Tsiaa na machee Nacho · Tsiaa na machee Nacho El trabajo que hace Nacho Tercer libro de...
Transcript of Tsiaa na machee Nacho · Tsiaa na machee Nacho El trabajo que hace Nacho Tercer libro de...
Ts�iaa� na mach�ee Nacho
El trabajo que hace Nacho
Tercer libro de lectoescritura
Amuzgo de Guerrero
Tercera edición
Publicado por el
Instituto Lingüístico de Verano, A.C. México, D.F.
2008
La mayoría de los cuentos de este libro fueron relatados por Genaro
Dario Santiago Cruz y Enedina Eloisa Dominguez Lorenzo, quienes son
originarios de Xochistlahuaca, Guerrero y de habla amuzga.
Los dibujos fueron hechos por varias personas incluyendo a una
persona de habla amuzga.
El dibujo de la pasta de este libro es uno de los dibujos de los huipiles
que tejen las mujeres de Xochistlahuaca del estado de Guerrero. El dibujo
principal es conocido como ljeii t�chquia� que quiere decir la nona y al dibujo
complementario se le conoce como ljeii tsua�ntsio� que quiere decir la pezuña.
Asesora lingüística: Marjorie J. Buck (Margarita Juanita Buck C.)
© 2008 por el Instituto Lingüístico de Verano, A.C., Apartado Postal 22067, C.P. 14000 Tlalpan D.F., México
Tel. 5-573-2024, www.sil.org/mexico. Derechos reservados conforme a la ley.
ISBN 968-31-0348-0
Primera edición 1965 5C
Segunda edición 1978 5C
Tercera edición 2008 3C
El trabajo que hace Nacho
Amuzgo de Guerrero
amu 08-125 3C
México, D.F. 2008
99
Ljeii na ma�m�� cwii cwii leisiom Lo que se ense!a en cada lecci"n
1 ch
2 tsj wj
3 sj chj tj
4 lj nj cj
5 xj �j
6 tyj cwj
7 ue ue��e�
8 u� ua
9 ui u� ua� ue� u��
10 ts� c�
11 w� l� t�
12 x� ty� ��
13 ch� n� cw� s�
14 �l �ndy �nd
15 tsc tscw lc lcw
16 tsqu lqu
17 xc xcw xqu
18 chcw chqu
19 sc scw squ
20 st st� xt xty
98
Alfabeto !omtsco
Alfabeto espa!ol
letras de letras nombres de letras de letras nombres de
imprenta en cursiva las letras imprenta en cursiva las letras
A a a " � eñe
B b be O o o
C c ce P p pe
D d de Q q cu
E e e R r ere
F f efe S s ese
G g ge T t te
H h hache U u u
I i i V v ve, uve
J j jota W w doble u,
doble ve
K k ka X x equis
L l ele Y y i griega, ye
M m eme Z z zeta
N n ene
Prop"sitos
Fste es el tercer libro de lectoescritura de una serie de cuatro libros que fueron escritos con el propGsito de ayudar a aprender a leer a los hablantes de amuzgo. Aparte de estos cuatro libros hay uno de pre-lectoescritura y otro titulado “Lecciones de Lectura y Escritura”.
En los cuatro libros se ense�an las 36 letras del amuzgo, tanto las que son iguales a las del espa�ol como las que son distintas. En el cuarto libro se ense�an las letras del espa�ol que no existen en el amuzgo. Al final del presente libro se muestran las letras del amuzgo y del espa�ol.
Este tercer libro contiene 20 lecciones y en Ml se ense�a una consonante nueva y algunas agrupaciones de consonantes y de vocales. Al final del libro se encuentra una lista de lo que se ense�a en cada lecciGn.
TambiMn al final hay un vocabulario de las palabras nuevas que contiene y que no se encuentran en los primeros dos libros. Las palabras estNn escritas en amuzgo con su significado en espa�ol.
Luaa ma�m��na� ljo� ts�iaa�� tsomwaa
Tsomwaa teiljeiina� cha nncjaawajnaa�� ts�a� ljeii. Tseixma�na� tsom na jnd� ndyee ee niom �equiee nom na nntsei�naa�� ts�a� ljeii �omndaa. Wandy�� tsom na nntsei�naa�� ts�a� na mei�cwii ljeii ticwajnaa��. Ndo� wandy�� tsom na jndyuna� “Leisiom "omndaa”.
Naquii� �equiee nommeii� ma�m��na� cha�tso 36 ljeii �omndaa, meii� ljeii na ljo�yu �equio �omtsco ndo� meii� ljeii na xuii�ti. Mati ljeii �omtsco na tjaa�na�na� ��e� �omndaa, naquii� tsom jnd� �equiee ma�m��na� ljeii��ee�. Yuu na tjantycwii tsomwaa teiljeiinchu� cwii cwii ljeii �omndaa ndo� �omtsco.
Tsomwaa chuuna� 20 leisiom. Ma�m��na� cwii consonante xco ndo� ma�m��na� consonantes na jnd� tjoom� ndo� vocales na jnd� tjoom�. Yuu na tjantycwii tsomwaa waa cwii ntsquii tsom yuu na matsona� ljo� ljeii na ma�m�� cwii cwii leisiom.
Ndo� mati waa cwii vocabulario yuu na teiljeii ��oom xco na chuu tsomwaa na ticwiljeiina� tsom najndyee �equio na jnd� we. Teiljeiina� �equio �omndaa, jnd� chii teiljeii ljo� ma�m��na� �equio �omtsco.
C"mo ense!ar cada lecci"n
1. Ayude a los alumnos a leer la primera pNgina de la nueva lecciGn.
2. Pronuncie cada palabra de esa pNgina y pOdales que le digan cuNntas sOlabas tiene cada palabra.
3. Escriba en el pizarrGn las vocales y las sOlabas de la lecciGn. POdales que las lean.
4. Pida a los alumnos que mencionen algunas otras palabras que contengan las sOlabas introducidas en la lecciGn.
5. EnsM�eles cGmo escribir las letras y las sOlabas nuevas y pOdales que las escriban en sus cuadernos.
6. POdales que lean toda la lecciGn en voz alta.
7. POdales que busquen en la lecciGn las palabras que llevan las letras nuevas, y que escriban estas palabras en sus cuadernos y las dividan en sOlabas.
8. DOcteles las sOlabas y las palabras que lleven las letras nuevas para que las escriban sin copiarlas.
9. POdales que escriban oraciones que ellos mismos inventen o que usted les dicte, usando las palabras nuevas que hayan aprendido.
97
El acento circunflejo
Se usa un acento circunflejo para diferenciar entre algunos pronombres, sufijos
y prefijos que se escriben igual, pero que tienen diferencia de tono.
Los pronombres independientes de primera persona:
ja (con tono medio) yo
jP (con desliz alto-bajo) nosotros (sin ustedes)
jaa (con tono alto) nosotros (con ustedes)
Los pronombres dependientes de primera persona de plural:
-a, -ya, -ndy� (con tono alto) primera persona plural inclusiva
cwicwaa�a comemos (con ustedes)
cwind��ya vendemos (con ustedes)
cwitaandy� barremos (con ustedes)
-P, -yP, -ndyQ (con desliz alto-bajo) primera persona plural exclusiva
cwicwaa�P comemos (sin ustedes)
cwind��yP vendemos (sin ustedes)
cwitaandyQ barremos (sin ustedes)
) ) ) ) )
La sílaba final !e de algunos verbos y otras palabras:
-�e (con tono alto) tju��e Nacho Nacho saltó
t�maa��e Tito Tito es grande
-�R (con desliz alto-bajo) tju��R él saltó
t�maa��R él es grande
) ) ) ) )
Los prefijos negativos ti- y t+-:
ti- (con tono bajo) ticwa�na no comen
ticaleinoom no corre
tS- (con tono medio) tScwa�na no comieron
tScaleinoom no corrió
96
Los tipos de s-labas
Las sílabas en amuzgo son de dos tipos: balísticas y controladas. Las sílabas
balísticas se escriben con una vocal sencilla y las sílabas controladas con una vocal
doble. Las sílabas balísticas son cortas y vigorosas. Las sílabas controladas son más
largas y suaves.
sílaba controlada wee rojo
sílaba balística we dos
sílaba controlada tuee� llegó (allá)
sílaba balística tue� se murió
Los tonos
Cada sílaba de las palabras amuzgas se pronuncia con un tono. Hay niveles de
tonalidad alto, medio y bajo y también hay deslices.
Ejemplos de los tonos en sílabas controladas:
tono alto tsioom espina
tono medio tsoom dijo
tono bajo tyuaa� pronto
desliz alto-bajo j��� oscuro
desliz medio-alto tsuii tortuga
desliz bajo-medio ch�ioo caracol
Ejemplos de los tonos en sílabas bálisticas:
tono alto tsiom mazorca
tono medio tsom papel
tono bajo ts�o tierra
desliz alto-bajo siom chuparrosa
desliz medio-alto snom burro
A veces entre las palabras que se escriben igual, la única diferencia es el tono;
sin embargo, generalmente no es indispensable representar los tonos en la escritura, ya
que por lo general, por la función gramatical o por el sentido de lo que se está hablando,
no se confunden.
Chiuu waa na m�m��� cwii cwii
leisiom na chuu tsomwaa
1. Cateijndei� na nla�naa� nn�a� ntsquiii tsom najndyee leisiom xco.
2. Catsu� nd��na ticwii cwii ��oom na chuu ntsquii tsom��ee� ndo� cwaxe� nd��na ljo� joo sOlaba ��oom��ee�.
3. Nacjoo� pisarom catseiljei� vocales ��e� sOlabas na chuu leisiom��ee�. Jnd� chii cala�naa� nn�a� joona�.
4. Cwaxe� nd��na cwaa� ��oom nquiuna na ��e� sOlaba��ee�.
5. Ca�m��� nd��na chiuu nla�ljeiina ljeii xco �equio sOlabas xco. Cala�ljeiina joona� cjoo� cuadernom �naa�na.
6. Candi� na nla�naa�na cha�waa leisiom��ee�.
7. Cal�ueena ��oom na ��ee�� ljeii xco naquii� leisiom��ee�. Cala�ljeiina ��oom��ee� nacjoo� cuadernom ndo� cat���na sOlabas na chuu ��oom��ee�.
8. Catsa� na nla�ljeiina sOlabas ndo� ��oom��ee� cwe� na ntyjii� nque�na.
9. Cala�ljeiina ��oom na cand��� na nla�tiuu nquieena oo ��oom na nncu� nntsu� nd��na. Cwil�uee�ndyena majoo ��oom xco na jnd� jla�naa�na.
