Runa shimi inkakunapa Killka - perueduca.pe · ofi ciales el quechua y el aimara desde el año...

56
Runa shimi inkakunapa Killka K L o r e t o , M a d r e d e D i o s, S a n M artín

Transcript of Runa shimi inkakunapa Killka - perueduca.pe · ofi ciales el quechua y el aimara desde el año...

Runa shimi inkakunapa Killka

KICH

WA

KICH

WA

KICH

WA

KICH

WA

KICH

WA

KICH

WA

KICH

WA

KICH

WA

Loreto, Madre de Dios, San Martín

Ministra de EducaciónEmma Patricia Salas O’Brien

Viceministro de Gestión PedagógicaJosé Martín Vegas Torres

Viceministro de Gestión InstitucionalFernando Bolaños Galdós

Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y RuralElena Antonia Burga Cabrera

Director de Educación Intercultural y BilingüeManuel Salomón Grández Fernández

Directora de Educación RuralRosa María Mujica Barreda

RUNA SHIMI INKAKUNAPA KILLKA

AutoresRichard Oraco Noteno, Manuel Canelos Duende, Rober Coquinche Noteno, Claudio Papa Coquinche, Querven Noteno Oraco, Jaime Conde Shiwango, Sadith Rodríguez Siquihua, Wagner Oraco Coquinche, Melitón Guerra Pérez, Sadith Guerra Noteno, Cergio Chávez Chino, Celina Villacorta Pinchi, Jorge Acho Chino, Aludia Chávez Chino, Claudio Dávila Dahua, Abel Najar Cariajano, Niver Atahualpa Hualinga, Nancy Sandi Vargas, Nicolás Tapuy Sandi, Ysabel Arimuya Tapullima, Segundo Felipe Cachique, Rebeca Salomith Shapiama Fababa, Víctor Antonio Cachique Yshuiza, Luis Reynaldo Canelos Grifa, Haydee Rosales Alvarado

Revisión lingüística Haydeé Rosales Alvarado

Asesoría y revisión técnica DIGEIBIRVidal Carbajal Solis, Edinson Huamancayo Curi, Mabel Mori Clement, Karina Sullón Acosta

DiagramaciónLuis Armando Fierro Trujillo

IlustracionesNiver Atahualpa Walinga, Nicolas Tapuy Sandi, Rolin Coquinche Coquinche

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: BNP: xxxxxxxxxxPrimera edición: impresión para validación. Lima, agosto 2013Tiraje: 500 ejemplares

©Ministerio de Educación Calle del Comercio Nº 193, San BorjaLima PerúTeléfono: 615-5800www.minedu.gob.pe

Impreso por: Corporación Gráfi ca Navarrete Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita - Lima 43RUC: 20347258611

Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este material por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso de los editores.

Impreso en el Perú.

Ministerio de Educación

KICHWA 3

Estimado docente:

Runa Shimi Inkakunapa Killka pertenece al conjunto de materiales educativos que la Dirección General de Educación Intercultural Bilingüe y Rural (DIGEIBIR) del Ministerio de Educación ha proyectado elaborar para fortalecer tus competencias comunicativas y lingüísticas en tu lengua kichwa.

En el marco de las políticas priorizadas 2011-2016, se ha programado elaborar materiales en las lenguas que cuenten con un alfabeto consensuado y aprobado por sus propios hablantes. A la fecha, el Ministerio de Educación ha ofi cializado los alfabetos de las lenguas awajún, jaqaru, shawi, harakbut, ese eja, shipibo-konibo, ashaninka, yine, kakataibo, matsigenka, nomatsigenga, kandozi-chapra, sharanahua, secoya, yanesha, wampis, murui-muinanɨ y cashinahua. Esto constituye un avance importante en la toma de decisiones para la apropiación de la escritura y el desarrollo de la literacidad en nuestras lenguas originarias. Además de estas lenguas, también cuentan con alfabetos ofi ciales el quechua y el aimara desde el año 1985.

No obstante, estos alfabetos no son conocidos por todos los hablantes y no siempre son usados adecuadamente al escribir en sus lenguas originarias. De allí la necesidad de contar con documentos en diferentes soportes, donde se transmitan conocimientos útiles para el uso de la lengua originaria en el plano oral y escrito. Asimismo, es necesario dar respuestas a preguntas y difi cultades relacionadas con la lengua y su uso escrito que han surgido en la práctica docente.

4 KICHWA

El presente documento está concebido como un texto de referencia para el uso adecuado de las grafías del alfabeto ofi cial en cada una de las lenguas citadas. El contenido, esquema fi nal y título fue elaborado de manera participativa con estudiantes, dirigentes, representantes de las organizaciones indígenas de los pueblos involucrados, sabios y sabias de las comunidades y especialistas de educación intercultural bilingüe —todos ellos hablantes de su lengua y conocedores de su cultura—, y con el asesoramiento de lingüistas y educadores en distintos

talleres organizados por la DIGEIBIR. Lo señalado ha permitido que cada texto refl eje aquellos

aspectos de mayor interés e importancia.

