, por memoria suya agujera* ron el anfiteatro de ella2. Y pasando d Es-

    paa, como vieron en Sagunto el teatro he* cho por Romanos, no solo le derribaron^ por despecho que de ellos tenan, mas otra vez destruyeron d Sagunto; y desde en-tonces le qued el nombre de Murviedro K

    2 El que no haya visto los agujeros del anfiteatro Flavio que cita Beutr imaginar son algunas grandes aberturas brechas practicadas de propsito para derribar el edificio por los septen-trionales. No los habia visto Beutr, y crey de ellos lo que dice en su narrativa, tomado sin duda de Marliani, Panvinio, Auberti-no, de algn otro escritor de antigedades Romanas no mejor instruido que l en la causa de los agujeros. Lucio Fauno por los aos de 1540 describi las antigedades de Roma con bastante ex-tensin, y ninguna mencin hace de los agujeros; pues aregura que los brbaros del Norte quemaron el anfiteatro y lo dexaror enteramente demolido: Hoy, dice, est del todo demolido j pues las ilaciones brbaras lo quemaron y asolaron. Todo esto es ab-solutamente falso. El anfiteatro no se pudo quemar por no tener madera alguna: el anfiteatro permanece hoy en una gran parte, Y muchas de ellas estn aun enteras como quando fue edificado. Sos-pecho , pues, que Fauno jamas estuvo en Roma, si estuvo no vi

  • D E E S P A N A .

    4 Casparus Escolanus in Historia ur-bis et regni Valentiae, edita anno MDCX, libro VII, cap. 17,it a loquitur: Egregium illud theatrum quod etiamnum Sagunti v i -sitar in cl ivo montis, supra quern arx est, versus mare, unum nobilibus est Hispa-niae nostrae monumentis, quod utique so-lum ad vetustam Sagunti majestatem osten-dendam satis esset Spectatores in eo se-dentes spectaculorum causa, gradibus ipsis alio pulcherrimo naturae spectaculo frueban-tur, mari nempe, terrque arboribus con-sit. Sicque duobus elementis oculi per spa-da longissima poterant evagari +. Nescimus an hocce theatrum Scipionum opus fuerit, anve Romanorum qui postea Sagunti sedem fixere. Verumtamen, quisquis ejus sit auc-tor , certe construxit comoediis, tragoediisve agendis, spectaculisque populo dandis. R e -buspublicis enim orbis Romani mos erat statis temporibus ea populo magnis sumpti-bus edere, ad urbis aeternae mores imitan-dos. Theatri forma semicircularis est atque lunata, gradatim assurgens, gradibus struc-tura compositis. Lapides invicem ita juncti sunt, et adeo calce ferruminati, ut annis M D C C C elapsis s 9 aegerrime unus ab altero divelli possit.

    $ Gradus subselliorum, qui x x v i n nu-

    bellatores Goih et Arabes aedificia tantummodo diruebant, quae progressas eorrnn interpellabant; quod expugnatores omnes

    facere soient. Vetustas, tempestates, terrae conus simie s, ipsi-que Saguntini theatri dstructures fuerunt. Fonasse quoque Christiana religio ejusque ministri sigillativi juverunt hancce destructionem obscoenitatibus mimicis obviant euntes, quae qui-dem erant fere unicum spectaculum thtrale primis Ecclesiae saecidis vigens, per mimos atque mimas actum, adhuc gentiles, she male conversos. Hoc in casu non dubitamus adversus aedifi-cium non minus eos ituros, ubi scelera talia celebrabantur, quant adversus adores eorum, locum inhabilem reddendo, si possent. Quodvis aedificium licet magnum firmissimumque, si derelin-quatur, si non curetur atque reficiatur, praecipue si subdiale

    fuerit, sponte ruet temporis tractu, quod omnia consumit. Ni-hilominus vel tot adeoque pervicacibus inimicis, theatrum Sa-guntinum retinet etiamnum maximam sui partem, ut ex pros~ pectibus nostris videre licet.

    4 Prospectibus hisce nunc oculi fruuntur: secus autem fuit scena integra manente. Spectatoribus enim in gradationes se~ dentibus, prospectum oppidi, fermeque totius agri, praecipue velis expansis, adirne bat.

    5 Igitur^ Escolanus theatrum hoc aedificatum autumat cir-ca ducentesmum annum ante Christi natalem, scilicet, post Sagunti^ instaurationem Scipione juniore, Consulbusque sub-sequentibus fact amt quod ventate alienimi esse demonstra-bimus.

    4 Gaspar Escolarlo en la Historia de Valencia y su reyno, publicada el ao de 1 6 1 o , libro v i l , cap. 1 7 , dice: El famoso teatro, que aun hoy dia se nos presenta d la vista, plantado da falda del monte donde estd el castillo, por la parte que mira al mar, es una de las grandiosas memorias de Espaa, y que sola ella bastaba d ser lengua de la antigua magestad de Sagun-to.... Los que se sentaban en l d causa de algn espectculo de fiestas, desde las gra-das gozaban de otro hermossimo teatro de naturaleza compuesto de mar y tierra ar-bolada, que se les venia d la vista: ha-llando en los dos elementos los ojos plaza muy ancha por donde esparcirse 4. No se

    puede averiguar con certeza si fue hechu-ra de los Scipiones de los Romanos, que despus se avecindaron en Sagunto. Quien quiera que fuese el autor, le hizo para representacin de comedias y lugar de jue-gos pblicos que celebraba la Repblica d sus tiempos con tanta grandeza, d imi-tacin de Roma. Su figura es de un me-dio aro media luna: labrado todo d gra-das hechas d mano, y las piedras traba-das entre s, y abetunadas con cierta li-ga, que con haber corrido mas de 1800 aoss, no es posible des encasar las unas de las otras, que no sea d precio de mu-chos picos quebrados, y brazos fatigados

    y rendidos.

    5 Van las gradas, que son 28 en n-

    Espaa Godos y Mahometanos solo demolieron los edificios que ponan estorbo al progreso de sus armas, como hacen todos los conquistadores. Los aos, las estaciones, los terremotos, las aguas, y mas que todo los Saguntinos, fueron los arruinadores de este teatro. Tambin es verosmil que la Religin Cristiana y sus mi-nistros contribuyesen su ruina, haciendo frente las obscenida-des mmicas, las quales eran el nico espectculo teatral que rey-naba en los siglos n i , iv &c. de la Iglesia, executado por mimos y mimas aun gentiles mal convertidos. En este caso no dexa-rian de armarse tambin contra los edificios en que se representa-ban , inhabilitndoles para ello si podian. Qualquiera edificio por fuerte que sea, si se dexa abandonado, si no se cuida y repara, principalmente si est la inclemencia de los tiempos como este, se cae y arruina por s mismo con el transcurso del tiempo, que todo lo consume y aniquila. Sin embargo, pesar de tan por-fiados enemigos, el teatro de Sagunto mantiene y conserva en el dia la mayor parte de su grandeza, como se ve por las tres ul-timas lminas.

    4 Esta deliciosa vista se goza hoy; pero no seria lo mismo quando la escena estaba en pie, la qual necesariamente habia de impedir los espectadores de la gradera la vista de la ciudad, de la mayor parte de su vega, y de toda quando los toldos esta-ran extendidos.

    5 Luego Escolano le cree fundado poco menos de 200 aos antes de la Era Cristiana, que es decir, despus de la restauracin de Sagunto por Scipion el joven y Cnsules que le subsiguieron: lo que demostraremos ser falso.

  • A N T I G E D A D E S A R Q U I T E C T N I C A S

    mero sunt 6 , ordine semicirculari surgunt, haerentque satis ampio parieti saxo qua-drato, qui quidem se valde sursum extol-lit 7. Singulus horum gradus altus est pe-des duos semis *. Imi grads circumferen-tia x x x i v passuum est, tribus pedibus cui-que passui tributis 9 : summi, CLXXV. A d hemicycli cornua, profunda foramina sunt, in quibus indebantur mali velamina distentu-r i ; nam velis theatrum universum tegebant, coeli tempestatibus arcendis 1 0 . Inter parie-tem externum et montem sunt adhuc por-ticus trs una super aliam ordinatim edifi-catae. Per eas ascendebatur ad caveam cui-cumque spectatori debitam ob eorum offi-c i u m , munus, atque dignitatem: erant enim eis, utque sunt hodie, portae, seu ostia ad caveas ducentia. Duodecim hominum millia poterant ibi libere satis spectacula videre, actorumque vocem audire 1 1 . Camerae por-ticuum earum adeo sunt affabre construc-t a e , uti saxum perpetuum, sive sectum montem putaveris. In ima porticu cellulae, sive loculi sunt cupediis atque bellariis ven-dendis 1 2 , nempe ciceribus tostis, amigda-lis & c . Neque desunt qui dicant horum conclaviorum aliqua fornices meretricum et ganeonum fuisse, libidini servientium. Area theatri perampla est, in eaque ludi celebra-bantur. In ejus laeva parte manet adhuc

    6" E scolano et Diago (de quo mox) viventibus, orchestra, plena ruderibus erat, nec facile graduum numerus sciri pote-rat. Nunc autem Henrici Pa los cura manifesti omnes patent' cuicumque assidenti. Sunt ergo 20 inclusis tribus amplioribus orchestrae proximis, quatuor que praecinctionibus. His autem si adjiciamus quatuor gradus qui supra porticum sunt, fient omni-no j j . Ludovicus Nonnius in sua Hispania cap. 7 0 , post non-nullos error es de hoc theatro evulgatos, quinquaginta gradus et tribuit. Sed tandem Nonnius exterus est; Hispaniamque descri-benti adeo ab ea dissito lapsus isti condonando sunt.