2
Leisiom 1
Jee� tit�� wacha. "e�catseicat� Nacho juuna�.
Leisiomwaa ma�m��na�
ch
Nacho wacha
cachi nachi
ljeii ncjo ljeii ts� ljo� jndyuu !�oom na !�e� ljo� ma�m��na� ljeii ljeii�!ee� !�e� !omtsco
Nd nd ene-de ndaatioo agua
Ndy ndy ene-de-i ndyaa suave griega, ene-de-ye
" � e�e ca�om moscas
O o o ts�o tierra
Om om om tsom papel
T � � ts�� mano
T� �� �� malei���� tengo; cargo
P p pe xapo jabón
Q q cu qui diez
R r ere t�reixa naranja
S s ese casu mula, macho
T t te ta cerro
Ts ts te-ese catsu codorniz
Ty ty te-i griega, tya rico te-ye
U u u xuya mi carga
W w doble u, we dos doble ve
X x equis xapo jabón
Y y i griega, ye ya bien
95
Ljeii !omndaa
Las letras y combinaciones de letras del amuzgo
ljeii ncjo ljeii ts� ljo� jndyuu !�oom na !�e� ljo� ma�m��na� ljeii ljeii�!ee� !�e� !omtsco
A a a ta cerro
A� a� a� ts�a� persona
U � � t� fruta
U� �� �� wacaty��ya estoy sentado
B b be bioche� mientras
C c ce casaa pájaro
Ch ch che chom fuego
Cw cw ce-doble u, cwe pegajoso ce-doble ve
E e e we dos
E� e� e� tye� apretado
Ei ei ei tsei círculo, redondo
Ei� ei� ei� tei� frío
I i i qui diez
J j jota ja yo
� � saltillo ts�a chile
L l ele liaa tela
M m eme mach�ee� hace
N n ene canom burros
94
3
Matso Nacho nnom jnaa�:
W¿Yuu waa wacha �naa�ya?
Matso jnaa�:
W�Ndiya juuna� jnd��.
Matso Nacho:
WCwa �ndii� juuna� ndo� ja �e�catseicat�ya juuna�.
) ) ) ) )
Matso welo nnom Nacho:
W¿Aa jnd� jnd��� nachi?
Matso Nacho:
WTyoojnd��ya nachi. J�ch�ya joona� Ndyaawe ee
jo� nntseijnda nna�.
cho
Nacho
chi
nachi
j�ch�
j�ch�ya
wacha
wacha
wacha
a e i o �
cha che chi cho ch�
4
cachi�
chi�
i�
cha�
chi�
chu�
lochom
"e� cajnd�� Nacho lochom �naa��a� ee na chujnaa�.
Tcwa� cachi� tyoo�. Ndo� tquiiyo� nachi.
lochom
chom
om
om e�
chom che�
chom che�
cho che
i� a�
chi� cha�
u�
chu�
cachi�
wanaa��e ..............................estN desocupado, estN desocupada wen�aa� .................................cuarenta we s�om ...............................dos reales, veinticinco centavos wjaa ......................................ir w�aa ......................................casa
x
xca� .......................................peine xco ........................................nuevo, nueva xcoo ......................................hermanito (usado como expresiGn de estima por
una persona mayor hacia un muchacho u hombre mNs joven)
xcwe .....................................en medio de, a la mitad de; la mitad xio ........................................hermano mayor xioom ...................................hermano mayor xje� .......................................precio; hora; medida xjo .........................................cosa de metal; machete xjojndyaa ..............................tijeras xjoom ...................................hermana mayor x�ee .......................................pierna, pie, pata; al pie de xocand�� ..............................no puede xom�m ..................................su carga xqu���ya ...............................la cabeza (mOa) xque� ....................................la cabeza de Ml o de ella; la punta, la cima xquie� ....................................choza, enramada xtyo� .....................................la garganta de Ml o de ella, el cuello de Ml o de ella xuaa ......................................olla xu��ya ..................................mi huipil xuee ......................................dOa
y
yati .......................................es mejor yuu� ......................................verdad yuscuchjoo ...........................muchacha
93
92
ts�a� ...................................... persona ts�ei� ..................................... zorrillo ts�iaa��e ............................... asqueroso, asquerosa ts�om .................................... el corazGn de Ml o de ella; adentro, dentro, en ts�oom .................................. Nrbol, palo, le�a ts�� ....................................... brazo, mano, rama ts�ua .....................................mercado ts�uaa ....................................mecate tso�ndyo� .............................. tu mamN, la mamN de usted tsque� ................................... calabaza tsquiee .................................. canasta, cesta, cesto tsqui� .................................... hamaca, red tsua� ..................................... jOcara; concha tsuee ..................................... petate tsue� ..................................... hoyo, agujero tsue�tsj�� ............................... cueva, caverna tsuii ...................................... tortuga tsuu ...................................... se perdiG tsuu� ts�om .......................... olvidG, se olvidG de tuee� ..................................... llegG (allN) tue� .......................................muriG, falleciG tuii ....................................... tirG, cazG, disparG tu� ........................................ se metiG tuu�e .................................... pelG tye ........................................ desplumG tye�nquee��e� ........................ cortG (pelo) tyjee ..................................... hermano menor, hermana menor tyjee� .................................... llegG (acN) ty�ee� .................................... hongo ty�iuu ................................... hirviG, cociG ty�oom .................................. comprG; encontrG; atrapG tyoca�ee��e� ......................... recogOa tyochjoo ...............................muchacho
w
wacha ................................... hacha wanaa� ................................. estN abierto; hay permiso
5
cha�
chi�
chu�
chom�
che��
Macwa� cachi� tyoo�. TScando� cachi� cachi. S��
cachi manoom�m na macwa� cachi� tyoo�. Jnd� chii
tquii cachi cachi�.
) ) ) ) )
Matso welo nnom Nacho:
W¿Aa jnd� jnd��� nachi �na�� je�?
Matso Nacho:
WJnd� jnd��ya nachi ee na ch�jna�ya. Ndo� jnd�
jnd�� nachi, seijndaya nna�.
Jnd� ntycwii leisiom 1
a� i� u� om� e��
cha� chi� chu� chom� che��
chu� chom�
chu chom
che��
che�
cha� chi� chu� che��
xa� xi� xu� xe��
6
Wjaa Toya tsjo�.
tsj��
chetsja� catsjom catsj�
tsjoo
Leisiom 2 Leisiomwaa ma�m��na�
tsj wj
91
tis�a .......................................mal; malo, mala; no sirve tjaa .......................................(palabra negativa) tjaa�na� .................................(palabra negativa) tjaa��e ...................................puso adentro, puso en tjawiche� ..............................se calmG tjoom ....................................moliG, machacG tjoom�m ................................echG, tirG; metiG tj���e ...................................necesita t�� .........................................contestG, respondiG t�ua .......................................cortG t�uee� ....................................agarrG, cogiG tmaa� ....................................la tarde too� .......................................estN lleno, estN llena t�� .........................................podrido tquee��e� ...............................tirG, desechG tquiaa� xjo ...........................dio un machetazo tqui���a .................................tirM, desechM tquiena .................................llegaron tquioo� ..................................es visible, es evidente, es claro tsa� ........................................correoso, fuerte tsa� ........................................persona ts��� ......................................su pluma, sus plumas tscoom ..................................huarache tsei�x�ii ..................................anillo tsiom .....................................mazorca tsiom� ....................................miel tsjaa�� ....................................sal tsjo� .......................................arroyo tsjom .....................................noche tsjomche� ..............................anoche tsjoo ......................................cNntaro tsjoom ...................................pueblo, ciudad tsj�� .......................................piedra tsj��jndyoo� ...........................resortera tsj���jee� ...............................dinero, moneda tsj��suu .................................metate ts�a ........................................chile
90
s
s�na ................................... docena sca ..................................... vela, ocote scusquia�� .......................... garza Seichue .............................. Tlacoachistlahuaca sei�jndya ............................ pechuga sja� .................................... calandria sj� ..................................... monta�a soolua�nnom ..................... la pesta�a de Ml o de ella, las pesta�as de Ml o de ella sooxque� ............................ el pelo de Ml o de ella sta ..................................... frente st�ei� .................................. zopilote sto ..................................... bandeja
t
ta ....................................... grueso, gruesa taticaliuna ......................... ya no encontraron tax�e .................................. preguntG t�l�o ................................... bala t�x�a .................................. coco t�xua ................................. cacao tco ..................................... largo, larga, de largo teicaljoo ............................ puso encima de teicjee� .............................. puso debajo de teic�ee�e ............................ se puso apestoso teij�a��a� ........................... se cansG tei�ndaa� ............................ se arruinG, se descompuso, se echG a perder teil�ua ................................ se vendiG teil�uena� ........................... fue usado teiscaa ............................... raspG ticaljeii .............................. no sabe ticaljeii .............................. no encuentra tScana�� .............................. no disparG ticand�� ............................ no puede ti� ....................................... hombre tiom ................................... cerca, corral tioo�e ................................ descendiG, aterrizG; se cayG
7
catsjom
tsjom
om
tsj�
catsj�
tsjom
tsj�
tsja
tsjom
tsjomche�
a� o� ��
tsja� tsjo� tsj��
om�
tsjom�
tsja�
chetsja�
Seicaneii� Toya sei� catsjom. Jnd� chii tquiaa�
juuna� nnom Nacho. Jee� ca'na� tquii Nacho juuna�.
) ) ) ) )
WJee� maquiina� Nacho.
W¿Chiuu na jee� maquiina� jom?
WMaquiina� jom ee catsj� tco� jom.
W¿Cwaa� tco� catsj� jom?
WTsjomche� tco�yo� jom.
om � a
jom j� ja
tsjom tsj� tsja
oo aa�
joo jaa�
tsjoo tsjaa�
8
wjee
wjaa
wja�
tsja�
tsjei�
tsjaa��
tsjeii��
wja�
tsja�
Matso wela nnom Nacho:
W¿Yuu wjaa Toya?
Matso Nacho:
WTsjo� wja�. Wjaacamaa� liaa.
) ) ) ) )
Matso welo nnom Toya:
W¿Yuu wjaa Nacho?
Matso Toya:
WNdyaawe wja�. Wjaacajn��� nachi.
) ) ) ) )
Matso Nacho nnom wela:
W¿Yuu wjaa welo?