El objetivo de este material es ayudarte a que logres utilizar

adecuadamente el alfabeto ofi cial de tu lengua, y puedas producir y comprender textos escritos con él, respetando las variedades dialectales. Consideramos que si haces un uso adecuado de tu lengua en el plano escrito con el alfabeto ofi cial, vas a contribuir

a implementar de manera concreta y efectiva la Educación

Intercultural Bilingüe (EIB) para benefi cio de tus niños y niñas.

KICHWA 5

Ñukanchipa killkanamanta rimana

Kichwa runakuna Putumayu yakupi, Napu yakupi, Tigre yakupi, Pastaza yakupipas kawsakun; paykuna Loreto allpapi kanakun. Sisa yakupi Mayu yakupipas kawsanakun; paykuna San Martín allpapi kanakun. Chaymanta Tahuamanu yakupipas kawsanakun; paykuna Madre de Dios Allpapi kanakun.2009 Watapi INEI 38,222 kichwa runakunata killkaska. Kay killkaskapi maykankunalla killkarinakuska.Putumayu yakumanta, Napu yakumanta runakunapas paykunapa shimita runa shimi rimanakun. Tigre yakumanta runakuna paykunapa shimita runa shimi inka rimanakun. Pastaza yakumanta runakuna paykunapa shimita inka rimanakun. Chaymanta Lamas runakunapas paykunapa shimita runa simi rimanakun.Kimsa tantarinapi yachachikamakunawan, kuynta runakunawan, yuyaysapakunawan, hatun apukunawan, UGEL runakunamantawanpas kay killka pitita sumakta yuyarisa killkankapa yuyarinakuska. Kay killka pitita tukuy shuk yuyayllawan yuyarisa killkanakuska.Kay killka pitikuna sumakta yuyarisa killkankapa kan, karan kankunapa shimikunata rispitasa allita killkankapa.Kay killka pitikunata sumakta killkankapa kay killkana pankapi tukuy yuyarisa runa shimipi killkanakuska, chasna riman akta killkana pankapi.Kay killkaskapi Aa, Ii, Uu bokalkunawan kallarin, chaymanta CH ch, H h, K k, L l, LL ll, M m, N n, Ñ n, P p, R r, S s, T t, SH sh, TS ts, W w, Y y konsonantikunawanpas tuparin; chaymantapas Bb, Dd, Gg yapachinakuska shuk shimikunata runa shimipi killkankapa (baku, baruchi, barisa, dunduma, dumpiki, gasta, gunawaru, gawnapas).Karan killka pitikuna riman, chaymantapas hawinakunata rikuchin, tukuy kamakunatapas rikuchin.Kay killkana pankata tukuchinkapa maykan sumac killka yuyaykunata rikuchin sumakta yuyarisa killkankapa.

6 KICHWA

Añankumanta rimanaAñankuka1 Juanapa llullu wawata kanisa2 wakachirka. Juanaka wawata palanta panka mantaskapi3 puñuraskata sakimurka lumuta surkunkapa4. Unayta puñuskapi llullu wawa llikcharirka, paypa mamata mana tarisa, lumu chakra ukuta llukanata kallarirka.

Chasna llukaraskapi chay wawaka añanku wasiman paktarka. Chasna tupariskapi, achka añanku uchkumanta llukshinakurka5. Chaypi ña chay llullu wawata kanisa wakachinakurka. Juanaka yapa sinchita wawa wakapi uyasa kallpasa rikunkpa shamurka imami chasna llullu wawata wakachin.

1 “añallupas” rimanakun.2 El sufi jo –sa se dice también –shpa.3 El sufi jo –ska, se dice también –shka.4 El sufi jo –nkapa, se dice también –napa, -nkawa.5 El pluralizador de 3ra. p en pasado –nakurka, se dice también –rkakuna.

Añanku

KICHWA 7

Rimaykuna:

Achka añanku uchkumanta llukshinakurka.

Juanapa wawa añanku wasiman paktarka.

Pakaska shimikunata maskay, tarisa kinchay:

• Allku

• Allpa

• Wallpa

• Warmi

• Wasi

.

a l l p a u

i l a e k i

m r l n k s

r i a k u a

a ñ s h u w

w a l l p a

8 KICHWA

Intimanta rimanaÑawpa uras shuk shipas warmi karumantalla shuk maltamanta7chichurka. Chayta mamaka mana munasa wawata wañuchirka. Wañuchiska washa, llullu wawata wiksamanta surkurka, chayta yakuman hichurka8. Chaypi ñawpa timpuka karachama runa karka, pay chay wawata wiwarka, chay Inti wawa karka, pay uchu muyuta mikuk karka9.