    7 Paries hie non saxo quadrato est, sed incertae structu-rae, crutisque marmoreis contectus fuit, sicut etiam gradus et orchestra. Altior quindecim palmis nec est nec fuit unquam, ab ultima praecinctione super quam erigitur.

    8 Hie error quidem est. Palmas duos et aliquot lineas ha-bet. Fortasse latus dicere voluit: tunc enim vero par um ab-esset; nam latitudo jo" digitorum est cum aliquibus lineis.

    Hancce circiter dimensionern habet. 10 Divinare nequeo quaenam ibifuerint kujusmodi profun-

    da foramina ad hemicycli cornua. Fortassis Escolani tempori-bus aliquae cloacae videbantur; nam antennae, quae velamina distinebant, in quibusdam mutulis infra describendisfigebantur.

    11 Nullus dubito, quin caper et hocce theatrum duodecim hominum mllia, seu fere.

    11 Idiotismus Valentinorum est ver bum llepolies, quo utitur Escolanus ad cupedias significandum, quae eorum lingua ita vocantur, verbo patrio Hepar, quod lambere sonat. Istae Es-colani cellulae sive camerae esse videntur eae, quae aliis ergas-tula sunt, rectius for tasse.Not antur Tab. III ,mimers 5, 7, s8 et su-

    mero 6 , subiendo por orden semicircular, arrimadas una gruesa pared de sillera que vuela muy alto 7. Cada grada tiene de alto dos pies y medio 8: la de mas abaxo, de ruedo, cosa de 34 pasos de d tres pies el paso 9. La de mas arriba tiene iy; y al remate en los dos extremos tiene unos hondos agujeros abiertos, en que hincaban palos altos y recios, de los quales ataban velas de lienzo, tan anchas que envelaban

    y cubran todo el teatro, para defensa de las inclemencias del cielo 10. Entre la pa-red y el monte se ven aun labradas tres callejuelas una sobre otra por orden, y por ellas se iba subiendo hasta salir cada uno d sentarse en el lugar de las gradas, que le perteneca por su calidad y oficio, por di-

    ferentes puertecillas, en nmero de doce mil personas, que muy d su placer podan go-zar de la voz y accin de los representan-tes 1 1 . Las bvedas de estas calles, con ser hechas d mano, estn de manera, que pa-recen pea tajada y que sean de una pie-za. En la calle de mas abaxo hay algu-nos repartimientos que servan para las vendedoras de lameras 1 1 , como son cho-chos, garbanzos tostados y almendras. Y aun hay quien diga, que de ellos haba al-gunos dedicados para las mugeres rame-ras, que venan d servir al vicio y sensua-

    6 En tiempo de Escolano y de Diago (de quien hablaremos luego) estaba la orchstra llena de ruinas, y era fcil equivocar el nmero de las gradas. Hoy beneficio de D. Henrique Palos (Con' servador por S. M. de las antigedades Saguntinas) estn todas la vista. Son 29, inclusas en este nmero las 3 anchas inmedia-tas la orchstra, y las 4 precineciones. Si estas 29 gradas aadimos las 4 que hay encima del prtico continuadas uno y otro lado donde pongo en la lmina el nmero 29, son en to-do 33. Luis Nonio en el cap. 70 de su Hispania, despus de ensartar algunos errores acerca de este teatro, le da 5 o gradas ca-bales. Acaso esto habr hecho errar otros; pero al fin Nonio es-criba en Flandes (de donde era natural, aunque oriundo de Es-paa), y se le deben disimular estas equivocaciones.

    7 Esta pared es de manipostera hormign, y estuvo reves-tida de jaspes como la orchstra y gradas. No vuela ni vol nunca mas alto que unos 15 palmos desde la precinecion sobre que se le-vanta.

    8 Es error. Solo tienen dos palmos y algunas lneas. Querra decir de ancho, y entonces se desviaba poco de la verdad; pues su anchura es de 36 dedos poco mas.

    9 Esta medida viene tener. 10 No adivino quales eran all estos hondos agujeros, no ser

    que en tiempo de Escolano se viesen algunas cloacas sumideros; pues los mstiles que sostenan los toldos estaban hincados en cier-tos modillones que describiremos en el . 117.

    11 Hago juicio que, si no caban en este teatro doce mil es-pectadores , le faltada poco.

    12 Es Valencianismo, y quiso decir golosinas 6 chucheras, las quales en aquel idioma se llaman llepoles, del verbo llepar, que significa lamer. Estos repartimientos de Escolano parece son los huecos que otros llaman calabazas crceles, quiz con mas fundamento. Se ven en la lm. III . notados por los nm. 57,58,59,

  • D E E S P A N A .

    turricula quaedam constructione spectabi- lidad del vulgo que se juntaba d la jiesta. l i s , actoribus induendis et ornandis dicata 1 3 . La plaza y patio del teatro es muy ancha Sunt et putei complures , sive cavitates, y espaciosa. All se celebraban los juegos; quae gladiatorum ergastula creduntur, sive y en par de ella, d la mano derecha del tea-ferarum caveae in rea agitandarum. Atta- tro, queda en pie una torrecilla de curiosa men gladiatorum, atque ferarum muera arquitectura, que servia de vestuario d non in theatris, sed in amphitheatris, ut los comediantes y personas de la jiesta1*. plurimum, edebantur.

    6 Franciscus Diago in Annalum regni Valentiae, libro ir, cap. 5 , post-quam justo prolixius adversus Ambro-sium de Morales invehitur (ab Escolano atque Beutero fere omnia mutuatus) eo quod inscriptiones duas Sagunti repertas Imperatori Claudio dcatas, Claudio 11, sive Gothico asseruerit, non autem Clau-dio 1, Caligulae successori, uti vult Dia-go, de nostro theatro moleste nimis et in-condite verba facit. Sic enim ait : Egre-gium fuisse videtur beneficium quod Clau-dio Saguntus obtinuit, ut ei monumenta di-

    Tambien se descubren unos pozos conca-vidades, que se imagina eran los calabo-zos de los gladiadores y acuchilladores, 6 las jaulas de las fieras que se sacaban d la plaza. Pero lo comn, el juego de estos desalmados acuchilladores y fieras se ha-cia en anfiteatros, y no en teatros.

    6 E l P. Francisco Diago en sus Anales del rey no de Valencia, lib. i v , cap. 5 , des-pus de haber discurrido largamente contra Ambrosio de Morales (tomndolo casi t o -do de Beutr y E s c o l a n o ) , por haber dicho que dos inscripciones halladas en Sagunto, de-dicadas al Emperador C l a u d i o , lo fueron al 1 1 , llamado Gtico, que reyn despus de G a l i e n o , y no Claudio el 1 , sucesor de Ca-l gula, como quieren Escolano y D i a g o , tra-ta de nuestro teatro con fastidiosa prolixidad y ninguna inteligencia. Particularsimo, di-ce , hubo de ser el beneficio que Sagunto

    care cogeretur nomine Senatus Populique habia recibido de Claudio, que se vio obli-Saguntinorum. E t proculdubio egregium; nam j ut ego quidem existimo, constructio fuit magnifici, nobilissimique theatri. Quia licet usus theatrorum Athenis in Graecia coepit , uti nomen ipsum theatri (quod Grae-cum est, atque locum prospiciendi signifi-cat) , ostendit; atque inde credi posset, Grae-ci cum fuerint qui Saguntum illustrarunt, nobilemque reddiderunt, eos theatrum ere-xisse antequam urbs ab Hannibale delere-tur. Nihilominus, quia quando theatrorum usus incepit in Graecia, Saguntini jam Grae-ci non erant, sed prorsus Hispani, etsi Graecis oriundi; mihi neutiquam aedifica-tionem theatri Saguntini statui posse vide-

    gada d ponerle memoria en nombre de su Senado y Pueblo. Y sin duda que fue parti-cularsimo; porque segn yo creo fue el de la suntuosa y magnfica fbrica de su teatro. Que aunque el uso de los teatros tuvo su principio en la ciudad de Atenas en la Grecia, como hasta el mismo nombre de teatro, que es griego, y significa mira-dor, se injiere y saca; y conforme d esto se

    podra pensar que siendo Griegos los que d la ciudad de Sagunto la mejoraron y hi-cieron famosa, levantaron ellos la gran-diosa fbrica de su teatro antes que An-bal llegase aquel pueblo tan clebre y lo asolase; con todo eso, por quanto los Sa-

    is Ubi in Tab. III numerus ig est super est turriculae hu-jus pars non modica; estque rationi consentaneum, aliam in op-posito latere similem fuisse, ubi num. j r . Sed eidem rationi absonum est, usum, cui Escolanus dsignt, habuisse. Scenam abs dubio utroque cornu claudebant hae turriculae, symmetriae-qiie consukre videbantur, graecae vocis hujus acceptione vulga-ri. Forsan ex eis spectacula videbant aliquae privilegiariae jjersonae, dignitatibus atque nobilitate conspicuae. Nero Impe-rator, teste Suetonio, spectacula videre solebat proscenii fasti-gio, quibus verbis similes turriculae significari possunt. Pros-pectant unius vide sis in Tabula, VI Utero. A.