Matso wela:
WJnd�� wja�. Wjaatseicaa�R.
wjaa wjaa� wjee�
wjaa wjaa� wjee�
wjaa wja� wjee
89
nluii ......................................estarN hecho nmei�� ...................................Msos, Msas nnc�oom ................................comprarN; cogerN; atraparN, cazarN nnc�uu ...................................beberN, tomarN nncwinom�m .........................esperarN nncwinoom� ..........................pasarNs, pasarN (usted) nncwjee��e� ...........................llegarN (acN) nnd�� ....................................se puede, es posible nnom nnom .........................alrededor, en derredor nnti��ya tsj�� xquee� ..........le pegarM en la cabeza con una piedra nts�� ......................................troja de otate ntyjaa� ts����ya ....................deseo, espero, quiero ntyjii .....................................saber, sentir
!
�ecwii ...................................solamente uno �e�c�oom ...............................quiere comprar �e�c�uaya ..............................tengo sed �e�jndo� .................................tiene hambre �e�we ....................................solamente dos, nada mNs dos �equiee .................................cuatro �equii� ..................................solamente �jaa� .....................................aquO, acN �jee�� ....................................pieza, piloncillo, capa �jom .....................................estNn dentro de, estNn en �joom ...................................(Ml o ella) calza ��e� .......................................con, y ��oom ...................................palabra, palabras, mensaje
q
quiajmei�� .............................mediodOa quialjo�che� ..........................entonces quii� ......................................adentro quioo�xquie ...........................vaca
r
ra ..........................................(palabra que se usa en una respuesta que expresa conformidad)
88
matsj�� ................................ digo mats�ia jo� ........................... de s]bito, de repente matyjee ................................ cortar matyjee�e ............................ cortar, segar mayuu�che� .......................... de veras, verdaderamente meii�nchaa� tsjom ............... toda la noche meindyuaa ........................... estNn; estNn sentados mei� ...................................... tampoco; ni mei�chjoo ............................. ni siquiera m�aa�� ts�om ........................ pensar, reflexionar, preocuparse
n
naca�oom� ........................... cerca de nacjee� .................................. debajo de nachi .................................... panela, piloncillo Nacho ...................................Nacho, Ignacio na ljo� ................................... eso nat�� ..................................... da�o naxe�� ................................... la espalda de Ml o de ella; detrNs na� ........................................mamN, se�ora ndaa ..................................... lOquido, agua ndaachi ................................ bebida caliente (hecha de agua y endulzada, como cafM o chocolate) ndaats�a ................................ salsa, mole ndaaxua ............................... chocolate ndii� ...................................... estN adentro ndioche� ............................... alrededor de, en derredor de ndo�che� ............................... vio, se fijG, notG, observG ndoo� .................................... como si nd���ch�� ............................. vi, me fijM, notM, observM Ndyaawe ..............................Ometepec ndyee ................................... tres ndyoo� .................................. tiene comezGn nioom ................................... grave njom ..................................... estN dentro de, estN en n�oom ................................... Nrboles, palos, le�a n�oomljoo .............................milpa
9
WSeiquioo jnda Toya tsjoo.
W¿Chiuu na seiquioom juuna�?
WSeiquioom juuna� ee tco� catsj� jom. Jo� na
seiquioom juuna�.
) ) ) ) )
Seiquioo jnda Nacho chetsja�. Matso Toya nnoom:
W¿Chiuu na seiquioo� chetsja� �naa�� tsotye�?
Catseiwe� juuna�.
Quia jo� seiwee� chetsja� �naa�� tsotyee�.
) ) ) ) )
WJee� matseijndeii jnda Nacho na �e�catseiwee�
cwii tsj��. S�� tileicand�� nntseiwee� juuna�.
W¿Chiuu na tileicand�� nntseiwee� juuna�?
WTileicand�� nntseiwee� juuna� ee jee� t�ma�na�.
Jee� jaa�na�.
Jnd� ntycwii leisiom 2
10
chjee�
Jee� cachjoo�e chjee�.
W¿Yuu tja tyochjoo?
WSj� tjaa� �equio tsotyee�.
tyochjoo sj�
sja�
Leisiom 3 Leisiomwaa ma�m��na�
sj chj tj
87
ma�oom ...............................otro, otra ma�oomche� .........................otro mNs, otra mNs ma�oom� ..............................ahorita, al momento maque� .................................poner, colocar maqui�caljoo .........................poner encima de maqui�cjoo ............................cocer, hervir mata�� ...................................quebrar, partir matii�e .................................coser matio ....................................poner en matioom ...............................poner en, vaciar en matjom .................................pasar, suceder matjom�e .............................encontrar, encontrarse con mat�ioo .................................llorar mats�� ...................................amontonar, echar, poner matseicaa�e ..........................pasear matseicanaa��e ....................abrir; limpiar; despejar matseicat� ............................afilar, sacar punta matseicatoo� .........................llenar matseicatsuu .........................perder matseicjee�e .........................apurarse, apresurarse matseicjoo ............................recoger, cortar (fruta, flores) matseicuee� ...........................matar (sGlo uno) matseicu� ..............................cerrar, esconder matseicwe� ............................derramar matseicwjee ..........................matar (mNs de uno) matseicw�aa ..........................encender matseijmei���e ......................enojarse matseijomna� ........................parecer; suceder (por coincidencia) matseiljoo�e ..........................bajar el precio matseineii���e........................estar muy alegre, estar feliz matseinei� .............................hablar matseinei�� ............................poner al fuego, chamuscar matseitiuu ............................pensar, decidir matseit�uii�e .........................magullar, machucar matseityuaa� .........................apurarse, darse prisa, apresurarse matseixcwi ...........................coger, guardar, levantar (cosas) matseixuaa ...........................llamar, gritar
86
lque� ..................................... calabazas lquiee ................................... canastas; cestas, cestos luaa ...................................... aquO, acN luaa� ..................................... allO, allN luee ...................................... petates
m
macand� ............................... nada mNs que, sGlo; para siempre macandii� ............................. estar adentro macandyuii ........................... pisar; pisotear maca�na� .............................. es necesario macjaa�joom� ts�om ............ recordar, acordarse de macjaawee� ts�om ............... gustarle (algo a uno), agradarle (algo a uno) macj�� ts�a� scwaa�� ........... chapotear mac�ua ................................. cortar, chaponar, podar maco��om ............................ recibir macwja� ................................ golpear, pegar macwjee� .............................. llegar (acN) macwji� ................................ sacar macwji� ts�a� chom ............ prender fuego, encender macwji� ts�a� xje� ...............medir maj�om ts�a� chom ............ encender maju� .................................... echar, tirar; meter maju�na� jndye .................... huele ma�ua� .................................. tomas, toma (usted), bebes, bebe (usted) ma�uaya ............................... tomo, bebo malei��oom .......................... llevar mal�ue .................................. buscar malui� ................................... salir mameii���e ........................... golpear (lo) contra algo mamei�� ................................ pegar (con algo) man������ ............................. se ba�a mandii .................................. oOr, escuchar mando� ................................. cuidar, ver, fijarse, vigilar manquie ................................ comer manqui� ................................ cortar (pelo) ma�ee� ................................. oye, escucha
11
tyochjoo
chjoo
oo
chjoo
chjuu
chjee�
�� a� u�
tj�� tja� tju�
tj�
sj�
tsj�
�
j�
tj�
�
j�
sj�
Matso welo nnom tyochjoo:
W¿Yuu tja�?
Matso tyochjoo:
WSj� tj� �equio tsoty�ya.
) ) ) ) )
Tju� Toya t�sa na nlquii catsjom. Jee� ya maquii
catsjom t�sa. Jo� na matsoom:
WCwa jee� ndya� ya na maquii catsjom meii� cwe�
t�sa.
tj��
tja�
tju�
oo uu ee�
joo juu jee�
chjoo chjuu chjee�
� a om
j� ja jom
tj� tja tjom
12
aa�
jaa�
tjaa�
tjom
tjomndyo
cachjoo
cachjoo�R
tjom
tjom�R
om
jom
tjom
Tja tyochjoo sj�. Tjoom�R cwii chjee�. Jndeii
jleinoom juuyo�. Tjaa� wa��a�.
Tue��e� matso tso�ee�:
W¿Chiuu na jee� ndya� jndeii malei�noom�?
Jo� na matsoom nnom tso�ee�:
WJee� �u na�, quioo� la� tjomndy�.
Matso tso�ee�:
W¿Chiuu waa quioo� na tjomndyu�? ¿Aa
t�maa��eyo�?
Matsoom:
WTit�maa��eyo�. Cachjoo�eyo�. Cha�cwiijom tyotso
juuyo�.
Matso tso�ee�:
W¡Jee� aa �u! Cwa cwe� chjee� la� malei�noom�.
ee�
jee�
chjee�
oo
joo
chjoo
85
jnd� ......................................despuMs de jnd���e .................................provechoso, provechosa, productivo, productiva jnd� jo� ................................luego, despuMs jnd� we ................................segundo, segunda; en segundo lugar jndyo ....................................vino jndyoo� .................................cosa de hule; resortera j�omna� ................................rociG jo�jo� .....................................allO jo� yuu� ya ..........................eso sO, es buena idea joo .......................................lugar j�ch�ya .................................voy a llevar (los)
� (saltillo)
�na��a� ...................................es hNbil, es ingenioso, sabe hacer algo �ndii ......................................dejG �ndyaa ...................................hormiguero �ndyena .................................dejaron �ndyoo nato .........................orilla del camino �ndyoots�a .............................puerta �ndyoots�a tiom ....................tranca ��ee� ......................................quien, alguien ¿��ee�? ..................................¿quiMn? �ueena� ..................................combustible
l
lcoom ....................................huaraches ljaa� .......................................flor, flores ljaa� canjeii� .........................flor de noche buena, flores de noche buena ljeii .......................................encontrG; descubriG ljo .........................................estN encima de ¿ljo�? .....................................¿quM? ljoo� ......................................allO lj�� ........................................piedras; pedregoso, pedregosa l�a ..........................................chiles l�aa ........................................casas; mandado lochom ..................................escopeta, rifle lochom casquiiyo ................escopeta de casquillo
84
cwa ....................................... ap]rate (t]), ap]rese (usted) ¿cwaa�? ................................ ¿cuNndo?; ¿cuNl? cwajndii ............................... feo, fea, sucio, sucia, malo, mala, horrible cwe� ts�iaa��ndyo ................. en vano cwetye .................................. cohete cwii ...................................... todavOa cwii cwii ............................. nada mNs, solamente cwiiche� ............................... otro, otra cwiliuna ............................... encuentran cwineii� ................................ se estN asando cwituee�na ............................ echan, arrojan cwity�iuu .............................. hierve, cuece cwiwicandya� ....................... se pone picante; siente ardor cwiwijndaa� .......................... se arregla; se encuentra cwiwil�uee��e ....................... utiliza, usa
j
jaawiquiuu� .......................... hace un rato jaawitei�ncoo ....................... estN creciendo jaawixuee ............................. estN amaneciendo jee jnd���a .......................... vamos a ver jee� aa �u ............................ ¡hombre! jleinoom�e ........................... resbalG, se soltG jliuna .................................... encontraron jluii ....................................... pachGn, melenudo jlui� ....................................... saliG jmei�� .................................... caliente; hace calor jmei���e ................................ ser enojGn jnaa�� .................................... a causa de; su culpa; tener verg`enza jn������ ................................. se ba�G jnoom�e ............................... se resbalG, se deslizG jn��na ................................... pelearon jndaa .................................... rOo jndaa� ................................... estN seguro; estN arreglado jnda� ..................................... ¡fOjate! jnda�jom ............................... ¡fOjate! jnda� ya ............................... quM bien
13
sj�
sja�
oom�m aa��a� eii��e�
tjoom�m tjaa��a� tjeii��e�
������
tj������
Ndo� tyochjoo na maquii sja� t�sa. Jo� na
tmeii��e� tsj�� juuyo�. Mana tioo�eyo�.
