UNIDADE 4UNIDADE 4

ARTE PALEOCRISTIÁ E ARTE PALEOCRISTIÁ E BIZANTINABIZANTINA

Borja Campos Seijo Borja Campos Seijo I.E.S García Barbón (Verín)I.E.S García Barbón (Verín)

1. ARTE PALEOCRISTIÁ1. ARTE PALEOCRISTIÁ Cristianismo = disidencia xudaísmo, Cristianismo = disidencia xudaísmo,

con trazos de cultos orientais con trazos de cultos orientais extensión entre clases urbanas do extensión entre clases urbanas do oriente imperial durante Ss II e III oriente imperial durante Ss II e III tolerada polas autoridades imperiais.tolerada polas autoridades imperiais.

Ritos cristiáns primitivos nas casas Ritos cristiáns primitivos nas casas dalgún membro da comunidade dalgún membro da comunidade catacumbas non son refuxio de catacumbas non son refuxio de persecucións nin lugar de culto persecucións nin lugar de culto clandestino. Son cemiterios extramuros clandestino. Son cemiterios extramuros da cidade e baixo terra da cidade e baixo terra pinturas pinturas murais das catacumbas = 1ª murais das catacumbas = 1ª manifestación arte cristiá.manifestación arte cristiá.

Edicto Milán de Emperador Edicto Milán de Emperador Constantino (313) Constantino (313) proclama proclama liberdade e culto no Imperio liberdade e culto no Imperio gran gran expansión do cristianismo (protección expansión do cristianismo (protección imperial) imperial) única relixión tolerada a única relixión tolerada a partir de 380 (Edicto Tesálonica) por partir de 380 (Edicto Tesálonica) por Teodosio.Teodosio.

Rápido triunfo Rápido triunfo necesidade de lugar necesidade de lugar de reunión e culto de reunión e culto rexeitamento rexeitamento modelo templo clásico por pagán modelo templo clásico por pagán elección basílica romana polifuncional.elección basílica romana polifuncional.

Nos primeiros séculos varias tipoloxías Nos primeiros séculos varias tipoloxías de basílica cristiana (lonxitudinal e de basílica cristiana (lonxitudinal e central).central).

a) Lonxitudinal: a) Lonxitudinal: - Sobre todo en Occidente.- Sobre todo en Occidente.- exemplos: romanas erixidas por - exemplos: romanas erixidas por

Constantino no S IV, Letrán, Vaticano, Constantino no S IV, Letrán, Vaticano, S. Pablo Extramuros.S. Pablo Extramuros.

- Organización xerárquica: - Organización xerárquica: testeiro (clero): ábside con testeiro (clero): ábside con

cátedra (trono obispo) e coro de cátedra (trono obispo) e coro de presbíteros (presbiterio)presbíteros (presbiterio)

Nave transversal (transepto Nave transversal (transepto para diáconos).para diáconos).

Tres ou cinco naves Tres ou cinco naves lonxitudinais (arquitrabes ou arcadas) lonxitudinais (arquitrabes ou arcadas)

(fieis).(fieis). Tribunas = piso sobre naves Tribunas = piso sobre naves

laterais (mulleres).laterais (mulleres). Nártex = vestíbulo de entrada Nártex = vestíbulo de entrada

ao templo (catecúmenos)ao templo (catecúmenos) Adro ou patio con fonte Adro ou patio con fonte

purificación.purificación.

- Exterior: muro inexpresivo, sen - Exterior: muro inexpresivo, sen identidade,identidade,

- Interior: concentra todo o interese. - Interior: concentra todo o interese. Distintas partes xerárquizadas e Distintas partes xerárquizadas e integradas direccionalmente, desde pés integradas direccionalmente, desde pés ao altar (meta) mediante ritmo marcado ao altar (meta) mediante ritmo marcado pola arcada ou columnata pola arcada ou columnata ritmo ritmo axial hacia ábside. Cuberta alintelada axial hacia ábside. Cuberta alintelada (armadura), pero a veces abovedada.(armadura), pero a veces abovedada.

b) Planta central: b) Planta central:

- propia Oriente.- propia Oriente.

- Normalmente para tumbas de - Normalmente para tumbas de mártires (martirya).mártires (martirya).