    13 Donde en la lm. I I I . se ve el nm. 15 queda parte de es-ta torrecilla; y es natural hubiese otra semejante donde est el nm. 31 . Pero no es verosmil sirviesen para lo que las destina Es-colano , sino para flanquear la escena, y quiz tambin para ver de all los espectculos algunas personas distinguidas por su dig-nidad riqueza, la manera que lo hacia Nern en Roma, el qual, segn escribe Suetonio, veia los dramas ex proscenii fasti-gio. Lo que de esta torrecilla queda en pie se indica en la lm. V I . letra A.

    JB

  • 6 A N T I G U E D A D E S A R Q U I T E C T N I C A S

    guntinos en tiempo que se dio principio al uso de los teatros en Grecia ya no eran Griegos, sino muy Espaoles descendientes de ellos, no parece poderse poner la fbri-ca del teatro de Sagunto hasta que en tiem-

    po de Pompeyo y de Julio Cesar comenz el uso de los teatros y anfiteatros en Roma, de donde pas Espaa en tiempo de los Emperadores. Y Claudio el Primero fue el que acordndose de lo mucho que la ciudad de Sagunto habia sido menoscabada y des-truida por Anbal ocasin de la estre-cha amistad que habia hecho con Roma, trat de ilustrarla y hacerla famosa con la fbrica de un excelentsimo teatro. Era grandemente amigo de suntuosas y sober-bias fbricas; y en esta del teatro de Sa-gunto ech el resto I4. Mandle labrar en un repecho por la sierra arriba entre el castillo y el pueblo, para que de esa suerte no solamente fuese teatro mira-dor, desde donde se viesen los juegos ges-tas y representaciones que en l se hiciesen, mas aun se diese alcance con la vista por la parte de Eevante y Tramontana un grandsimo pedazo de mar del Seno Sucro-nense, y una inmensidad de tierra, toda ella vestida de rboles y espesos olivares. Que tan grande belleza como esta se des-cubra desde el teatro por qualquiera de los que acudan llg. Tenia figura de me-dia luna, y estaba hecho escalones unos encima de otros, hasta nmero de jo 1 6 , que quanto mas altos estaban, tanto ma-

    yores eran. El mas alto de todos, que con-forme lo dicho, habia de ser el mayor, era extrao de grande 17. Para asentarse en ellos entraba la gente por 24 puertas que estaban en cinco muy hermosos y rica-mente labrados callejones de piedra pica-da, al rededor del teatro por las espal-das: de los quales el mas alto tenia 200

    pasos de largo. Y desto se puede bien in-ferir la mucha capacidad del teatro para

    14 Este monumento, aunque bastante capaz, no presenta la menor sea de ser obra de Claudio Druso, ni de su tiempo. Ten-go por mas verosmil que la Repblica Municipio Saguntino lo construy su costa para diversin del pueblo y sacar sus utili-dades. Diago lo dice as en otro lugar, olvidado de este.

    15 Vase la nota 4. 16 Vase la nota 6. 17 Mas extrao y aun rudo es este modo de explicarse en las

    dimensiones y descripcin de nuestro teatro, el que parece que Diago tom de Beutr.

    tur , donec Pompeji Caesarisque tempori-bus , theatrorum et amphitheatrorum R o -mae usus invaluit, indeque ad Hispaniam transmissus est. Claudius igitur i , memor Saguntinae per Hannibalem cladis ob popu-lo Romano servatam fidem, Saguntum illus-trare, claramque reddere decrevit nobilissi-mi theatri aedificatione. Valde nam aedifi-ciorum egregiorum erectione delectabatur; hacque theatri Saguntini maxime testatus est 1 4 ' . Id aedificavit in cl ivo montis, oppi-dum inter et arcem, uti non modo thea-trum, sive locus aspiciendi foret, in quo ludi actionesque fbularum ibi agendarum spectarentur, verum etiam prospectus ex-tenderentur ad Sucronensem sinum, necnon ad porrectissimum agrum olivetis, aliisque arboribus consitum. Hac enim pulchritudine fruebantur quotquot in subselliorum gradi-bus sedebant 1 5 . Formam habebat lunatam, gradatimque assurgebat, gradibus super gra-dus scandentibus, ad numer triginta 1 6 : qui gradus, quo plus extollebantur, plus etiam extendebantur. Igitur gradus summus, qui propterea major ceteris esse debebat, erat profecto extra modum extensus J ? . Eis occupandis ingressus populo praebebant ostia x x i v , ex quinque venustis porticibus saxo quadrato constructis, hemicyclum circumambientibus, quarum superna pas-sus c e longa erat. Hinc ergo conjicere li-cet theatri capacitatem, cuivis hominum multitudini sufficientem. In hemicycli cor-nibus duobus extollebantur duae ingentes moles duarum turrium vel arcium instar, quarum altitudo theatri totius altitudinem aequabat. A tergo semicirculi in superna parte, statis intervallis prominebant lapides quidam in gyrum posit i , in superiori fcie fssulam habentes. Indebantur ibi mali seu antennae, quibus rudentes atque velaria re-ligabantur, aeri valido et aestibus arcendis aecommodata. T o t u m opus lapidibus qua-dris constabat: trabs atque contignatio nul-

    14 Theatrum Saguntinum, et si satis ampi um est, nec ves-tigium nec volam ostendit Imperatoris Claudii Drusi opus esse, nec ejus aevi. Mihi verosimilius est, ipsammet Rempubticam si-ve munieipium Saguntinorum id aedificasse suis impensis, lucro reportando. Diagus ipse id alibi asserit, immemor htc dictorum.

    1$ Vide notavi 4. 16 Vide not am 6". 17 Extensior ultraque modum rudior est iste loquendi mo-

    dus in dimensionibus atque descriptione hujits antiquitatis nobi-lissimi monumenti, quem Diagus Beutero sumpsisse videtur.

  • D E E S P A A . J

    re monumentis, Romanorum magnitudinem y de molestos calores. Toda la fbrica era potentiamque splendescere; nam vel in hoc voluit Claudius Saguntum anteponere & c .

    7 Pene coactus mihi visus sum, has-ce scriptorum nostratium de theatro Sa-guntino narrationes in medium prof erre, quamvis molestae satis sint et incondit ae, Emmanuelis Martini, quondam Alon ensis Ecclesiae Decani, fastum et animi ela-tionem depressurus. Descriptionem hujus the atri fecit is anno salutis MDCCIT, mi-sit que postea Antonio Felici Zondadari, tunc apud nos Nuntio Pontificio, via idus Januarii MDCCV, quo dam cum schemate seu adeo rudi litura imperitae suae ma-nus 1 8 , ut amitteret laudem, quam ei crea-re posset elegans the atri latina de scrip-tio. Dilaniat crudeliter, exagitatque his-

    18 Imperitae suae manus, inquam, quoad grapkidos art em. Ipse namque Martinus alicub fate tur ejusmodi artis se exper-temfuisse. Quid vero ni fateretur? Figura seu icuncula thea-tri, quam produxit, eum prodirett et si alibi elegantissimam ap-pellet.

    de piedra picada, sin que en toda ella hu-biese un madero. En medio del teatro es-taba la plaza, y en frente della, del un cuerno de la luna al otro, muchos aposen-tos baxos, para que no quitasen la vista del mar y tierra, en los quales estaban las fieras, los gladiatores, y los represen-tantes que en aquella plaza haban de re-gocijar al pueblo. La fbrica se hizo tan al provecho, que al cabo de tantos cente-nares de aos, est aun tan en pie, aun-que maltratada en muchas partes, que despus de haberla paseado, medido y mi-rado, puedo hacer de ella esta relacin, y aun decir que en ella se descubre mas la grandeza y soberbia Romana, que en todo lo restante de Espaa. Que hasta en esto quiso el Emperador Claudio sealar Sa-gunto, y aventajarla toda Espaa ferc.