Tjatseiwee� juuyo�. Tjoom�m juuyo� ts�om chetsja�
�naa��a�. Jnd� chii tjaa� wa��a�.
Tue��e�. Tjeii��e� sja���ee� chetsja� �naa��a�. Tquiaa�
juuyo� nnom tso�ee�.
T�� tso�ee� tye ts��� sja���ee�. Jnd� chii tma�
juuyo�. Ndo� tjaa��e tsjaa�� juuyo�. Mana jneii��eyo�
tquii tyochjoo.
� a�
j� ja�
sj� sja�
sj� sja�
tsj� tsja�
tj� tja�
tjoom tjoom�m
tsjoom tsjoom�m
tsjoo tsjoom
chjoo chjoom
Jnd� ntycwii leisiom 3
14
lj��
Jee� lj�� nato.
ljaa� canjeii�
WMatseicjoo tyochjoo ljaa�.
W¿Ljo� ljaa� matseicjom?
WLjaa� canjeii� matseicjom.
Leisiom 4 Leisiomwaa ma�m��na�
lj nj cj
83
catscujnd�� ...........................jabalO catsjom .................................guajolote catsj� ....................................alacrNn, escorpiGn cats�ei� ..................................que huele a zorrillo, olor de zorrillo catsua� ..................................cucaracha catsuee ..................................mixteco (gentilicio) catsue� ..................................perro caxjaa�� .................................hormiga cax�oo ...................................mapache caxti ......................................gallina (nombre general) caxtixquie .............................gallina cha ........................................para que cha�cwiijom ..........................como cha�tso ..................................todos, todas cha�waa ................................todo, toda chcwa� ..................................cuija (tipo de lagartija) chee� .....................................frNgil, quebradizo chetsja� .................................morral chiuu ....................................quM; cGmo ¿chiuu? ..................................¿por quM?, ¿cGmo? chjee� ....................................comadreja chjoo .....................................peque�o, peque�a, chico, chica chjoowi� ................................un poquito
ch�i ........................................mantis religiosa
ch�ia ......................................trampa para camarGn de rOo chom .....................................fuego, luz
ch�jna�ya ..............................debo, tengo una deuda
chquiaa .................................tortilla chuee ....................................huipil
chuii� ....................................perico
chujnaa� ...............................debe, tiene una deuda cjoo� ......................................en, sobre, encima de
c�oom ....................................estar (despuMs de una palabra negativa) (tjaa tsa� c�oom) (Ml no estN, ella no estN)
coluii ....................................estN hecho (despuMs de una palabra negativa)
cocwa� ..................................comer (despuMs de una palabra negativa)
82
Vocabulario
En este vocabulario se incluye la mayoría de las palabras que aparecen en este libro, pero no están escritas en todas sus formas. Por ejemplo, a veces los verbos están escritos en la forma en que aparecen en los cuentos, pero en general están en tercera persona indefinida del tiempo presente con su significado en español en infinitivo. Las palabras que ya se incluyeron en los vocabularios de los primeros dos libros de lectoescritura no aparecen en este vocabulario. A veces se encontrarán algunas palabras que se escriben igual en amuzgo, y es porque su única diferencia está en el tono, el cual no está escrito.
a
aa jo� ................................... pues; pues sO aa ljo� .................................. asO es, es verdad
c
cachi ..................................... Nguila cachi� .................................... rata cachjoo�e ............................. peque�o, peque�a, chico, chica cachquee��e� ......................... es chistoso cachquie ............................... chistoso, chistosa; broma, chiste cachquie� .............................. eres chistoso, es (usted) chistoso cajndye ................................. zorro ca�luu��e ..............................muy peque�o, muy peque�a, chiquito, chiquita calcaa ................................... peces, pescados calcaa ................................... chapulines calcoo ................................... iguanas calcu .....................................marranos, cerdos, puercos calua� ................................... cucarachas calue� .................................... perros candiu .................................. camarones casquii� ................................. huele a quemado casquiiyo .............................. fulminante castom .................................. caja catscaa ................................. pez, pescado catscaa ................................. chapulOn catscoo ................................. iguana catscu ...................................marrano, cerdo, puerco
eii� oom
njeii� njoom
njeii�
ljeii�
njeii�
njoom
canjeii�
njeii�
eii oo
ljeii ljoo
aa�
ljaa�
ljoo
teicaljoo
ljaa�
ljaa�
aa�
Ljeii tyochjoo cwii ljaa�. Matsoom nnom tso�ee�:
WNa�, ljeiya cwii ljaa�. Jee� wee ljaa��ee�.
Matso tso�ee�:
WLjaa� canjeii� jo� ljei�.
Tjatseicjoo tyochjoo ljaa��ee�. Jnd� seicjom
ljaa��ee� tjannaa��a� na m�aa� tso�ee�. Tue��e� na m�aa�
tso�ee�. Tquiaa� ljaa��ee� nnom tso�ee�. Teicaljoo
tso�ee� joona� nacjoo� meisa s�� tquiaana�. Jo� na
seicjee�R tjatseixcwee� joona�. Tionnaa��a� joona� nacjoo�
meisa.
15
16
aa ee
cjaa cjee
oo
cjoo
matseicjoo
cjoo
oo
cjaa
cjoo
cjee
seicjee
seicjee
seicjee�R
oo�
cjoo�
nacjoo�
ee�
cjee�
nacjee�
Matseicjee�e tsondyee tyochjoo. Matseicanei� sei�
catsjom ee jee� ma�e�quii Nacho juuna�. Ndo� na jee�
matseicjee�R seiquioom sei� catsjom. Tjaquiee�na� nacjee�
meisa.
Matsoom nnom tyochjoo:
WCja�quie� nacjee� meisa. Cja�tsei�we� sei� na
seiqui��ya.
Tjaquiee� tyochjoo nacjee� meisa. Seiwee� sei� na
seiquioo tso�ee�. Tquiaa� juuna� nnom tso�ee� na
nneii�na�.
Jnd� jneii�na� teicaljoo tso�ee� juuna� nacjoo�
meisa. Mana tquii Nacho juuna�.
81 Jnd� ntycwii leisiom 20
St�ei���ee� majo� jee� neii��e� na jnd� teic�ee�e
caxti��ee�. Jnd� jo� ma�oomche� st�ei� tyjee�.
S�� st�ei� na tioo�ejndyee t������ macwjaa��a� st�ei�
na tioo�e na jnd� we. Jo� na seijmei���e st�ei���ee�.
T��na jn��na, cwe� jnaa�� caxti t���ee�.
Juu st�ei� na cwii tyjee� na jnd� we jmei���etyee�
ee na jee� ndya� �e�jnoom�m.
Jnd�� s�aa� na jleinom st�ei� na tioo�ejndyee. S��
cwe� ts�iaa��ndyo na s�aa� na ljo�. Jnd� tquii��e�
st�ei���ee� caxti t���ee�.
80
caxti
xti
ti
xtyee�
xquee�
tyo� tye�
xtyo� xtye�
tyee�
xtyee�
ti
xti
xtyo�
xtye�
Seicuee� cajndye cwii caxtixquie. Jnd� seicue��e�
caxti��ee� tSque� xtyo�yo�. Mei� xque�yo� tSque�. Cwe�
sei�jndyayo� tquee�.
Tja cajndye��ee�. TSquii��ee� caxtixquie��ee� ee
jee� t�maa��eyo�. Jo� na tSquii��ee� juuyo�.
Jnd� teic�ee�e caxti��ee�, jo� na tioo�e st�ei�. Jnd�
tioo�e tyoquii��ee� caxti��ee�.
cajndye
17
cjee�
chjee�
njeii�
oom oom�m
cjoom cjoom�m
nncjoom nncjoom�m
cjoom
ljoom
njoom
lj�� ljo� lju�
tj�� tjo� tju�
cj�� cjo� cju�
cjoo
chjoo
tsjoo
cj�
tj�
sj�
Matso tyochjoo nnom tsotyee�:
W¿Yuu wja� ta?
Matso tsotyee�:
WTsjo� j�. ¿Aa �e�cja�?
W"e�cj�ya Wmatso tyochjoo.
Matso tsotyee�:
WCja�co��om� chetsja� �na�� na ljona� nacjoo� meisa.
Jnd� chii tjaa� tsjo� �equio tsotyee�. Jnd� tquiena
tyoca�ee��e� lj�� na nncjoom�m �equio jndyoo�. Too�
chetsja� tioom lj��. Quia ljeii� sja� tjoom�m tsj��
nacjoo�yo�. S�� tSqui�caljoona� juuyo�. Tjayo�.
Jnd� ntycwii leisiom 4
18
Leisiom 5 Leisiomwaa ma�m��na�
xj !j
caxjaa�� xjo
cwii �jee�� nachi
xjojndyaa
79
castom
stom
tom
st�ei�
ts�ei�
om o
tom to
a
ta
�
t�
stom sto sta st�
ei�
st�ei�
stom
sto
sta
st�
sta st� sto stom
tsa ts� tso tsom
Tj���e Toya sto. S�� sto��ee� nna� �jom. Jo� na
tjacwjee��e� cwii tsquiee ts�om castom na nntioom nna�
cha nnd�� nleil�uee��R sto��ee�.
Sto�nee� teicjee� juuna� sta tsj��suu. Tsquiee��ee�
je� tjacjoom�m juuna� ts�om castom.
Xcwe na majoom�m juuna� ts�om castom ndo� tioo
castom��ee�. Tquiaa nna� na �jom ts�om tsquiee��ee�.
Matsoom:
WJee� ndya� tis�a tj��ya. Jnda� seiquiaya nna�.