- Formas circulares e poligonales en - Formas circulares e poligonales en dous pisos.dous pisos.

- Uso cúpula para cubrir.- Uso cúpula para cubrir.

- Continuación arq bizantina- Continuación arq bizantina

2. ARTE BIZANTINA2. ARTE BIZANTINA División Imp Romano baixo Teodosio División Imp Romano baixo Teodosio

(fin. S.IV) (fin. S.IV) afastamento 2 áreas afastamento 2 áreas diferentes (lingua, cultura, diferentes (lingua, cultura, desenvolvemento…).desenvolvemento…).

S. V = desaparición Imp. Occidental e S. V = desaparición Imp. Occidental e pervivencia Oriental pervivencia Oriental Imperio Bizantino Imperio Bizantino durante toda a Idade Media. Bizancio durante toda a Idade Media. Bizancio herda o mellor do mundo antigo: cultura herda o mellor do mundo antigo: cultura grega refinada, tradición clásica (con grega refinada, tradición clásica (con influencias orientais) e a relixión cristiá.influencias orientais) e a relixión cristiá.

Capital Constantinopla (antiga colonia Capital Constantinopla (antiga colonia grega de Bizancio) = cidade fundada por grega de Bizancio) = cidade fundada por Constantino (med. S.IV) coma nova Roma Constantino (med. S.IV) coma nova Roma sen pasado pagán. Situada no estreito do sen pasado pagán. Situada no estreito do Bósforo = pto estratéxico de separación Bósforo = pto estratéxico de separación entre mares (Mediterráneo e Negro) e entre mares (Mediterráneo e Negro) e continentes (Europa-Asia).continentes (Europa-Asia).

Imp. Bizantino só desaparece tras Imp. Bizantino só desaparece tras conquista turca de capital a med S. XIV conquista turca de capital a med S. XIV mil anos de historia de alternacia mil anos de historia de alternacia prosperidade e decadencia.prosperidade e decadencia.

Identificación entre poder emperador e Igrexa (cesaropapismo) Identificación entre poder emperador e Igrexa (cesaropapismo) arte aúlica arte aúlica (palaciega) que buca prestixio do monarca en edificios relixiosos.(palaciega) que buca prestixio do monarca en edificios relixiosos.

Esplendor arte bizantina con Xustiniano (S.V), emperador empeñado en Esplendor arte bizantina con Xustiniano (S.V), emperador empeñado en recuperar antigo Imperio Romano ( recuperar antigo Imperio Romano ( conquistas mediterráneas) e esplendor conquistas mediterráneas) e esplendor e prestixio romanos e prestixio romanos grandiosos templos, que louban a Deus e ao grandiosos templos, que louban a Deus e ao emperador emperador Santa Sofía de Constantinopla Santa Sofía de Constantinopla

En Bizancio predominio edificios de planta central En Bizancio predominio edificios de planta central simbolismo cósmico simbolismo cósmico forma circular = xirando arredor da cúpula (clave = Deus). forma circular = xirando arredor da cúpula (clave = Deus).

Sistema baldaquino = cúpula sostido sobre 4 soportes nos ángulos (diferente Sistema baldaquino = cúpula sostido sobre 4 soportes nos ángulos (diferente a Panteón) a Panteón) concentración peso da cúpula sobre soportes (piares e concentración peso da cúpula sobre soportes (piares e contrafortes) contrafortes) Desmaterialización do muro Desmaterialización do muro cheos de vans e mosaicos cheos de vans e mosaicos muros parecen liviáns e fráxiles muros parecen liviáns e fráxiles cúpula parece flotar no aire cúpula parece flotar no aire espacio espacio ingrávido, fantástico e celestial con atmósfera brillante por mosaicos que ingrávido, fantástico e celestial con atmósfera brillante por mosaicos que reflexan a luz con múltiples cores = reflexan a luz con múltiples cores = presencia de Deus.presencia de Deus.

