Russell, Bertrand - Sorgulayan Denemeler

8/6/2019 Russell, Bertrand - Sorgulayan Denemeler

1/182

SORGULAYAN DENEMELER

Sceptical EssaysBertrand Russell (1928)

Ceviri: Nermin Arik (1995)

TBITAK Popler Bilim Kitaplari

www.dinsizekitap.co.nr


2/182

2

ICINDEKILER

Icindekiler................................................................2Giris: Kuskuculugun nemi zerine...................3Dsler ve Gercekler..............................................14

Bilim Bos-Inanli midir? ....................................... 21Insan Rasyonel Olabilir mi? ................................28Yirminci Yzyilda Felsefe ..................................35Makineler ve Duygular ........................................ 54Davranisilik ve Degerler .................................... 61Dogunun ve Batinin Mutluluk Idealleri ..........68Iyi Insanlarin Yol Atiklari Ktlkler .............76Pritenizmin Dns............................................85Politikada Kuskuculuk Gereksinimi...................91zgr Dsnce ve Resmi Propaganda ............. 104

Toplum Iinde zgrlk.................................... 121Egitimde zgrlk ve Otorite ........................... 132Psikoloji ve Politika ........................................... 145Inan Savaslari Tehlikesi ..................................... 155Gelecege Dnk Bazi Tahminler ..................... 169


3/182

3

GIRIS: KUSKUCULUGUN NEMI ZERINE

Okuyucularima, zerinde hosgr iledsnmeleri iin, belki de son derece paradoksal veyikici grnebilecek bir doktrin sunmak istiyorum. Sz

konusu doktrin sudur: Dogru olduguna dair herhangibir kanit bulunmayan bir nermeye inanmaksakincalidir. Byle bir grsn genel kabul grmesidurumunda btn sosyal yasamimizin ve politiksistemimizin tmyle degisecegini kabul etmeliyim; suanda ikisinin de kusursuz olmasinin bunuglestirecegini de kabul ediyorum. Ayrica (ve dahanemli olarak) bu grsn, bu dnyada ve sonrasindabasarili olmayi haketmek iin hibir sey yapmamisinsanlarin akildisi umutlarindan ikar saglayan kisilerin(gaipten haber verenler, ifte bahisiler ve dinadamlari gibi) gelirlerinin azalmasina yol aacagininda farkindayim. Bu nemli dsncelere karsin, ilerisrdgm paradoksun savunulabilecegi kanisindayimve simdi bunu yapmaya alisacagim. Ilknce, asiriligakatigim dsncesine karsi kendimi savunmak isterim.Ben Ingilizlerin ilimlilik ve uzlasmaya olan tutkularinipaylasan bir Ingiliz Whigiyim (Whig: 17. ve 18.yzyillarda hkmdara kargi Parlamentonunstnlgn savunan (ve sonradan yerini LiberalPartiye birakan) siyasal parti yesi. (.N.)).Pyhrrhonizm (kuskuculugun/skeptisizmin eski adi)inkurucusu olan Pyhrro hakkinda bir yk anlatilir.Pyhrro, bir eylemin digerinden daha akillicaoldugundan emin olmamiz iin asla yeterince bilgiyesahip olmadigimizi ileri srmst.

ykye gre genliginde bir aksam yryssirasinda, felsefe hocasini (ilkelerini ondan almisti)kafasi bir ukura sikismis ve kendini kurtaramiyacakbir durumda grr. Bir sre onu seyrettikten sonra,yasli adami disari ekmenin bir yarari olacaginidsnmek iin yeterli neden olmadigina karar veripyoluna devam eder. Onun kadar kuskucu olmayan

evredeki insanlar hocayi kurtarirlar ve Pyhrroyuacimasizlikla sularlar.

Ancak hocasi, kendi gretisine sadik kalarak,onu tutarliligindan dolayi kutlar. Ben bu lde abartilibir kuskuculuk nermiyorum. Teoride olmasadapratikte, sagduyudan kaynaklanan gndelik inanlarikabul edebilirim. Bilim alaninda tam kabul grms birsonucu, kesin dogru olarak degil ama rasyonel bireylem iin yeterince olasi bir temel olarak kabulehazirim.

Falan tarihte bir ay tutulmasi olacagi sylenirsebunu, gereklesip gereklesmedigini grmek iin


4/182

4

gkyzne bakmaya deger bulurum. Pyhrro ise farklidsnrd. Bu nedenle, bir orta yol benimsedigimizisylememin yerinde olacagini saniyorum. Ay veGnes tutulmasi rneginde oldugu gibi,arastirmacilarin zerinde anlastigi konular vardir.

Uzmanlarin tam anlasamadigi konular da vardir.Btn uzmanlar hemfikir olduklarinda bile yanilabilirler.

Einsteinin isigin yerekimi etkisiyle sapmasininniceligi konusundaki savi bundan yirmi yil nce, btnuzmanlar tarafindan rededildi; ama dogru olduguortaya ikti. Yine de, uzman olmayanlar, uzmanlaringrs birligi iinde olduklari bir savin dogru olmasini,olmamasindan daha olasi kabul etmelidirler.

Benim savundugum kuskuculuk sundan

ibarettir: (1) Uzmanlar bir grste hemfikir ise, bununtersinin dogru oldugundan emin olunamaz. (2)Uzmanlarin hemfikir olmadigi bir grs uzmanolmayanlarca kesin dogru olarak kabul edilemez. (3)Btn uzmanlar, dogru olmasi iin yeterli nedenbulunmadigini kabul ediyorlarsa, siradan bir kimseninkarar vermekte ekingen davranmasi akillica olur.

Bu neriler her ne kadar ilimli grnyorlarsada, eger kabul edilirlerse insan yasamini kkndendegistirebilirler.

Insanlarin ugrunda savasmayi ve zulmetmeyigze aldiklari fikirler bu kuskuculugun reddettigiyukaridaki gruptan biri iinde yer alir. Herhangi birgrs rasyonel nedenlere dayanmaktaysa, insanlar bunedenleri ortaya koyar ve etkilerini beklerler. Byledurumlarda bunlari atesli bir sekilde savunmazlar;skunetle benimserler ve nedenleri sogukkanliliklaaiklarlar. Atesli bir sekilde savunulan grsler asla iyibir temele dayanmayan grslerdir; gerekten desiddetli duygusallik, grs sahibinin rasyonelkanitlardan yoksun oldugunun bir gstergesidir.

Politika ve din konularindaki grsler hemen hementmyle asiri duygusallik ile bagintili olan trdendir.Bu konularda gl inanlari olmayan kisiler, inindisindaki lkelerde zavalli yaratiklar olarak dsnlr;kuskuculardan, kendilerininkine tmyle karsit olandsncelere sahip kisilerden daha ok nefret edilir.Gnlk yasamin bu konularda fikir sahibi olmayigerektirdigi ve daha rasyonel davranmanin toplumyasamini olanksiz kilacagi dsnlr. Ben bunun tamtersine inaniyorum; nedenini de aiklamayaalisacagim.

1920 sonrasindaki issizlik sorununu ele alalim.Siyasal partilerden biri, bunun sendikalarin suu


5/182

5

oldugu kanisindaydi. Bir digeri, nedenin KitaAvrupasindaki kargasa olduguna inaniyordu. Birncs de, bunlarin rol oldugunu kabul etmekleberaber, sikintinin temel nedenini, IngiltereBankasinin sterlin degerini ykseltme politikasina

bagliyordu. Bana anlatildigina gre, uzmanlarin ogubu nc partiye mensuptu; ama partide uzmanlardisinda kimse de yoktu. Politikacilar partiedebiyatlarina uygun olmayan grslere ilgiduymazlar; siradan insanlarsa felaketleri dsmanlarinentrikalarina atfetmeyi yeglerler. Sonuta da insanlarkonu ile ilgisi olmayan seyler iin veya o seylere karsisavasirlar. Rasyonel dsnce sahibi birka kisiye ise,hi kimsenin hislerine hizmet etmediklerinden, kulakasilmaz. Bu nc partinin, yandas toplamak iininsanlari Ingiltere Bankasinin kt oldugunainandirmasi; isileri kendi saflarina ekmek iinIngiltere Bankasi yneticilerinin sendika hareketinedsman oldugunu gstermesi; Londra Piskoposunusaflarina almak iin de bu yneticilerin ahlaksizolduklarini gstermesi gerekirdi. Para konusundatutumlarinin yanlis olmasi da tm bunlarin bir sonucuolarak grlrd.

Bir baska rnek ele alalim. Sosyalizmin insandogasina ters dstg sik sik dile getirilir. Bu savsosyalistler tarafindan, karsitlarindan asagi kalmayanbir siddetle reddedilir. Bu konu, lm ok byk bir

kayip olan Dr. Riversin University Collegede verdigibir derste irdelenmis ve lmnden sonra yayinlananPsychology and Politics (Psikoloji ve Politika)kitabinda yer almistir. Bildigim kadariyla, bu konununbilimsel denebilecek tek tartismasi da budur. Yazar,sosyalizmin Melanesiada insan dogasina tersdsmedigini gsteren bazi antropolojik veriler ortayakoymakta; sonra da, Melanesiada insan dogasininAvrupadaki ile ayni olup olmadigini bilmedigimizeisaret etmekte ve sosyalizmin Avrupa insaninindogasina ters dsp dsmedigini anlamanin tek

yolunun onu denemek oldugu sonucuna varmaktadir.Ulastigi bu sonu nedeniyle Isci Partisinden adayligaistekli olmasi ilgintir. Ancak bu adayin, politiktartismalari genellikle saran hirs ve fke havasiniartirici bir etki yapmayacagi kusku gtrmez.

Simdi de, insanlarin serinkanlilikla tartismadaglk ektikleri bir konuya, evlilik trelerine elatacagim. Her lkede insanlarin byk bir blm,kendilerininkinden farkli olan evlilik trelerinin ahlakaaykiri olduguna inanmislardir; bu grse karsi

ikanlarin ise kendi sorumsuz yasam tarzlarini haklikilmayi amaladiklarina. Hindistanda gelenekleregre dul kadinlarin yeniden evlenmeleri, akilalmaz


6/182

6

lde korkun birsey sayilir. Katolik lkelerdebosanmak ok byk bir gnah olarak dsnlrkenevlilikte sadakat kurallarina yapilan bazi ihlaller, enazindan erkeklerce yapilmissa, hosgryle karsilanir.Amerikada bosanmak kolaydir, ama evlilik disi iliskiler

siddetle kinanir. Mslmanlar, bize ok asagilayicigelen ok eslilige inanir. Btn bu farkli grsler asiribir siddetle savunulur ve bunlara karsi gelenler okacimasizca cezalandirilir. Ancak yine de, bulkelerden hi kimse kendi lkesindeki trenin insanmutluluguna katkisinin digerlerinden daha okoldugunu gstermek iin en ufak bir aba sarfetmez.

Bu konuda yazilmis herhangi bir bilimselalismaya, rnegin Westermarckin History of HumcinMarriage (Insan Evliligi Tarihi) adli kitabinabaktigimizda, benimsenmis nyargili yaklasimdan okfarkli olan bir hava ile karsilasir, insan dogasina tersgelecegini sandigimiz birok gelenegin var oldugunugrrz. ok esliligin, saldirgan erkeklerin kadinlarazorla kabul ettirdigi bir rf olarak aiklanabileceginidsnrz.

Peki, bir kadinin birden fazla kocasinin olduguTibet gelenekleri iin ne sylenebilir? Tibeti grenleroradaki aile yasaminin en az Avrupadaki kadaruyumlu oldugu konusunda bize gvence veriyorlar. Butr yazilardan birkaini okumak konuya aik kalplilikleyaklasan herkesi tam bir kuskuculuga yneltecektir;nk yle grnyor ki, bir evlilik geleneginin birdigerinden daha iyi veya daha kt oldugunusylememizi saglayan herhangi bir veri mevcut degil.Yerel kurallara karsi gelenlere hosgrszlk veacimasizlik iermeleri disinda ortak bir yanlari yok.Gnahin cografi birsey oldugu anlasiliyor. Busonutan hemen baska bir sonu ortaya ikiyor:Gnah gerek olmayan yaniltici bir kavramdir ve onucezalandirmak iin uygulanagelen zulm gereksizbirseydir. ogu kimseye hos gelmeyen de iste bu

sonutur. nk vicdan rahatligiyla yapilan zulmmoralistler iin bir zevktir. Cehennemi de bu nedenleicadettiler.

Milliyetilik de kusku gtrr konularda atesliinan sahibi olmanin bir u rnegidir. Sunu rahatasyleyebilirim: Byk Savasin tarihini gnmzde elealan bilimsel bir tarihinin yazdiklarinda, eger bunlarsavas sirasinda yazilmis olsalardi, arpisan lkelerinher birinde tarihinin hapse atilmasina neden olacakifadeler bulunmasi kainilmazdir. Insanlarin kendileri

hakkindaki gereklere tahamml gsterdikleri, indisinda, hibir lke yoktur. Gerekler normalzamanlarda sadece kabalik olarak, savas halinde ise


7/182

7

su olarak algilanirlar. Birbirinin karsiti kati inansistemleri olusur; bu sistemlere yalnizca ayni ulusalegilimi tasiyanlarin inanmalari, bunlarin yapayoldugunu aika ortaya koyar. Ancak bu inansistemlerine mantik uygulamak, vaktiyle dinsel

dogmalara mantik uygulamanin gnah oldugu kadargnahtir. Bu tr konularda kuskuculugun nedenktcl oldugunu aiklamalari istendiginde insanlarinverdikleri yanit, mitlerin savasi kazanmaya yardimettigi, bu nedenle de rasyonalizmi benimseyenuluslarin baskalarini ldremeyecegi, tersine,kendilerinin ldrlecegi, yolundadir. Yabancilaratmden iftira yoluyla insanin kendisini korumasininutan verici oldugu dsncesi, bildigim kadariyla,simdiye dek Quakerler (17. yzyil ortalarinda kurulan,savasa ve askerlige karsi, hiristiyan olduklari haldekiliseye gitmeyen, Dostlar Dernegi yeleri.(.N.))disinda ahlaki destek bulamamistir. Rasyonel birulusun savasa hi girmemenin yollarini bulabilecegine srldgnde alinan yanit ise genelliklehakaretten ibarettir.