    7 M e he visto como obligado traer estas memorias de nuestros escritores sobre el teatro Saguntino, aunque tan pesadas c o -mo imperitas en esta materia, para refrenar un poco el orgullo y vanidad de D . Manuel M a r t , Dean que fue de la Colegial de A l i -cante , en la Descripcin que hizo del mis-mo teatro el ao de 1 7 0 2 . Envisela des-pus D. Antonio Flix Zondadri, N u n -cio de Su Santidad en Espaa, con fecha de 6 de Enero de 1 7 0 5 , acompaada de un mo-harracho por diseo vista del edificio, he-chura de su imperita mano 1 8 : con lo qual le degrad del mrito que pudiera haberle grangeado su elegante descripcin latina.

    18 Digo de su imperita mafio respecto al arte del diseo; pues el mismo Mart en la carta 15 del libro v i l confiesa no sabia di-buxar. Bien que aunque no lo confesara, lo publica demasiado el borroncito que produxo, sin embargo de que en otro lugar lo lla-ma elegantsima.

    la fuit. M e d i o theatro platea erat: et ab qualquiera concurso de gente, por muy uno ad aliud hemicycli cornu, plura cu- grande que fuese. En los dos extremos de bicula fuere: humilia tamen, ne maris et la media luna se levantaban dos grandes agri prospectus impedirent. In eis ferae, edificios como dos terribles torres y pala-gladiatores, actoresque fabularum claude- cios, que igualaban en altura con lo mas bantur, ludos populo daturi. Universum alto del teatro. Y alderredor de todo l aedificium adeo firmum fuit, uti post tot por las espaldas salan por lo mas alto saecula maneat ad hoc tempus solidissimum, unas piedras de trecho en trecho, con agu-licet magna ex parte dilaceratum. Potuimus jeros por la parte de arriba, donde se asen-itaque id explorare, metiri, hanc descrip- taban unos maderos, para atar en ellos tionem ordinare, atque confidenter assere- las maromas y telas conque se cubra el

    in eo plus quam in reliquis Hispaniae cielo del teatro en tiempo de fuertes ayres

  • 8 A N T I G E D A D E S A R Q U I T E C T N I C A S

    Maltrata cruelmente nuestros historiado-res , porque, segn afirma, llamaron anfitea-tro al teatro de Sagunto; y se hace repetidas veces el primero que descubri que era tea-tro. Saqu, dice en el libro v i n de sus Eps-tolas , Epstola 1 , de entre denssimas tinie-blas un teatro, desconocido hasta entonces, ni de mortal alguno (qul es nuestra pe-reza, ignorancia de las cosas antiguas! ) observado ni conocido. Porque los escrito-res de las cosas de la patria no dicen sino necedades, llamndole anfiteatro en vez de teatro: por cntara, jarro. Ni veo necesi-dad alguna de confutarles, quando el edi-

    ficio manifiesta por s mismo su impericia.

    8 Todos los escritores arriba citados Sculo, A r e c i o , Beutr, Escolano y Diago llaman teatro al de Sagunto, no anfiteatro, como acabamos de ver en sus narrativas, sin otros que pudiramos alegar *. Sin embargo, se atreve Mart desacreditarles con false-dad tan manifiesta. Y dganos, quines son estos scriptores nostrates, que no dixron sino necedades de este monumento llamn-dole anfiteatro? Por ventura sern Luis Nonnio N u e z , Miguel Baudrand, Pedro de Marca ? Mas estos, ademas de ser extran-geros , unas veces le llaman anfiteatro y otras teatro *9. Martin de Viciana, Antonio de Guevara y otros , le llaman coliseo, qui-z conformndose con el v u l g o , que da es-te nombre al anfiteatro de Vespasiano en Ro-ma. Mas pregunto ahora, por qu no pu-

    * Uno de estos es el Sr. Covarrubias en su Tesoro. V . Saguntus. 19 Pedro de Marca en su Marca Hispnica, col. 124 , le lla-

    ma anfiteatro j y lo notable es, que all mismo cita para ello Es-colano y Diago, sin advertir que ambos le llaman teatro, como vimos arriba.

    Anfiteatro le haba tambin llamado Pedro Juan Oliver en las notas que puso Pomponio Mela (pg. 77 b) impresas en Paris ao de 1557.

    El error mismo cometi Josef Vicente del Olmo en su Li-tologa, pg. 30, impresa en Valencia ao de 1653.

    Y finalmente en el mismo acaba de caer D. Josef Antonio Conde, en una nota puesta, pg. 192 , de su traduccin castellana de la Geografa del Nubiense. Dice: Se conserva en Sagunto ca-si entero un anfiteatro y un templo de Hrcules. La expresin casi entero no puede recaer sobre el templo de Hrcules; pues de l solo quedan las substrucciones, varios trozos de la pared de la nave, y todo el pavimento de losa grande, cubierto de tier-ra sembrada y arbolada. Dbese pues entender del teatro; y ha-berle llamado anfiteatro provino de haber tomado la noticia de quien no sabia distinguir entre teatros y anfiteatros.

    Advirtase, que los que llamaron anfiteatro al teatro Sagun-tino, lo hicieron como de paso, tratando de otra materia, y dis-tantes de Sagunto y Espaa: mas nadie vindole, midindole y describindole. Pues por qu Mart consult estos (si les con-sult) y no los arriba citados Siculo, Arecio, Beutr, Escola-

    toricos nostras, eo quod, ut ait ipse, thea-triim Saguntinum amphitheatrum appella-verunt, seque, qui theatrum esse noverit, primum omnium facit. Extraxi (scribit li-bro vin, epist. i ) densissimis tenebris theatrum quoddam ad earn diem ignotum, nec ulli mortalium (quae nostra est ignavia, rerumque vetustarum inscientia!) observa-tum adnotatumve. Etenim scriptores nos-trates, qui res patrias Uteris consignaverunt, meras nugas dblatrant, cum non theatrum id appellent, sed amphitheatrum: pro am-phora urceum. Qui quidem, cur me con-futandi sint, non v i d e o , cum ipsius operis structura eorum inscitiam ostendat.

    8 Scriptores rerum Hispanarum mo-do laudati Siculus, Aretius, Beutr, Es-colanus, Diago theatrum Saguntinum is-tudy hand amphitheatrum, ut i vidimus, appellant, aliis omissis, quos adducere

    possem. JSfihilominus ausus est Martinus eos per injuriant infamare, ipsisque de-trahere apertissimo mendacio. Ast, qu-nam erunt Uli scriptores nostrates, qui nil nisi meras nugas hoc de monumento d-blatrant, amphitheatrum id appel lit ant e s? Eruntne Ludovicus Nonnius, Michael Baudrant, Petrus de Marca? Sedhifue-runt exteri, neque semper amphitheatrum, sed nunc theatrum, nunc amphitheatrum hoc monumentum vocaverunt 1 9 . Marti-nus de Viciara, Antonius de Guevara, aliique, quos referre non vacai, coliseo

    j o Ciar, Petrus de Marca in sua Marca Hispnica, col. 124 amphitheatrum appellai; sed adeo oscitanter, ut ibidem Esco-lanum et Diagum citet, qui quidem theatrum , ut vidimus, sem-per appellant.

    Amphitheatrum etiam vocaverat sapiens Ule vir Petrus Joannes Olivarius, Valentinus [vulgo Oliver) in notis quibus nostrum Melam illustravit, pag. 77 b Parisiensis editionis in 4. 0 anno ij.

    Eundem errorem admisit Joseph Vincentius del Olmo in sua Lithologia, pag. j o , typis e dit aValentiae anno

    Et tandem ad eundem lapidem nuper impegit amicus meus in paiisis charus, Joseph Antonius Conde, in quadam annota-tione, pag. 7 p 2 , posit a Hispanae versionis Geographiae Nubien-sis. Ait enim: Manet Sagunti pene integrum amphitheatrum, Herculisque templum. Verba pene integrum ad Herculis tem-plum referri non possunt, nam ejus nihil superest praeter cellae parie tern, ad altitudinem trium palmar um, nec eum quidem con-tinuum, at que pavimentiim lithostrotum, obrutum tamen terr arboribus consit, fructicibus at que virgultis. Referri proinde vult ad theatrum: idque amphitheatrum appellasse in causa

    fuit, rem ab homine harum rerum imperito accepisse, theatrum ab amphitheatro distinguere nesciente.