78
Leisiom 20 Leisiomwaa ma�m��na�
st st� xt xty
Seicuee� cajndye cwii caxti. Ljeii st�ei� caxti��ee�.
Tquee� juuyo�.
sto castom
st�ei� caxti
19
ee�� oom�
�jee�� �joom�
�jee��
�joom�
cwii �jee�� nachi
cwii �jee�� nachi
cwii �jee�� nachi
aa� oo�
xjaa� xjoo�
aa��
xjaa��
caxjaa��
xjaa��
aa��
xjaa��
xjaa�
xjoo�
�jee� �joom
njeii� njoom
�jee�
tsj�'�jee�
Ljeii Toya cwii caxjaa��. Ljo caxjaa���ee� nacjoo�
cwii �jee�� nachi. Jee� maquiiyo� nachi��ee�.
Mati ljeii� ljo cwii cachi� nacjoo� nachi. Mati
cachi��ee� maquiiyo� cwii �jee�� nachi. Jo� na jee�
ndya� seilioo��R.
20
xjoom
xjuu
xj��
xjoom xjuu
chjoom chjuu
cjoom cjuu
xjo
xjo
xjojndyaa
Tj���e Toya xjojndyaa �naa��a� s�� tileicaljeii�
juuna�. Jo� na matsoom nnom xjoom:
W¿Yuu teicaljoo� xjojndyaa �na�ya?
Matso xjoom:
WTeicalj��ya juuna� nacjoo� meisa chjoo. ¿Aa
tileicaljei� juuna�?
Jo� na matsoom nnom xjoom:
WAa maxje� tileicaljeiya juuna�.
Quia jo� seitiuu Toya na tyochjoo seicatsuu
xjojndyaa �naa��a�. Jo� chii matsoom nnom tyochjoo:
WYuu waa xjojndyaa �na�ya? ¿Aa �u to��om�
juuna�?
Jo� na matso tyochjoo:
WTicaljei ja yuu waa xjojndyaa.
Maxje� tileicwijndaa� xjojndyaa �naa�� Toya.
77
T�� Nacho jn������. Jee� ndya� cwiwicandya�
nnoom yuu na tco. S�� jnd� jaawiquiuu� na man������
tjawiche� na candya� nnoom yuu na tco�R. Mana tsuu�
ts�oom na waa na tjoom.
T������ macj������ scwaa��. Macjaawaa� nacjoo�
tsj��. Maju��R ts�om ndaa. Macj������ scwaa��.
Mats�ia jo� jnoom�R nacjoo� tsj�� yuu na maju��R.
Jndye joo seit�uii�e tsj���ee� jom. Teiscaa�R cha�waa
naxee��e� �equio x�ee� ��e� ts����.
Jee� cwajndii tjom Nacho na tjatseicaa�R sj�.
Jluee��e�. Mana j�oom. Mei� scusquia��
tScatseicue��e� ��e� lochom casquiiyo �naa��a�. Mei� sca
taticandyo��ooom. �"ee� sca �naa��a� jo�jo�.
Jnd� ntycwii leisiom 19
76
Tja Nacho sj�. Tja��oom lochom casquiiyo
�naa��a�. Tjacal�uee� sca. Jo� ljeii� jee� ya sca wacatyee�.
T������ na tyotyjee�R sca.
Tuee� quiajmei��. Jnd� teij�a��a� na matyjee�R sca
ee jee� tsa� sca��ee�. Ndo� jee� �ueena�. Jo� na jee�
t�ma� xom�m s�aa�.
Tjacuee� ts�om tsjo�. Ljeii� scusquia��. Seinaa��a�
�equio lochom casquiiyo �naa��a� nacjoo� scusquia���ee�.
S�� tScana��. Cwe� casquiiyo jna��. Ticalui� t�l�o. Jndye
chom jlui�. J�omna� jo� nnoom. Jee� casquii� tju�na�
jndye. Cha�tso soolua�nnoom tco.
Scusquia���ee� tjayo� ee tSc�oomna� juuyo�.
21
Matso tyochjoo nnom tso�ee�:
W"e�qui�ya nachi.
Matso tso�ee�:
W¿Aa �e�qui� nachi?
WAa jo� �e�qui�ya.
Matso tso�ee�:
WCo��om� cwii �jee�� nachi na ljo nacjoo� meisa.
Jnd� ntycwii leisiom 5
To��om tyochjoo juuna�. Mana seiquioom juuna�.
Tjana� nacjee� sul�. Matseicjee�R na nntseiwee� juuna�
ndo� ljeii� na wacatyee� catsj�. Jo� na tmeii��e� juuna�
catsj���ee�. Jo� na tquee��e� nachi��ee�.
Matso tso�ee� nnoom:
W¿Aa ljei� nachi?
Matsoom:
WLjeiya nachi s�� catsj� seicu��a ��e� juuna�. Jo�
na tqui���a la�.
Jo� na jee� seilioo��e tso�ee�.
22
tyjee Nacho
Matyjee Toya liaa� tyjee Nacho.
Leisiom 6 Leisiomwaa ma�m��na�
tyj cwj
75
yuscuchjoo
yuscu
yuscu
u a oom�m
cu ca coom�m
scu sca scoom�m
sca
scu
scoom�m
squia��
squii�
scusquia��
squia��
ia��
ia�� ii�
squia�� squii�
cwii� cwaa��
scwii� scwaa��
squii�
tsqui�
scwii�
squii�
scwii�
scwaa��
sca scoom�m
tsca tscoom�m
sca
xca
scwii�
tsqui�
scwaa��
chcwa��a
tsqui�
yuscuchjoo sca
lochom casquiiyo scusquia��
Leisiom 19 Leisiomwaa ma�m��na�
sc scw squ
74
23
ii oo
tyjii tyjoo
ee
tyjee
matyjee
tyjee
ee
tyjee
tyjee�
tyjee�
� e ee��e�
tyj� tyje tyjee��e�
cwj� cwje cwjee��e�
cwj�
cwje
cwje�
cwjee��e�
nncwjee��e�
WNdy�� wa�.
WCandyo�. ¿Yuu wja�?
W"e�candii aa jnd� tyjee� tyjee Nacho. Mandii na
Ndyaawe tjaa�.
WMayuu� na jo�.
W¿Ljo� tjacats�aa�?
Tjacatyjee� lia��a�.
W¿Cwaa� nncwjee��e�?
WJe� ntyjaa� ts����ya na cwjee��e�.
WAa ya ra maj�t�.
WCja�to�.
24
e a a�
wje wja wja�
cwje cwja cwja�
wje�
cwje�
tyje�
cwje�
cwja�
cwji�
cwje
cwja
cwja�
tyje�
tyjee�
tyjee��e�
cwje�
cwjee�
cwjee��e�
cwja�
cwjaa�
cwjaa��a�
Jnd� tyjee� tyjee Nacho. Matso Toya nnoom:
WCwa jnd� tyje�.
Matsoom:
WJnd� tyj�ya.
Jnd� chii tquiaa� lia��a� nnom Toya na catii�e
tsa���ee� joona�.
Matso Toya nnom xjoom:
W¿Yuu waa xjojndyaa? ¿Aa jnd� teijndaa� yuu
waana�?
Matso xjoom:
WJnd� teijndaa�na�. Ljeii tyochjoo juuna�.
73
Matso Toya:
WJee�che� ndya� ts�iaa�ndyu� jnda� maqui�
chcwa�m�aa��.
Ndo� Nacho, cwe� na cachquee��e�, mach�ee� ndoo�
na maque� chcwa�. "equii� chquiaa macwaa��a�. Ee
Nacho maxje� jee� �na��a� cachquie. "equii�che� ��oom
cachquie quitseineii�.
Jnd� chii tquee��e� chcwa���ee�. �"ee� na
macwaa��a� ee mati jo� cwe� chquiaa tei�. Tsoom nnom
Toya:
WXee� chquiaa jmei�� nlcwaa�a quia jo� mayuu�che�
nlqui��ya chcwa�m�aa�.
Tso Toya:
WCwe� na mache�ya� na ndoo� maqui� chcwa�m�aa��.
Cwe� na cachquie�.
Jnd� ntycwii leisiom 18
72
WCwa jee� ndya� ya maquii chcwa�m�aa��.
Nd���ch�� ty�oom cwii catscaa. Maje�ndyo t������ tquee�
juuyo�.
Matso Toya:
WJnda� ya manquie chcwa�m�aa�� calcaa.
WMayuu� na ya manquee� jooyo�. Maje�ndyo
nnti��ya tsj�� xquee�, nlqui��ya jom. �U je� ¿aa xoqui�
jom?
WTi�e�qui�ya na cwe� chcwa�.
Seicue��e� chcwa���ee�. Jnd� chii s�aa� na
cachquee��e�. Seijnei� na nlquii Toya chcwa�. Tjatseiwee�
chcwa���ee�. Tsoom nnom Toya:
WJee jnd���a aa mayuu�che� na xoqui�
chcwa�m�aa�.
T������ seicanei� chcwa���ee�. Tsoom:
WCwa je� ¿yuu waa chquiaa na nlcwaa�a ndo�
nlqui��ya chcwa�m�aa�?
Mach�ee� ndoo� na mamaque� chcwa���ee�.
25
W¿Yuu ljeii� juuna�?
WLjeii� juuna� naquii� liaa nacjoo� sul�. Je� nacjoo�
meisa ljona�.
Teicaljoo Toya liaa nacjoo� meisa na nncwjee��e�
xje� liaa na nluii cotoom� tyjee Nacho. Jnd� tjeii��e� xje�
t������ na matyjee� liaa��ee�.
Jnd� ntycwii leisiom 6
Tyjee� tyochjoo. Matso nnoom:
WNa�, ¿ljo� liaa matyjee�?
Matsoom:
WLiaa� tyjee tsotye� matyj�ya.
Matso tyochjoo:
W¿Aa jnd� tyjee��e�?
WJnd� tyjee��e�.
Jnd� na tyjee Toya liaa chii t������ na matii�R
juuna�.
26
Leisiom 7 Leisiomwaa ma�m��na�
ue ue��e�
chuee
tsuee luee
catsue� calue�
71
chquiaa
quiaa
iaa
iaa io ie
chquiaa chquio chquie
chquiaa
chquio
chquie
chcwa�
tscwa�
chquie
xquie
tsquie
chquee��e�
cachquee��e�
chquie
cachquie
cwa�
chcwa�
Jlui� cwii chcwa� naquii� tsue�tsj��. Ljeii� catscaa
na tjacaljoyo� nacjoo� tsj��. Tju��R x�ee tsj��. T�uee�
catscaa��ee�. T������ tmeii���R juuyo� x�ee tsj��.