Rasyonel bir kuskuculugun yayilmasinin etkilerine olabilir? Insanoglu ile ilgili olaylar gl tutkulardankaynaklanir; bu da onlari destekleyen birtakim mitlerindogmasina yol aar. Psikanalizciler bu srecin kisiselgrnmn, vesikali ve vesikasiz deliler zerindeincelemislerdir.

Bazi asagilamalara maruz kalmis bir kisikendisinin Ingiltere Krali oldugu yolunda bir kurambenimser ve kendisine bu yce konumunungerektirdigi saygi ile davranilmamasini mazurgstermek iin de zekice islenmis birsr aiklamaicadeder. Bu rnekte, komsulari onun bu hayallerinesicak bakmazlar ve kendisini bir timarhaneyekapatirlar. Fakat o kendi byklgn degil deulusunun veya sinifinin veya mezhebinin byklgnileri srerse, grsleri, disaridan bakan tarafsiz bir

kisiye timarhanede karsilasilanlar kadar abes gelsebile, birok yandas kazanir; bir siyasal veya dinselnder olur. Bu yolla, kisisel delilikle benzer kurallariizleyen bir toplumsal delilik gelisir. Kendini IngiltereKrali sanan bir deli ile tartismanin tehlikeli oldugunuherkes bilir; fakat tek basina oldugu iin onunhakkindan gelinebilir. Btn bir ulus bir kuruntuyakapildigi zaman, savlarina karsi gelindigindekapildiklari fke tek bir delininkiyle aynidir; fakat oulusun aklini basina getirecek tek sey savastir.Entellektel etkenlerin insan davranisini ne lde

etkiledigi konusunda ruhbilimciler arasinda bykgrs ayriliklari vardir. Burada birbirinden tamamenayri iki soru sz konusudur: (1) Inanlar, eylemlerin


8/182

8

nedeni olarak, ne lde etkindirler? (2) Inanlar nelde mantiksal aidan yeterli delillerdenkaynaklanirlar ve kaynaklanabilirler? Bu iki soruda szkonusu olan entellektel faktrn etkisine ruhbilimciler,siradan insanlarin vereceklerinden ok daha kk bir

yer vermekte uyum iindedirler; ancak bu genel uyumalani iinde nemli lde derece farklari yeralmaktadir. Bu iki soruyu sirayla ele alalim. (1)Inanlar eylemlerin nedeni olarak ne ldeetkindirler? Bu soruyu kuramsal olarak degil, siradanbir insanin siradan bir gnde yasadiklarini ele alaraktartisacagiz. Gne sabah yataktan kalkmakla baslar.Byk olasilikla bunu hibir inancin etkisi olmadan,aliskanlik nedeniyle yapar. Kahvalti eder, treninebiner, gazetesini okur, isyerine gider; btn bunlariyine aliskanlik nedeniyle yapar. Gemiste bualiskanliklari edindigi bir dnem olmustur; en azindanisyerinin seiminde inancin bir etkisi vardir. Belki devaktiyle o isyerinde teklif edilen isin, bulabilecegi en iyiis oldugunu dsnmstr. ogu kiside meslegi ilksetigi zaman inancin bir rol olmustur; bu nedenle de,o seimin yol atigi herseyde inancin payi vardir. Egerkk bir grevli ise is yerinde etkin iradekullanmaksizin ve inancin aik katkisi olmaksizin,sadece alisik oldugu sekilde davranmayi srdrebilir.Stunlarla rakami toplarken uyguladigi aritmetikkurallarina inandigi dsnlebilir. Ancak bu dogrudegildir; bu kurallar salt bedensel aliskanliklardir; bir

tenis oyuncusunda oldugu gibi. Bu aliskanliklar,onlarin dogru olduklarina dair bilinli bir inannedeniyle degil, bir kpegin arka ayaklari zerindedurarak yiyecek istemeyi grenmesi gibi gretmenihosnut kilmak iin genlikte edinilmis aliskanliklardir.Btn egitimin bu trden oldugunu sylemiyorum;ancak R greniminin (Okuma, Yazma, Aritmetik)ogu kesinlikle yledir. Sz konusu kisi is yerinde birortak veya bir ynetici konumundaysa gnlk isleriarasinda bazi zor ynetimsel kararlar almasigerekebilir. Bu kararlarda inancin da bir etkisi

bulunmasi olasidir. Bazi hisselerin ykselip bazilarinindsebilecegine veya falan kisinin gvenilir olduguna,falanin da iflas esiginde olduguna inanmaktadir. Buinanlar dogrultusunda kararlar alir. Salt aliskanlikladegil, inandigi seylere gre davrandigi iindir ki birsekreterden daha stn bir kisi olarak dsnlr veok daha fazla para kazanir -tabii eger inandigi seylerdogru ikarsa.

Eylem nedeninin inantan kaynaklandigidurumlar zel yasami iin de ayni lde geerlidir.

Normal zamanlarda, karisina ve ocuklarinadavranislarini aliskanliklar veya aliskanlikla degisimeugramis olan igd ynetecektir. nemli durumlarda


9/182

9

-evlenme teklif ederken, oglunu hangi okulagnderecegine karar verirken veya karisinin kendisinesadik olup olmadigindan kuskulandiginda- saltaliskanligin etkisiyle davranamaz. Evlenme teklifindeyalnizca igds veya hanimin zengin oldugu sanisi

etken olabilir. Eger kararda igd etken olmussa,kuskusuz, hanimin her trl erdeme sahip oldugunainanir. Bu da ona, kararinin bir nedeni gibi gelebilir;ancak gerekte bu da igdnn degisik bir etkisindenbaska bir sey degildir ve igd tek basina eyleminyeterli nedenidir.

Ogluna okul seerken izledigi yol bykolasilikla nemli is kararlari alirken izlediginin aynidir;burada da inan nemli bir rol oynar. Karisininsadakatsizligi hakkinda bir bilgi edinmisse davranisibyk olasilikla salt igdsel olacaktir; ancak buigd sonradan olacaklarin temel nedenini deolusturan bir inan etkisiyle harekete gemistir.

Demek oluyor ki, inanlar eylemlerimizinyalnizca ufak bir blmnden dogrudan sorumluolsalar da sorumlu olduklari eylemler en nemli olanve yasamimizin genel yapisini belirleyen eylemlerarasinda yer alir. Siyasal ve dinsel eylemlerimizzellikle inanlarimizla bagintilidir.

(2) Simdi ikinci sorumuza geliyorum. Bu soru ikiynldr: (a) Inanlar gerekten ne lde kanitlaradayanir? (b) yle olmalari ne lde olanakli veyaarzu edilen birseydir?

(a) Inanlarin kanitlara dayanma orani onlarainananlarin sandiklarindan ok daha dsktr.Olduka rasyonel bir eylem ele alalim: zengin birisadaminin parasal yatirim yapmasi. Isadaminin,rnegin Fransiz Frankinin inis ikisi konusundakigrsnn, politik egilimine bagimli oldugunugrrsnz; ve de bu grs ylesine benimsemistir ki

parasini o yolda riske sokmaktan kainmaz. Iflasolaylarinda, ogu kez, felaketin nedeninin baziduygusal etkenlerden kaynaklandigi ortaya ikar.Politik grsler, onlari aiklamalari yasaklanmis olandevlet grevlilerine ait olanlari disinda, nadir olarakkanitlara dayanirlar. Bazi istisnalar kuskusuz vardir.Yirmi bes yil nce baslamis olan gmrk resimlerireformu tartismalarinda sanayicilerin ogunundestekledigi taraf, kendi gelirlerini artiracak tarafti. Bu,grslerinin gerekten kanitlara dayandiginigsteriyor; ancak, ifadelerinde bunu ima eden en ufak

bir sey yoktu. Freudcular bizi rasyonalize etmesreciyle, yani gerekte irrasyonel olan bir grs veyakarar iin kendimize rasyonel grnen nedenler


10/182

1 0

uydurma sreciyle tanistirdi. Ancak, zellikle Ingilizcekonusulan lkelerde irrasyonalize etme denebilecekbir de ters sre var.

Kurnaz bir kisi bir sorunun lehinde ve aleyhinde

olan ynleri az veya ok bilin-alti bir yolla, bencil biraidan degerlendirebilir (Insanin kendi ocuklarininsz konusu olmasi disinda, bencil olmayan dsncelerogu zaman bilin-altina inmezler). Bilin-altininyardimiyla saglam bir bencil karara vardiktan sonrakisi nasil byk fedakarliklarla kamu yararinigzettigini gsteren byk byk laflar uydurur veyabaskalarindan alintilar yapar. Bu laflarin, sahibiningerek nedenlerini belirttigine inananlar o kisiningerek kanitlari degerlendirebilmekten yoksunoldugunu da dsnecektir; nk, o kisinin eylemleri,kamu yararina olan bir seye yol amayacaktir. Budurumdaki bir kisi, oldugundan daha az rasyonelgrnr. Daha da ilgin olani, onun irrasyonelynnn bilinli, rasyonel ynnn ise bilin-disiolmasidir. Ingiliz ve Amerikalilari bu denli basarili kilanda bu zelliktir.

Kurnazlik, gerek oldugu zaman, insandogasinin bilincinden ok bilin-disina ait bir seydir vesanirim ki is aleminde basari iin gereken en nemlizelliktir. Ahlaki aidan ise, her zaman bencil olduguiin, kmsenen bir zelliktir; bununla birlikteinsanlari en kt sulardan alikoymayi da basarabilir.Bu zellik eger Almanlarda var olsaydi sinirsizdenizalti harekatina girismezlerdi; eger Fransizlardavar olsaydi Ruhrda yaptiklarini yapmazlardi; egerNapolyonda olsaydi Amiens Antlasmasindan sonratekrar savasa girmezdi. Bazi istisnalari olsa da, ortayasyle bir genel kural koyabiliriz: Insanlar neyin kendiyararlarina oldugu konusunda yanilirlarsa, akla uygunoldugunu sandiklari tutum, baskalari iin, gerektenakla uygun olan tutumdan ok daha fazla ktlge yolaar. Bu nedenle, insanlari kendi ikarlarini iyi

degerlendirecek duruma getiren her sey yararlidir.Ahlaki nedenlerle, kendi ikarlarina ters oldugunainandiklari seyleri yaptiklari halde ok zengin olmussayisiz insan vardir.

rnegin ilk-dnem Quakerlerden bazi dkkansahipleri, baskalarinin srekli olarak yaptigi gibi hermsteriyle pazarlik etmek yerine, sattiklari mallar iinkabul edebilecekleri en dsk miktardan daha okpara istememe yolunu tutmuslardir. Bu kararialmalarinin nedeni, razi olduklarindan ok para

istemeyi yalan sylemek saymalariydi. Ancakmsteriye saglanan bu kolaylik ylesine bykt kiherkes onlarin dkkanlarina kostu; sonuta zengin


11/182

1 1

oldular (Bunu nerede okudugumu unuttum; ancak,bellegim beni yaniltmiyorsa gvenilir bir kaynakti).Ayni amaca aikgzllk yaparak da ulasmakolanakliydi; ancak hi kimse yeterince aikgz degildi.Bilin-disimiz grndgnden daha kt niyetlidir. Bu

nedenle, ahlaki gerekelerle, kendi yararlarina tersdsen seyleri bilerek yapan kisiler kendi yararlarinaolani tam olarak yapan kisilerdir. Onlarin arkasindan,siddetli duygulari olabildigince safdisi ederek, kendiyararlarini bilinli ve rasyonel olarak dsnmeye abagsterenler gelir. nc olarak, igdsel olarakaikgz olan kisiler gelir. Bunlar baskalarininmahvolmasini amaladiklari yollarda kendilerinimahvederler. Bu son grup Avrupa nfusunun yzdedoksanini kapsar.

Biraz konu disina ikmis grnebilirim; ancakaikgzllk dedigimiz bilin-disi mantigini bilinlitrlerinden ayirmam gerekliydi. Normal egitimyntemlerinin bilin-disina hibir belirgin etkisi yoktur.yleyse, aikgzllk bugnk teknik olanaklarimizlagretilebilir birsey degildir. Yalnizca aliskanliktankaynaklanan ahlak disinda, ahlakin da bugnkyntemlerle gretilmesi olanaksiz grnyor; enazindan, ben sahsen sika gtlenen kisilerde iyiyedogru bir etki farketmedim. Bu nedenle, gnmzdebilinli olarak yapilmak istenen her islahatin rasyonelyollar kullanarak yapilmasi zorunludur. Insanlara

aikgz veya erdemli olmayi nasil gretecegimizibilmesek de onlara rasyonel olmayi gretmeyi birlde biliyoruz: Egitimden sorumlu olanlarin herkonuda uyguladiklarinin tam tersini yapmak bunun iinyeterlidir. Gelecekte, i salgi bezleriyle oynayarak,salgilarini azaltip ogaltarak, erdem yaratmayi dagrenebiliriz. Ancak gnmzde rasyonalizmiyaratmak erdem yaratmaktan daha kolaydir -rasyonalizm szcg ile, eylemlerimizin etkilerininceden tahmin etme srecinde bilimsel dsnmealiskanligini kastediyorum.