    Porro nunc animadvertere oportet, scriptores hos, qui thea-trum nostrum amphitheatrum appellaverunt, obiter, aliasque res agentes id fecisse : Sagunto quoque remotos; minime vero mo-numentum oculis lustrantes, dimensiones instituentes, at que seien-tificam dsscriptiontm adornantes. Cur ergo Martinus nosce con-

  • D E E S P A N A .

    nomincmt, vulgi morem fonasse sequen-tes, qui Romanum amphitheatrum Ves-pasiano conditum, ita nominat. Cedo nunc, cur ampliori signifieatione, theatrum ne-quiverunt amphitheatrum appellare? Equi-dem memorare possem nonnullos scriptu-res Graecos, qui ita Fecere. Dictio nam-que graeca 6*r/o spectaculum Latins est, neque minus spectaculum habendum gladiatorum munus, et athletarum luc-ta, quam dramatum reprae sent atione s et orxmii 2CPraeterea, athletic a, gladia-toriaque munera etiam in theatris in-terdum edebantur, praesertim ubi amphi-theatra non erant, quamquam e a plerum-que in septis edi consueverant, teste Sue~ tonio, Capitolino, aliis 2 Z .

    _9 Cet eri scriptores nos trat es theatrum, non autem amphitheatrum, hoc aedificium appellant. Itaque Bartholomaeus Leonar-do de Argensola in pomatiis, quae Rimas sermone patrio vocamus, ita canebat:

    C o n mirmoles de nobles inscripeiones,

    ( T e a t r o un riempo y aras) en Sagunto,

    Fabrican hoy tabernas y mesones.

    Igitur est evidentissima calumnia,fictum-que crimen, quod Martini scriptorum nos-trorum ignoratio eorum memoriae impin-git. Vidimus enim, ho s duobus ferme sae-culis ante eum, novisse, mandatumque Uteris reliquisse, theatrum id esse; sto-machumque movet passim in ejus episto-lis hujusce jactantiae repetitio S2, ete-

    suluit, non autem Sicidum, Aretium, Beuterum, Escolanum, Diagum, altos qui viderunt, et descriptionem evulgarunt ? Hi frofecto vere dici pos sunt Scriptores nostrates [aut Valentini, ut intellexit Majansius) qui res patrias uteris consignaverunt, non autem Uli.

    Verum enim vero, ut nihil silentio praeter earn, utinam solum homines semisapientes theatra cum amphitheatris confudissentl Etiam eruditissimi atque TTIT^OI his in rebus caecutire soient. Sit units pro cunctis Ludovicus Vives noster, qui in opusculo Fa-bula de nomine., dolendum! amphitheatrum cum the atro misere commiscet.

    ao Scriptores aliquot, qui graecos auctores in latinum ser-monem transtulerunt, in theatrum interpretati sunt graecam die-tionem ffKfA/xa, quae versio mihi non apt a videtur. Significat enim locum quemcumque quorumcumque spedaculorurn, ludo-rumve generis cujusvis. Dioni Casio nunquam non est amphi-theatrum dsxTfpv KuvnytTmly, scilicet theatrum venatorium.

    zi Horum septorum duo fuere Romae in Campo Martio, unumprope aliud, de quibus saepe Suetonius. Lampridius tradit, Alexandrum Severum etiam in Campo Martio septa ferisse, Agrippina nominata. Scriptores alii veteres Ovilia etiam ea vo-cant, propter ovium cautae similitudinem.

    22 _ Epstola septim libri I Clariss. Vincenth Gravinae, scribit: Nec ullus adhuc ante me fuerit, qui theatrum ij lud fuis-se , yel per somnium cogitasset. Epistola prima Libri VII doc-Us sima Antiquario Philippo Bonarrotae, inquit : Nec satis mi-ratus sum nostrorum hominum vecordiam, qui res patrias uteris

    dieron en sentido amplio llamar anfiteatro al teatro ? Pudiramos citar aqui varios escrito-res Griegos y Latinos que asi lo hicieron. L a v o z OatT/oif significa espectculo, y tan-to lo es el de gladiatores y atletas, como la representacin de dramas y los bayles o . A d e m a s , que los juegos gladiatoros y atl-ticos se daban veces en los teatros, espe-cialmente donde no habia anfiteatro. Bien que ordinariamente se celebraban en valla-dos y palenques, in septis, como dice Sue-t o n i o , Capitolino y otros

    9 L o s dems escritores de nuestras co-sas llaman siempre teatro, nunca anfitea-tro, este edificio; y as Bartolom Leonar-do de Argensola , en sus Rimas impresas el ao 1 6 3 4 , pg. 4 4 5 , cantaba:

    Con mrmoles de nobles inscripciones,

    (Teatro un tiempo y aras) en Sagunto,

    Fabrican hoy tabernas y mesones.

    E s pues un evidente testimonio que la po-ca noticia que Mart tenia de nuestros escri-tores , levanta su memoria; pues consta que casi dos siglos antes que l naciera su-pieron y dexaron impreso era teatro el de Sagunto, y es un fastidio verle repetir ca-da paso de sus Epstolas esta calumniosa jac-tancia " . L o mas notable es que D . G r e g o -rio y Diago ? Estos pueden efectivamente llamarse scriptores nos-

    trates [valentini, como entiende Mayans) qui res patrias li-

    teris consignaverunt, mas no los otros.

    Y por no omitir cosa que y o sepa en el asunto, oxal que solo hubieran confundido los teatros con los anfiteatros los hom-bres semidoctos ! Aun los mas sabios han tropezado y caido en ello. Sirva uno por muchos nuestro Luis Vives, el qual en el opsculo que intitula Fabula de homine, confunde desgraciadamente edi-ficios tan diversos.

    20 Algunos traductores de autores griegos interpretaron en theatrum la voz crx,ifxa, que en rigor significa espectculo atle-tico , bien el lugar donde luchaban los atletas. Dion Casio siem-pre llama al anfiteatro teatro venatorio $ZT$V wnymiv.

    ii De estos vallados haba dos en Roma en el Campo Mar-co, casi contiguos. Suetonio, Casio y otros los nombran me-nudo. Lampridio dice que Alexandro Severo hizo otro vallado, llamndole de Agripina. Por tener estos palenques alguna seme-janza con los rediles para encerrar los rebaos, se llamaron tam-bin ovilia.

    22 En la carta 7, lib. 1 dice Juan Vicente Gravna! Ni hu-bo hasta ahora antes que yo hombre alguno que imaginase ni aun por sueo que aquel edificio fuese teatro. En la primera del iib- v u escribe Felipe Bonarrota: Ni me canso de admirar la estupi-dez de los Espaoles, que escribieron tas cosas de la patria los

  • I O A N T I G E D A D E S A R Q U I T E C T O N I C A S

    i o Por los aos de 1 7 7 4 dixo alguna cosa de este teatro mi amigo D . Antonio P o n z , en el tomo i v de su Viage de Espa-a, carta 8: pero se reduce poco mas que dar en castellano la descripcin latina de M a r t ; bien que con la salva siguiente: Om-tase la estampa (dibuxada por el mismo Mart), como defectuosa; pues ni ella es

    planta, ni alzado, sino un conjunto de co-sas como se le figuraron quien no era

    profesor. En su lugar puede ponerse la planta del teatro de Marcelo muy pareci-

    consignaverunt, qui rerum antiquarum minus callidi, in amphi-theatrum (si Dus placet) monumentum hocce transformaverunt, indignantibus Plauti manibus, totiusque aedificii structura. Jan-dem alibi atque alibi recinit cantilenali! recoquitque crambem.

    Hac animi confidentia fastuque, per injuriant atque calum-niam, homo sapiens juxtaque jactator, scriptores nostros exa-gitat, quorum defensio atque vindicatio me coegerunt, ut ad-ducerem hk nonnulla quae de nostro theatro scripta relin-quermt

    quales mal instruidos en las antigedades, transformaron es-te monumento en anfiteatro (si place los dioses), indignn-dose de ello los manes de Planto,y la estructura de todo el edi-

    ficio. La misma cantilena repite en otros lugares. Con esta satisfaccin y arrogancia, por medio de una falsedad

    manifiesta, desacreditaba este hombre, menos sabio que soberbio, nuestros escritores, cuya justa defensa ha sido parte para que yo pusiese en esta descripcin algo de lo que dixeron del teatro Sa-guntino.

    rio Mayans insistiese en la misma pedante-ra de hacer Mart el primero que descu-bri ser teatro el de Sagunto; pues aunque quando escribi la vida de Mart era mozo de 3 aos, haba leido mucho mas que este nuestros escritores. Sin embargo, en el nme-ro 5 5 de dicha vida adopta las mismas pala-bras de Mart M o n t f a u c o n , diciendo: Ha-llndose Mart en Valencia, le vino deseo de ver las antigedades Saguntinas. Par-ti pues all, y examin aquel ilustre mo-numento de los tiempos antiguos. Ni fue vana su diligencia; pues logr sacar de en-tre denssimas tinieblas un teatro hasta entonces no conocido ni observado de mor-tal alguno. Porque los escritores Valen-cianos que historiaron las cosas de la pa-tria, no dicen sino necedades, no llamndo-le teatro, sino anfiteatro: por cntara, jar-ro; bien que el mismo edificio est publican-do su ignorancia. He aqu como estos dos arrogantes hombres, por hacerse colosales, pintan todos los otros como pigmeos. (Y nos admiraremos de hoy mas, y nos indig-naremos de que los extrangeros nos tengan por brbaros, y como hombres sumergidos en la mas profunda ignorancia de las buenas letras, quando lo pueden hacer con testigos de nuestra casa ?