Seicue��e� juuyo�.
Ndo�che� Nacho na ljo� mach�ee chcwa���ee�.
Tsoom nnom Toya:
70
chcwa�
Ljeii chcwa� catscaa na tjacaljoyo� cjoo� tsj��.
Cwineii� chquiaa.
Leisiom 18 Leisiomwaa ma�m��na�
chcw chqu
27
uee ue�
tsuee tsue�
luee lue�
tsuee luee
tsue� lue�
catsuee
catsue�
calue�
tsue�
lue�
tue�
tue�
tuee�
ue� uee�
tue� tuee�
tsuee
uee
tsuee
catsuee
tsue�
catsue�
lue�
calue�
WTuee� cwii catsuee waa� Nacho. Majnd�� tsa���ee�
luee.
W¿Aa seijnda Nacho luee na majnd�� catsuee��ee�?
WTjaa na seijnaa� ee jee� jndana�. Qui xje� na
cwii, ndo� jom tjaa�na� tsj���jee�. Jo� na tScatseijnaa�
meii� cwii.
WMayuu�. Jee�che� ndya� jnda luee �naa��
tsa�m�aa��. Mei� ja xocand�� nntseijnda.
28
ue ue� uee��e�
lue lue� luee��e�
tue tue� tuee��e�
cue cue� cuee��e�
Matseinei� tyochjoo �equio tsotyee�. Matso tsotyee�:
WJnd� tue� catsue�ndaa.
Matso tyochjoo:
W¿Ljo� tjomyo� na tue�yo�?
Matso tsotyee�:
WCatsj� tco� juuyo�.
Matso tyochjoo:
WCwa jo� na tue�yo�.
Matso tsotyee�:
WJo� na tue�yo�.
) ) ) ) )
Macwji� Toya xje� na nntyjee� chuee. Jnd� tjeii��e�
xje� tyjee� juuna�. Jnd� chii tii�R juuna�.
uee� tuee� cuee�
ue��e� tue��e� cue��e�
69
Matso Nacho:
WAa n�enquii�a xque��.
Matso xioom nnoom:
WQuia jo� ¿yuu wjaa n�enqui� xqu���ya? ee �jaa�
jee� jmei��.
WCjaa luaa� quii� tiom yuu waa xquie� na
macandii� quioo�xquie.
Ty�ena. Tquiena yuu na waa xquie�. Tjaa
quioo�xquie c�oom quii� xquie�. M�aa� yuu macwaa��a�.
Quia jo� t�� Nacho. Maje� maje�ndyo tye�nquee��e�
xque� ti�xioom. Ndo� jnd� na jnd� tye�nquee��e� xque�
ti�xioom matso nnoom:
WJee� ndya� ya jnd� tye�nqui�ya� xqu���ya. Jee�
li��a na jee� jluii xqu���.
Jnd� ntycwii leisiom 17
68
Jo� na jee� neii�� xio Nacho na jee� ya xca� xco
�naa��a�.
Jnd� chii tax�e Nacho nnom xioom:
W�U ¿aa jnd� sa� xquie� na matsu� na nntsa�?
Tso xioom nnoom:
WJnd� s�aaya xquie� yuu na nluii na nlcwaa�P.
Tso Nacho nnom xioom:
WNdo� je� ¿yuu wja�?
WAa ndi� matsj��, ¿aa ticanaa�ndyu� na n�enqui�
xqu���ya? ee jee� ndya� teijluii xqu���ya.
Tso Nacho:
WS�� titquioo� aa ljo�.
Matso xioom:
WJee� sa �u tiyuu�. Je� ndyoo� xqu���ya
mach�eena�. Cha�cwiijom ndoo� ndii� quioo� na jnd�
teijluii ntyjiiya na jaawitei�ncoo sooxqu���ya.
29
tyu ndyu
tyuee ndyuee
tu
tuee
chu xu
chuee xuee
tsu
tsuee
ndyee
ndyuee
tyee
tyuee
chee
chuee
Jee� matseilioo� cachi� Nacho. Maquiiyo� nachi.
Seicjee�R na nntseicue��e� juuyo�. Seiwetoom wacha na
mmeii��e� juuna� cachi��ee� s�� ticand��. Jndeii
jleinomyo�. Jo� na tjaa na jnd�� seicue��e� juuyo�.
Jnd� ntycwii leisiom 7
Tuee� cwii chjee� waa� Nacho. Tjawayo� wa��a�.
Ljeiiyo� cachi��ee�. Mana seicuee�yo� cachi��ee�.
Tacotseilioo��e Nacho ee tacocwjee� cachi� wa��a�.
Jnd� seicuee� chjee� juuyo�.
S�� ma�oom cwiiche� na ljeii� ljo cjoo� nts��
�naa��a�. Maquiiyo� tsiom. Seicue��e� juuyo� �equio
tsj��jndyoo�.
t�xua tsua�
Seicatoo� Toya tsua� �equio ndaaxua.
Leisiom 8 Leisiomwaa ma�m��na�
u� ua
catsua� calua�
Tu� catsua� ts�om tsua� na �jom ndaaxua na
nnc�uu tyochjoo jnda Nacho.
30
67
xquioo�xquie
xquie
ie
ie ie� e�
xquie xquie� xque�
xquie
xquie�
xque�
ca co
xca xco
cu
xcu
cwe cwa�
xcwe xcwa�
xca
xco
xcu
xquee�
tquee�
xca xco
tsca tsco
xquie
tsquie
xcwe� xcwa�
lcwe� lcwa�
Tso Nacho nnom xioom:
W�U ¿aa waa xca�?
Tso ti�xioom:
WWaa cwii xca� xco �na�ya na ty���ya Seichue.
Ndo� jee� yana� ee jee� tcona�. Waa cwii xca� chjoo
�na�ya. Jnd� tei�ndaa�na�. "e�we ndyee ndii� teil�uena�.
Jo� chii ty���ya xca� xco. Xca� xcowaa� jee� yana�. Jee�
tsa�na�. Tichee�na�.
66
Manqui� Nacho xque� ti�xioom.
Leisiom 17 Leisiomwaa ma�m��na�
xc xcw xqu
xquie�
xca� quioo�xquie
31
t�xua
xua
ua
ua ua�
xua xua�
tsua tsua�
xua tua
xua� tua�
�ua
�ua�
ua� ue�
tsua� tsue�
lua� lue�
xua� xue�
xua
ndaaxua
tsua�
catsua�
Tjaquiee� catsue� naquii� waa� Toya. Seicwe�yo�
ndaaxua na �jom cwii tsua�. Jnd� seicwe�yo� ndaaxua
chii tjei�yo� cwii ta�� sei�. Jnd� tjei�yo� sei��ee� mana
tjayo�.
Jnd� tja catsue� ndo� ljeii Toya na seicwe�yo�
ndaaxua. Ndo� ljeii� na jnd� tjei�yo� sei�. Jo� na jee�
seilioo��R jnd� ljeii� na ljo�.
catsua�
catsue�
calua�
calue�
32
ua ue
lua lue
cua cue
u�
lu�
cu�
tyuaa��a�
seityuaa��a�
cua tua
cu� tu�
xuaa
xu��
uaa uaa�
tyuaa tyuaa�
uaa��a�
tyuaa��a�
Matso tsondyee tyochjoo:
W¿Yuu waa tsua�?
Matso tyochjoo:
WLuaa tsua�.
Seityuaa� tyochjoo tquiaa� tsua� nnom tso�ee�.
Seicatoo� tso�ee� tsua��ee� �equio ndaaxua. Jnd� chii
tquiaa� juuna� nnom tyochjoo. Jnd� chii tei�caljoo
tyochjoo tsua��ee� nacjoo� meisa.
Jnd� tei�caljoom juuna� ljeii� cwii catsua� nacjoo�
meisa��ee�. Jndeii maleinomyo�. Seityuaa��a� na
nntseicue��e� juuyo� s�� ticand��.
65
Tso tyochjoo:
WLjoo� ljona� nacjoo� jnduu yuu ljo tsquiee.
W¿Cwaa� tsquiee? ¿Aa tsquiee t�ma�?
WAa jo� tsquiee t�ma� na quica�jom tyoo�.
WAa ya xee� yuu� na jo� ljona�. Mand���a na ljo
cwii tsqui� naca�oom� tsquieewaa� s�� ticaljeiiya aa juu
tsqui� na mal�u�. ¿Aa ntyji� aa juu tsqui� na jnd� t���?
S�� tyochjoo tica�ee� na matseijnei� mataa��a�
tsque� ee jee� ndya� ma�e�que� juuna�.
Jnd� taa��a� juuna� tiom tso�ee� joona� ts�om
xuaa. T������ tyoj�oom chom.
Maje�ndyo t�iuu tsque�. Jnd� t�iuuna� tjei� tso�ee�
joona�. Jnd� chii t��na tquiina tsque���ee�.
Tso tyochjoo:
WJee�che� ndya� ca�na� tsque�waa.
Tso tsotyee�:
WMayuu� na jee� ndya� yana�. S�� cjaa�joom�
ts�om� tsqui� t��� mal�u�ya.
Jnd� ntycwii leisiom 16
64
T�� tsotyee� matso:
WCatyjee�.
Quia jo� tyjee� cwii tsque�. Ty�e��omna juuna�
tsjoom.
Jnd� tyjee� tyochjoo ��e� tsotyee� matsoom nnom
tso�ee�:
WTyj�ya cwii tsque�. Cwa qui�cjoo� juuna�
nntqui��ya.
WAa ya Wmatso tso�ee�W. Cata�� juuna�.
T�� tyochjoo na mataa��a� tsque�.
Tso tsotyee� nnoom:
W¿Yuu waa tsqui� na quilei����ya na quij�c���ya
tsiom?
33
Tjawayo� tsua�. Jo� na tu�yo� quii� ndaaxua na
�jom tsua��ee�.
Matsoom nnom tso�ee�:
WNa�, jnda� jnd� tu� catsua� naquii� ndaachi
�na�ya.
W¿Aa yuu�? Wtso tso�ee�W. ¿Chiuu na jee�
tique�ndyu� na nntseicue� jom?
WMana nntseicu��a jom, jo� na seicjee�R jleinoom,
tu�yom quii� ndaachi �na�ya.
Seicwe� tyochjoo ndaachi��ee�. Tju�ti tso�ee�
ndaachi. Jnd� chii t������ ma�om.
) ) ) ) )
Tyjee� tsotyee�. Matso nnoom:
W¿Ljo� mache�?
Matso tyochjoo:
WChjoowi� ndaaxua ma�ua.