(b) Bu, bizi su soruya getiriyor: Insanlarineylemleri ne lde rasyonel olabilir veya olmalidir?nce olmali mi sorusunu ele alalim. Kanimcarasyonalizmin uygulama alanini belirleyen kesinsinirlar vardir; yasamin en nemli blmlerindenbazilari mantigin ise karismasiyla mahvolurlar. Leibnizson yillarinda bir muhabire yasaminda yalniz bir kere,o da elli yasindayken, bir bayana evlenme teklif ettiginianlatmis; sonra da sunu eklemis: Skrler olsun kidsnmek iin zaman istedi. Bu bana da dsnme

firsati verdi ve teklifimi geri aldim. Davranisinin okrasyonel oldugu kusku gtrmez; ancak begendigimisyleyemem.


12/182

1 2

Shakespeare deli, asik ve sairi yogunlasmishayal gc olarak biraraya getirir. Sorun deliyisaliverip asik ve sairi bir arada tutmaktir. Bir rnekverecegim: 1919 yilinda Old Vicde oynanan TheTrojan Women (Truvali Kadinlar) oyununu

seyrediyordum. Byynce ikinci bir Hector olurkorkusuyla Greklerin Astyanaxi ldrdkleri,dayanilmaz lde acikli bir sahne vardir. Tiyatrodabtn gzler yasliydi; seyirciler Greklerin bugaddarligini akilalmaz buluyorlardi. Ama oradaaglayan bu insanlar, ayni anda, ayni gaddarligiEuripidesin bile hayal gcn asan bir ldekendileri uyguluyorlardi. Kisa bir sre nce,ateskesten sonra Almanyaya uygulanmakta olanablukayi uzatan ve Rusyaya da abluka ngren kararialan bir hkmete -byk ogunlugu- oy vermislerdi.Bu ablukalarin ok sayida ocugun lmne nedenoldugu biliniyordu; ama dsman lkelerin nfusununazalmasini arzuluyorlardi: ocuklar, Astyanax gibi,byyp babalarinin yolundan gidebilirlerdi. SairEuripides seyircilerin hayalinde asiki canlandirmisti.Ancak tiyatro kapisinda asik ve sair unutulmuslardi; vekendilerini iyi yrekli ve erdemli sayan bu bay vebayanlarin siyasal eylemleri delinin (ildirmis katilkisiliginde) egemenligine girmisti.

Ayni zamanda deliyi de alikoymadan sair veasiki alikoymak olanakli midir? Her birimizin iinde

onlarin de degisik llerde mevcuttur. Bunlar,birisi kontrol altina alindiginda diger ikisinin yokolmasini gerektirecek lde, birbirlerine baglimidirlar? yle oldugunu sanmiyorum. Hepimiziniinde mantiktan esinlenmeyen eylemlerle tketilmesigereken bir miktar enerji olduguna inaniyorum; bu,ikis yolunu, kosullara gre sanatta, tutkulu askta veyatutkulu nefrette bulur. Sayginlik, dzen ve rutin -yanimodern endstri toplumunun demir gibi kati disiplini-sanatsal drty kreltmis ve aski verimli, zgr veyaratici olmak yerine bunalima veya gizlilige mahkum

etmistir.

Haset, gaddarlik ve nefret hemen btnpiskoposlar sinifi tarafindan takdis edilirken, zelliklezgr olmalari gereken seyler baski altindatutulmustur. Igdsel yapimiz iki blmden olusur;birisi kendimizin ve ocuklarimizin yasaminigelistirmeye, digeri ise rakip grdgmz kisilerinyasamini engellemeye ynelir.

Birincisi yasama askini, sevgiyi ve psikolojik

olarak sevginin bir kolu olan sanati ierir; ikincisi derekabeti, milliyetiligi ve savasi. Geleneksel ahlakbirincisini bastirmak, ikincisini yreklendirmek iin


13/182

1 3

herseyi yapar. Gerek ahlak bunun tam tersinigerektirirdi. Sevdiklerimizle ilgili davranislar igdyegvenle birakilabilir. Akil kapsamina alinmasi gerekliolan ise nefret duydugumuz kisilere karsi olandavranislardir.

Gnmz dnyasinda etkin olarak nefretettiklerimiz bizden uzak olan gruplar, zellikle deyabanci uluslardir. Onlari soyut olarak algilariz vegerekte nefretin ta kendisi olan eylemleri, adaleteolan askimiz ve benzeri yce amalar iin yaptigimiziileri srerek kendimizi kandiririz. Bu geregi bizdensaklayan perdeyi ancak, byk lde kuskuculuklakaldirabiliriz. Bunu ve kiskanlik ilginliginin tedavisinigereklestirdikten sonra, kiskanliklara vesinirlamalara dayali olmayan, dopdolu bir yasamarzusuna ve baska insanlarin birer engel degil, bireryardimci olacaginin idrakine dayali yeni bir ahlakolusturmaya baslayabiliriz. Bu topik bir beklentidegildir; Elizabeth Ingilteresinde kismengereklesmisti. Eger insanlar bir baskasininmutsuzlugu pesinde kosmak yerine kendimutluluklarinin pesine dsmeyi grenirlerse, bubeklenti hemen yarin gereklesebilir. Bu, hi deuygulanmayacak kadar sert bir ahlak tresi degildir;ama benimsenmesi dnyayi cennete dnstrebilir.


14/182

1 4

DSLER VE GERCEKLER

I

Arzularimizin inanislarimiz zerindeki etkisiherkese bilinen ve gzlenen bir olgudur; ancak buetkinin niteligi ogu zaman yanlis algilanir.Inanlarimizin byk blmnn bazi rasyoneltemellere dayandigini; arzunun ise yalniz arada bir isikaristirdigini varsaymak aliskanlik haline gelmistir.Bunun tam karsiti gerege daha yakin olsa gerek.Gnlk yasamla ilgili inanlarimizin byk bir blmarzularimizin sekillesmesinden ibarettir; ancak oradaburada bazi izole noktalarda, geregin sert darbesiyledogru yola yneltilirler. Insan genelde bir ds aleminde

yasar; dis dnyadan gelen asiri zorlayici bir etkiyle biran iin uyanir; ancak ok gemeden ds aleminin tatliuykusuna yeniden dalar. Freud geceleri grdgmzdslerin, byk lde, arzularimizin grnt seklindegereklesmesi oldugunu gstermis; bunun, gndzgrdgmz dsler iin de ayni lde dogruoldugunu sylemistir. Inanlar dedigimiz gndzdslerini de buna eklemesi yerinde olurdu.

Dogru olduguna inandigimiz seylerin burasyonel olmayan kkenini gz nne serecek yntem vardir: deli ve isterik kisilerin incelenmesindenyola ikip, giderek bu hastalarin temelde normalsaglikli kisilerden pek az farkli oldugunu ortaya koyanpsikanaliz yntemi; ikincisi, en degerli grslerimizinrasyonel kanitlarinin ne kadar zayif olduklarinigsteren kuskucu filozoflarin yntemi; son olarak da,insanlari genel olarak gzlemleme yntemi. Ben yalnizbu sonuncusu zerinde duracagim.

Antropologlarin uzun alismalarindangrendigimize gre, en ilkel insanlar anlamadiklarininfarkinda olduklari olaylarla karsilastiklarindacahilliklerinin bilinci iinde irpinip durmazlar; tersine,btn nemli eylemlerini ynetecek lde sikicabaglandiklari sayisiz inanlari vardir. Bir hayvaninveya savasinin etini yemekle, kurbanin yasarkensahip oldugu erdemleri elde edebileceklerine inanirlar.Birogu, kabile reisinin adini agizlarina almanin insanihemen ldrecek byk bir gnah olduguna inanir,hatta ismin bir hece olarak yer aldigi btn szckleridegistirecek kadar ileri giderler. rnegin John adindabir kraliniz varsa Jonquil yerine George-quil veyadungeon yerine dun-george demeniz gerekir. Tarim

dzeyine geldiklerinde yiyecek retimi nedeniyle havadurumu nem kazaniyor; bazi bylerin yagmurgetirecegine veya ufak atesler yakmakla gnes


15/182

1 5

aacagina inaniliyor. Bir kisi ldrldgnde kanininveya hayaletinin almak iin ldreni izledigine,onun ancak yz kirmiziya boyama veya matem tutmagibi basit yntemlerle aldatilabilecegine inaniyorlari.Bu inancin ilk blmnn ldrlmekten korkanlardan,

ikinci blmnn de ldrenlerden kaynaklandigiaika grlyor.

Rasyonel olmayan inanlar ilkel insanlara zgdegildir. Insan irkinin byk bir blm bizimkilerdenfarkli olan, bu nedenle de dogal olarak, asli esasibulunmayan dinsel inanlara sahiptir.

nyargisiz herhangi bir insan iin rasyonel birsonuca varmanin olanaksiz oldugu birok konudapolitikayla ilgilenen ama politikaci olmayan kisiler ok

gl kanilara sahiptirler.ekismeli bir seimde grev alan gnlller

hep kendi taraflarinin kazanacagina inanirlar;kaybetme olasiligina isaret eden birok nedenbulunmasinin bir nemi yoktur. 1914 sonbaharindaAlman ulusunun ok byk bir blmnnAlmanyanin zaferinden kesinlikle emin oldugu kuskugtrmez. Bu rnekte gerek ise karismis, dslerialtst etmistir. Alman olmayan btn tarihilerinnmzdeki yz yil boyunca yazmalari nlenebilseydiyine dsler canlanir, sadece baslangitaki zaferleranimsanir ve savasin sonunda yasanan felaketlerunutulurdu.

Nezaket, bir kisinin, kendisinin veyaevresindekilerin meziyetlerine iliskin grslerinesaygili olma aliskanligidir. Herkes, her gittigi yerde,rahatlatici bir kanilar bulutu ile sarilmistir; bu kanilar,yazin uusan sinekler gibi, kendisiyle beraber hareketeder. Bunlarin bazilari kisiseldir; kisiye, kendierdemlerinden ve stnlklerinden, arkadaslarininsevgisiden ve tanidiklarinin saygisindan, mesleginin

parlak geleceginden, pek iyi olmayan sagligina karsintkenmeyen enerjisinden sz ederler. Onun ardindanailesinin olaganst yceligi hakkindaki inanlar gelir:babasinin simdilerde ender rastlanan drstlg veocuklarinin simdiki modern ana-babalardabulunmayan bir disiplinle yetistirmis olmasi; ogullarininokul sporlarinda herkesi nasil geride biraktigi; kizininkendini uygunsuz bir evlilige atacak kizlardan olmadigigibi. Daha sonra, ait oldugu toplumsal sinif hakkindakiinanlari gelir. Toplumdaki konumuna bagli olarak businif btn siniflar iinde ya sosyal aidan en iyisidir;

ya en bilgilisidir, ya da ahlak ynnden en degerlisidir -her ne kadar bu degerlerden birincisinin ikincisinden,ikincisinin de ncsnden daha ok aranilan


16/182

1 6

nitelikler oldugu konusunda herkes hemfikir ise de.Ulus konusunda da, hemen herkes kendi ulusuhakkinda rahatlatici kuruntular besler. Yabanci uluslarne yazik ki israrla kendi bildikleri gibi davraniyorlar.Mr. Podsnap bu szleriyle insan kalbinin en kkl

duygularindan birini dile getirmis oluyordu.Son olarak da genel olarak insanligi, mutlak

olarak veya karsilastirmayla hayvani yaratiklardanstn tutan kuramlara geliyoruz: Insanin ruhu vardir,ama hayvanin yoktur; insan rasyonel bir hayvandir.Asiri acimasiz veya anormal bir eylem hayvan gibi,veya vahsi olarak nitelenir (halbuki byle eylemlerkesinlikle insanlara zgdr, Tanri insani kendigrntsnden yaratti ve evrenin nihai amaci Insaninmutlulugudur.

Bylece, bizi rahatlatan asamali bir inanlardizisine sahip bulunuyoruz: kisiye ait olanlar, ailesi ilepaylastiklari, sinifinda veya ulusunda yaygin olanlar,son olarak da btn insanliga ayni lde hosgelenler. Bir kimseyle iyi iliskilerimiz olmasiniistiyorsak onun inandiklarina saygi gstermemizbeklenir. Bu nedenle de insanlarin yzlerine karsi,arkalarindan konustugumuz gibi konusmayiz. Bu fark,onlarin bizim kisiligimizden olan farklari arttika dahada belirginlesir. Kardesimizle konusurken ana-babalarkonusunda bilinli bir nezaket gstermeye gerekgrmeyiz. Yabanci lke insanlariyla konusurken nazikolma geregi doruk noktasindadir ve yalniz kendivatandaslarina alisik olanlara dayanilmaz lde sikicigelir.

Bir keresinde, lkesinden hi ikmamis birAmerikaliya Ingiliz Anayasasinin birka nemsiznoktada Amerikalilarinkinden daha iyi olabileceginisylemistim. Hemen byk bir fkeye kapildi; butrden bir dsnceyi daha nce hi duymamisoldugundan, bir kimsenin gerekten byle bir sey

dsnebilecegini akli almamisti. Ikimiz de nezaketiihmal etmistik; sonu da bir felaket olmustu.