Chaypi mama rukuka10 uchu mikuraskata hapirka pay wiñachirka. Chay wawaka pishkukunata wañuchisa maltayarka. Unaymanta pawshika payta rimarka:“mama rukumi kanpa mamata wañuchiska”.Chayta yachasashi inti wawa mama rukuta wañuchirka karankapa paypa tiyukunata. Chasna wañuchiska washa, hawa pachaman sikarka inti tukunkapa.

7 “wayna, musupas” rimanakun.8 “wichurkapas” rimanakun.9 “mikupayarkapas” rimanakun.10 “mamapayapas” rimanakun.

Inti

KICHWA 9

Shimikuna:

Inchik Irki Illapa

Rimaykuna:

Inti wawashi uchu muyuta mikuk kaska.

Inti tukusa hawaman sikarka.

Yuyay:

Inti sumak, sumak inti yanapawanki tarpunkapa.

Allita wiñachinkapa tukuy runakuna kushilla mikunkapa.

10 KICHWA

Ukuchamanta rimanaÑawpa uras kichwa warmikunaka mana wawayanata yachanakurka, wiksamantashi kuchusa paskasa llullu wawakunata surkukuna kaska. Shuk punchashi chay warmika mana wawayanata ushasa11 llakiriska karka.

Chaypi shuk ukucha warmika payta rikukrirka, chaypi nirka “ kanta rikuni llakiriska kanki, ñuka wawayanata yachachiskayki”. Chay warmika “ari” rimarka.

Chaypishi chay ukuchaka wawayanata yachachirka. Chasna wawayanata yachachisa, chay ukucha warmika inchik chakrapi tarpuriskata tapurka. Chaymanta kichwa warmikuna wawayanata yachanakurka.

11 Shuk llaktakunapi “atipashpa” rimanakun.

Ukucha

KICHWA 11

Rimaykuna:

Shuk ukucha warmita rikurirka.

Chay ukuchaka warmita wawayanata yachachirka.

Tapuna

Wasipi kawsan mana runachu kan wasipi mikun mana runachu kan wasita wakllichin mana runachu kan. Chasnapas mishuta manchan.

Imata kan: Ukucha

12 KICHWA

Chiwillamanta rimanaChiwilla mishki wayu12 kan. Ayllupa chakrapi achka chiwilla tiyan. Pukuska chiwillata wawakuna rukukunapas mikunchi. Lamas llaktapi chiwilla achka tiyan.

Kaya puncha mama rukupa chiwilla chakraman rina kanchi kiwata pichankapa.

Chasna kuyrasa charipi, chiwilla shuk watapi aparin. Chay wayu pukuska uras tukuy mikunchi. Yapa mishki kaskarayku chucha,13 suwi suwi pishku, sis inpakunapas mikunakun. Ashwanpas chiwilla wayu hampikunkapa allimi kan.

12 “muyupas” rimanakun.13 “Intutu, sinikpas” rimanakun.

Chiwilla

KICHWA 13

Rimaykuna:

Yaya ruku yakupi challwata hapin.

Mama ruku paypa chakita kallpasa pakirirka.

Wawakuna chimpaman rinakurka.

Machakuy sachapi allkupa chupa kaniska.

14 KICHWA

Pakaska shimikunata maskay. Chay washa chaykunata tarisa kinchay.

Challwa, chaki, chupa, chapuna, chimpa

Tapuna :

Mishki kan Hatun14 pankayu, Kashayu, chakrapi tarpunchi.

Imata kan: Chiwilla

14 “atunpas” rimanakun.

i s h a b e a c i y

ñ c h a k i i h a s

c h a l l w a i l a

i u l a h u i m r h

k p l s m l l p i i

m a w t s u i a k s

c h a p u n a k w u

15KICHWA

Runa hampatu tukunamanta

Shuk puncha runa sachaman mitayuta maskankapa riraska.

Chawpi ñanpipi agama supaywan tinkunakurka. Agama supayka runata rimaska: “Chay kaspipi hichillu15 wawa tiyan. Kaspita sikasa surkukriy.

Runaka upata uyasa sikaska. Uchku punkupi kaskapi agama uchkuman tankaska, runaka ukuman urmaska. Urmasaka mana llukshinata ushasa gaw gaw wakaska.

Chayshi kunankama kaspi uchkupi gaw gaw wakasa kawsan.

15 “Pirishupas” rimanakun.

Hampatu

16 KICHWA

Shimikuna:

Hampatu Hihi16

Rimaykuna:

• Hichillu wawa kaspi uchkupi tiyaraska .

• Kaspi uchkuman urmasa runa hampatu tukuska .

• Gawn, gawn taki hampatuta gunawaru rimanchi .