Mosaicos, además de decorar interior expresa intención do Mosaicos, además de decorar interior expresa intención do comitente (encarga a obra). Colocado estratéxicamente, o mosaico comitente (encarga a obra). Colocado estratéxicamente, o mosaico bizantino non narra unha historia senón que expresa un concepto: bizantino non narra unha historia senón que expresa un concepto: carece de espacio físico porque o asunto ocorre nun espacio carece de espacio físico porque o asunto ocorre nun espacio metafísico e eterno metafísico e eterno frontalidade, hieratismo e luz convencional. frontalidade, hieratismo e luz convencional. Sen embargo, tamén incorpora aportacións naturalistas: xogos de Sen embargo, tamén incorpora aportacións naturalistas: xogos de luces e sombras (luces e sombras ( volumen), pregues, escorzos das figuras… volumen), pregues, escorzos das figuras…

16. 16. BASÍLICA DE SANTA BASÍLICA DE SANTA SABINASABINA

Arquitectura paleocristiá.Arquitectura paleocristiá. Roma 422-432.Roma 422-432. Tipoloxía: basilical lonxitudinal sen transepto.Tipoloxía: basilical lonxitudinal sen transepto. Partes: adro, nártex, 3 naves (central, + ancha e alta que laterais), ábside.Partes: adro, nártex, 3 naves (central, + ancha e alta que laterais), ábside. Cuberta a 2 augas.Cuberta a 2 augas.

Sta. Sabina do Aventino = basílica Sta. Sabina do Aventino = basílica paleocristiá que mellor conserva paleocristiá que mellor conserva trazos orixinais. trazos orixinais.

A nave central (+ alta) que laterais A nave central (+ alta) que laterais elegancia e levidade, realzada elegancia e levidade, realzada pola arcada sostida por columnas pola arcada sostida por columnas estriadas con capitel corintio estriadas con capitel corintio ritmo direccional. Nave central ritmo direccional. Nave central bañada por luz das fiestras do bañada por luz das fiestras do piso superior, mentres naves piso superior, mentres naves laterais en penumbra.laterais en penumbra.

A decoración, só conservada en A decoración, só conservada en parte, consistía en mármores, parte, consistía en mármores, mosaicos e debuxos lineais nas mosaicos e debuxos lineais nas enxoitas dos arcos (conservados) enxoitas dos arcos (conservados) efecto de desmaterialización do efecto de desmaterialización do paramento.paramento.

Espacio interior concebido como Espacio interior concebido como sala luminosa (luz das fiestras) sala luminosa (luz das fiestras) significado trascendente significado trascendente Cristo Cristo = luz do mundo. = luz do mundo.

Igrexa cristiá concentra atención no interior Igrexa cristiá concentra atención no interior exterior = cascarón neutro, exterior = cascarón neutro, funcional e práctico.funcional e práctico.

Función simbólica no só na luz e na desmaterialización da decoración Función simbólica no só na luz e na desmaterialización da decoración senón que ademáis a tipoloxía de basílica lonxitudinal engade un novo senón que ademáis a tipoloxía de basílica lonxitudinal engade un novo significado trascendente: significado trascendente: vida = camiño de redenciónvida = camiño de redención percorrido percorrido direccional/axial da nave ao ábside (meta da salvación) marcada por ritmo direccional/axial da nave ao ábside (meta da salvación) marcada por ritmo arcada.arcada.

17. 17. SANTA SOFÍA DE SANTA SOFÍA DE CONSTANTINOPLACONSTANTINOPLA

Arquitectura bizantina.Arquitectura bizantina. Igrexa imperial adicada a Sta Igrexa imperial adicada a Sta

Sabiduría. Constantinopla c. Sabiduría. Constantinopla c. 532/537.532/537.

Iniciativa de Xustiniano. Iniciativa de Xustiniano. Arquitectos: Artemio de Tralles Arquitectos: Artemio de Tralles e Isidoro de Mileto.e Isidoro de Mileto.

Tipoloxía: fusión central e Tipoloxía: fusión central e lonxitudinal.lonxitudinal.

Partes: nártex e tres naves Partes: nártex e tres naves lonxitudinais centralizadas. lonxitudinais centralizadas.

Cuberta abovedada.Cuberta abovedada. Materiais: muros de ladrillo e Materiais: muros de ladrillo e

morteiro recubertos con morteiro recubertos con mármores e mosaicos.mármores e mosaicos.

Máximo edificio representativo relixioso de Bizancio (Nova Xerusalen e Máximo edificio representativo relixioso de Bizancio (Nova Xerusalen e Roma).Roma).