Sosyal amali toplantilarda nezakette kusur herne kadar hos degilse de mitleri yok etme bakimindanok yararlidir. Dogal kanilarimizi dzeltmenin iki yoluvardir; biri, zehirli bir mantari yenebilir bir mantar sanipsonuta aci ekmek gibi, gerekle yzlesmek; digeride kanilarimizin, gerek olgulara degil, digerinsanlarin inanlarina ters dsmesi durumudur.Bazilari domuz eti yemenin helal, dana eti yemenin

haram oldugunu dsnr; baskalari ise tam tersineinanir. Bu grs ayriligi ogu zaman kan dklmesineyol amistir. Ikisinin de belki gerekten gnah


17/182

1 7

olmadigi yolunda rasyonel bir grs yavas yavasolusmaya baslamis bulunuyor. Nezaket ile yakindanbagintili olan alakgnlllk, kendimizi ve kendimizdeolan seyleri, karsimizdakilerden veya onlarda bulunanseylerden stn tutmuyor gibi davranmayi gerektirir.

Bu hner sadece inde tam olarak anlasilmistir.Bana anlattiklarina gre, inde bir Mandarine

karisinin ve ocuklarinin sagligini sorarsaniz sizesyle cevap verirmis: Zatialilerinin sormaya tenezzlbuyurduklari o pasakli asagilik kadin ve igrenyumurcaklari tam bir saglik iindedirler. Ne var ki,byle incelikler sakin ve dingin bir yasam tarzigerektirir; is ve politika dnyasinin hizli ve nemliiliskilerinde ise bu olanaksizdir. Baska insanlarla olaniliskiler, en basarili olan kisiler disinda kalan herkesinmitlerini birer birer yikmaktadir. Kisisel vnlerikardesler, aile vnlerini okul arkadaslari, sinifsalvnleri politika, milli vnleri de savaslar ve ticaribasarisizliklar ortadan kaldirmaktadir. Ancak insanolmanin vnc varligini srdrr; ve sosyal sohbetlersirasinda, mit-yaratma yetisi bu alanda serbeste atkosturur. Bilim bu tr hayallerin dzeltilmesinde birlde etkilidir. Ancak bu dzeltme hibir zaman kismiolmaktan teye gidemez; nk biraz safdillik olmazsabilimin kendisi de ker.

II

Insanlarin kisisel ve sinifsal dsleri glnolabilir; ancak toplumsal dsler insanlik emberi disinaikamayan bizler iin hzn vericidir. Astronomininortaya koydugu Evren ok byktr. Teleskoplagrdklerimizin tesinde daha neler var, bilemiyoruz;ancak bilebildigimiz kadari akilalmaz byklktedir.Samanyolu bu bilinebilen evrende ok kk bir yerkaplar. Bu ufak blmn iindeki Gnes Sistemi

sonsuz kklkte minik bir benek, gezegenimiz isebenegin mikroskopik bir noktasidir. Bu nokta zerinde,karmasik yapili ve kendilerine zg fiziksel vekimyasal zellikleri olan, su ve saf olmayan karbonkarisimi minik topaklar birka yil srklenir durur; ta kibilesimi olusturan elementlere tekrar ayrilip yok olanakadar. Vakitlerini iki is arasinda blstrrler:kendilerinin yok olma anini ertelemek ve telasli biraba ile, kendi trlerinden olan baskalari iin bu aniabuklastirmak. Dogal sarsintilar belirli araliklarlabinlercesini, hatta milyonlarcasini yok eder; hastalik

daha birogunu vaktinden nce alip gtrr. Bu olaylarfelaket olarak degerlendirilir; ancak insanlar ayni yokedisi kendi abalariyla basarirlarsa ok sevinir ve


18/182

1 8

Tanriya skranlarini sunarlar. Insan yasaminin fizikselolarak var olabilecegi sre Gnes Sisteminin toplammrnn ok ufak bir blmdr. Ancak insanlarinbirbirlerini yok etme abalariyla, bu sre dolmadan dakendi sonlarini getireceklerini dsndren nedenler

var. Disaridan bakildiginda insan yasami bylegrnyor.

Yasama byle bir bakisin dayanilmazoldugunu, bunun, insanlarin var olmalarini saglayanigdsel enerjiyi yok edecegini syleyenler var.Onlarin bulduklari kais yolu din ve felsefedir.

Disdnya her ne kadar yabanci ve duyarsizgrnse de, bizi teselli edenlerin verdikleri gvenceyegre, grnsteki bu atismalarin gerisinde bir uyum

vardir. Ilk nebuladan bu yana sregelen uzungelisimin, en son asama olarak insanogluna eristigivarsayilmaktadir. Hamlet ok nl bir yapittir; ancakonu okuyanlarin pek azi Birinci Denizcinin Tanri sizikutsasin, efendim seklindeki drt szckten olusanroln animsar. Yasamdaki tek ugraslari bu roloynamak olan bir topluluk dsnelim; onlarinHamletlerle, Horatiolarla, ve hatta Guildensternlerlehi bir temaslari olamayacak bir sekilde izole edilmisolduklarini varsayalim. Bu kisiler Birinci Denizcinindrt szcgnn btn oyunun temelini olusturduguyolunda bir takim edebi elestiriler icadetmezler miydi?Ilerinden biri teki rollerin de belki ayni lde nemliolabilecegini ne srseydi, onu asagilama veyadislamayla cezalandirma yoluna gitmezler miydi?Evrende insanoglunun yasami Birinci DenizcininHamlette aldigi rolden ok daha az yer tutmaktadir.Ancak sahnenin arkasindaki oyunun gerisinidinlememiz olanaksizdir; oyunun konusu ve kisilerihakkinda da ok az sey biliyoruz.

Insanlik denince onun bir temsilcisi olarak dahaok kendimizi dsnrz. Bu nedenle de insanlik

konusunda olumlu hisler besler, korunmasini nemlibuluruz. Nonkonformist (Ingiltere Kilisesinden ayrilmisbir tarikatin mensubu. (.N.)) bakkal Mr. Joneskendisinin lmszlge layik oldugundan emindir;bunu kendisinden esirgeyecek bir evrenin dedayanilmaz lde kt oldugu kanisindadir. Ancaksekere kum karistiran ve pazar gnleri kiliseyi ihmaleden Anglikan (Ingiltere Kilisesi mensubu. (.N.))rakibi Mr. Robinsonu dsndgnde, evreningereginden fazla merhametli davrandigi grsndedir.Mutlulugunun eksiksiz olmasi, Mr. Robinson iin

yakilacak bir cehennem atesine baglidir. Bu sekildehem insanin evrensel nemi korunmus, hem de dostve dsman arasindaki yasamsal farklilik evrensel


19/182

1 9

merhametin zaafi yznden ortadan kalkmamis olur.Mr. Robinson da ayni kanidadir; ancak roller degismisolarak. Sonuta herkes mutludur.

Korpenikten nceki aglarda insan-merkezli

dnya grsn savunmak iin felsefi oyunlara gerekyoktu. Gk kubbesinin dnya evresinde dndggzle grlyordu; dnyada da insan, evresindekibtn hayvanlara hkmetmekteydi. Ancak dnyamerkezi konumunu yitirince insan da bulundugudoruktan indirildi. Bunun zerine, bilimin kabaliginidzeltecek bir metafizige gerek duyuldu. Bu grev deidealist denilen kisilerce yerine getirildi. Onlara gremaddesel dnya gerek olmayan bir grnmdenibarettir; gerek olan ise Akil veya Ruhtur; o, filozofunakil ve ruhundan stndr; tipki filozofun siradaninsandan stn oldugu gibi. Insanin evi gibisi yokturdeyiminin tersine, bu dsnrler bize her yerin kendievimiz gibi oldugu gvencesi verirler. En iyi olan herseyimizde, yani sz konusu filozofla paylastigimiz herseyde, evrenle uyum iindeyiz. Hegel bize evrenin,onun dnemindeki Prusya Devletine benzedigigvencesini de verir; onun Ingiliz ardillari da evrenidaha ok iki meclisli pltokratik bir demokrasiyebenzetirler. Bu grsler iin ne srlen gerekelerde,bunlarin insancil zlemlerle olan bagintisi, o grsnsahiplerinden bile gizlenecek biimde kamufleedilmistir: bu gerekeler grnste mantik ve

nermelerin tartisilmasi gibi kuru kaynaklardanikarilmistir. Ancak hep tek bir dogrultuda yanlislaryapilmis olmasi, zlemlerin etkisini aiga vurmaktadir.Bir aritmetik toplamasi yaparken insanin kendi lehineyanlis yapmasi, aleyhine olani yapmasindan dahaolasidir. Bunun gibi, bir kimsenin mantik yrtrkenkendi zlemleri ynnde yanlislar yapmasi,zlemlerine ters olan ynde yanlislar yapmasindandaha olasidir. Demek oluyor ki, soyut dsnr olarakadlandirilan kisilerin incelenmesinde, kisiliklerininanahtari yaptiklari yanlislardan anlasilabilir.

ok kisi insanlarin icadettigi sistemlerin, gerekolmasalar bile zararsiz ve rahatlatici olduklarini veonlara dokunulmamasi gerektigini savunur. Ancakonlar gerekte zararsiz degildirler ve insanlarinlenebilecek acilara katlanmaya ynelttikleri iingetirdikleri rahatlik ok pahaliya malolmaktadir.Yasamdaki ktlkler kismen dogal nedenlerden,kismen de insanlarin birbirlerine olan dsmanligindankaynaklanmaktadir.

Eskiden rekabet ve savaslar, yiyecek saglamakiin gerekliydi; bu yiyecekler de sadece galipgelenlerce elde edilebiliyordu. Simdi bilim sayesinde


20/182

2 0

dogal glere egemen olma yoluna girildigine gre,insanlar birbirlerini yenmek yerine kendilerini dogayifethetmeye adarlarsa herkes daha rahat ve mutlu olur.Doganin bir dost, bazen de baska insanlarlakavgalarimizda bir mttefik olarak takdim edilmesi,

insanin dnyadaki gerek konumunubelirsizlestirmekte ve insanoglunun kalici mutlulugunusaglayacak yegane savasim olan bilimsel garayisina giden abalari saptirmaktadir. Btn bufaydaci gerekeler yaninda gerekdisi inanlara dayalibir mutluluk arayisinin yce ve yetkin bir yn yoktur.Dnyadaki gerek konumumuzu korkusuzcaalgilamakta tam bir mutluluk, ve mit duvarlari arkasinasaklananlarin grebileceklerinden ok daha canli birdram vardir. Dsnce dnyasinda, kendi fizikselgszlkleriyle yzlesmeye hazir olanlarinailabilecekleri engin denizler vardir. Btnbunlardan daha nemli olarak da gn isigini karartan,insanlari kavgaci ve acimasiz yapan Korkununzulmnden kurtulus vardir. Dnyadaki konumunuoldugu gibi grme yrekliligi gstermeyen hi kimse bukorkudan kurtulamaz; kendisine, kendi kklgngrme olanagi vermeyen hi kimse muktedir olduguycelige erisemez.


21/182

2 1

BILIM BOS-INANLI MIDIR?

Modern yasam iki ynden bilim temelineoturmaktadir. Hepimiz ekmek parasi, rahatimizisaglayan aralar ve eglence gereksinimlerimizi

karsilamada bir bakima bilimsel bulus ve kesiflerebagimliyizdir. te yandan son yzyil iinde bilimselgrsle ilintili olan bazi zihinsel aliskanliklar bir avustn yetenekli kisiden giderek toplumun byk birblmne yayilmistir. Yeterince uzun srelergznne alindiginda, bilimin bu iki zelligininbirbiriyle bagintili oldugu grlr; ancak her ikisi de,tekisi olmadan yzyillarca var olabilirler. Bilimseldsnce tarzi onsekizinci yzyil sonlarina kadargnlk yasami pek etkilemedi; nk sinai teknolojidedevrim yapan byk buluslara henz yol amamisti.te yandan, bilimin getirdigi yasam tarzi, biliminsadece pratikteki bazi uygulamalarini grenmistoplumlarca da benimsenebilir. Byle toplumlar baskayerlerde kesfedilmis makineleri yapabilir, kullanabilirve hatta onlarda bazi ufak tefek gelismelergereklestirebilir. Ortak insanlik zekasi bir gnyozlassa bile, bilimin sagladigi teknik ve gnlkyasam, byk olasilikla, nesiller boyu var olmayisrdrebilir. Ancak bu durum sonsuza dek sremez;nk eger bir felaket sonucu ciddi sekilde zedelenirsebir daha yerine gelmesi olanaksizdir.

Demek oluyor ki, olumlu ya da olumsuz,bilimsel grs insanlik iin nemli bir konudur. Sanatalaninda oldugu gibi bilimsel grsn kendisi de ikiynldr. Yaratanlar ile degerlendirenler ayni kisilerdegildir ve birbirinden farkli zihinsel aliskanliklargereksinirler. Her yaratici gibi bilimsel yaratici daentellektel bir yolla ifade edilen gl duygulardanesinlenir; bu ifade aiklanmamis bir inanci da ierir;eger bu inan olmasa bilimci belki de pek bir seybasaramaz. Degerlendiricinin byle bir inancagereksinimi yoktur; o her seyi yerli yerinde grr;

kendince gerekli noktalari degerlendirir; belki deyaraticiyi kendisine kiyasla kaba ve ilkel bir kisi olarakdsnr. Uygarlik daha yaygin ve daha olagan birasamaya geldiginde degerlendirenin dsncetarzinda, yaratici olabilecek kisilere karsi birhkmetme egilimi basgsterir. Sonuta sz konusuuygarlik Bizanslasir ve geriye dnk bir hal alir.Bilimde bu tr bir gelisim baslamakta gibi grnyor.nclere g veren inan, znden rmeyebaslamistir.