• Kayna hampik runaka unkuska warmita hampirka.

Pishiska killkakunata paktachiy:

_____ampatu

_______ampi

______i_____i

_______ucha

16 “chilikpas” rimanakun.

Maykan shimikuna h uyarikwan kallarin, ranti Pastaza, Tigre yakupipas kay uyarikta mana rimanakun, ranti h killkawan killkashun.

17KICHWA

Runa kuru tukunamanta

Ñawpa uras kuruka runashi kaska chay urasllata tukuy laya wañuy tiyak kaska.

Kunkaymanta nina wañuy paktamuska, kuru runaka kishpinayasa champuru kaspi shunkuman yaykuska ama ninawan rupankapa.

Chaykaña mana llukshi ushasa kuru tukuska.

Kuru

18 KICHWA

Pishiska killkakunata paktachiy:

anuwa

inti

ukumpa

KICHWA 19

Rimaykuna:

• Kuru runashi kaska.

• Nina wañuy paktamuska.

• Runaka champuru kaspipi yaykusa kuru tukuska.

• Champuru kaspi shunkumanta mana llukshi ushaska.

P, t, k killkakunawa killkanchi m, n, ñ, r killkakuna washapi, ranti b, d, g killkashina uyarin.

20 KICHWA

Shimikuna:

Kanuwa Kinti Kuska

Kawitu Kikin Kunka

Kakawi Kiwa Kumpa

Karu Kiwicha Kurupa

katina Pakina Kukumpa

21KICHWA

Lumuta tarpunamanta

Runakuna kay pacha rurariskamanta kawsanchi. Chasna kapipas kallariy uras manashi tiyaska lumu.17 Chasna kapi, shuk runaka paypa warmiwan wawakunawanpas chakrata ruraranakuska. Shuk yanka yanka rukushitu tawnawan18 paktakrisa tapuska:

- Imatata tarpunki wawa. Runaka kutiparka:- Kay chakrapi tukuy laya mikuna wayukunata tarpunayani.

Rukushitu kutiparka:- Ña wawa, kay mukuta tarpusa kamanki.

Runaka, chay ruku rimaskashina rurarka. Tutamanta chay runa rikukripika paypa chakraka sumak ruku lumu pampa karka. Tukuy laya wayukunapas ña pukura kanakuska .

Chay runaka kushiyasa Pacha Yayata pakrachurka. Chay urasmanta kunankama lumu tiyan.

17 “Rumupas” rimanakun .18 “Tankana, kiminapas” rimanakun.

Lumu

22 KICHWA

Shimikuna:

Lapa Lanta pitina

Rimaykuna:

• Lumu kaspita chakrapi tarpunchi.

• Lumu aswata ayllukunawan upyanchi.

• Lanta pitinanaman kushiyachinkapa rishun.

Pishiska killkakunata paktachiy:

umu umucha

apa anta pitina

Tukuy yuyaykunata tukuchisa tuksinata ( . ) churanchi.

23KICHWA

Llulla pishkumanta willakuy

Shuk puncha apustulu ruku llulla pishku runata rimaska takinkapa. Ranti chirutaka mana yachachinayarkachu.

Chasna yuyasa, chiruta hatun allpa mankawa taparka, ama pay llulla pishkuta yachachiskata uyankapa, nisa. Apustulu rukuka yachachinkapa kayarirka, chiruka allpa manka ukupi sumakta uyasa tiyaraska. Chayka manashi sumakta yacha usharka.

Paktakta yachachiska washa, apustulu ruku manka ukupi tiyara chiruta llukshichirka. Llukshisaka llulla pishkumanta yalli sumaktashi wampurisa.

Chayraykushi kunankama chiruka llulla pishkumanta yalli sumakta takin.

Llulla

24 KICHWA

Shimikuna:

Llulla Llampu Llawanka Llukana

Llika Llimpiha Allichina Llapina

Illapa Kallana

Rimaykuna:

Chiruka allpa manka ukupi sumakta uyasa tiyaraska.

Llulla pishkuka ni imata yachanayarka.

25KICHWA

Mishu ukuchawan kuyuntanamantaShuk puncha mama chakraman risa sarata wasiman apamurka. Chasna churaskata ukucha yaykuska sarata mikunkapa kallariska.

Chayta rikusa mama mama rukupamanta shuk mishuta apakrirka. Tutapi mishuka ukuchata hapisa manka mayapi saksakta mikurka.

Kayanti tutamanta mana mama rukupa mishuta kutichinkapa rirka. Mama rukupa wasiman paktasa mama allí pacha pakrachurka.19

19 “Ñamipas” rimanakun.