Función = glorificar relixión cristiá (Sabiduría divina) e unión poder espiritual Función = glorificar relixión cristiá (Sabiduría divina) e unión poder espiritual e político e político celebración fastuosa de cerimonias relixiosas nas festas celebración fastuosa de cerimonias relixiosas nas festas cortesás.cortesás.

Estructura complexa e inmensa Estructura complexa e inmensa fronte ela os individuos non teñen fronte ela os individuos non teñen importancia importancia enorme espacio abovedado. enorme espacio abovedado.

A pesar enormidade nada semella sólido ou estable. A luz entra a A pesar enormidade nada semella sólido ou estable. A luz entra a diferentes alturas diferentes alturas espacio desmaterializado e trascendente espacio desmaterializado e trascendente non non permite percibir as dimensións do edificio permite percibir as dimensións do edificio misterio. misterio.

Cúpula Cúpula santificación do edificio santificación do edificio cúpula = ceo e cadrado no que cúpula = ceo e cadrado no que se inscribe = terra xirando arredor.se inscribe = terra xirando arredor.

Sistema de cúpulas unitario Sistema de cúpulas unitario cúpula central sobre pechinas con cúpula central sobre pechinas con piares torais con arcos que se piares torais con arcos que se prolongan en medias cúpulas, que prolongan en medias cúpulas, que desembocan en semicúpulas + desembocan en semicúpulas + pequenas sobre absidiolos.pequenas sobre absidiolos.

No interior os muros ábrense en No interior os muros ábrense en arcadas de 2 pisos (2º piso = arcadas de 2 pisos (2º piso = tribuna) tribuna) articulación do muro e articulación do muro e desmaterialización do espazo.desmaterialización do espazo.

Exterior = xogo de volumes Exterior = xogo de volumes proporcionado, por cúpulas e proporcionado, por cúpulas e semicúpulas, que contrarréstanse semicúpulas, que contrarréstanse mútuamente, e por contrafortes mútuamente, e por contrafortes exteriores que trasmiten ao chan o exteriores que trasmiten ao chan o empuxe das cúpulas.empuxe das cúpulas.

Sensación de abraio pola gran Sensación de abraio pola gran magnitude do edificio magnitude do edificio oposto a oposto a arquitectura clásica proporcionada arquitectura clásica proporcionada e a escala humana.e a escala humana.

18. 18. SAN VITAL DE RÁVENASAN VITAL DE RÁVENA Arquitectura bizantina.Arquitectura bizantina.

Rávena, Italia 546/548.Rávena, Italia 546/548.

Igrexa conmemorativa.Igrexa conmemorativa.

Tipoloxía central: dobre Tipoloxía central: dobre octógono con nártex e ábside.octógono con nártex e ábside.

Cubertas: bóveda anular e Cubertas: bóveda anular e cúpula.cúpula.

Materiais: ladrillo e morteiro Materiais: ladrillo e morteiro recuberto de mármore e recuberto de mármore e mosaicomosaico

San Vital, principiada en época San Vital, principiada en época ostrogoda, foi rematada e ostrogoda, foi rematada e consagrada trala conquista consagrada trala conquista bizantina de Italia por Xustiniano bizantina de Italia por Xustiniano retrato nos mosaicos. retrato nos mosaicos.

Tipoloxía de planta central Tipoloxía de planta central dobre octógono con oito piares dobre octógono con oito piares que sosteñen cúpula sobre alto que sosteñen cúpula sobre alto tambor. 2 andares formando tambor. 2 andares formando deambulatorio e tribuna.deambulatorio e tribuna.

Novidade de S. Vital = Novidade de S. Vital = contrarresto planta central con contrarresto planta central con direccionalidade lonxitudinal direccionalidade lonxitudinal dende o nártex de entrada ata o dende o nártex de entrada ata o presbiterio e ábside.presbiterio e ábside.

Nave resultante = espacio centralizado e luminoso, alto e amplo, que se Nave resultante = espacio centralizado e luminoso, alto e amplo, que se abre por 7 arcadas a un corredor circundante de dous pisos abre por 7 arcadas a un corredor circundante de dous pisos deambulatorio na planta baixa e tribuna na superior.deambulatorio na planta baixa e tribuna na superior.