Rusya, Japonya ve Yeni in gibi Uzakdogulkeleri bilimi hala onyedinci yzyildaki osku ilekarsilamaktadir. Batili uluslar halklarinin ogunlugu da


22/182

2 2

byledir. Ancak basrahipler, kendilerinin resmenadandiklari bu ibadetten artik usanmayabaslamislardir. Vaktiyle dinibtn gen Luther,hastaliktan kurtulmak iin Kapitolde Jpitere kendiadina kz kurban edilmesine ses ikarmayan

serbest-dsnceli Papaya saygilarini sunmustu.Bunun gibi, gnmzde de kltr odaklarindan uzaktaolanlar bilime, onun kahinlerinin artik duymadiklarisaygiyi beslemektedir. Bolseviklerin bilimselmaddeciligi de, vaktiyle ilk dnem AlmanProtestanlarinda oldugu gibi, bu sofulugu dost dsmanherkesin yenilik sayacagi bir sekil iinde devamettirmeye ynelik bir abadir.

Ancak onlarin Newtonun gretilerine hararetleve harfi harfine bagli olmalari, Batinin burjuvabilimcileri arasinda kuskuculugun yayilmasinihizlandirmaktan baska sonu vermemistir. Tennesseegibi, devletin bilim-ncesi bir asamada kalmis olduguyerler disinda, bilim devlet tarafindan taninan ve tesvikedilen bir faaliyet olarak siyasal aidan tutucu birnitelik almistir. Gnmz bilimadamlarininogunlugunun temel imani statkoyu korumaninnemine dayanmaktadir. Bunun sonucunda bilim iinhakettiginden fazlasini ileri srmemek ve diger tutucuglerin, rnegin dinin, istemlerini yerine getirmekkonularina asiri yatkindirlar.

Ancak bu bilimciler byk bir zorlukla karsikarsiyadirlar. Bilimcilerin ogunlugunun tutucuolmasina karsin bilim hala dnyadaki en hizli degisimaracidir. Asyadaki, Afrikadaki ve Avrupanin sanayitoplumlarindaki degisimin yol atigi heyecan, tutucugrsl kisilerde ogu kez hosnutsuzlukyaratmaktadir. Bundan da bilimin degeri konusunda,Byk Rahiplerin kuskuculuguna da katkida bulunantereddtler ortaya ikmaktadir. Bu kadarla kalsanemli olmayabilirdi. Ancak durum gerek-entellektelsikintilarla daha da agirlasmistir. Bu zorluklarin, eger

asilmazlarsa, bilimsel kesif agini sona erdirmeleriolasiligi vardir. Bu hemen bir anda oluverecek demekistemiyorum. Rusya ve Asya, Batinin yitirmekteoldugu bilimsel imani bir yzyil daha srdrebilirler.Ancak eninde sonunda, bu inanca karsi ne srlensavin reddedilemeyecegi ortaya ikarsa bu, herhangibir nedenle bir an iin, usan duyan insanlari iknaedecek, bu kimseler bir kere inandiktan sonra da eskimutlu gvencelerine bir daha kavusamayacaklardir.Bilimsel imana karsi ileri srlen bu sav, bu nedenle,byk bir titizlikle incelenmelidir.

Bilimsel imandan sz ederken bilimin, esasitibariyle, dogru oldugu yolundaki bir mantiksal sonucu


23/182

2 3

kastetmiyorum. Daha az rasyonel olan ama dahaheyecan verici bir seyi, yani kisinin byk bir bilimselkasif olmasina yol aan inan ve duygular sisteminikastediyorum. Soru sudur: bilimsel kesifler iingereken zihinsel gce sahip insanlar arasinda bu

trden duygu ve inanlar var olmayi srdrebilirler mi?Yeni yayinlanmis ok ilgin iki kitap bize bu

problemin yapisini anlamada yardimci olacaktir.Bunlar Burttun Metaphysical Foundations of ModernScience (Modern Bilimin Metafiziksel Temelleri) (1924)ve Whiteheadin Science and the Modern World (Bilimve agdas Dnya) (1926) adli kitaplaridir. Bukitaplarin ikisi de agdas dnyanir. Kopernik Galileove Newtondan esinlenmis oldugu dsnce sistemlerinielestirmektedir -birincisi hemen hemen tmyletarihsel aidan, ikincisi hem tarihsel hem de mantiksalaidan. Dr. Whiteheadin kitabi daha nemlidir; nkyalniz elestirel degil, ayni zamanda yapicidir; ayricagelecegin bilimi iin, insanligin bilimdisi zlemleriynnden de doyurucu olacak bir entellektel temelbulmayi amalamaktadir. Dr. Whiteheadin teorisininhos diyebilecegimiz blmleri iin ne srdgmantiksal argmanlari kabul edemem. Bilimselkavramlarin yeni bir entellektel yapilanmayagereksinimi oldugunu kabul etmekle beraber bu yenikavramlarin entellektel olmayan duygularimizaeskileri kadar itici gelecegini ve bu nedenle yalnizca

bilim lehinde gl nyargisi olanlarca kabuledilecekleri yolundaki grse de katiliyorum. Simdiileri srlen tezin ne oldugunu grelim.

Ise tarihsel bakis aisiyla baslayalim. Dr.Whitehead Nesneler arasinda dzen, zellikle de birdoga dzeninin var oldugu hakkinda yaygin birigdsel inan olmadan yasayan bilim de olamaz,diyor. Ona gre bilim ancak byle bir inanca sahipolan insanlarca yaratilabilirdi; bu nedenle de inancinbaslangitaki kaynagi bilim-ncesi dnem olmaliydi.

Bilimin gelismesi iin gerekli olan karmasik zihinselyapinin olusmasinda baska gelerin de katkisiolmustu. Whitehead, Greklerin yasama bakis aisinindaha ok dramatik oldugunu, bu nedenle debaslangitan ok sonu vurguladigini, bunun da bilimaisindan sakincali oldugu ileri sryor. te yandan,Grek tragedyasi, olaylarin doga yasalarinin zorunlusonucu olarak ortaya iktigi yolundaki Kaderkavraminin olusmasina yardimci olmustur. Grektragedyasindaki Kader, agdas dsnce sistemindeDoga dzenine dnsmstr. Gerekirci

(necessitarian) grs Roma hukuku iledesteklenmistir. Roma Devleti (hi olmazsa teoride),Dogulu despotlardan farkli olarak keyfi degil, nceden


24/182

2 4

belirlenmis kurallara gre hareket etmisti. Bunun gibi,hiristiyanlik da Tanrinin yasalar uyarinca hareket ettigiinancindaydi; her ne kadar bu yasalari Tanrininkendisi koysa da. Btn bunlar bilimsel dsncebiiminin zorunlu bir gesi olan Dogal Yasalar

kavraminin olusmasini kolaylastirmistir.Onaltinci ve onyedinci yzyil nclerinin

alismalarini esinleyen bilim-disi inanlar Dr. Burtttarafindan vgye deger bir biimde ortaya konmustur;kendisi bunun iin, pek az bilinen birok orjinalkaynaktan yararlanmistir. rnegin Kepler, genligininkritik bir dneminde, Zerdst dininden olanlarinGnese tapma seklindeki ibadetlerini kismenbenimsemis gibidir. zellikle Gnesintanrilastirilmasi ve ona yarasir konumun evreninmerkezi oldugu yolundaki dsnceler Kepleri, genlikcoskusu ve coskulu hayal gcnn etkisiyle, yenisistemi kabule yneltmistir. Btn Rnesans dnemiboyunca hiristiyanliga karsi, esas itibariyle Pagan agiuygarligina duyulan hayranliktan kaynaklanan bir trdsmanlik var olmustur. Bu dsmanlik, kural olarakaika dile getirilemediyse de rnegin, fizikselbelirlenimcilik (determinizm) ierdigi gerekesiyleKilisenin kinadigi astrolojinin yeniden canlanmasinayol amistir.

Hiristiyanliga karsi olan bu baskaldiri bilimleoldugu kadar bos-inanla da ilintilidir ve Keplerrneginde oldugu gibi bazen her ikisiyle de iiedir.

Eskiagda yaygin olmayan, Ortaagda ise higrlmeyen ok nemli bir ge daha vardir:zlemeyen ve tekrarlanan olgulara duyulan ilgi.Rnesans ncesinde olgulara karsi merak duyulmasikisilere zgyd; rnegin Imparator 2. Frederick veRoger Bacon. Ancak Rnesans dneminde bu merakaydinlar arasinda birden yayginlasti. Montaignede bu,Dogal Yasalara ilgi duymaksizin var olan bir meraktir;

bu nedenle de Montaigne bir bilim adami degildir.Bilim ugrasi, kendine zg bir genel ve zel ilgilerkarisimini ierir; zel durum, genel durumuaydinlatabilecegi umuduyla incelenir. Ortaagda zeldurumun, teorik olarak, genel ilkelerdenikarilabilecegi dsnlrd; Rnesans dnemindegenel ilkeler gzden dst ve eski aglara olan tutkuzel olaylara karsi gl bir ilgiye yol ati. Bu ilgi Grek,Roma ve skolastik geleneklere gre egitilmisbeyinlerde, sonunda Kepler ve Galileo gibi bilimselkisiliklerin ortaya ikisini olanakli kilan dsnsel

atmosferi yaratti. Dogaldir ki bu atmosfer onlarinalismalarini sarmalamis ve gnmzdekiizleyicilerine kadar gelmistir. Bilim, kkenini Rnesans


25/182

2 5

sonlarinin tarihsel baskaldirisindan hi ayirmamistir;daha ok, ilkel bir inanca dayali, rasyonalizm-karsiti birhareket olarak srmstr. Gerek duydugu uslamlamasistemini, tmdengelim yntemini uygulayan Grekrasyonalizminin yasayan bir yadigari olan

matematikten almistir. Bilim felsefeyi reddeder. Baskabir deyisle, inancini hakli kilmaya veya aiklamaya higerek duymamis, Humeun onu yadsimasina dasessizce kayitsiz kalmistir.

Emekleme dnemindeyken onu beslemis olanbos-inanlardan ayirirsak bilim var olmayi srdrebilirmi? Bilimin felsefeye karsi gsterdigi kayitsizlik,kuskusuz, bilimin sasirtici basarisi nedeniyledir. Bilim,insanin gl oldugu duygusunu kuvvetlendirmis; bunedenle de, teolojik geleneklerle kimi zamanatismasina karsin, genelde iyi kabul grmstr.Ancak son zamanlarda, kendi i sorunlari onufelsefeyle ilgilenmeye yneltmistir. Bu, zellikle uzayve zamani bir uzay-zaman dzeninde birlestirengrecelik teorisi iin sz konusu olmustur. Bununyanisira, srekli olmayan harekete gereksinimi varmisgibi grnen kuantum teorisi iin de geerlidir. Yine,bir baska alanda, fizyoloji ve biyokimya, felsefeyicanalici bir noktasinda tehdit eden psikolojinin alaninael uzatmaktadir. Dr. Watsonun davranisiligi busaldirinin bir nc kuvvetini olusturmakta; felsefigelenek iin saygili sayilamayacak seyler iermekte;

buna karsin kendine zg yeni bir felsefeye de gerekduymaktadir. Btn bu nedenlerden dolayi bilim vefelsefenin bu soguk savasi srdrmeleri artikolanaksizdir; dsman ya da dost olmak zorundadirlar.Bilim, temelleri konusunda felsefenin ona ynelttigisorulari yanitlayamazsa dost olamazlar. Dost olmalaridurumunda ise birbirlerini yok ederler; yalniz birinin tekbasina alana egemen olmasi artik olanaksizdir.

Bilimin felsefi aidan kendini kanitlamasi iinDr. Whitehead iki sey nermektedir. Bir yandan yeni

bazi kavramlar ortaya atmaktadir ki onlar sayesindegrecelik ve kuantum fizigi, eski katimaddekavraminda yapilacak blk prk degisikliklerle eldeedilecek sonulara gre, zihinsel bakimdan dahadoyurucu olan bir yapilanma olanagi bulacaktir. Eserinbu blm henz arzu edilen lde gelistirilmisolmamakla beraber genis anlamiyla bilim kapsaminagirmektedir ve bizleri bazi olgular hakkindaki teorik biryorumu bir baskasina tercih etmeye ynelten alisilmiskanitlama yntemine de olanak vermektedir.

Tekniginin zor oldugunu belirtmek disinda bukonuya deginmeyecegim. Su anda ilgilendigimiz konuynnden nemli olan, Dr. Whiteheadin eserinin daha


26/182

2 6

felsefi olan blmdr. Bize sadece daha iyi bir bilimnermekle yetinmeyip, ayni zamanda Humedan buyana bir anlamda rasyonel olmayan geleneksel bilimirasyonel kilacak bir de felsefe neriyor. Bu felsefetemelde Bergsonunkine ok benzer. Burada

karsilastigim zorluk sudur: Dr. Whiteheadin yenikavramlari, normal bilimsel ve mantiksal sinamalaraolanak veren formllerle ifade ediliyorlarsa da nesrdg felsefeyi gerektirmiyorlar gibi grnyor.

Bu nedenle felsefesi kendi ierdigi degerleregre kabul edilmelidir. Onu, eger dogru ise, bilimi haklikildigi (justification) iin kabul etmemeliyiz; nktartistigimiz sorun bilimin hakli kilinmasinin olanakliolup olmadigidir. Onu oldugu gibi, bize gerektendogru gelip gelmedigi bakimindan incelemeliyiz; ancakbunda da kendimizi eski kargasa ile yzyzebuluyoruz.