Mishu

26 KICHWA

Shimikuna:

Mukura Mimika Makana Maki

Shimikunata yapachina:

Mamaruku- mamapaya -apamama Yaku mama- amaru

Yuyaykuna:

• Mama mamarukuta mishuta mañarka.• Mishu ukuchata mikunkapa hapirka.

Tapuna

Tamyankapa takini Tutayapipas takini.

Purina uras pawasa purini. Imata kani…. Hampatu

Mishumanta takina:

Ñuka mishushituWasipimi kawsan (ishkay pasay) Wasitami kuyran,ukuchata mikun. (ishkay pasay)

27KICHWA

Mama ninapi yanunMama pakarinata hatarisa ninata hapichin. Washa mankata rupa yakuta mankata ninapi shayachin. Unaymanta wayusata ama killa tukunkapa upyanakun.

Chayta ruraska washa, wawakunata yanusa karan. Chasna mikusa wawakuna kushi yachay wasiman rinakun.

Nina

28 KICHWA

Shimikuna:

Kanuwa Nina

Nakanaka Anka

Rimaykuna:

• Mama yantata churasa ninata hapichin.

• Wawakuna yachay wasiman kushi rinakun.

• Mama wayusata yanusa yayata upyachin.

Palanta challwashituwan takina

Palanta challwashituwan haku mikushun.Yachay wasiman rinkapa Yachakunkapa.Yachasha ñuka, yachanki kan.Parihu yachashun wawakuna.

(Jhon Dávila y Willian Paima)

29KICHWA

Ñawita mayllanamanta

Mama ñawpa hatarisa wawata yakuman armankapa ñawitapasmayllankapa riman.

Mamaka mana munanchu chushnilla20 ñawi mikunkapa mana kasa wakaysiki killaysikipas tukunka.

20 “tsuknipas” rimanakun

Ñawi

30 KICHWA

Rimaykuna:

Mama ñawpa hatarisa ñawita mayllankapa riman.

Wawa killasa ñalla mana rinayan.

Mama piñarisa wawata lliwachinayan.

Shimikuna:

Ñaña Paña Ñanpi Ñakcha Ñakarina Ñuka

TapunaTutayapi taparinPunchayapi paskarin. Imata kan…. Ñawi.

Ñanpimanta yuyaychina

Ay… purikkama ñanpi mana tiyanchu Purisa ñanpita rurashun…

31KICHWA

Wawa pakayta pallanWawakuna pakay kaspita sikanakun. Wawakunaka sikasa achka pakayta pallakrinakun.

Chay washa, waskawan watasa wasiman apamun. Yayaka puchuta rantichinkapa riman.

Chayta kasusa, wawaka shuk wirakuchapaman21 rantichikrin.

21 “aputyupas” rimanakun.

Pallay

32 KICHWA

Yuyaykuna:

• Wawakuna pakayta pallanakun.

• Wawakuna puchu pakayta wirakuchapaman rantichinakun.

• Yaya pawata sachapi wañuchin.

• Mama papallita uyasa mancharin.

Shimikuna:

Punku Panka Palanta Piripiri

Pichka kuyapisi Pintu Puchka

Pakaymanta rimana

Pakay kaspishitu sumak wayuta charinki.Wawakuna kanta mikunakun.Warmi kasaka kanpa wayushina suni chukchayu tukunayani.Kari wawa kasaka wayu tukunayanipipas llakiwankapa.

Palanta lumushituwan takina

Karachamata karachamata uchuwan mikunayaniPalantashituwan lumushituwanpas (ishkay pasay).

P, t, k killkakunawa killkanchi m, n, ñ, r killkakuna washapi, ranti b, d, g killkashina uyarin.

33KICHWA

Runa rumimanta ninata tarinÑawpa runakuna rukuyasa mana ninata riksikuna kaska. Paykuna chawata mikukkuna kaska manara rumita tarisa.

Shuk puncha raku kaspita riksik runaka sapipi tarirka, ishkay yana rumita hapisa waktachisa nina tsalita22 llukshichiska. Chay tsalika yantaman hapirisa runakunarayku nina tukurka.

22 “Tsimpra, sintipas” rimanakun.

Rumi

34 KICHWA

Shimikuna:

Yuyaykuna:

Ñawpa runakuna rukuyasa mana ninatariksikuna kaska.

Shuk puncha raku kaspita riksik runaka sapipi ishkay yana rumita tarirka.

Chay tsalika yantaman hapirisa runakunarayku nina tukurka .

Tapuna:Sinchi muyu kani Mana ismunichu Waktachiway ñukapura Chaypi ninata rikunki. Imata Kani.

Rumi

Raku Rikra Runa

Rakta Rikuna Ruku

Rantina Rikcha Rumi

Wira Rimana Rupa

Tarpuna Rina Rurana

35KICHWA

Wakcha wawakuna sachaman sarata aparkaYayaka ishkay wakcha wawakunata sachapi sapalla sakirka. Chasna sakisa, wasiman kutirka samankapa. Wawakunaka sachapi sapalla samanakuska.