    mihi notabilius est, Gregorium Majan-sium eamdem viam se quutum fuisse, Mar-tinumque primum Saguntini theatri reper-torem affirmasse. Nam etsi cum ejus vi-tarn scripsit, juvenis triginta sex aetatis annorum erat, evolverai tarnen scripto-res nostrates multoties plus quam Mar-tinus. Interim nihilominus in Martini v i -t a , num. , ejus dem fere verbis utitur ad Montfauconium, inquiens : D u m Valen-tiae esset Martinus, cupido ejus animum in-cessit lustrandi antiquitates Saguntinas. E itaque se contulit....egregiumque illud pris-ci aevi monumentum lustravit oculis. e -que vero operam lusit. Extraxit enim den-sissimis tenebris theatrum quoddam ad earn diem ignotum, nec ulli mortalium observa-tum adnotatumque. Etenim scriptores V a -lentini qui res patrias uteris consignaverunt, meras nugas dblatrant, cum non theatrum id appellent, sed amphitheatrum : pro am-phora urceum; quorum inscitiam ipsa ope-ns structura ostendit. En ecce nunc, ut hi de rebus istis vanidici sapientes histricos nostros injuste traducunt, et ut homuncio-nes atque TtvyfiaCiovi reprae s entant. Mira-bimur ergo posthac et indignabimur, si nos exteri veluti barbaros exagitent et exsibilent ? Si nos Hispanos traducant ut homines altissima bonarum literarum ig-noratione submersos, cum nostratiummet scriptorum testimonius arguer e possint?

    i o Annum circiter MD CCLXXIV de nos-tro the atro nonnulla scripsit {Mafos ami-cus, atque conterraneus noster Antonius Ponz {torn. IV sui operis Viage de Espa-a, /. e. Iter Hispanicum, nuncupati, epis-tola 8): verum admodum pauca praeter Descriptionem MartiniHis pane redditam. Addit interim haec : Omittatur schema ab eodem Martino delineatum, ut imperfec-tum; nam nec ichnographia est, nec pros-pectus , sed rerum cumulus atque congeries, quemadmodum eas concipere potuit vir ar-

  • D E E!

    tis delineandi omnino expers. Ejus loco thea-tri Marcel l i ichnographi locata, nostro vai-de simili J , Martinique descriptione, satis intelligi potest quae tandem essent haec aedificia, et eorum usus. Fortasse deinceps aliquis hinc excitabitur, qui nobis adferat accuratam ichnographiam, prospectumque hujus theatri Saguntini

    11 Anno MDCCXC produsse dicitur Dublini Dissertano, sive Descriptio Sa-guntini theatri, suis cum figuris atque delineationibus ornata, scriptore Willelmo Cuninghamo, Regalis Academiae Dubli-nensis aut Hibernae Cimeliarcha. Viser at

    jpraeteritis annis ipse Cuninghamus hoc ce theatrum, ceterasque Sagunti superstites antiquitates, effoderat, metitus fuerat, descripserat, uti mihi testes sunt ipsi Sa-guntini, Pictorque qui jus su ejus figuras adumbravit. Sed cum (dolenduml) opus mihi videre non licuerit, nec judicium li-cet prof erre, remque in medio relinquo.

    12 Tandem anno MDCCXCIIT Doctor Henricus Palos civis Saguntinus, nonnihil aliis pleniorem quandam edidit Disserta-tionem de nostro theatro, cum suis dimen-sionibus totius operis et partium, quoad potuit, satis accurate; licet schema, sive delineatio parum scite facta sit. JJtinam

    peritiori obstetric ant e manu fuisset usus in arte graphica, vestigium, prospectum, sectionesque perficiendo, quibus explanatio responderet! JJtinam missam fecisset his-toric am eruditionem, qua scriptum asp er-git, quae quidem eruditionis ejus opinioni minime faveti Utinam denique satius du-xisset descripsisse modo et exhibuisse rec-te delineata quae super sunt, aliis inqui-rendum relinquens quae fuere, quid erant, cuique usta; nam id oppido vires ejus ex-c e diti Ita fata tulisse visum,ut nobilis-simum hocce monumentum a compluribus describeretur, a nemine vero graphice de-linearetur. Verumtamen id infortunii cete-ris Hispaniae monumentis commune fuit.

    _ 2 J Ex nostra descriptione atque delineationibus apparet, nhilo nisi quod etiam theatrum est simile ei esse.

    24 Alia complura carissimi hujus amici jam dum viveret, atque post obitum adimpleta vota sunt. De praesentis impletio-ne alii judkabunt.

    A N A . I x do 23; con lo qual, y con la relacin de Mar-t se podr entender suficientemente lo que eran estas fbricas, y el uso que tenan. Acaso ser esto motivo para que alguno nos d una exacta planta y alzado de es-te monumento Sagtmtino 24.

    1 1 E n el ao de 1 7 9 0 se imprimi en Dublin una Descripcin de este teatro, c u y o autor es Guil lermo Cuningham, Tesorero de la Real Academia Irlandesa. L o s aos an-teriores habia el Sr. Cuningham estado en Sagunto tiempo considerable, con el nico fin de ver y dibuxar sus ruinas. Hizo algu-nas excavaciones, tom medidas y muchos apuntamientos, como me han asegurado va-rios sugetos Saguntinos, y el dibuxante de que se v a l i , que tambin ha dibuxado aho-ra las tres vistas de mis tres ltimas lminas. L a obra, por desgracia, no ha llegado mis manos, aunque lo he solicitado mucho; por consiguiente no puedo hacer juicio alguno de su mrito.

    12 ltimamente el ao de 1 7 9 3 el D o c -tor Henrique Palos , natural y vecino de M u r v i e d r o , imprimi una Disertacin algo mas extendida que las descripciones que la precedieron, con las medidas de todo el tea-tro y sus partes con alguna mayor exactitud; s bien el dibuxo est hecho con poca inteli-gencia. jOxal que en su formacin se hubie-ra valido de mano mas perita en el arte de levantar planos, alzados y cortes sobre quie-nes recayese la descripcin! Oxalhubiera suprimido la erudicin histrica que siembra en el escrito, pues no hace ningn honor la suya! Y oxal se hubiera contentado con decirnos y darnos un dibuxo correcto y bien entendido de lo que hay , sin andarse adi-vinando lo que h u b o , lo que era, y para qu servia; pues esto es cosa superior sus fuerzas ! Parece desgracia de este nobilsimo monumento, que habiendo sido descrito de tantos, de nadie haya sido diseado arts-ticamente: bien que esta fatalidad ha sido comn los dems edificios antiguos de E s -

    23 De la presente descripcin y diseos consta que solo se le parece en ser teatro.

    24 Otros buenos deseos de este mi amigo se cumplieron antes y despus de su muerte. Del cumplimiento del presente juzgarn otros.

  • 12 A N T I G E D A D E S A R Q U I T E C T O N I C A S

    13 Y propsito de esto digo y pro-testo ante todas cosas, que no es mi ni-mo zaherir ni censurar directamente la D i -sertacin del Doctor Palos , y mucho me-nos la persona. L e estimo m u c h o , y alabo su cortesana y comedimiento con quantos van ver las antigedades Saguntinas, y el desvelo con que las preserva de manos atrevidas. Y a sin duda las hubieran aniqui-lado los Saguntinos hurtando materiales pa-ra construir tabernas y mesones, como con verdad decia Argensola, si la firmeza y vi-gilancia del Doctor Palos no frustrara sus insidias, en cumplimiento del encargo que los aos pasados le confi S. M . de Con-servador de las antigedades Saguntinas. Quanto en esta Descripcin dixere contra la de Palos ir solamente dirigido des-terrar errores y equivocaciones evidentes, fin de que no caygan en ellas los que la leyeren sin los conocimientos necesarios, que realmente no son pocos. A u n solo no-tar uno otro error que pugna conoci-damente con la verdad, omitiendo muchos

    paa, excepto muy pocos. Mart y Palos son los nicos que de este teatro han publi-cado diseo. D e l de Mart ya dixe lo que es y lo que v a l e : el de Palos no vale mucho mas , como executado sin arte y sin conoci-miento arquitectnico. Mart estuvo tan le-jos de conocer lo desarreglado del s u y o , que ademas de llamarle elegantsimo, ya se iba indignando contra el sabio Montfaucon, por-que habindosele enviado para que le diese lugar en su grande obra de VAntiquit ex-

    plique, retardaba resista el hacerlo, sin duda conociendo que no mereca este honor. N o lo est tanto el de Palos; pero todava m u y distante de contentar los que tengan algn conocimiento de nobles artes. A m b o s autores adornan su escrito con autoridades antiguas: mas como aqu no se trata de la Dramtica antigua, sino del lugar sitio en que se representaban los dramas, la mayor parte de ellas no sirve para el intento, y mas adornan que ilustran la materia. Las del D o c -tor Palos estn muy poco meditadas, y le precipitan en varios errores, que hubiera evi tado con omitirlas.