Simdi sadece tek bir nokta, ama ok nemli birnokta zerinde duracagim. Bilindigi gibi Bergsongemisin bellekte yasamayi srdrdg, hi bir seyinasla gerekten unutulmadigi kanisindadir. Bunoktalarda Dr. Whitehead onunla hemfikir grnyor.Bu sairane bir ifade olarak ok hos olmakla beraber,benim dsnsme gre, olaylari bilimsel netlikle dilegetirdigi kabul edilemez. Gemisteki bir olayi -diyelimki ine varisimi- animsiyorsam, yeniden inevardigimi sylemem sadece mecazi bir ifadedir.Animsadigim zaman bazi szckler ve imgeler belirir.Bunlarin animsadigim seylerle nedensellik vebenzerlik iliskisi vardir ve bu benzerlik genelliklemantiksal yapi benzerliginden te bir sey degildir.Aninin, gemisteki olayin varligini srdrmesioldugunu sylesek bile bu, olayin kendisi ile anisiarasindaki iliski hakkindaki bilimsel soruya bir yanitolusturmaz. nk yle sylesek bile, yine de, aradangeen srede olayin degistigini kabul etmekzorundayiz; bu sefer de degisimin hangi bilimsel

yasalar uyarinca gereklestigi sorusuyla karsi karsiyakaliriz. Aniyi yeni bir olay olarak veya oldukadegismis eski bir olay olarak adlandirmanin bilimselproblem aisindan bir farki yoktur.

Humedan bu yana bilim felsefesinde yer alaniki byk skandal nedensellik ve tmevarimdir. Bu ikiynteme hepimiz gveniriz; ancak Hume bu inancinhibir rasyonel temele dayanmayan, bilinsiz bir inanoldugu yolunda bir kani uyandirmistir. Dr. Whiteheadkendi felsefesinin Humea bir yanit olanagi sagladigina

inaniyor. Kant da ayni seyi dsnmst. Ben herikisini de kabul edemiyorum. Ancak herkes gibi ben debir yanit olmasi gerektigine inanmaktan da kendimi


27/182

2 7

alamiyorum. Bu durum derin bir rahatsizlik kaynagidir;bilim ile felsefe karistirilmaya devam ettike rahatsizlikartacaktir. Bir yanit bulunabilecegini ummakdurumdayiz; ancak ben yanitin bulunmus oldugunainanamiyorum.

Bilim gnmzdeki durumuyla kismen olumlu,kismen de olumsuz olarak dsnlebilir. Bizeevremizi dzenleme gc vermesi ve kk de olsanemli bir azinlik iin zihinsel doyum olanagisaglamasi bakimindan da olumludur. Olumsuzdur;nk ne kadar maskelemeye alissak da insaneylemlerini, teorik olarak, nceden tahmin etmeolanagini ieren bir gerekirciligi varsaymakta, bubakimdan da sanki insanin gcn azaltmaktadir.Dogal olarak insanlar bilimin olumlu ynn alikoyupolumsuz ynnden kurtulmayi arzular; ancak bunubasarma abalari simdiye dek bosa ikmistir.Nedensellik ve tmevarima inancimizin irrasyoneloldugunu vurgularsak, bilimin dogru olup olmadiginibilmedigimiz ve bize onu olumlu kilan, evremizeegemen olma olanaginin her an yok olabilecegisonucuyla karsilasiriz. Ancak bu sonu tmyle teorikolup, agdas bir insanin uygulamada benimseyecegibirsey degildir. te yandan bilimsel yntemin savlarinikabul edersek nedensellik ve tmevarimin, herseyeoldugu gibi, insan iradesine de uygulanabilir oldugunukabulden kainamayiz. Yirminci yzyilda fizik, fizyoloji

ve psikoloji alanlarindaki gelismeler bu sonucuglendirmektedir. Sonunda yle grnyor ki, biliminrasyonel kanitlamasi teorik olarak yetersiz ise de,bilimin olumsuz ynlerini birakip olumlu olanlarinialikoymamizi saglayan bir yntem mevcut degildir.Durumun mantigiyla yzlesmekten kainarakkuskusuz bunu basarabiliriz. Ancak o zaman dnyayianlamayi ama edinmis olan bilimsel kesif drtsnde daha kaynaginda kurutmus oluruz. Gelecegin bukarmasik probleme daha doyurucu bir zmgetirmesini umalim.


28/182

2 8

INSAN RASYONEL OLABILIR MI?

Kendimi hep bir rasyonalist olarak dsnrm;ve bana gre bir rasyonalist, insanlarin rasyonelolmasini isteyen kisidir. Rasyonellik gnmzde

birtakim sert elestirilere ugramis bulunuyor; yle ki, neanlama geldiginin bilinmesi, bilinmesi durumunda dainsanlarin elde edebilecekleri bir sey olup olmadiginikestirmek zordur. Rasyonelligi tanimlama sorunununbiri teorik, teki de pratik olmak zere iki yn vardir:Rasyonel dsnce nedir? Rasyonel davranis nasildir?Faydacilik (pragmatizm) kanilarin irrasyonel oldugunu,psikanaliz de davranislarin irrasyonel oldugunuvurgular. Bu iki yaklasim ogu kimseyi, dsnce vedavranislarin olumlu bir sekilde uyum gsterecekleriideal bir rasyonelligin var olmadigi grsneyneltmistir. Bu da syle bir sonuca yol aargrnmektedir: Eger siz ve ben degisik kanilarasahipsek, bunu tartismanin ya da tarafsiz bir kisininhakemligine basvurmanin yarari yoktur.Yapabilecegimiz tek sey, parasal ve askeri gcmzlsnde, etkili konusma, reklam, ya da savasyollariyla birbirimizle mcadele etmektir. Byle birbakis aisinin ok tehlikeli, uzun dnemde ise uygarlikiin yokedici nitelikte oldugu kanisindayim. Bunedenle, rasyonellik idealinin, onu yok edecegidsnlen fikirlerden etkilenmedigini, dsnce veyasama bir yol gsterici olarak eskiden tasidigi btnnemi korudugunu gstermeye alisacagim.

nce kanilarin rasyonelligini ele alalim. Bunu,basit olarak, bir kanaate varmadan nce, konuyla ilgilibtn kanitlari dikkate alma olarak tanimliyorum.Rasyonel bir kisi kesinligin olanakli olmadigidurumlarda olasiligi en kuvvetli olan grse en bykagirligi verir, yabana atilamayacak lde olasiligiolanlari da varsayim olarak aklinda tutar; nkbunlarin tercihini gerektiren bazi kanitlar sonradanortaya ikabilir. Dogaldir ki burada, gereklerin ve

olasiliklarin ogu durumda nesnel bir yntemle -yaniiki dikkatli kisiyi ayni sonuca gtrecek bir yntemle-saptanabilecegi varsayilmaktadir. Bu varsayim sik siksorgulanmaktadir. ok kimse aklin tek islevinin kisininkendi zlem ve gereksiniminin doyumunukolaylastirmak oldugunu sylemektedir. Pelebs DersKitaplari Komitesinin yayinladigi Outline ofPsychology (Psikolojinin Anahatlari) kitabinda (sayfa68) Zihin her,seyden ok bir taraf tutma aracidir. Islevikisiye ya da tre yararli olacak eylemleringereklesmesini ve daha az yararli olanlarinin

engellenmesini gven altina almaktir, denilmektedir.Ancak ayni yazarlar yine ayni kitapta (sayfa 123) veyine italik harflerle Marksistlerin inanci ile dinsel inan


29/182

2 9

arasindaki fark pek derinlerdedir; dinsel inan zlemve gelenek temeline, digeri ise nesnel gereklerinbilimsel analizine dayanir, demektedirler. Egeramalari kendilerini Marksist inanci semeye yneltenseyin akil olmadigini ne srmek degilse, bu szler

akil iin sylemis olduklari szlerle elismektedir.Amalari ne olursa olsun nesnel gereklerin bilimselanalizinin olanakli oldugunu kabul ettiklerine gre,nesnel anlamda rasyonel olan grslerin de olanaklioldugunu kabul etmeleri gerekir.

Irrasyonel bir bakis aisi neren daha bilgeyazarlar, rnegin faydaci filozoflar, bu kadar kolay aikvermiyorlar. Onlar, kanilarimizin, dogru olmalari iinuymalari gereken nesnel gerek diye bir seyin varolmadigini ileri sryorlar. Onlar iin kanilar yalnizcavarolma savasinda kullandigimiz silahlardir ve insaninyasamini srdrmesine yardimci olanlarina dogrudenilmelidir. Bu grs I.S. altinci yzyilda, budizmJaponyaya ilk eristigi zamanlar, Japonyada yayginolan grst. Yeni dinin dogrulugundan kusku duyaniktidar, deneme olarak, saray mensuplarindan birinebu dini kabul etmesini emretti; eger bu kisibaskalarindan daha basarili olursa yeni din herkesekabul edilecekti. Bu yntem faydacilarin btn dintartismalarinda -gnmze uyum saglayacakdegisikliklerle- benimsedikleri yntemdir; ancak ben,insani zenginlige, btn teki dinlerden daha abuk

gtrdg anlasilan Musevilige geen bir kimseduymadim.

Faydacilar dogruyu bu sekilde tanimlasalar dagnlk yasamda zaman zaman ortaya ikan ve budenli incelikli olmayan sorunlarda hep ok degisik birstandart uygularlar. Bir cinayet davasinin jrisinde yeralan bir faydaci, kanitlari herhangi bir insan gibidegerlendirecektir; ancak eger kendisine zg ltuygulayacak olsa, toplumda kimin idam edilmesinindaha karli olacagini dsnmesi gerekir. Tanim geregi

o kisi cinayetin de sulusudur; nk baska birisinindegil de onun sulu olduguna inanmak daha yararli,bu nedenle de daha dogrudur. Bu tr faydacilik neyazik ki bazen gerekten uygulaniyor. Amerika veRusyada bu tanima uygun dzmece sulamalaryapildigini duymustum. Ancak byle durumlarda,geregi gizlemek iin hi bir aba esirgenmiyor;basarili olunamazsa da rezalet ikiyor. Gizleme iingsterilen bu aba, bir cinayet olayinda polisin bilenesnel gerege inandigini gstermektedir. Bilimdearanan da bu trden -ok alelade ve tatsiz- bir nesnel

gerektir. Insanlar, onu bulma umudunu tasidigisrece, dinde aranan gerek de bu trdendir. Insanlarancak dinin gerek oldugunu dogrudan kanitlamaktan


30/182

3 0

umut kestigi zamandir ki, onun szmona yeni-modabir anlamda gerek oldugunu kanitlamayakoyulmuslardir.

Genel olarak ifade etmek gerekirse,

irrasyonalizm, yani nesnel geregi yadsimak, hemenher zaman, hibir kaniti olmayan birseyde israr etmek;ya da ok saglam kanitlari olan birseyi yadsimakarzusundan kaynaklanir. Ancak, yatirim yapmak gibi,bir hizmeti tutmak gibi pratik konularda hep nesnelgerege olan inan egemen olur. Eger herhangi birkonudaki inancimizin dogru olup olmadigi gerekolgularla sinanabiliyorsa, baska konularda da aynisinama yapilmalidir. Bunun uygulanmadigi durumlarbizi bilinemezcilige (agnostisizme) gtrr.

Konulari gz nne alindiginda bu dsncelerkuskusuz ok yetersiz kalmaktadir. Gerek olgularinnesnelligi sorunu, filozoflarin sasirtmacalari nedeniyleok zorlasmistir. Bu konuyu baska bir yerde dahadetayli olarak ele almis bulunuyorum. Simdilik, gerekolgularin var oldugunu, bunlarin bazilarininbilinebildigini, diger bazilari iin ise bilinen gerekolgulara gre bir olasilik derecesi saptanabileceginivarsayacagim. Ancak kanilarimiz ogu kez gereklereters dser; hatta belirli kanitlara gre bir seyin olasioldugunu syledigimizde bile, ayni kanitlara gre oseyin olasi olmadigi da sylenebilir. Bu durumdarasyonelligin kuramsal yani, gerek olgulara iliskinkanilarimizi zlemlere, nyargilara, geleneklere degil,kanitlara dayandirmaktan ibarettir. Rasyonel bir kimse,konuya bagli olarak, bir hukukudan ya da birbilimciden farksizdir.

Bazi kimseler, insanlarin en ok deger verdigikanilarinin tuhaf, hatta ilginca denebilecekkkenlerine dikkat ekerek psikanalizin, kanilarimizinrasyonel olmasinin olanaksizligini saptadiginidsnrler. Psikanalize derin bir saygim vardir ve son

derece yararli olabilecegine inanirim. Ancak Freud veardillarina esin kaynagi olan bakis aisi bir ldegzden kairilmaktadir. Onlarin yntemlerinin temelamaci, tedavi etmeye, isteri ve esitli trden akilbozukluklarini iyilestirmeye yneliktir. Savas sirasindaortaya ikan savas nevrozunun en etkili tedaviynteminin psikanaliz oldugu kanitlanmistir. Riversindaha ok mermi soku hastalariyla olan deneyimlerinedayanarak yazdigi Instinct and Unconscious (Igdve Bilintesi) kitabinda, aika kabullenilmedigizaman korkunun yol atigi kt etkiler ok gzel bir

sekilde incelenmektedir. Bu etkiler, dogal olarak, esitlitiplerde feller, grnrde fiziksel olan hastaliklar gibi,daha ok zihinsel olmayan trdendir. Simdilik bunlarla


31/182

3 1

ilgilenmeyecegiz; konumuz zihinsel bozukluklardir.Delilerdeki kuruntularin ogunun igdselengellemenin bir sonucu oldugu ve tmyle zihinselyollarla -yani hastaya, anisini baski altinda tuttugugerekleri animsatmak yoluyla- tedavi edilebildikleri

anlasilmistir. Bu esit bir tedavi ve onu agristirandurum, hastanin yitirmis oldugu saglikli bir ruh halininvar oldugunu ve unutmayi en ok istedikleri de dahilolmak zere, btn ise yarar gerekleri bilin yzneikarmakla bunun tekrar kazanilabilecegini varsayar.Bu, bazi kisilerce israrla nerildigi zere, irrasyonelligikarsi koymadan kabullenme ynteminin tam tersidir.