No interior a luz suave difumina contrastes No interior a luz suave difumina contrastes paramento irreal cuberto de paramento irreal cuberto de mármores polícromos e mosaicos. Os arcos, presentes por todo o interior mármores polícromos e mosaicos. Os arcos, presentes por todo o interior articulan e desmaterializan o espazo articulan e desmaterializan o espazo alivio do peso da arquitectura alivio do peso da arquitectura espacio diáfano e envolvente.espacio diáfano e envolvente.

19. MOSAICOS DE 19. MOSAICOS DE SAN VITAL SAN VITAL DE RÁVENADE RÁVENA

Mosaicos bizantinos nos paramentos laterais da ábsida da igrexa se San Mosaicos bizantinos nos paramentos laterais da ábsida da igrexa se San Vital.Vital.

Rávena. 546/548.Rávena. 546/548. Xénero relixioso.Xénero relixioso. Iconografía: 2 grupos presentando ofrenda a Deus (Iconografía: 2 grupos presentando ofrenda a Deus (oblatio augustioblatio augusti). Na ). Na

esquerda, o emperador Xustiniano e o seu séquito (soldados, clero, esquerda, o emperador Xustiniano e o seu séquito (soldados, clero, bispo…). Na dereita, emperatriz Teodora tamén co seu.bispo…). Na dereita, emperatriz Teodora tamén co seu.

2 mosaicos colocados 2 mosaicos colocados xerárquicamente no lugar xerárquicamente no lugar asignado pola súa importancia asignado pola súa importancia no paramentos laterais do ábside, no paramentos laterais do ábside, por baixo do por baixo do Pantocrátor Pantocrátor ((Cristo Cristo en maxestade).en maxestade).

Ideal de beleza moi distinto ao Ideal de beleza moi distinto ao clásico: personaxes altos e clásico: personaxes altos e esveltos, vestidos suntuosamente, esveltos, vestidos suntuosamente, con pés diminutos, con caras con pés diminutos, con caras pequenas e ovaladas dominadas pequenas e ovaladas dominadas por grandes ollos de mirada fixa. por grandes ollos de mirada fixa. Exclusión de movemento. O Exclusión de movemento. O tempo e o espazo real e terrenal tempo e o espazo real e terrenal están sustituidos por un espazo están sustituidos por un espazo eterno (brillantez do ceo).eterno (brillantez do ceo).

Son imaxes frontais e hieráticas, Son imaxes frontais e hieráticas, que residen + nunha corte que residen + nunha corte celestial que humana.celestial que humana.

Este tipo de imaxes reflexan a Este tipo de imaxes reflexan a realeza divina (cesaropapismo) realeza divina (cesaropapismo) invitación a ver a Xustiniano e invitación a ver a Xustiniano e Teodora como análogos a Cristo e Teodora como análogos a Cristo e Virxe, o que podemos percibir en Virxe, o que podemos percibir en detalles: manto de Teodora con detalles: manto de Teodora con escenas de Tres Magos, e séquito escenas de Tres Magos, e séquito de Xustiniano (12 acompañantes de Xustiniano (12 acompañantes = 12 apóstoles).= 12 apóstoles).

Parella imperial tentan subliñar as Parella imperial tentan subliñar as 2 esferas de autoridade: espiritual 2 esferas de autoridade: espiritual (sacerdotium) e temporal (sacerdotium) e temporal (imperium). Portan ofrendas con (imperium). Portan ofrendas con séquitos ao seu Señor no ceo.séquitos ao seu Señor no ceo.

Cáracter sacro de parella imperial Cáracter sacro de parella imperial aumento un anaco do seu aumento un anaco do seu tamaño, mirada impenetrable, tamaño, mirada impenetrable, xestos ordeadamente repetidos xestos ordeadamente repetidos polos seus respectivos séquitos.polos seus respectivos séquitos.

Desmaterialización das imaxes Desmaterialización das imaxes figuras petrificadas e carentes de figuras petrificadas e carentes de peso = figuras-símbolos. Pero peso = figuras-símbolos. Pero tamén en parte seres humanos tamén en parte seres humanos polas cabezas con trazos polas cabezas con trazos individuais (realismo) ou o individuais (realismo) ou o detallismo do vestiario (metais e detallismo do vestiario (metais e obxetos preciosos obxetos preciosos riqueza e riqueza e poder).poder).