    Martlnus et Palos hucusque soli mihi stmt qui prospectum ejus edidere. De Marti-niani ineptitudine satis dictum: quern Pa-hs protulit, non aptior est, cum arte gra-phica, et Ar chit e ctonie a cognitione desti-tua tur. Martinus tarnen ade o fuit alienus suae delineationis enormitate recognos-cenday uti nedum elegantissimam appella-ret y verum etiam Montfauconio jamjam irasceretur; quad jamdiu missam Pari-sios in opere, cui titulus Antiquit expli-q u e , collocandam, differebat id facer, dut verius renuebat, absdubio ineptitudi-nem schematis agnoscens. jMeliusculum nonnihil est quod Palos offert; tarnen ad-modum procul abest ut bonarum artium

    per iti s satisfaciat. Ut er que scriptum suum veterum testimoniis ornant: verum cum non agatur hc de arte dramtica, sed tantum de loco in quo dramata reprae-sentabantur; illorum maxima pars om-nino cassa est at que supervacnea, or-natili potius, quam illustratimi deser-viens. Quae Palos adducit, inconsulte ni-mis atque temere profert, eumque pas-sim in errores inducunt3 quoSj eis omis-sis, vitasset.

    xj Ad lume virum, sane bonum, quod attinet, testatum volo, me prorsus alie-num esse d Dissertatane ejus taxanda sive car penda, multoque magis persona. In pretio mihi est er it que: comitas ejus in omnes, qui Saguntinas antiquitates vi-der e cupiunt, utique laudanda est : et im-primis sollicitudo qua protegit atque redi-mii e as ab improborum hominvm mani bus. Profectojampridem aequatae solofuissent

    per Saguntinorum manus, saxa suffuran-tium ad ^tabernas atque diversoria cons-truenda, uti vere canebat Argensola, nisi cura vigilantiaque Doct. Palos obstitis-set. Habet enim ab aliquot annis munus regium Saguntinas antiquitates conser-vando Quaecumque vero hac mea Des-criptione contra Dis sert ationem ejus di-ser, neutiquam personam attingent : so-lum errores, ignorantiasque petent, ne qui legerint absque rerum harum cognitione, etiam errores hauriant. Nec omnes qui-dem indicabo, sed aliquos tantummodo qui cum veritate maxime pugnanti quamplu-

  • D E

    rimis qui spongiam item eagitant, aliis consulto relict is 2S.

    14 Aggrediamur igitur jam argu-mentum nostrum, Henrici Palos Disser-tationem pedetentim sequent es, ejusque ver-ba , quatenus licet, in synopsin, atque me-lius culum ordinem redigentes. Roniae (scri-bit Palos pag. j ) theatra non fuerunt ante annum ejus conditae 5 9 9 ; tuncque adhuc lignea erant, atque temporaria, dum ludi celebrabantur. Post annos vero centum, nempe, anno ab V . C . 6, marmoreum erexit G n . Pompejus Magnus in eadem ur-b e , cujus vestigia etiamnum in Campo Flo-rae visuntur. Sint ista quantumlibet; at-que sine dubio vera: sedpag. 38 asserii ipse Palos, theatrum suum Saguntinum ha-bere nunc posse antiquitatis annos MMDCCC, scilicet, aedificatum fuisseplus annis mille ante Christi natal em.

    i Ineptia talis, hercule, s per anda ne erat ab homine, qui serio de theatro graeco, latinoque tract at ionem instituit? Vult ipse, Saguntinum hoc ce theatrum opus Graecorum, non autem Romanorum esse, licet id omnino gratis ass ever et. Attamen, etsi Graecorum foret, annis ante Christum Dominum mille, ubi, m-dius fidius, ars dramtica erat? Nonne

    post quingentos minimum annos adinven-ta ? Ita proculdubio se res habet. Thes-ps enim, qui prima semina, ut ita lo-quar, et informia hujus ingeniosissimae artis fimdamina jecit, quingentsimo, tri-gesimoque ante Christum anno floruit. Nec ejus repraesentationes vera dramata fue-re, sed rudium tantummodo carminum hymni in Bacchi laudem, per intervalla quorundam rauci gutturis cant or um, qui et ipsi numini meri laudes grunniebant, vi-narlis faecibus ora peruncti, plaustrisque vedi scenae ambulantis instar. Igitur lu-diones isti, sive potius scurrae, per fora,

    E S P A A . 1 3

    25 Anno 1"/9

  • 1 4 A N T I G U E D A D E S A R Q U I T E C T N I C A S

    lo Horacio en su Arte Potica, v . 2 7 5 diciendo:

    Ignotum tragicae genus invenisse Camoenae

    Dicitur , et plaustris vexisse poemata Thespis,

    Quae canerent agerentque, peruncti foecibus ora.

    Vase Plutarco en la vida de S o l n : D i g e -nes Laercio en las de Soln y Platn: Sui-das, Ateneo y otros.

    1 6 C o m o unos 7 0 aos despus de Tes-pis , hacia los 4 6 0 antes de C r i s t o , floreci E s c h l o , el qual recogiendo lo que en aquel perodo habian otros adelantado, construy en Atenas una escena de tablas, y la pint en Perspectiva: lo que mas adelante imit en R o m a Claudio Pulchr, segn escribe Vale rio M x i m o , De Spectac. cap. 6. D e la esce-na pintada de Eschlo dice Vi truvio ( v i r , P r o e m . ) : Enseando Eschilo en Atenas la tragedia t 6 , construy una escena, y de ella escribi un tratado. Estimulados de esto Demcrito y Anaxdgoras escribieron de lo mismo, explicando el modo cmo deben corresponder las lneas d la extensin de los rayos visuales por razn natural, cons-tituido el centro en un lugar determinado,

    para que de cosas jingidas aparezcan im-genes ciertas de edificios en las escenas pin-tadas; y que las figuras dibuxadas en su-perficies llanas, unas parezcan distantes, y otras de relieve.

    1 7 N o parece pueden expresarse mejor los efectos de la Perspectiva de lo que los expresa aqu V i t r u v i o , para confusin de al-gunos modernos que niegan los antiguos el conocimiento de esta ciencia. Pero toda-va habla con mas precisin, si cabe , en el cap. 2 del lib. v i por estas palabras: Ea vis-ta no parece ser segura en sus operaciones, sino que muchas veces engaa al juicio y entendimiento. Consta esto en las escenas

    pintadas, donde vemos el relieve de las co-lunas, el vuelo de los modillones, el vulto de

    26"" Puto Vitruvium Me nimium serviliter in latinum ser-tnonem vertisse alicujus Graeci scriptoris ver han compositum T^.yaJ'ii'a.iYhiv seu verba Ai^^uhou T^o.yuS'iS'anKa.hdv-noz. Pre-

    fecto talia verba non significant tragoediam docere, sed tragoe-diam scribere, sive tragoediam agere. Quapropter Sophoclis ^ x c ~ hats>t in Philoctetis argumento ait: 'EJW'e l} Iwi ThauK^--?roj, nem-pe , Acta fuit sub Glaucippo. Qlaucippus hic Archon annuus Athe-narum fat Olympiadis XCII anno tertio, 410 ante Chris-tum Dominum. Etiam Cicero alicubi graecam locutioncm imi-tatus , eadem phrasi usus est, a epuo eam Vitruvius mutilare potuit.

    26 Pienso que Vitruvio traduxo demasiado literalmente de algn autor Griego la frase verbo compuesto t ^

  • D E E S P A N A .

    cum sit tabula sine dubio ad regulam

    plana. 18 AEschyli scena etiamdum valde

    simplex et modica fids se videtur, nam Ho-ratius de e a scribit:

    personae pallaeque repertor honestae

    A E s c h y l u s , et modicis instravit pulpita tignis.