Bu kisilerin tek bildigi, yalniz psikanalizin,irrasyonel kanilarin etkinligini ortaya ikardigidir; onunamacinin bu etkinligi belirli bazi tibbi yntemlerleazaltmak oldugunu unuturlar veya gzardi ederler.Benzer bir yntemle delilikleri pek belirgin olmayankisilerin irrasyonel tutumlari da tedavi edilebilir; yeter kihastalar kendi kuruntularini paylasmayan bir hekimintedavisine riza gstersinler. Ancak, cumhurbaskanlari,bakanlar, nemli sahsiyetler bu kosulu nadiren yerinegetirirler; ve tedavi grmeden yasamlarini srdrpgiderler.

Buraya kadar rasyonelligin teorik ynn elealdik. Simdi zerinde duracagimiz pratik yn isedaha da byk bir zorluk sergiler. Pratik konulardakifikir ayriliklarinin iki kaynagi vardir: Birincisitartismacilarin arzulari arasindaki farklilik, ikincisi dearzularini gereklestirme aralarini degerlendirmedekifarkliliktir. Ikinci tr farkliliklar gerekte teoriktir; ancaksonulari aisindan uygulamaya dnktrler. rneginbazi yetkililer ilk savunma hattimiz iin savas gemilerigerektigini ileri srerken, digerleri de uaklaringerekliligini vurgular. Burada nerilen sonu, yaniulusal savunma konusunda bir farklilik yoktur; fark,bunun hangi aralarla yerine getirilecegindedir. Bunedenle tartisma salt bilimsel bir yntemle

zmlenebilir; nk anlasmazliga neden olan fikirayriligi gereklerle; gemis veya gelecek, kesin veyaolasi gereklerle ilgilidir. Buna benzer btndurumlarda sz konusu olan, her ne kadaruygulamaya ynelik bir konuysa da, teorik olaraknitelendirdigimiz trden bir rasyonellik ise karisir.

Ancak bu sinifa dahil edebilecegimizidsndgmz birok olayda, uygulamada byknem tasiyan bir zorluk ortaya ikmaktadir. Belirli birseyi yapmak isteyen bir kimse, byle yapmakla yararli

saydigi bir sonuca ulasacagina kendini inandirir; oarzusu olmasaydi byle bir inan iin hi bir nedenolmayacagini bilse bile. Gerekler ve olasiliklarla ilgili


32/182

3 2

konulardaki yargilari da, kendisininkine karsit arzulariolan bir baska kisininkinden ok farkli olacaktir.

Herkesin bildigi gibi kumarbazlar uzundnemde kesinlikle kazandiracak sistemler konusunda

irrasyonel inanlarla doludurlar. Politikayla ilgilenenlerkendi partilerinin baskaninin, rakip politikacilarindzenbazligina dsmeyecegine kendilerini inandirirlar.Ynetmeyi sevenler halk tabakasina koyun srsgzyle bakmanin onlarin yararina oldugunudsnrler; sigaradan hoslananlar sigaranin sinirleriyatistirdigini, alkolden hoslananlar da alkoln zihniuyardigini sylerler. Bu tr gerekelerin yol atigiyargilar, olaylarin degerlendirilmesinde nlenmesi zorolan yanilgilara yol aar. Alkoln sinir sistemizerindeki etkisi konusunda yazilmis bilimsel birmakale bile ogu kez, satir aralarinda ierdigikanitlarla, yazarin alkole karsi kisisel tutumunu aigavurur; her iki olasilikta da, olaylara kendi aliskanliginidestekleyici bir gzle bakmak egilimi vardir. Bu trdsnceler politika ve din konularinda byk nemtasir.

ogu kimse politik grslerini belirlerkentoplumun iyiligi istegiyle yola iktigini dsnr; ancakon kisiden dokuzunun politik egilimi onun geimininasil kazandigina bakarak kestirilebilir. Bu durum bazikimseleri bu tr konularda objektif davranilamayacagi,karsit egilimli siniflar arasinda siddetli rekabet disindabir yntem bulunamayacagi grsn savunmaya;biroklarini da gerekten yle olduguna inanmayayneltmistir. Psikanaliz iste byle konularda yararlidir;nk insanlarin o zamana kadar bilin-altinda olannyargilarinin farkina varmalarini saglar. Bizekendimizi, baskalarinin bizi grdg gibi grmemizeolanak veren bir teknik; ayrica, bu grnmmznsandigimiz kadar da haksiz olmadigini gsteren birneden saglar. Bu yntem, olgulara bilimsel yaklasimaliskanligi ile birlikte yaygin olarak gretilirse insanlari,

gerek olaylari degerlendirme ve eylemlerin olasietkileri hakkindaki inanlari konusunda, daha rasyonelolmalarini olanakli kilar. Eger insanlar bu konulardaanlasmazliga dsmezse, geri kalan anlasmazliklarauyumlu zmler bulabilecekleri hemen hemenkesindir.

Ancak yine de tmyle zihinsel yntemlerlezmlenemeyecek bir tortu kalacaktir. Bir kimseninarzulari baska bir kisininkiyle tam tamina uyum iindeolmaktan ok uzaktir. Borsada iki rakip su veya bu

eylemin etkileri konusunda tmyle ayni fikirdeolabilirler; ancak bu pratikte de uyuma yol amaz;nk ikisi de tekinin zarari pahasina zengin olmayi


33/182

3 3

arzu etmektedir. Ancak bu durumda bile, dogacakolumsuz sonularin byk blm rasyonelliksayesinde nlenebilir. Yzn begenmedigi iinfkeyle burnunu kesen bir kisinin davranisininirrasyonel oldugunu syleriz. Irrasyoneldir; nk

duygularina kapilarak o anda siddetle hissettigiarzusunu yerine getirmekle, kendisi iin uzun vadededaha nemli olan zlemlerinin engelleneceginiunutmustur. Insanlar rasyonel olsalardi, kendilerineneyin yararli oldugunu simdikinden ok daha dogruolarak grrlerdi.

Eger btn insanlar bilinli olarak kisiselikarlari dogrultusunda davransalardi dnya da simdikidurumuna kiyasla bir cennet olurdu. Hareketlerimiziynlendirme aisindan kisisel ikarlardan daha iyibirsey olmadigini sylemiyorum; ancak kisisel ikarinda, baskalarinin iyiligi iin zveride bulunma rnegindeoldugu gibi, bilerek gzetildiginde, bilmeden gzetildigidurumdakinden daha iyi oldugunu dsnyorum.Dzenli bir toplumda, baskalarinin zararina olan birseyin, onu yapan kisinin ikarina olmasi pek enderdir.Bir insan rasyonellikten uzaklastigi lde, baskalariniinciten seylerin kendisini de incitecegini gremez;nk nefret ve haset onu krlestirmistir. Bu nedenle,bilerek gzetilen kisisel ikarin en yce ahlak ilkesioldugunu savunmuyorsam da, eger yaygin olarakbenimsenirse dnyanin simdi oldugundan ok daha iyi

bir dnya olacaginda israr ediyorum.

Gnlk yasamda rasyonellik, sadece o andagl olan arzularimizi degil, iinde bulunulan durumailiskin btn isteklerimizi animsama aliskanligi olaraktanimlanabilir. Fikirlerin rasyonelliginde oldugu gibi buda bir l sorunudur. Tam bir rasyonellik, kuskusuz,erisilmesi olanaksiz bir idealdir. Bununla beraber, baziinsanlari deli olarak niteledigimiz srece, baziinsanlarin digerlerinden daha rasyonel oldugunuvarsaydigimiz ortadadir. Dnyadaki elle tutulur her

trl iyiye gidisin, pratik ve teorik rasyonalizminglenmesinden kaynaklandigi kanisindayim.Altruistik (Kendi yararini gzetmeksizin baskalarininiyiligini dsnme; bencilligin karsiti.(.N.)) bir ahlakgtlemek, bana biraz da yararsiz grnyor; nkbyle bir gt onu zaten benimsemis olanlar disindakimseye ekici gelmeyecektir. Ancak rasyonelligigtlemek biraz farklidir; nk, bizim kendiarzularimiz her ne ise, rasyonellik genellikle onlarigereklestirmemize yardimci olur. Bir kimse, aklininarzularini algiladigi ve onlara egemen oldugu lde

rasyoneldir. Sonu olarak inaniyorum ki, en nemli seyaklimizin eylemlerimize egemen olmasidir; bilim,birbirimize zarar verme olanaklarini artirdika


34/182

3 4

toplumsal yasamin srmesini olanakli kilan da buolacaktir. Egitim, basin, politika, din -kisacasidnyanin en etkili gleri- su anda irrasyonellikleeleledir. Bu gler Kral Demosu yoldan ikarmak iinona vgler yagdiran kisilerin elindedir. are,

gereklestirilmesi ok zor olan sosyal ve siyasaldegisimlerde degil; bireylerin komsulari ve dnya ileolan iliskilerine daha akillica ve dengeli bir bakis aisigetirme abalarinda yatmaktadir. Dnyamizinekmekte oldugu sikintilarin zmn, gnden gneyayginlasmakta olan rasyonalizmde aramamiz gerekir.


35/182

3 5

YIRMINCI YZYILDA FELSEFE

Ortaagin sonlarindan bu yana felsefeninsosyal ve politik nemi giderek azalmistir. Ortaaginen byk filozoflarindan olan William Ockham (1300-

1349), Keiser (962-1806 yillarinda Kutsal RomaHkmdarlarina verilen nvan. (.N.)) tarafindanPapaya karsi brosrler yazmak zere tutulmustu. Odnemlerin en atesli sorunlari okullarla ilgilitartismalardi. Onyedinci yzyilda felsefede grlengelismelerin tm Katolik Kilisesine muhalefetle az okbaglantiliydi. Malebranche (1638-1715) geri birrahipti; ancak simdilerde rahipler onun felsefesinikabulden menedilmislerdir. Lockeun (1632-1704)ardillari onsekizinci yzyil Fransasinda, Bentham(1748-1832) yanlilari ondokuzuncu yzyilIngilteresinde, politikada ogunlukla asiri tutucugrsleri benimsemisler; agdas liberal burjuvagrsnn de yaraticisi olmuslardir. Ancak felsefi vepolitik grsler arasindaki karsilikli iliski zamanla dahabelirsiz bir duruma gelmektedir. Hume (1711-1776)felsefede asiri tutucu oldugu halde politik ynden birTory (Simdiki adi Muhafazakar Parti olan Ingiliz siyasalpartisi mensubu. (.N)) idi. Yalnizca, Devrime kadarbir Ortaag lkesi olan Rusyada politika ve felsefearasinda aik bir ilinti var olmayi srdrd. Bolseviklermateryalist, Beyazlar ise idealisttirler. Tibette bu ilintidaha da gldr; devlet ynetiminde en byk ikincikisi bas metafiziki olarak adlandirilir. Baskayerlerde felsefe artik bylesine saygin bir konumdanyoksundur.

Yirminci yzyil akademik felsefesi baslica grupta toplanmis bulunuyor. Birincisi genellikle Kant(1724-1804), bazen de Hegel (1770-1830) yanlilariniiine alan klasik Alman felsefesidir. Ikinci grup,pragmatistler ile Bergsondan olusur. nc gruptaise bilim yanlilari yer alir; bunlara gre felsefede nezel bir gerek esidi, ne de ona erismeyi saglayan

belirli bir yntem vardir. Bunlara kisaca gerekiler(realistler) denebilir; ancak aralarinda bu sifata tamolarak uymayan ok kisi vardir. Bu farkli ekollerarasindaki ayrim belirgin degildir; ve kisiler bazikonularda birine, bazi konularda da digerine mensupolabilirler. William James (1842-1910) hemgerekiligin hem de pragmatizmin kurucususayilabilir. Dr. Whiteheadin son kitaplari gerekilerinyntemlerini uygulayarak, az ok Bergsoncudenilebilecek bir metafizigin savunmasini yapar.Birok filozof, epeyce bir mantik gsterisinden de

kainmayarak, Einsteinin doktrinlerinin Kantin zamanve uzayin znel oldugu yolundaki kanisina bilimsel birtemel olusturdugu grsn benimsemektedir.


36/182

3 6

Grlyor ki olgulardaki belirginlik, mantiktakibelirginlik kadar net degildir. Bununla beraber,mantiktaki belirginlik, dsncelerin siniflandirilmasiniolanakli kilan bir ereve olusturmasi aisindan yararsaglar.