Chay washa, kari wawaka sawliwan ñanpisa allipami sarata sacha ñanpipi shitamurka23. Sukta punchapi saraka sacha ñanpipi wiñahuskata rikusa wasiman kutinakurka.

23 “kacharimurkanpas” rimanakun.

Sacha

36 KICHWA

Shimikuna:

Samuna Sacha Siku Suwa Sisa SupaySuni Sawli Sinka Sukta Sikana Sapalla

Yuyaykuna:

Yaya wakcha wawakunata sachapi sakisa sapalla wasipi kutimurka.

Wakcha wakunaka sachaanpipi sarata shitamurka.

Tapuna

Kiruta charini Mana miku ushani Chukchayu kaniMana runa kani. Imati kaniSara

Shimikunata tarisa kinchay:

Sara, sanku, siriy, supay, satiy, sinchi, sacha, sikay, samay, sisa, siku, siki, sipu

p k m u w r t l y i t a s w l t w s t p rs h t k p u a k m s i n c h i r t u k i sa y a s l r t w h t a k w l i a p w l r uc k m k a w k h k w k r t w t r l w k m th w h k n n p y m s t l a m h k w k t w aa p s w l i k t u i w s l k s u p a y s kl ñ r a k w s u p k p r a t r s k p a w ps h k i n r p l s a r k m s i r i y ñ k lm t s w k w h a h y l u w k t a w l i h kp l w n p l m k m p k l s i p u l h s r sk t ñ r h a k ñ s i p i r m k ñ k u k m us p i t y k w l k l w h w s i s a w t k t

37KICHWA

Shirunchi punchanamanta rimanaÑawpa punchashi shirunchi punchanapas24 runa kanakuska. Shuk puncha Pacha Yaya punchanata tukuyta rimarka, tarawankapas yachachirka. Shirunchita ranti mana yachankapa nisa allpa mankawan taparka. Shirunchika allpa manka ukumanta ansata uyaska punchanata Pacha Yaya yachachihuskata.

Chasna uyasa shirunchika yachakurka punchanata yallinakama. Chayrayku kunankama shirunchi sumak riman, takin, tukuy samikunata yuyaysapa kasa pukun. Punchana ranti mana yachanchu rimanata, ranti tarpunakunata shuwasa kawsan.

24 “sikupas” rimanakun

Shirunchi

38 KICHWA

Shimikuna:

Shayarina Washa Shamuy ChushaPushay Ushay Masha KashaShanshu Sharara Shuntu Shipati

Yuyaykuna :

Shirunchi punchanapas runa kanakurka.

Pacha Yaya shirunchita allpa mankawan taparkashi rimaskata mana uyankapa.

Punchanashi ni imata yachakurka.Chayraykushi kunankama shuwasa kawsan.

Sumak runa wawa kani Killu yanawan llachapayu Tukuy laya shimita rimani Sumakta pukuni.

Imata kani Shirunchi

Shuk rimaypi shuk yuyayta karuchinkapa samanata ( , ) churanchi.

39KICHWA

Allkuta tawakuwan hampinamanta

Shuk puncha amuka allkuta sachaman pushasa rirka sikuta katichinkapa. Ranti allkuka rupi kasa mana usharkachu wañuchinkapa.

Amuka chayta rikusa, tawakuta tarisa sumakta aspisa yakuwan allkuta sinkamanta upyachirka. Chasna rurapi allkuka sikuta katisa amu mukunkapa wañuchirka.

Tawaku

40 KICHWA

Shimikuna:

Yuyaykuna:

Tutamanta yayaruku tukllata churan pishkukunata hapinkapa.

Tuwayuka playapi kawsan. Tutapi purik kan.

Tapuna:

Yana runa kani.Ñuka paktapi tukuy puñunahu Inti shamupi mitikuni. Imata Kani.

Tuta

P, t, k killkakunawa killkanchi m, n, ñ, r killkakuna washapi, ranti b, d, g killkashina uyarin.

Tawaku Tiwakuru-tiwikuru TutaTarpuna Tiriku TuriTakina Tiwsina TuwayuTaksha Tikti TuhllaTiyarina Tispina Tullu

41KICHWA

Tsawanta allkuta tsiktanTsawantaka shuk allkuta wiwarka yawatita25 maskankapa ituchitapas hapinkapa. Chayta yuyasa allkuta wiwarka.

Chay allkuka tsintsu26 wiñaska, unkusa kawsak kaska. Chayta rikusa paypa amu rimarka: “kunan kay allkuta tsiktani paypa unkuyta hichunkapa”. Chasna rimasa tsikta kaspita aspirka. Chay washa, tsiktata sinkamanta tallirka. Allkuka shimimanta kiwnankapa27 llawsakunata hichusa28 kallarirka. Kuykapas hichurirka. Chay kuykakuna yawarta tsunkasa29 tsintsuyachisa allkuta wañunayachirka.