    Verm non admodum post nati fuerunt Aristophanes, Sophocles, Euripides, Me-nander, aliique tragici et comici Poetae, qui dramaticam artem ad gradum per-

    fections, ad quern apud Graecos perve-nit, evexerunt. Tunc aedificare Graeci coe-

    pere theatra stabilia lapidea sive marmo-rea, ubipopulum libertatis studiosissimum delectationibus scenicis distentum habe-rent. Antiquissimum omnium lapide cre-ditur Argivum esse, diciturque construc-tum ccccxx circiter ante Christum annos. JSonaginta fere post hoc, nempe, circa cccxxx annum ante Christum, aedificata referuntur Lacedaemonium et Atheniense, quorum adhuc vestigia supersunt. Athe-niense construi coeptum est ab Architecto Phi/one, sed ad finem non perductum nisi

    post annos ducentos per Ariobarzanem Cappadocum Re gem 2 7 . Theatra itaque lapidea sive marmorea non antiquiora re-periuntur, quam ecce plus minus ante Christum annis. Quae, malum ! proinde fi-des Henrico Palos, theatro Saguntino sex-centos annos plus quam Graecis theatris attribuenti? Sane scriptor hie, missis his-toriis, theatro suo vetustatem elargiri de-crevit, vel cum existimationis suae jac-tura.

    .TO. Quidam etiam arbitrati sunt, hu-jusce theatri aedificationem ad Sagunti restaur at ionem ab Scipione junior e, Consu-libusve qid deinceps Hispaniam Citeriorem gubernarunt, referri posse, ducentis scili-cet ante Christum annis, parumve minus. Sed probabile non est, imo prorsus incre-dibile, stabilia theatra Romanos non ha-bentes in urbe {quique nec sesquisaeculo post habuere) Saguntinum aedificatum ve-nisse; vel si mavis, Saguntinos id aedifi-

    3^,. ^ e s e s t v e r e notabili*, Athcnienses non omnium primos stabilia theatra,lapidea nempe sive marmorea construxisse,etsi inventores artis dramaticae &tqne theatrorum habeantur. Cu-

    jusnam Architect! opera Ariobarzanes usus fuit, ignora tur, sed arbitrart non multimi defuisse tunc ad theatri conclusionem.

    1S

    19 Creyeron algunos, que su fundacin se puede referir poco despus de la restau-racin de Sagunto por Scipion el joven, y por los Cnsules que despus gobernaron la Espaa Citer ior , poco menos de 200 aos antes de Cristo. Pero no es creible, que ca-reciendo aun los Romanos de teatro estable en la capital de su Imperio ( y carecieron aun de teatro as otros 1 5 0 aos ) , lo vinie-sen fundar Sagunto : bien los Sagunti-nos lo construyesen en burla de R o m a , quan-

    27 Es cosa notable que habiendo sido los Atenienses los In-ventores de la dramtica y de los teatros, no fuese Atenas la pri-mera ciudad griega que los tuviese estables y de estructura. No sabemos de qu Arquitecto se vali Ariobarzanes para concluir aquel teatro, para cuya conclusion debia de faltar poco.

    las estatuas, siendo como es una tabla lla-na sin duda alguna.

    18 L a escena de Eschilo todava fue m u y sencilla y pobre; pues Horacio dice de el la, loe. cit.

    personae pallaeque repertor honestae

    Eschylus, et modicis instravit pulpita tignis.

    Pero poco despus vinieron al mundo Ar is -tfanes , Sfocles, Eurpides, Menandro y otros Poetas trgicos y cmicos , los quales llevaron el Arte dramtica al mas alto grado de perfeccin que lleg nunca, y comen-zaron ya los Griegos construir teatros es-tables de piedra y marmol , donde tener en-tretenido al pueblo , tan amante de la liber-tad. E l teatro de A r g o s pasa por el primero que de estructura arquitectnica vio el mun-do , y se construy como 4 2 0 aos antes de Cristo. Unos 90 mas adelante, saber hacia el 3 3 0 antes de C r i s t o , fueron construidos el de Lacedemonia y el de Baco en Atenas, cuyas ruinas aun permanecen. E l de Atenas le comenz el Arquitecto F i l n , y se con-c l u y , pasados 200 aos, expensas de Ario-barzanes R e y de Capadocia 2 / . D e lo qual se deduce constantemente, que los teatros de fbrica no son mas antiguos en el mundo que unos 400 aos antes de la venida de Cristo. Qu crdito pues merecer la asercin del Doctor P a l o s , que da al de Sagunto 600 aos mas que los de Grecia ? Seguramen-te este autor no se quiso meter en historias; sino que procur dar mucha antigedad su teatro, costa de su crdito y literatura.

  • ! A N T I G E D A D E S A R Q U I T E C T N I C A S

    C L A V D I O I N V I C T O

    P I O . F E L . I M P . C A E S

    P O N T . M A X .

    T R I . POT. I I I . COS

    I I . P R O C O S

    28 De este muro de barro y piedra queda todava alguna por-cin en el extremo boreal del castillo de Sagunto. Yo no dudo de que Anibal comenz por aquella parte batir los muros del cas-tillo; pues no hay en todo el monte otro parage donde se pudie-sen plantar y asestar las mquinas de guerra antiguas. Esta obser-vacin no s la haya hecho otro.

    do en esta estaba prohibida la construccin de teatros (aun de madera) con asientos. N o se puede creer prudentemente se atreviese ciudad alguna del Imperio R o m a n o cons-truir teatro permanente hasta despus que Pompeyo construy el suyo en Roma. Por consiguiente, tengo por falsa la opinin de Escolano, que dice se construy el Sagun-tino 200 aos antes de Cristo. N o s si el D o c t o r Palos se contentar con la poca an-tigedad de 200 aos antes de Cristo; pero por lo menos habr de confesar, mal que le pese , que su teatro no exista el ao de 2 1 9 antes de C r i s t o , en que Anbal destruy Sagunto. Pudo ser esta una ciudad populosa; pero sus edificios y fortificaciones no eran de cal y canto , sino de piedra y barro. L o sabe-mos p o r L i v i o , el qual en el libro x x i , cap, 1 1 , dice, que los muros de Sagunto eran fci-les de arruinar, porque las piedras no esta-ban trabadas con mortero sino con barro, segn el uso antiguo de edificar; de forma que las murallas se caian en mayor porcin de la que batan los arietes: latius quam ce-der etur ruebat murus *8. Ahora bien, si los muros y defensas de la ciudad eran de lodo en lugar de mortero, \ creeremos que su tea-t r o , su circo y dems edificios aun existentes en ruinas eran de mortero tenacsimo, y tan abundantes de l , que la piedra en lo in-terno de las paredes ocupa menos espacio que el mortero ?

    20 Otros finalmente son de dictamen que este teatro fue construido en tiempo de los Emperadores; y en especial el P. Fran-cisco Diago le atribuye, como v i m o s , al E m -perador Tiberio C l a u d i o , sin mas fundamen-to que hallarse en Sagunto las dos inscrip-ciones siguientes:

    II.

    casse Romanos irridentes, quibiis prohibi-ta erant in urbe theatra cum subselliis. TjTtique credibile non est, inquam, urbem ullam Imperii totius ausam fuisse thea-trum erigere lapideum antequam Pompe-

    jus Magnus Romae suum aedifi'caret. Ergo mihi falsa est Casperis Escolano sent enfia, Saguntinum ducentos cir citer annos ante Christum aedificatum existi-mantis. An Henrico Palos futura satis sit haec tantula cc annorum ante Chris-tum antiquitas, ignoro. Ast, vel invitus,

    fat eri cogetur, theatrum non extitisse an-te Sagunti per Hannibal em halo s in, anno nempe ccxix ante Christum. Esse potuit Saguntus urbs civibus fraequentissima atque refera; moenia tamen ejus calce et saxo constructa non erant, sed cae-mentis et luto. Testatur id Livius li-bro xxi, cap. a , cum ait, muros urbis

    facile dirui, nam caementa non calce du-rata erant, sed interlita l u t o , structurae an-tiquae genere; ideoque murorum major pars, qum ab arietibus tunderetur, sponte rue-bat sS'. Jam ergo, si munitiones et opera securitatem civium spectantia, pro calce lutum habebant, eritne credibile theatrum, cir cum, alia que nobilissima monumenta v-tustatis hodiedum perdurantia, semiruta licet, calce tenacissima fuisse constructa, edque sic abundant er, ut i caementa mi-nus qum calx occupent loci?

    2 o Aliis denique visum est, theatrum hoc Romanorum Imperatorum temporibus aedificatum fuisse, quorum Francisais Diago supra laudatus, Tiberio Claudio tribuit, non alio fundamento nixus, quam duabus inscriptionibus Sagunti repertis, sunt que sequent e s :

    I. S E N A T V S . E T . P O

    P V L V S S A G V N T I

    N O R V M . C L A V D I O

    I N V I C T O . P I O . F E L I

    C I I M P . C A E S . P O N T

    M A X . T R I B . P O T . PP

    P R O C O S

    z8 Hujus lutei muri pars quacdam manet hodiedum in ex-tremo latere boreali arcis Saguntinae. Iliac Hannibalem arceni expugnasse mihi certuni apparet: non enim est in tolo monte locus alius ubi machinae bellicae consistere possen