WCwa jee� ya ma�ua�, Wmatso tsotyee� nnoomW.
Cwa jnda�jom ndaaxua ma�ua�.
Jnd� ntycwii leisiom 8
34
tsuii chuii�
Leisiom 9 Leisiomwaa ma�m��na�
ui u� ua� ue� u��
Macandyuii tyochjoo catsua�.
63
tsque�
que�
e�
e� i�
lque� lqui�
iee
lquiee
tsque� tsqui� tsquiee
lqui� lquiee
nlqui� nlquiee
tsque�
tsqui�
tsquiee
lque�
lqui�
lquiee
tsquiee
lquiee
tquiee
tsqui�
lqui�
tqui�
Tja tyochjoo jnd�� ��e� tsotyee�. Tquiena yuu waa
n�oomljoo. Tso tsotyee� nnoom:
WCja� nnom nnom n�oomljoo. Cja� nncwi�noom�
yuu niom �ndyaa.
WAa ya Wmatso tyochjoo.
Jnd� tue��e� yuu na niom �ndyaa seixua� tsotyee�,
matsoom:
WTa, jee� ndya� jndye lque� meindyuaa. ¿Aa
nntyj�ya cwii?
62
tsque� lque�
tsquiee lquiee
Leisiom 16 Leisiomwaa ma�m��na�
tsqu lqu
tsqui�
35
macandyuii
ndyuii
uii
uee uaa
luee luaa
u��
lu��
xuee xuaa xu��
ua� u��
cua� cu��
cu��a
seicu��a
luii
nluii
uii uee
ndyuii ndyuee
tsuii tsuee
luii luee
Matyjee Toya liaa.
Matso xjoom:
W¿Ljo� nluii liaa na matyjee�?
Matso Toya:
WXu��ya nluii.
) ) ) ) )
Macandyuii tyochjoo catsua�. Matso tsotyee� nnoom:
W¿Aa seicue� catsua�?
Matso tyochjoo:
WSeicu��a juuyo�.
36
ue��e�
tue��e�
ua� ue�
tua� tue�
u��
tu��
Tja tyochjoo tsjo�. Tue��e� yuu waa tsjo��ee�.
Ljeii� tsuii. Seiwee� tsuii��ee�. Tjoom�m juuyo� chetsja�
�naa��a�. Mana tjaa� wa��a�.
Tue��e� wa��a�. Matsoom nnom tso�ee�:
WNa�, jee� ndya� nei�ya ljeiya tsuii.
W¿Aa yuu� jndaa? Cwa ljei� tsuii.
WLjeiya tsuii.
W¿Aa nnd��, xcoo, nncwji� tsua� juuyo�?
WAa jo� ticaljeiiya. Nnd�� xee� nnteijndei� ja.
WAa ya, Wmatso tso�ee�W. Nnteijndeiya �u.
T��na tyola�nei��na juuyo�. Ndo� tyochjoo t������
na matseineii���R. Jnda�jom maje�ndyo �e�que� juuyo�.
61
Mana ty�ena tsjoom. Ty�e��omna catscujnd����ee�.
Jnd� tquiena tsjoom ty�ena quii� tsjoom. Ty�ecal�ueena
��ee� nntseijnda juuyo�. S�� maxje� tileicaliuna ��ee�
nntseijnda juuyo� ee jee� ndya� jnda�eyo� mach�ee�. Jo�
na tjaa ��ee� �e�coom juuyo�.
T������ na matseilioo��etoom na tjaa ��ee�
�e�c�oom catscujnd����ee�. Matso tyochjoo jnaa� nnoom:
WYati xee� �u catseiljoondyu�ti� juuyo�.
Matsoom:
WJo� yuu� ya.
Jnd� seiljoo�etyee� juuyo� quialjo�che� teil�ua�eyo�.
Jnd� teil�ua�eyo� chii seijnaa� lcoom�m. Jo� na jee�
ndya� neii��e�.
Jnd� ntycwii leisiom 15
60
Mati ty�omna catscujnd��. Ndo� ty�omna we
catscoo. Cwii catscoo��ee� tuii Nacho juuyo�. Ndo�
cwiiche� catscoo��ee� tsj��jndyoo� tquiaa jnaa� juuyo�.
Jee� cwajndii yuu na ty�omna catscujnd��. Jo�jo�
tioo�e Nacho. Jo� na tsuu tscoom�m. Tyol�uena juuna�
ndo� taticaliuna juuna�. Jo� na jee� lioo� Nacho na
�ecwii tscoom�m cwii �joom.
Mati tyochjoo tsuu� ts�oom lcoom�m xje� na
seicue��e� catscoo.
Matso Nacho nnom tyochjoo:
WNdya� ya �u. Jndaa� yuu ts�� lcom�. S�� ja
macand� tsuu tscoomya. S�� je� nnd��ya
catscujnd��m�aa� cha nntseijndaya lcoomya.
37
uaa uee
ndyuaa ndyuee
uii
ndyuii
luaa luee luii
uee u��
xuee xu��
luee lu��
u�
cu�
tu�
ndyaa ndyee
ndyuaa ndyuee
tyaa tyee
tyuaa tyuee
Tju� tyochjoo jndyoo� chetsja� �naa��a�. Jnd� chii
tjaa� jnd��.
Tue��e� cwii joo. Tjoom�m tsj�� nacjoo� cwii
chuii�. Seicue��e� juuyo�.
Jnd� chii tjoom�m tsj�� nacjoo� cwiiche� chuii�.
S�� taticand�� nntseicue��e� quioo��ee�. "ecwii
chuii��ee� seicuee�tyee�.
Tjoom�m chuii��ee� chetsja� �naa��a�. Jnd� chii
tjaa� yuu na wja�.
Tue��e� jnd��. Tjeii��e� chom. Seicanei� juuyo�.
Jnd� jneii��eyo� t������ tyoque� juuyo�.
Jnd� ntycwii leisiom 9
38
Mawjaa ts�a� ts�ua na nnc�oom ts�uaa.
Leisiom 10 Leisiomwaa ma�m��na�
ts� c�
ts�ei� Mac�ua ts�a� ts�oom.
ts�a ts�uaa
59
tscu
tsco
tsca
catscu
tscu
cu
cu co
lcu lco
ca
lca
tscu tsco tsca
cwa
tscwa
lcwa
cwe� cwi�
lcwe� lcwi�
cwa�
lcwa�
nlcwe� nlcwi� nlcwa�
lca lco
l�a l�o
tsca tsco
ts�a ts�o
tscwa
tsca
lcwa�
lca�
Tja Nacho jndaa ��e� tyochjoo jnaa�. Ty�ecatuee�na
cwetye. Jlacwjeena �equiee s�na calcaa. Ndyee s�na
calcaa nd��na. Ndo� cwii s�na calcaa��ee� tcwa�na naa�.
Jee� neii�� Nacho na jndye calcaa tjeii�na.
catscaa calcaa
58
Leisiom 15 Leisiomwaa ma�m��na�
tsc tscw lc lcw
catscu calcu
catscoo calcoo
tscoom lcoom
39
ts�a ts�o
ts�a ts�o
ts�ei
ts�ei
ts�a� ts�om ts�ei�
oom uaa
ts�oom ts�uaa
ts�a�
ts�om
ts�ei�
iaa� iaa�� ioom�
ts�iaa� ts�iaa�� ts�ioom�
ts�iaa�
ts�iaa��
ts�ioom�
Tja Nacho jnd��. Tue��e� cwii joo. Tju�na� jndye
cats�ei�. Matsoom:
WJee jnd���a yuu m�aa� ts�ei�. Nntseicu��a jom
xee� ljeiya jom.
Ndo� jee� ya seijomna� na jlui� ts�ei���ee� quii�
tsue�. Mei�chjoo tScando�yo� jom. Jo� na jee� ya tquiaa�
xjo juuyo�.
Jnd� chii tjaa�. Jee� neii��e� na jnd� seicue��e�
ts�ei�.
40
om ��
c�om c���
nnc�om nnc���
c�uaa�
tyoc�uaa�
ua uaa�
c�ua c�uaa�
c�uaya
�e�c�uaya
c�ee c�oo
c�ee c�oo
c�ee� c�oom
Tuee� cwii ts�a� waa� Nacho. Matso ti��ee� nnom
tsondyee tyochjoo.
W¿Aa m�aa� Nacho?
Matso tsondyee tyochjoo:
WTjaa tsa� c�oom. Ts�ua tjaa�.
WCwa ts�ua tjaa�.
WJo� tjaa�.
) ) ) ) )
Jnd� tyjee� Nacho na tjaa� ts�ua, matsoom:
W"e�jnd��a ndo� �e�c�uaya ndaachi.
Tquiaa tsondyee tyochjoo ndaaxua na nnc�om.
57
Quia jo� tax�e tsotyee�:
W¿Chiuu niom n�oomljooya?
T���� matsoom:
WJee� ndya� yana�.
Quia jo� matso tsotyee� nnoom:
W¿Aa tjaa�na� quioo� cocwa� n�oomljooya?
Quia jo� matsoom:
WTjaa�na�.
Ndo� mei�chjoo tScjaa�joom� ts�oom na
taticatseicoom�m �ndyoots�a tiom quia na jluee��e�.
Cwiiche� xuee ty�ena ��e� tsotyee�. Quia jo� ljeii
tsotyee� na tScatseicoom�m �ndyoots�a tiom. Tjaquiee�
casondye. Tcwa�yo� n�oomljoona. Jo� na jee� seilioo��e
tsotyee� na ljo� s�aa�.
Jnd� ntycwii leisiom 14
56
Jnd� na tue��e� yuu waa n�oomljoona, ljeii� na
ya. Tjaa�na� nat�� coluii. Jnd� chii seicanei� xiluu
chjoo��ee�. Mana tquee� juuyo�.
Ndo� na mawjaa tyochjoo��ee� tsjoom jee� m�aa��
ts�oom chiuu nntsoom nnom tsotyee� na ljeii� �ndyaa
��e� xiluu ndo� ljeii� na ya n�oomljoo. Jo� na jee�
m�aa�� ts�oom. Jo� na tsuu� ts�oom na nntseicoom�m
�ndyoots�a tiom.
Ndo� quia jnd� tue��e� tsjoom, matso tsotyee�
nnoom:
W¿Ljo� ljei�ti� na tja� jnd��?
Matsoom:
WJee� �u ta, ljeiya cwii �ndyaa. Jee� ndya� t�ma�.
Ndo� tu�ya ts�om tsjo�. Ljeiya njom cwii ch�ia chjoo.