Tukuy chaykunata hichusa allkuka sumakta alliyarka, chaymanta sacha wiwa hapiysiki tukurka.25 “Tsawata, mutilupas” rimanakun.26 “Tullustu, irkipas” rimanakun.27 “Kipnananpa, kinwanapa, kuynankawapas” rimanakun.28 “Wichushpa” rimanakun.29 “shukushpapas” rimanaku n.

Tsikta

42 KICHWA

Kay killkanakunata rikusa paktachiy:

u u ikta ala

unka in u han i

Shimikunata tarisa kinchay:

Tapuna:

Mishki muyu mana kanichu Wawakuna tsunkawanakunPishkukunapas. Imata kani ……. Wiru

Yuyaykuna:

Pusisi sisata tsunkan. Tsintsu runa mikuran.

t s i k t a i kt s u n t s u pu a k n u s t wt t s a l a r yt s a w a n t a

Tsuntsu, tsunka, tsikta, tsala, tsawanta

43KICHWA

Wasi ruranamantaWasita sacha kaspikunamanta ruranchi, chaymanta shapaha pankawan. Puntiru ruku killapi kaspikunata surkunchi mana utkalla ismunkapa. Chaymantapas ruku killapilla pankata pallanchi mana kuruyankapa kay wasi awariska uras.

Wasita ayllukunawan yanapasa ruranchi ñukanchi warmikunawanwawakunawanpas sumakta kawsankapa.

Chay wasita tukuchiska washa, wallpakunata wiwanchi wirakuchaku nata rantichinkapa ñukanchi churarinakunata rantinkapa. Chay wiwakunata ñukanchipas mikunchi.

Wasi

44 KICHWA

Kay killkanakunata rikusa paktachiy:

akcha a a pa an

iru ña pa a_ a

Pa_ shi ayra ayku

Shimikunata tarisa kinchay:Wasi, wawa, wiwa, warmi, wirakucha, chawa,chawpi, wakani, awani, washa.

Tapuna:

Ñuka chaki tiyawan Makipas tiyawan Chukchapas tiyawanImata kani. …….

wasi

Yakupi kawsani Runakunaka hapiwanakun Mikuwankapa.Imata kani …. Challwa.

w a s i r p t n

a w a w a ll a a

r a a a a w i w

m k s s a l p a

i a ll h k r w n

u n c a h a a a

w i r a k u ch a

45KICHWA

Yutu wañuchinamanta

Shuk puncha yayaka sachaman risa shuk yana yututa tuparka30. Chayta rikusa illapawan wañuchirka. Wañuchisa yuyarirka:“ kunanka yuyuta surkusha kay yutuwan maytunkapa”. Chasna nisa yuyurka.

Chay washa, paypa wasiman kutirka. Chaypi paypa warmita nirka: kay yututa maytusa kusay mikunanchipa. Warmika “ari” nisa kusarka. Chayaska washa, wawakunawan mikurkakuna.

30 “tarirkapas” rimanakun.

Yutu

46 KICHWA

Kay killkakunata rikusa paktachiy:

Paka mu u u u

Shimikunata tarisa kinchay:

Yawar, yana, yutu, yura, yaku, rayu, nanay, uyay, yaya, ayllu.

Tapunakuna:

Yurak kani Hawapi kawsaniShuk uras intita harkani.

Imata kani. Puyu

y a n a y u t ua a a s u y a kw t n l r a l aa m a t a y a yr a y u a y ll u

KICHWA 47

Tukuy runakuna munanawanakun Karan puncha maskawanakun yanunkapa kusankapa mana tariwasa mana mikunakunImata kani. Yawati.

Yuyaykuna :

• Wapa sachapi wayuta mikun.

• Yayaka paypa wasipi takin.

• Chishipi wawakuna yakupi armanakun.

• Wawki illapawan yakamita wañuchin.

Shuk rimaypi shuk yuyayta karuchinkapa samanata ( , ) churanchi.

48 KICHWA

Barisamanta rimanaBarisa ñawpa uras runa kaska. Shuk puncha willasi31 sikasa wayuta mikuranakuska. Chasna uras ishkay wakcha wawakuna paktanakuska. Chay wawakunata mana karasa mikuska.

Wakcha wawakuna llakirisa paykunapa wasiman kutinakurka. Chaypi burkututu32 runata minkanakuska barisapa ñawinta mikunkapa.

Tutayapi burkututu mitsa runapa ñawinta mikukrirka. Tutamanta kawsarisa mana rikuna ushasa yakuman urmasa barisa wañurka.

31 “uwillas” chaytapas rimanakun.32 “urkututupas” rimanakun.