Alman idealizmi yirminci yzyil boyuncasavunmada kalmistir. Yeni ekolleri profesr olmayankisilerin nemli buldugu kitaplar temsil etmistir. Bukitaplar hakkindaki elestirilere gre degerlendirmeyapan bir kimse, bu ekollerin digerlerinden etkinoldugunu dsnebilir. Ancak, Amerikada olmasa bile,Almanya, Fransa ve Ingilterede felsefe gretenlerinogunlugu hala klasik gelenege baglidirlar. Bu grubadahil olan bir gencin is bulmasi, dahil olmayan birinegre ok daha kolaydir. Klasik gelenege karsi ikanlarise Alman olan her seydeki ktlkte bu felsefeninde payi oldugunu ve Belikanin isgalinden de biranlamda sorumlu oldugunu gstermeye alistilar.Ancak onu destekleyen ylesine nl ve saygilikisilerdi ki bu saldirilar basarili olamazdi. Bu kisilerdenikisi, Emile Boutroux ve Bernard Bosanquet,lmlerine kadar uluslararasi toplantilarda sirasiylaFransiz ve Ingiliz felsefelerinin resmi szclgnyapmislardir.

Dinci ve tutucu kesimler de hiristiyanliga aykiriakimlara ve devrimlere karsi kendilerini savunmadadaha ok bu ekolden yararlanmaktadirlar. Bunlarstatkoculara zg g ve zaaflara sahiptirler;gelenekten kaynaklanan g ile yeni dsnceyoklugundan kaynaklanan zaafa.

Ingilizce konusulan lkelerde bu konumayirminci yzyil baslarindan az nce gelinmistir. Benciddi olarak felsefe alismaya 1893 yilinda, Mr.Bradleyin Appearance and Reality (Grnm veGerek) kitabinin iktigi yilda basladim. Mr. BradleyAlman felsefesinin Ingilterede de kabul iin

savasanlardan biriydi; yaklasimi ise gelenekselinanlari savunanlardan ok baskaydi. Onun Logic(Mantik) ve Appearance and Reality kitaplari,agdaslarim zerinde oldugu gibi bende de ok derinbir etki yapmisti. Onlarda ileri srlen tezlerle uzunsreden beri uyusmadigim halde bu kitaplara byksaygi duyarim.

Hegel yanlilarinin grsleri, gerek dnyahakkinda bizlere sadece mantigin ok seyleranlatabilecegi inancina dayanir. Mr. Bradley de bu

dsnceye katilmaktadir. Grnrdeki dnyanin kendikendisiyle elistigini; bu nedenle de aldatici oldugunu;gerek dnyanin ise, mantiksal olma zorunlulugu


37/182

3 7

yznden, sasirtici bazi zelliklere sahip olmasinindogal oldugunu ne srmektedir. Gerek dnyazamanda ve uzayda olamaz; birbiriyle iie ilintili esitliseyler ieremez; ayri ayri benlikler ieremez; hattabilme olgusundaki zne ve nesne arasindaki ayrilik

seklinde bir blnme ieremez. Bu nedenle o,dsnceden ve istemden ok duyguya benzeyen birseyle baglantili olan, zamandan bagimsiz, tek birMutlaktan ibarettir. Su dnyamiz btnyle birgrntdr; ve de stnde oluyor gibi grnen seyleringerekte bir nemi yoktur. Bu doktrin ahlak kavraminiyok edebilir. Ancak ahlak duygusaldir; mantiklabagdasmaz. Gerekten de Hegel yanlilari, temelilkeleri olarak, Hegel felsefesini dogru kabul ederekdavranmamiz gerektigini israrla vurgularlar; ancaksunu gzden kairiyorlar: eger bu felsefe dogru isenasil davrandigimizin da hi nemi yoktur.

Bu felsefe iki ynden elestirilmisti. Bir yandamantikilar vardi; bunlar Hegelin yanlislarina dikkatektiler; iliskilerin ve oklugun, zaman ve uzayingerekte kendileriyle elisir seyler olmadigini ilerisrdler. te yanda da mantik rn bir dnyada varolan kaliplasmayi ve dzenliligi begenmeyenler vardi;onlarin basinda da William James ve Bergson yeraliyordu. Bu iki ayri elestirinin yandaslari, nemliolmayan bazi rastlantisal durumlar disinda, mantiksalaidan birbirlerine aykiri dsmyorlardi; ancak

mizalari farkliydi ve baska baska bilgilerdenesinleniyorlardi. Bunun yanisira ilgi alanlari dafarkliydi; birinin ilgisi akademik, tekinin ise insancildi.Akademik aidan bakanlara gre Hegelcilik dogrudegildi; insancil aidan bakanlara gre ise hos degildi.Dogal olarak bu ikinciler daha yaygin bir basariyaulastilar.

Ingilizce konusulan dnyada Almanidealizminin tahttan indirilmesinde en byk etkenWilliam James olmustur. Bunu Psychology (Psikoloji)

adli eserinde syledikleriyle degil, yasaminin sonyillarinda ve lmnden sonra yayinlanan bir dizikk kitapta ortaya koyduklariyla basarmistir. 1884yilinda Mind dergisinde yayinlanmis olup lmndensonra basilan Essays in Radical Empiricisim (RadikalDeneycilik zerine Denemeler) kitabinda yer alan birmakalesinde (sayfa 276-8) kisisel egilimini olaganstbir sevimlilikle dile getirmektedir:

Bizler temelde kuskucu olmadigimiza gre,esitli inanlarimizin arkasinda yatan gdleri

birbirimize aikta itiraf edebiliriz. Ben kendiminkiniitenlikle itiraf ediyor ve btn gdlerimin mantiksaldegil, estetik trden oldugunu dsnmekten kendimi


38/182

3 8

alamiyorum. Inceden inceye detayli olan evren,yanilmaz ve kusursuz enginligiyle sanki nefesimikesiyor. Olanaklari olmayan gerekliligi, zneleriolmayan iliskileri sanki bana hibir ekince hakkibirakmayan bir anlasma yapmisim, veya daha

dogrusu, sanki diger konuklardan kaaraksiginabilecegim kisisel bir odasi olmayan byk birsahil pansiyonunda yasamak zorunda kalmisim hissiniveriyor. Ayrica gnahkarlarla ferisiler (Yazili yasalarave rf hukukuna titizlikle uymayi ngren eski birMusevi tarikati mensubu. (.N.)) arasindaki eskianlasmazligin da bu konuyla bir iliskisi oldugunuaika grmekteyim. Bildigim kadariyla, Hegelcilerinhepsi kendini begenmis ukalalar degildirler; ancak ylesaniyorum ki btn kendini begenmis ukalalargelistike sonunda Hegelci oluyorlar. Ayni cenaze iintren yapmak zere yanlislikla agrilan iki papazlailgili bir fikra vardir: nce birisi gelir ve duada BenYeniden-dirilisim; ben Yasamim szcklerinden teyegidemeden ikincisi ieri girer: O da Yeniden-dirilisbenim, Yasam benim, diye bagirir. Inceden inceyefelsefesi, gerekte var oldugu haliyle, ogumuza bupapazi agristirir. Korkun derinlikleri, bilinmeyenakintilariyla agir agir nefes alan engin, bilinsizKozmosu temsil etmek iin fazla siki dgmeli oldugusylenebilir.

William James gibi, Hegelciligi bir sahil

pansiyonuna benzeten baska bir kimse olmadiginabahse girilebilir sanirim. Bu makale 1884 yilinda hibiretki yaratmadi; nk o zamanlar Hegelcilik giderekartan bir sayginlik grmekteydi; filozoflar da kendimizalari ile kanilari arasinda bir baglanti olabileceginikabullenmeyi hala grenmemislerdi. 1912de (ikincibaski tarihi) ortam esitli nedenlerle degismisbulunuyordu. William Jamesin grencileri zerindekietkisi de bu nedenlerden biridir. Yazilari disinda onusadece yzeysel olarak tanidim; ancak, onundogasinda, grslerini olusturmakta katkisi olan

genin ayirdedilebilir oldugu kanisindayim. Bunlardan,zaman aisindan en sonda, felsefi katki aisindan iseen nde geleni, grdg fizyoloji ve tip egitimininetkisidir. Bu ona esinlerini Platondan, Aristotelesten,ve Hegelden alan tmyle yazinsal filozoflara kiyasladaha bilimsel ve biraz da materyalist bir egilimvermistir.

zgr iradeyi irdeledigi blm gibi nemlibirka blm disinda Psychology kitabinda bu geegemendir. Felsefi yapisindaki ikinci etken,

babasindan geen ve kardesinde de var olan mistik vedindar egilimdir. Bu egilim onun Will to Believe(Inanma Arzusu) kitabina ve psisik arastirmalara olan


39/182

3 9

ilgisine yol amistir. nc etken, yine kardesiylepaylastigi asiri titiz yapisindan kurtulup yerine WaltWhitman usul demokratik bir yaklasim benimsemekiin, New Englandli benliginin btn itenligiyle giristigibir abadir. Yukaridaki alintida hi bir kisisel odasi

olmayan pansiyondan duydugu dehset (Walt Whitmanbuna bayilirdi), titiz yapisini aika ortaya koyuyor.Demokratik olma arzusu da kendisini bir ferisi degil birgnahkar yerine koymasinda grlmektedir. Bir ferisiolmadigi kesindi; ancak en az gnah islemiskimselerden biri olsa gerek. Bu konudaki tutumu herzamanki alakgnlllgne pek de uymamaktadir.

En kusursuz insanlar genellikle bukusursuzluklarini birbiriyle bagdasmaz sayilan bazizelliklerin karisimina borludurlar; bu, agdaslarininogunun farkettiginden daha nemli bir kisi olanJames iin de geerlidir. Kendisi faydaciligi, dinselumutlari bilimsel varsayimlar olarak ifade etmeninyntemi olarak savundu; ve, madde ile ruh arasindakikarsitligi, bunlardan birine stnlk tanimadannlemenin bir araci olarak bilin diye bir seyin varolmadigi yolundaki devrimci bir grs benimsedi.Felsefesinin bu iki blmnde farkli yandaslari oldu.Birincisini Schiller ve Bergson, ikincisini yenigerekiler destekledi. nller arasinda yalnizcaDewey (1859-1952) her ikisinde de ona katiliyordu.

Farkli tariheleri ve farkli baglantilari olduguiin bu iki blmn ayri olarak ele alinmalari gerekir.Jamesin yapitlarindan Will to Belieue 1897,Pragmatism 1907 tarihlidir. Schillerin Humanism,Deweyin Theories in Logical Theory (Mantik Teorisizerinde Incelemeler) kitaplari ise 1903 tarihlidir.Yirminci yzyilin ilk yillarinda felsefe dnyasifaydacilik konusuyla canlanmisti; daha sonralari aynibegenilere hitap eden Bergson onun tahtina geti.Faydaciligin kurucusu kendi aralarinda bykfarkliliklar gsterirler; James, Schiller ve Deweyi bu

felsefenin, sirasiyla dinci, edebi ve bilimsel temsilcileriolarak tanimlayabiliriz. nk James her ne kadarok-ynl idiyse de faydacilikta, onun dindar ynkendine bir ikis yolu bulmustur.

Simdi bu farkliliklari bir yana birakarak savi birbtn olarak ele alalim. Savin temeli belli bir trkuskuculuktur. Geleneksel felsefe, dinin temelsavlarini kanitladigi iddiasindaydi. Bu felsefeninkarsitlari ise bu kanitlamanin geersiz oldugunukanitlayabileceklerini; veya, en azindan Spencer

(1820-1903) gibi, bunlarin kanitlanamaz oldugunukanitlayabileceklerini iddia ettiler. Ancak, eger bunlarkanitlanamazlarsa geersizlikleri de kanitlanamaz gibi


40/182

4 0

grnyordu. Spencer gibi kisilerin ok saglamsaydiklari birok sav; nedensellik, hukukun stnlg,bellegin genel gvenirligi, tmevarimin geerligi gibidoktrinler bu durumdaydi. Btn bunlar rasyonel birbakis aisindan bilinmezcilik (agnostisizm) kapsamina

girmeli, hkm vermekten kainilmalidir. nk,grebildigimiz kadariyla bunlar dogrulugu veyayanlisligi kanitlanabilir seyler degildirler. James, pratikkisiler olarak, eger yasamayi srdreceksek, bukonularda kusku iinde kalmamizin olanaksiz oldugusavini ileri srd. rnegin, gemiste bizi beslemis olanyiyeceklerin gelecekte bizi zehirlemeyeceklerinivarsaymamiz gerekir. Bazen de yaniliriz; ve de lrz.Bir fikrin dogrulugu onun gerek-olgularla uyumiinde olup olmasiyla sinanamaz; nk bu gerek-olgulara hibir zaman ulasamayiz. Sinama onunyasamimizi iyilestirmedeki ve arzularimizigereklestirmedeki basarisini lmekle yapilir. Bubakis aisiyla James Varieties of Religious Experience(Dinsel Deneyimlerde esitlilik) kitabinda dinselinanlarin ogunlukla bu sinamayi basariyla getigini;bu nedenle de dogru olarak nitelendirilmelerigerektigini gstermeye alisti. Ona gre, en genelkabule kavusmus olan bilimsel teorilere de ancak buanlamda dogru denebilir: uygulamada geerlisonular verirler; haklarinda bildigimiz tek sey debudur.

Bu grsn bilim ve dinin genel varsayimlarinauygulanmasi konusunda sylenecek ok sey vardir.Geerli olmanin anlami dikkatle tanimlanir ve yalnizcageregin, gerekten bilinmedigi durumlarin sz konusuolmasi kosulu eklenirse, o zaman bu konularda busavla tartismaya gerek yoktur. Ancak, simdi gerekdogruyu saptamanin zor olmadigi daha basit rnekleriele alalim. Bir simsek aktigini grdnz. Gkgrltsn duymayi bekleyebilirsiniz; veya isigi

Russell, Bertrand - Sorgulayan Denemeler

Documents

Transcript of Russell, Bertrand - Sorgulayan Denemeler