Jo� njom cwii xiluu. Jee� ca�luu��eyo�. Seican��ya jom
jnd� tu�ya yuu waa n�oomljooya. Tqui��ya jom. Jee�
ca�na��eyo�.
41
� i�
ts�� ts�i�
c�� c�i�
c�ee c�oo
cjee cjoo
c�om
cjom
c��
cj�
ua
ts�ua
c�ua
ts�om ts�a�
tsjom tsja�
ts��
tsj�
ts�a
tsja
Tja Nacho jnd�� �equio tyochjoo jnaa�. Tquiena
cwii joo. Jliuna cwii ts�oom. Jee� ndya� ta ts�oom��ee�.
Tso Nacho:
WJee� ndya� ta ts�oomwaa�. Ndo� jee� ndya� tit��
wacha �naa�ya. S�� yati xee� j�waa nntseiqui��ya
ts��na�.
Jo� chii tjawaa�. Seiquioom ts��na�. Ljeii� na �jom
tsiom� naquii� tsue� ts�oom��ee�. Jo� na tyoc�uaa�
ts�oom��ee�. Jee� ndya� jndye tsiom� tjeii��e�.
Jnd� ntycwii leisiom 10
42
Leisiom 11 Leisiomwaa ma�m��na�
w� l� t�
w�aa
l�a
t�l�o
Wjaa Nacho l�aa. Wjaacal�uee� t�l�o.
Wjaa Toya l�aa. Wjaacal�uee� ts�a.
55
�ndyaa �ndy��
ndyaa ndy��
�ndye
ndye
�ndyoo
�ndyaa
�ndy��
�ndyoots�a
�ndyoo
�ndyoo
oo aa
�ndyoo �ndyaa
��
�ndy��
uu� ���
�luu� �l���
ca�luu�
ca�luu��R
�luu�
�l���
�ndyaa
�ndaa
Tja tyochjoo jnd��. Tjacanoom�m n�oomljoo. Jo�
ljeii� cwii �ndyaa �ndyoo nato. Seicanaa��R ndioche� yuu
wacatyee� �ndyaa��ee�.
Jnd� chii tjatjatyee�. Tue��e� ts�om tsjo�. Ndo�
ljeii� cwii ch�ia chjoo. Njom cwii xiluu. Jee� ca�luu��e
quioo��ee�. Tjeii��e� juuyo�. Tja��oom juuyo�.
54
�ndyoots�a �ndyoots�a tiom
Leisiom 14 Leisiomwaa ma�m��na�
�l �ndy �nd
�Ndyena �ndyoots�a tiom na wanaa�.
43
u �
l�u l��
t�u t��
a
l�a
t�a
o
l�o
t�o
l�a l�� l����
w�a w�� w����
uee�
l�uee�
t�uee�
t�l�o
l�o
o
l�uee�
tjacal�uee�
Tuee� cwii ts�a� waa� Nacho. Matso:
WNdy�� w�aa.
T�� tyochjoo matsoom:
WCandyo� w�aa. ¿Ljo� nntsa�?
Matso tsa���ee�:
W¿Aa m�aa� tsotye�?
Matso tyochjoo:
WTjaa tsa� c�oom. L�aa tjaa�.
W¿Yuu l�aa tjaa�?
WTs�ua tjaa�. Tjacal�uee� t�l�o.
44
ua u�
l�ua l�u�
t�ua t�u�
ue
l�ue
t�ue
w�aa
wjaa
iuu ioo ioom
t�iuu t�ioo t�ioom
t�a t�� t�om
tja tj� tjom
l�ue�
mal�ue�
ue�
l�ue�
Tuee� cwiiche� ts�a� waa� Nacho. Matso:
WNdy�� w�aa.
T��nnda� tyochjoo matsoom:
WCandyo� w�aa. ¿�"ee� mal�ue�?
Matso tsa���ee�:
W¿Aa m�aa� tso�ndyo�?
Matso tyochjoo:
WTjaa tsa� c�oom.
W¿Yuu tjaa�?
WL�aa tjaa�.
WCwa jo� tjaa�.
53
cw�aa cw�aa�
w�aa w�aa�
ch�i ch�ee
x�i x�ee
ch�e�
x�e�
cw�aa
cw�aa�
cw�aa��
s�om s�a
ts�om ts�a
s�om
s�aa
s�oo
s�ioo
matseicw�aa
cw�aa
Tja Toya l�aa. Jnd� tyjee��e� na tjaa� l�aa tax�e
tyochjoo jnaa� nnoom:
W¿Ljo� ty�oom� na tja� l�aa?
WTy���ya cwii we s�om ts�a. Ndo� ty���ya cwii
wen�aa� tsj���jee� t�nda.
W¿Ljo� nntsa� nmei��?
WNdaats�a catiu nnts�aaya.
Quia jo� seicanei� candiu. S�aa� ndaats�a catiu.
Jnd� chii tcwa�na.
Jnd� ntycwii leisiom 13
52
ia io ua ue
ch�ia ch�io ch�ua ch�ue
i e e�
ch�i ch�e ch�e�
S�aa Nacho cwii ch�ia. Jnd� s�aa� ch�ia��ee�
tja��oom juuna� ts�om tsjo�. Tjaquee� juuna� ts�om ndaa
x�ee tsj��.
Jnd� jo� tjacwjee��e� ch�ia��ee�. Ljeii� jee� ndya�
ya ty�e candiu ch�ia��ee�. Jnda�jom too�na� �jomndyeyo�.
Jnd� chii l�uee� cwiiche� ch�ia to�. Tioom
candiu��ee�. Jnd� chii tque�nnaa��a� ch�ia �naa��a� jo�.
Jndyo��oom ch�ia to��ee�. Too�che� �jom candiu.
Tue��e� na m�aa� Toya. Matsoom:
WJee� ndya� jnd��ndy�. Jee� ya ty�e candiu ch�ia
�na�ya.
45
WJo� tjaa�. Cwe� ts�a tjacal�uee� na nluii naa�
chuii� ee je� macwit�iuu naa� chuii�, macand� ts�a cwii
maca�na�, ndo� je� ma�e�jnd��a. Mati tsoty�ya
manncwjee��e� na tjaa� l�aa ndo� tjaa�na� ts�a na nluii
ndaats�a chuii�. Jo� na tjacal�ue tsondy� ts�a.
Jnd� ntycwii leisiom 11
Jnd� tyjee� tsondyee tyochjoo t������ tjoom ts�a ee
naa� chuii� jnd� t�iuuna�. Cwii cwii na nleicandya�na�.
Jnd� jnd� ndo� tyjee� Nacho. Jnd� t�iuu ndaats�a
chuii�. Quia jo� tquiaa tsondyee tyochjoo naa� chuii�
tcwa� Nacho.
46
Leisiom 12 Leisiomwaa ma�m��na�
x� ty� !�
cax�oo ts�oom t�x�a
lochom ��e� t�l�o
tsei�x�ii ty�ee�
51
oom aa� ei� ia�
n�oom n�aa� n�ei� n�ia�
n�oom n����
��oom �����
n�ei�
��e�
n�oomljoo
n�oom
Jnd� tmaa� tjaa�. Tja��oom lochoom�m.
Tyowacatyee� quii� n�oomljoo meii�nchaa� tsjom. Jnd�
jaawixuee ndo� tuee�yo�. Seinaa��a� nacjoo�yo�. Jee� ndya�
ya tquiaa�. Ma�oom� tioo�eyo�. Mana tue�yo�.
Tjacando� Nacho n�oomljoo. Jnd� tue��e� quii�
n�oomljoo ljeii� na jnd� tquii cax�oo seii. Jo� na seitioom
na wja� wa��a�. Xee� jnd� nncjaannaa��a� na tmaa�.
Nncjaa��oom lochom. Nncwinom�m juuyo� quii� n�oomljoo
cha na nntseicue��e� juuyo�.
50
Matseicw�aa Toya n�oom.
Leisiom 13 Leisiomwaa ma�m��na�
ch� n� cw� s�
ch�i ch�ia
n�oomljoo
47
ee ��
x�ee x���
ty�ee ty���
aa
x�aa
ty�aa
oo
x�oo
ty�oo
cax�oo
x�oo
oo
e� oom
��e� ��oom
��oom
tja��oom
Matso tyochjoo nnom tsotyee� Nacho:
W�U ta, ¿aa ticja�waa�ya� ts�oom t�x�a? Cja�waa�
nntseicjo� cwii t�x�a nnc�ua ndaa.
T�� tsotyee� matso:
WCwa jee� �e�c�ua� ndaa t�x�a.
WMayuu� ta WmatsoomW, jee� �e�c�uaya ndaa
t�x�a.
Tjawa tsotyee� ts�oom t�x�a. Tja��oom xjo. Seicjom
cwii we t�x�a. Jnd� chii jndyocuee� ts�oom t�x�a��ee�.
Tuu�R cwii t�x�a. Jnd� tuu�R t�x�a��ee� tquiaa� juuna�
na nnc�uu tyochjoo ndaa.
48
ee� oom ���
��ee� ��oom �����
ty�ee� ty�oom ty����
x�oo x�oom
xjoo xjoom
ty�om
ty�e�
ty�ue ty�uee�
t�ue t�uee�
ty�oo ty�ee
tyjoo tyjee
ue ue�
x�ue x�ue�
ty�ue ty�ue�
x�om
x�e�
��om
��e�
Tja Nacho jnd�� ��e� tyochjoo jnaa�. Ty�ecal�ueena
cax�oo ee jee� matseilioo�yo� joona. Jee� maquiiyo� seii
�naa�na. Jo� na tacjaawee� ts�om Nacho.
49
Ty�ecal�ueena juuyo� na nlacuee�na juuyo�.
Tja��oom Nacho lochom na ty�oom quia na tjaa� ts�ua.
Ndo� tja��oom t�l�o. Tyochjoo tja��oom wacha.
Tquiena jnd��. T�� tyochjoo mac�uaa� ts�oom ee
seitioom na njom ca�xoo ts�om tsue� ts�oom��ee�. Ndo�
na mac�uaa� ts�oom��ee� jleinoom�e wacha. Teicaljoona�
x�ee�. Nioom t�uana� x�ee�. T������ na mat�ioom.
Tax�e tsotyee� nnoom, matso:
W¿Chiuu na mat�ioo�? ¿Ljo� tjom�? ¿Aa jnd� ljei�
cax�oo?
T���� matsoom:
WAa chiuu tj��ya. Ts�oom mac�uaaya ee seitiuuya
na njom cax�oo ts�om tsue� ts�oomwaa�. Ndo� na
mac�uaaya juuna� jleinoom�e wacha. T�uana� x��ya.
Jnd� ntycwii leisiom 12