Barisa

KICHWA 49

Baku

Anka

Rikra

Inti

Sisa

Anku

Shimikuna:

Baku Bani

Baruchi Burkututu

50 KICHWA

Digamumanta rimana

Digamu33 sumak rikurik, mishki aycha challwashitu kan. Maykanka murukllashitu kan.

Paypa karaka llawsa kan. Washapi llukiman yachakmanpas kashata charin. Chay kashakunaka manchaypa, puntakllashitu kan, tuksisaka yapa sinchita nanachin. Wawa kapika wakachin.

Paypa umapi ishkay ñawita charin. Shimipi ñutu kirukunata charin, chaywan mishkiklla pay tupaska mikuykunata mikun. Paypa aychashituka apilla mishki kan.

Kinsa laya digamu tiyan: muru, killu, yurak. Yurak digamu yalli hatun kan.

33 “Kunchipas” rimanaku n.

Digamu

KICHWA 51

Shimikuna:

Digamu Duyu34

Dundu

Yuyaykuna:

• Kinsa laya digamu tiyan: muru, killu, yurak.

• Yurak digamu yalli hatun kan.

• Duyu challwata hapisa mikun.

• Duyuta Pastaza yakupi chara chara rimanakun.

34 Challwa apik, chara charapas” rimanakun.

52 KICHWA

Yaya ruku gasita hapiysiki tukunkapa hampinamantaÑawpa uras35 rukukuna wawakunata piripiriwan hampikuna kaska. Chasnapas mana tukuypa hampikuna kaska. Maykanka aycha tupaysikipa hampi tukukuna kaska.

Shuk wawa gasita hapiysiki tukunkapa rukukuna piririta chapusa aycha illakta armachinakuna kaska. Washa, paypa antsilu kaspipipas armachisa sasichikuna kaska.

Chayta ruraska washa, sasira wawa hapiskata rukukunaka sumaklla kuyrasa mikukuna kaska.

Mana chasna rurapi hampira wawaka rupi tuku kaska.

35 “Ñawpa pachapas” rimanakun.

Gasi

KICHWA 53

Shimikuna:

Gasi Gawna

Gunawaru

Pay kaskata rimashun:

Sumak gawna wawata ñuka yaya charin. Kipa digamu aychata karan.Gawna wawa mana mikuyasa makipi kanin.Kipa garawatupi tiyachisa kaspi ramapi sakin.

54 KICHWA

Uyarik : sonido

Tuksina: punto (. ) Samana: coma ( , )

Killka piti; killka : letra, alfabeto

Shimi : idioma, palabra.

Hatun killka piti: letra mayúscula

Killkana : texto

Killkana panka: libro, guía, etc. según el contexto.

A a Ch ch E e G g

I i J j K k Ky ky

M n N n Ñ ñ O o

P p R r S s Sh sh

T t Ts ts Ty ty U u

V v Y y

KICHWA 55

1. Runakunapa shuti llaktakunapa shutikunatapas rispitasa killkana.

2. P, t, k killkakunawa killkanchi m, n, ñ, r killkakuna washapi, ranti b, d, g killkashina uyarin.

Rimana killkanawambu wampurundu runtuIndi intiTandarina tantarina Kunga kunkaChagra chakra

3. Maykan shimikuna h uyarikwan kallarin, ranti Pastaza, Tigre yakupipas kay uyarikta mana rimanakun, ranti h killkawan killkashun:

Rimana killkanaAtarina hatarinaAmbi hanpiAwa hawaAtun hatunAwina hawina

4. Hatun killka pitiwan killkanata kallarinchi.

5. Tukuy runakunapa shuti llaktakunapa shutikunatapas hatun killka pitiwan killkanata kallarinchi.

6. Tukuy yuyaykunata tukuchisa tuksinata ( . ) churanchi.

7. Shuk rimaypi shuk yuyayta karuchinkapa samanata ( , ) churanchi.

I La democracia y el sistema interamericano

Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de pro-moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Ameri-canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere-chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufra-gio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-te fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la de-mocracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere-cho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democra-cia.

II La democracia y los derechos humanos

Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona-les de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo-ción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.

Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y reli-giosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.

Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están con-sagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.

III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.

Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci-den negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la im-portancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.

Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustan-ciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.

Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo inte-gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.

Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue-blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.

IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político ins-titucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario Ge-neral elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institu-cionalidad democrática y su fortalecimiento.

Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-mocrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consul-ta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.

Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-drá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación co-lectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, inclui-dos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-neral para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-máticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.

Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cum-plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones di-plomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.

Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.

V La democracia y las misiones de observación electoral

Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.

Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro in-teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral pre-sentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.

VI Promoción de la cultura democrática

Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los va-lores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-mocráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras polí-ticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA