RISCOS RELACIONADOS COA EXPOSICIÓN A AXENTES...

Risg

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

3

RISCOS RELACIONADOS COA EXPOSICIÓN A

AXENTES BIOLÓXICOS:A SÚA AVALIACIÓN E CONTROL

Depósito legalC-2181/04

ISBN84-453-3873-0

Deseño e maquetación:Segaof Servicios, s.l.

Imprime:Segaof Servicios, s.l.

Autores:Jesús Torres PomboDoutor en QuímicaTécnico superior de prevención

Antonio Lama VarelaLicenciado en BioloxíaTécnico superior de prevención

Centro de Seguridade e Saúde Laboral de Pontevedra

P.V.P.: 7 €

PRESENTACIÓN

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

5

PRESENTACIÓN

É para min unha satisfacción presentar esta 3ª edición dolibro Riscos relacionados coa exposición a axentes biolóxicos.A súa avaliación e control, que, con amplitude e claridade,aborda o tema da avaliación e control dos riscos biolóxicosno lugar de traballo.

No campo das ciencias da saúde utilízase a expresión“saúde laboral” para facer referencia ao estado de saúdedun individuo en relación co ambiente do lugar de traballo.Dentro deste campo, a hixiene industrial, como disciplinadedicada á prevención das enfermidades laborais, ocupaun lugar preeminente. Nun concepto máis amplo, segundoa definición de 1959 da American Industrial HygieneAssociation, a hixiene industrial ocúpase da “identificación,avaliación e control daqueles factores ou axentes ambientaisorixinados polo posto de traballo ou presentes neste, quepoden causar enfermidade, diminución da saúde ou dobenestar, ou incomodidade ou ineficiencia significativosentre os traballadores ou os restantes membros da comuni-dade”. A expresión “hixiene industrial”, como se lembra entodos os textos que se refiren a esta materia, non só englo-ba o termo “industrial” en sentido estrito, senón que se refi-re a calquera traballo ou actividade.

Nos últimos anos a utilización de axentes biolóxicos nosprocesos produtivos experimentou un incremento impor-tante, que trae como consecuencia que a hixiene industrialdebe controlar non só os axentes patóxenos non desexadosque están presentes nos lugares de traballo, senón que debeocuparse tamén, e cada vez en maior medida, dos axentesbiolóxicos que forman parte mesma do proceso produtivo.Así mesmo, tamén debe dar resposta a aquelas enfermida-des relacionadas coa “síndrome do edificio enfermo” queestán en parte relacionadas coa presenza de axentes bioló-xicos no medio laboral.

O control do risco biolóxico intégrase dentro da xestiónxeral dos riscos laborais, pero precisa de coñecementos

PRESENTACIÓN

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

6

concretos e procedementos específicos. Este control esixeidentificar todos os axentes biolóxicos que estean ou poi-dan estar presentes nos lugares de traballo e coñecer a súaperigosidade intrínseca para poder identificar os riscosexistentes. Ademais, convén coñecer os mecanismos queforman a “cadea da infección” para poder actuar eficaz-mente, interrompendo esta no punto máis axeitado e evitaros seus efectos.

Despois da boa acollida que tiveron as dúas primeirasedicións e ante as modificacións que se produciron nocampo dos organismos modificados xeneticamente coaaprobación da Lei 9/2003 do 25 de abril, o Real decreto178/2004 do 30 de xaneiro que aproba o Regulamento xeralpara o desenvolvemento de dita lei e a nova norma UNE-EN14031 sobre mostraxe de endotoxinas, os técnicos de pre-vención do Centro de Seguridade e Saúde Laboral dePontevedra ofrécenlles con esta nova edición, aos preven-cionistas, traballadores e empresarios, uns conceptos eideas básicas e un conxunto de información bibliográficaactualizada que poidan ser de utilidade á hora de avaliar osriscos biolóxicos e de tomar decisións sobre as medidas deprevención máis convenientes, en aplicación das disposi-cións que establece o Real decreto 664/1997, do 12 de maio,sobre prevención de riscos biolóxicos.

Mª José Cimadevila CeaConselleira de Asuntos Sociais, Emprego e Relacións Laborais

PRÓLOGO Á TERCEIRA EDICIÓN

Esgotada a segunda edición do libro Riscos relacionadoscoa exposición a axentes biolóxicos: a súa avaliación e con-trol, propuxémonos nesta terceira edición incorporar asactualizacións lexislativas no campo dos contaminantesbiolóxicos e clarificar aqueles conceptos que nas anterioresedicións estaban algo confusos. Así mesmo, tratamos deincorporar as novas contribucións que realizan os expertosno estudo dos contaminantes biolóxicos, en especial noreferido aos criterios de valoración.

Nesta edición tívose en conta a modificación lexislativaque se produciu no campo dos organismos modificadosxeneticamente coa aprobación da Lei 9/2003, do 25 de abril,pola que se establece o réxime xurídico da utilización confi-nada, liberación voluntaria e comercialización dos organis-mos modificados xeneticamente, e do Real decreto 178/2004,do 30 de xaneiro, polo que se aproba o Regulamento xeralpara o desenvolvemento e execución da Lei 9/2003.

Tamén se modificaron parcialmente todos os capítulos,pero de modo moi especial os referidos aos criterios de valo-ración, incorporando algunhas guías cuantitativas, e aocontrol dos contaminantes biolóxicos, que se reordenou eampliou.

Esperamos que, como as anteriores, esta terceira ediciónsiga tendo unha boa acollida e sirva de axuda a todos aque-les que traballan ou se interesan pola prevención de riscoslaborais.

Pontevedra, 2004Os autores

PRÓLOGO

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

7

INTRODUCIÓN. ................................................................................................... 13

OS CONTAMINANTES BIOLÓXICOS. ................................................................. 19

Concepto e clasificación. ............................................................................. 22

Microorganismos. ........................................................................................ 27Virus. ................................................................................................ 28Bacterias. ......................................................................................... 41Fungos. ............................................................................................. 54

Endoparasitos. .............................................................................................. 66Protozoos. ........................................................................................ 68Helmintos. ....................................................................................... 73

Cultivos celulares. ........................................................................................ 76

RELACIÓN PARASITO-HOSPEDADOR NAS ENFERMIDADESINFECCIOSAS BACTERIANAS ............................................................................ 83

Patoxenicidade: infección e enfermidade. ................................................. 89

Vías de entrada dos contaminantes biolóxicos. ........................................ 93

Barreiras do organismo fronte á invasión dos axentes biolóxicos. ........... 99Barreiras da pel e mucosas .......................................................... 100Defensa fagocítica ......................................................................... 102Defensa inmunolóxica ................................................................. 102

Depresión da defensa do hospedador. .................................................... 103

Transmisibilidade das infeccións. ............................................................ 104

ACTUACIÓN HIXIÉNICA. .................................................................................. 109

Identificación de riscos (fase primeira). ................................................... 118

Evaluación do risco (fase segunda). ......................................................... 122

Planificación da actividade preventiva (fase terceira). ........................... 133

ACTIVIDADES LABORAIS QUE PODEN PRESENTARRISCOS BIOLÓXICOS. ....................................................................................... 137

Traballos en centros de produción de alimentos. ................................... 140Industrias lácteas. ......................................................................... 141Industrias cárnicas (matadoiros). ............................................... 141Industrias de conserva de alimentos. ......................................... 144Industria da fariña e derivados .................................................... 145Industria de procesado de aceites vexetais. ............................... 145

Traballos agrarios. ...................................................................................... 145

Actividades nas que existe contacto con animais ou con produtos de orixe animal. ......................................................................... 147

ÍNDICE

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

9

Traballos de asistencia sanitaria, comprendidos os desenvolvidosen servizos de illamento e de anatomía patolóxica. ................................ 148

Traballos en laboratorios clínicos, veterinarios, de diagnóstico e de investigación, con exclusión dos laboratorios de diagnóstico microbiolóxico. ...................................................................... 150

Traballos en unidades de eliminación de residuos. ................................ 151

Traballos en instalacións depuradoras de augas residuais. ................... 151

Riscos biolóxicos noutras actividades. ..................................................... 152

Riscos biolóxicos no interior dos edificios ............................................... 154Síndrome do edificio enfermo ..................................................... 154Enfermidades relacionadas cos edificios .................................... 156

MEDICIÓN DOS AXENTES BIOLÓXICOS (BIOAEROSOIS). ............................ 162

A necesidade da medición ........................................................................ 166

A toma de mostra ....................................................................................... 169

A estratexia de mostraxe. ........................................................................... 174

Métodos de toma de mostra de fungos e bacterias. ............................... 179Principios de recolección de bioaerosois. .................................. 179Impactación. ................................................................................. 181Filtración. ....................................................................................... 184Recollida en medio líquido. ......................................................... 189Características de varios mostreadores de bioaerosois. ............ 190

DESCRICIÓN DOS SISTEMAS DE MOSTRAXE AMBIENTAL............................ 195Límite de detección. ..................................................................... 197Rango do límite superior. ............................................................. 197Límite de cuantificación. ............................................................. 198

Sistemas de mostraxe por impactación. .................................................. 198Recolector de Andersen. .............................................................. 198Recolector RCS (Reuter Centrifugal System). ............................. 202Mostrador SAS (Surface Air Sampler). ........................................ 203Mostrador de fenda (Casella) ....................................................... 205Outros mostradores de impacto .................................................. 206

Sistemas de mostraxe por burbullo en medio líquido. ........................... 209

Sistemas de mostraxe por filtración. ........................................................ 210

Mostradores personais. .............................................................................. 213

Técnicas de mostraxe en superficies. ....................................................... 216Placa de contacto. ......................................................................... 216Frotis. ............................................................................................. 216

MOSTRAS DE FUNGOS E BACTERIAS VIABLES. ............................................. 217

Mostraxe de fungos viables en aire. .......................................................... 219

ÍNDICE

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

10

Mostraxe de bacterias viables en aire. ...................................................... 222

O cultivo de fungos e bacterias ................................................................. 225Medios de cultivo. ......................................................................... 225Cultivo de fungos .......................................................................... 227Brancos .......................................................................................... 229Conservación e transporte das mostras ..................................... 230

Procedemento para a identificación e cuantificación de bioaerosois cultivables. .............................................................................. 231

Preparación da mostra. ................................................................ 231Identificación de bioaerosois cultivables. .................................. 232

Microbioloxía clásica. ............................................................. 233Microbioloxía clínica. ............................................................. 235

Procedementos adicionais para a identificación e cuantificación tanto para bioaerosois viables como non viables. ......... 237

Microscopía. .................................................................................. 237Microscopía óptica. ................................................................ 237Microscopía de contraste de fases. ..........................................238Microscopia de fluorescencia. ................................................ 238Microscopía electrónica. ......................................................... 238

Inmunoensaios. ............................................................................ 239Radioinmunoensaio. .............................................................. 240Inmunoensaios de fluorescencia. ........................................... 240Inmunoensaios encimáticos. ................................................ 240

Probas Xenéticas. .......................................................................... 241Probas do ADN oligomérico sintético..................................... 242Reacción de cadea da polimerasa (PCR). .............................. 242Análise polimórfico de tramos de fragmentos de restrición. ............................................................................ 242

Ensaio de endotoxinas. ................................................................ 242

CRITERIOS DE VALORACIÓN. .......................................................................... 245

Virus. ............................................................................................................ 255

Bacterias. ..................................................................................................... 255

Endotoxinas ................................................................................................ 258

Fungos. ........................................................................................................ 258

Micotoxinas. ............................................................................................... 261

Protozoos. ................................................................................................... 262

Antíxenos. ................................................................................................... 263

CONTROL DOS CONTAMINANTES BIOLÓXICOS. .......................................... 265

Medidas de control dos axentes biolóxicos ............................................. 275

Actuacións sobre o axente biolóxico ........................................................ 277Limpeza. ........................................................................................ 277

ÍNDICE

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

11

Desinfección. ................................................................................. 278Esterilización. ................................................................................ 280

Esterilización por calor. .......................................................... 281Esterilización por radiacións. ................................................ 281Esterilización química. ........................................................... 282

Barreiras de contención ............................................................................. 283Contención primaria .................................................................... 284Contención secundaria: sala de reactor edificio ........................ 285

Cabinas de seguridade biolóxica .............................................................. 287Cabina de seguridade biolóxica tipo I ........................................ 288Cabina de seguridade biolóxica tipo II ....................................... 290Cabina de seguridade biolóxica tipo III ...................................... 290

Precaucións de carácter universal ............................................................ 293

Equipos e prendas de protección individual ........................................... 293

Vacinación .................................................................................................. 298

REQUIRIMENTOS DOS LABORATORIOS SEGUNDO O SEU NIVEL DE CONTENCIÓN. ............................................................................................. 303

Laboratorio de contención biolóxica 1. Laboratorio básico. ................. 305

Laboratorio de contención biolóxica 2. ................................................... 308

Laboratorio de contención biolóxica 3. ................................................... 310

Laboratorio de contención biolóxica 4. Contención máxima ............... 312

CASOS PRÁCTICOS. EXEMPLOS DE MOSTRAXE DE AXENTES BIOLÓXICOS TOMADOS DA BIBLIOGRAFÍA. ................................................. 317

Bacterias, fungos e endotoxinas en granxas de porcos. ......................... 319

Fungos en granxas de vacas. ..................................................................... 321

Bacterias, fungos e endotoxinas en serradoiros de madeira .................. 323

Bacterias e fungos nunha planta de compostaxe ................................... 325

Fungos e síndrome do edificio enfermo. ................................................. 326

BIBLIOGRAFÍA .................................................................................................. 329

ANEXO ............................................................................................................... 343

Real Decreto 664/1997 ............................................................................... 344

Orde do 25 de marzo de 1998 .................................................................... 356

ÍNDICE

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

12

INTRODUCIÓN

Os contaminantes biolóxicos son, xunto cos contaminan-tes químicos e os contaminantes físicos, os tres tipos decontaminantes obxecto de estudo da hixiene industrial.Non obstante, o seu peso dentro desta disciplina, que tencomo obxectivo a prevención de enfermidades profesio-nais mediante o control da presenza dos seus axentes cau-santes no medio laboral, é moito menor.

Dende os seus inicios, a hixiene industrial foi avanzandoe incrementando os seus coñecementos sobre contami-nantes físicos e químicos para lle dar resposta ao progresoindustrial e á aparición no medio laboral de novos conta-minantes, cuns efectos sobre a saúde humana que eranmoitas veces descoñecidos. Dedicou os seus esforzos, fun-damentalmente, a incrementar o coñecemento dos efectosproducidos por estes contaminantes sobre os traballadoresexpostos, co fin de establecer uns niveis mínimos de expo-sición que, revisados periodicamente á luz das novas inves-tigacións, garantisen a seguridade dos traballadores; asícomo ao estudo das medidas preventivas que permitisenreducir ao mínimo eses niveis de exposición.

Hai unha serie de razóns que xustifican este diferente tra-tamento dos distintos contaminantes por parte da hixieneindustrial e explica por que os contaminantes biolóxicosforon deixados en mans da medicina preventiva. Este aban-dono debeuse, entre outras causas, á gran variabilidade defactores que condicionan a presenza dos contaminantesbiolóxicos. A súa supervivencia e actuación sobre o homeno medio laboral: os contaminantes biolóxicos son seresvivos, capaces de se reproduciren; nunha mesma especiebacteriana existen cepas con distinto poder patoxénico;factores tales como a temperatura e a humidade podencondicionar a súa presenza no ambiente; os seus efectosdependen da susceptibilidade do hospedador (a súa inmu-nización previa, estados de inmunodepresión, etc.). Todosestas características non permiten establecer con claridadeuns "valores máximos permitidos" xeneralizados e válidospara calquera que sexa a situación problema xerada, o quesupón de por si unha dificultade engadida á difícil tarefa deavaliar a exposición a contaminantes biolóxicos.

INTRODUCIÓN

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

15

Outra particularidade destacable dos contaminantes bio-lóxicos é que, a diferenza dos contaminantes físicos e quí-micos que producen os seus efectos unicamente sobre otraballador exposto, aqueles poden estender os seus efec-tos fóra do ambiente laboral. Por todo iso, os contaminan-tes biolóxicos consideráronse máis dende a perspectiva dasaúde pública.

Dende hai décadas, e nalgúns casos dende hai séculos,sábese da relación existente entre a exposición a determi-nados axentes infecciosos no medio laboral e a apariciónde enfermidades concretas. Algunhas destas enfermidadesatópanse recollidas no cadro de enfermidades profesio-nais do Real Decreto 1995/1978. Non obstante, o estudodos riscos relacionados coa exposición a contaminantesbiolóxicos no medio laboral hai que enfocalo, hoxe en día,dende unha perspectiva moito máis ampla que, ademais decubrir aquelas actividades que viñan considerándose tradi-cionalmente de risco (traballadores que, por estar en con-tacto con animais ou os seus produtos, poden padecer zoo-noses; persoal sanitario e de laboratorio exposto a conta-xios), comprenda tamén as actividades que, sustentadasfundamentalmente no desenvolvemento das biotecnoloxí-as, están na orixe de novos riscos relacionados coa exposi-ción a axentes biolóxicos.

A información de que dispoñemos actualmente permíte-nos afirmar, sen lugar a dúbidas, a relación existente entre apresenza de determinados axentes biolóxicos e/ou os seusprodutos e a aparición duns determinados efectos sobre aspersoas expostas. Así mesmo, son numerosos os estudosque, empregando metodoloxía moi diversa, tratan de cuan-tificar os axentes biolóxicos e as súas substancias noambiente, e intentan relacionar as devanditas concentra-cións coa aparición dunha sintomatoloxía determinada.Non obstante, a falta de uniformidade nos métodos empre-gados impide comparar os diferentes estudos e chegar aconclusións definitivas. Algo se vai avanzando, e hoxealgúns autores dan valores indicativos para substancias ougrupos de axentes biolóxicos, pero isto é de difícil aplicaciónen tanto que os estudos realizados demostran que os resul-

INTRODUCIÓN

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

16

tados entre laboratorios, para mostras tomadas no mesmolugar e no mesmo tempo, poden diferir enormemente.

Podemos dicir que os diversos valores indicativos e reco-mendacións dadas por distintos organismos internacionais(ACGIH, AIHA, OSHA, OMS…) para algúns grupos de axen-tes biolóxicos e os seus produtos orientan, máis que clarifi-can, á hora de valorar os resultados obtidos tras unha tomade mostra. Aínda haberán de pasar anos, nos que, en pri-meiro lugar, se deberán definir e consensuar claramente astécnicas de toma de mostra e os procedementos de análiseque se deban utilizar en cada caso, para, posteriormente,mediante os necesarios estudos epidemiolóxicos e de inves-tigación, establecer uns valores de referencia cos que podercomparar os niveis de exposición obtidos.

Esta diferente visión dos riscos que supoñen a presenza decontaminantes biolóxicos no medio laboral plasmouse noterreo lexislativo na Unión Europea coa Directiva90/679/CEE, sobre a protección dos traballadores contra osriscos relacionados coa exposición a axentes biolóxicosdurante o traballo, modificada pola Directiva 93/88/CEE,con posteriores adaptacións para ter en conta o progresotécnico (directivas 95/30/CE, 97/59/CE e 97/65/CE). A lexis-lación comunitaria en materia de prevención de riscos bio-lóxicos actualízase coa Directiva 2000/54/CE que derroga aDirectiva 90/679/CEE, e as súas modificacións sucesivas. EnEspaña a transposición destas directivas realizouse median-te o Real Decreto 664/1997, do 12 de maio, que establece asdisposicións mínimas aplicables ás actividades nas que ostraballadores estean ou poidan estar expostos a axentes bioló-xicos debido á natureza da súa actividade laboral, e é o puntode partida para a avaliación e planificación da prevenciónneste ámbito.

Ademais, no que se refire ao risco por exposición a orga-nismos modificados xeneticamente hai que ter presente aDirectiva 90/219/CE, relativa á utilización confinada demicroorganismos modificados xeneticamente, que foimodificada pola Directiva 98/81/CE, que teñen a súa trans-posición ao dereito español na Ley 9/2003, do 25 de abril,

INTRODUCIÓN

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

17

pola que se establece o réxime xurídico da utilización confi-nada, liberación voluntaria e comercialización de organis-mos modificados xeneticamente. Tamén existe unRegulamento xeral para o desenvolvemento e execución daLei 9/2003, que se aprobou mediante o Real decreto178/2004, do 30 de xaneiro.

Actualmente dispoñemos dunha normativa que nos obrigaa lles prestar unha maior atención aos riscos relacionadoscoa exposición a axentes biolóxicos, á vez que concretauns criterios de actuación e serve de ferramenta para levara cabo a avaliación de riscos e a planificación da acciónpreventiva.

INTRODUCIÓN

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

18

OS AXENTES BIOLÓXICOS

Dende o punto de vista da saúde laboral podemos definiros contaminantes biolóxicos como o conxunto de organis-mos vivos, partes destes ou substancias derivadas deles queson responsables da aparición de enfermidades de tipoinfeccioso ou parasitario, ou que poden producir danossobre a saúde dos traballadores como consecuencia dosseus efectos alérxicos ou tóxicos.

A definición anterior comprende, pois, un grupo hetero-xéneo de contaminantes que inclúe, xunto aos microorga-nismos patóxenos, causantes de enfermidades infecciosas,e aos parasitos, os microorganismos non patóxenos e assubstancias derivadas dos seres vivos que teñen efectosalérxicos ou tóxicos no persoal exposto: pole, ácaros do po,restos de insectos, pelos, escamas de pel, feces e ouriños deanimais, proteínas, endotoxinas, micotoxinas, (1→3)-ß-D-glucano, etc.

Ata agora, e intencionadamente, falamos de contaminan-te biolóxico, aínda a sabendas de que o Real decreto664/1997 se refire á protección dos traballadores contra osriscos relacionados coa exposición a axentes biolóxicosdurante o traballo. Non é conveniente, non obstante, asimi-lar os dous termos, pois, como veremos a continuación, nonson plenamente coincidentes. O concepto de contaminantebiolóxico é máis amplo que a de axente biolóxico. Mentresque o primeiro comprende os seres vivos, as súas partes ousubstancias producidas por eles que lle poden ocasionardanos á saúde dos traballadores, os segundos están plena-mente definidos no Real decreto 664/1997 como microor-ganismos, endoparasitos humanos e cultivos celulares. Así,dentro do concepto de axente biolóxico, e cinguíndonos ádefinición do real decreto, non entrarían substanciascomo o pole, os ácaros do po e as súas feces ou as subs-tancias derivadas de animais (pelos, escamas de pel) res-ponsables dun gran número de alerxias. Tampouco entraríanos ectoparasitos (piollos, chinches, etc.), por citar un par deexemplos.

OS AXENTESBIOLÓxICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

21

AXENTES BIOLÓXICOS: CONCEPTO E CLASIFICACIÓN

O Real decreto 664/1997, do 12 de maio, sobre a protec-ción dos traballadores contra os riscos relacionados coaexposición a axentes biolóxicos durante o traballo, define,no seu artigo 2, axente biolóxico como microorganismo,con inclusión dos xeneticamente modificados, cultivoscelulares e endoparasitos humanos, susceptibles de orixinarcalquera tipo de infección, alerxia ou toxicidade.

Así mesmo, segundo o mesmo artigo, microorganismo étoda entidade microbiolóxica, celular ou non, capaz de sereproducir ou de transferir material xenético. E cultivo celu-lar é o resultado do crecemento "in vitro" de células obtidasde organismos multicelulares.

Así pois diferéncianse claramente os seguintes tipos deaxentes biolóxicos:

- microorganismos- endoparAsitos humanos- cultivos celulares

Como se pode apreciar, nesta definición non se inclúenexplicitamente as substancias como as exotoxinas e endo-toxinas bacterianas, as micotoxinas, os antibióticos, asproteínas, os encimas, etc. producidos polos axentes men-cionados nesta, que poden causar reaccións inflamatoriasdo sistema respiratorio, alerxias e efectos sobre o sistema

OS AXENTESBIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

22

AXENTES BIOLÓXICOS

MICROORGANISMOSENDOPARASITOS

CULTIVOS CELULARES

CONTAMINANTES BIOLÓXICOS

POLEÁCAROSPELOSINSECTOSESCAMAS DE PEL...

inmunolóxico. Non obstante, as devanditas substanciasdeben considerarse tamén obxecto deste real decreto, entanto en canto a súa presenza no medio laboral é o resulta-do da presenza dos axentes biolóxicos e a súa concentraciónvai estar relacionada coa destes. O que non se inclúe, comoxa se mencionou, son os produtos de animais (derivadosdérmicos, soro ou ouriños) e vexetais (pole, po de madeira,etc.) que conteñen alérxenos que poden producir asma eoutras enfermidades respiratorias.

Isto non é óbice para que, dende o punto de vista da hixie-ne industrial, siga interesando a avaliación de riscos e a pla-nificación da acción preventiva para controlar a presenzadestes contaminantes no medio laboral. As medidas de con-trol que cómpre aplicar son, en moitos casos, coincidentescoas que se poñen en práctica para os axentes biolóxicos.

Antes de pasar a describir cada un dos tipos de axentesbiolóxicos é conveniente lembrar a clasificación que, enfunción do risco de infección, establece o artigo 3 do Realdecreto 664/1997. Para establecer esta clasificación tivéron-se en conta aspectos que se refiren a como é a enfermidadeque poden producir no home (probabilidade e gravidade),se supón un perigo para o traballador, se se pode propagar ácolectividade e se existe ou non unha profilaxe ou un trata-mento eficaz.

Segundo o mencionado artigo, os axentes biolóxicos clasi-fícanse en catro grupos:

Grupo 1: aquel que resulta pouco probable que causeunha enfermidade no home.

Grupo 2: aquel que pode causar unha enfermidade nohome e pode supoñer un perigo para os tra-balladores, aínda que é pouco probable quese propague á colectividade e existe xeral-mente profilaxe ou tratamento eficaz.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

23

Grupo 3: aquel que pode causar unha enfermidadegrave no home e presenta un serio perigopara os traballadores, con risco de que se pro-pague á colectividade e existe xeralmenteunha profilaxe ou tratamento eficaz.

Grupo 4: aquel que causa unha enfermidade grave nohome e supón un serio perigo para os traba-lladores, con moitas probabilidades de que sepropague á colectividade e sen que existaxeralmente unha profilaxe ou tratamentoeficaz.

Clasificación dos axentes biolóxicos

ENFERMIDADE PERIGO PARA PROPAGACIÓN PROFILAXENO HOME TRABALLADORES COLECTIVIDADE TRATAMENTO

GRUPO 1 pouco probable - - -

GRUPO 2 probable probable pouco probable existe

GRUPO 3 probable/grave serio existe riesgo existe

GRUPO 4 grave serio moitas probabilidades non existe

No anexo II do Real decreto 664/97 preséntase unha listade axentes biolóxicos clasificados nos grupos 2, 3 ou 4. Estaclasificación realizouse considerando os posibles efectosque os axentes poden ter sobre traballadores sans. Para ela-borala non se tiveron en conta os efectos particulares que osdevanditos axentes poidan producir sobre traballadorescunha sensibilidade que se vexa afectada por causas talescomo patoloxías previas, medicación, trastornos inmunita-rios, embarazo ou lactación. Circunstancias que si se han deter moi presentes cando se realice a avaliación de riscos.

Ao mirar esta clasificación pode chamar a atención quedeterminados axentes, como por exemplo Clostridiumbotulinum, causantes de enfermidades graves, e mesmomortais, estean clasificados no grupo 2. Isto, que aparente-mente parece incongruente, responde a que o grupo de


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

24

clasificación se atribúe tendo en conta todas as caracterís-ticas mencionadas, tamén a capacidade de se propagar ácolectividade e a existencia de tratamento ou profilaxeseficaces. Con respecto á propagación á colectividade, obotulismo non é unha enfermidade infecciosa, senón queresulta dunha intoxicación por inxestión de alimentoscontaminados coa toxina botulínica (1 µg de toxina é caseunha dose letal para o home), máis que pola multiplicaciónde C. botulinum no tubo dixestivo. Trátase dun axenteamplamente distribuído no chan, na lama de lagos e char-cos e sobre a vexetación que, para ser cultivado, requireunhas condicións moi especiais, entre elas a ausencia deosíxeno (é un anaerobio estrito). Estas condicións podenreunilas as conservas caseiras de verduras, nas que se pro-duce a xerminación das esporas e a multiplicación vexeta-tiva, con produción da toxina. Esta toxina é a que producea enfermidade e as persoas afectadas serán aquelas queinxiren os alimentos crus contaminados sen que, evidente-mente, se produzan contaxios posteriores. En canto ao tra-tamento, existen antitoxinas específicas para cada unhadas toxinas que causan o botulismo humano, se ben, paraque sexan eficaces, han de ser administradas antes de quea toxina alcance as terminacións nerviosas sensibles. Aenfermidade pode, así mesmo, previrse por ebulición dosalimentos durante 10 minutos, pois deste modo destrúese atoxina botulínica.

Do exposto anteriormente dedúcese que a clasificacióndos axentes biolóxicos non se produce de modo arbitrario,senón que responde a un coñecemento complexo dosmecanismos de transmisión, dos efectos que produce e dosmedios dispoñibles para combatelo: tratamento e profilaxe.

Ademais, tamén hai que ter en conta que a non inclusióndun determinado axente na dita lista non significa queaquel deba ser implícita e inmediatamente clasificado nogrupo 1, senón que, atendendo ás súas características infec-ciosas e tendo en conta as definicións de cada un dos gru-pos, se incluirá no que corresponda. Se, á hora de asignarun axente a un grupo, existise dubida entre dous grupos,


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

25

asignarase ao grupo superior, garantindo así a maior seguri-dade para o traballador.

Neste mesmo anexo II, aparecen xunto ao nome do axen-te biolóxico, a continuación do grupo de clasificación, unhaserie de notas que dan información adicional sobre o axen-te. Estas notas son as seguintes:

(A) posibles efectos alérxicos. É o caso de moitos dos fun-gos do anexo II que poden actuar como sensibilizan-tes das vías respiratorias, o que lles confire un riscoadicional. Son exemplo destes fungos, algúns dos per-tencentes aos xéneros Aspergillus, Penicillium,Microsporum ou Cryptococcus, entre outros. Taménhai dous endoparasitos do xénero Ascaris que podenocasionar alerxias.

(D) A lista dos traballadores expostos ao axente debeconservarse durante máis de 10 anos despois da últi-ma exposición. Isto ha de ser así no caso daquelesaxentes que presentan algunha das característicasmencionadas no artigo 9.3 do Real decreto664/1997: poden provocar infeccións persistentesou latentes, non son diagnosticables actualmenteata que se manifesta a enfermidade anos máis tarde,teñen períodos de incubación especialmente pro-longados, dan lugar a enfermidades recorrentesdurante un tempo prolongado ou poden ter secuelasimportantes a longo prazo. Son todos axentes per-tencentes ao grupo dos virus, por exemplo, os viruscausantes da hepatite B, C ou D, o virus da SIDA, ouos axentes non clasificados asociados ás encefalopa-tías esponxiformes transmisibles.

(T) Produción de toxinas. Destaca a facultade que teñenalgunhas bacterias para producir toxinas, entre elasdúas do xénero Clostridium: C. botulinume eC. tetani;ademais de Corynebacterium diphtheriae e Shigelladysenteriae (tipo 1)


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

26

(V) Vacina eficaz dispoñible. Indica a existencia dunhavacina efectiva que pode ser utilizada como ferra-menta preventiva. Son moitas as vacinas existentes. Oempresario ofreceralles aos traballadores non inmu-nizados as vacinas contra os axentes biolóxicos aosque estean ou poidan estar expostos.

(*) Normalmente non infeccioso a través do aire. Estaanotación indica que os axentes biolóxicos aos quese aplica, todos eles do grupo 3, non se transmitenpor vía aérea. Tal circunstancia debe terse en contaao realizar a avaliación de riscos, ao planificar aacción preventiva e ao seleccionar as medidas decontención.

Exemplos:

Axente clasificación notas

Clostridium tetani 2 T.V.Virus da hepatite C 3 (*) D.Aspergillus fumigatus 2 A.

MICROORGANISMOS

Enténdese por microorganismo toda entidade microbio-lóxica, celular ou non, capaz de se reproducir ou de transfe-rir material xenético.

Dentro dos microorganismos hai que distinguir entre osque non son células e aqueloutros que presentan unhaestrutura celular. No primeiro grupo inclúense os virus e osdenominados axentes "non clasificados". O segundo grupocomprende os protistas ou moneras. Así mesmo, dentrodestes últimos, hai que diferenciar, en función da complexi-dade celular, entre procariotas, que comprende as bacte-rias, clamidias, rickettssias e micoplasmas, e eucariotas,dos que forman parte os fungos, a maioría das algas e osprotozoos.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

27

Clasificación dos microorganismos

NON CELULAR CELULAREstrutura procariota: Estrutura eucariota:

VIRUS

Axentes non clasificados

Virus

De entre todos os microorganismos, os virus son os máissinxelos. A medio camiño entre os seres vivos e a materiainanimada, atópanse constituídos por un ácido nucleico(ADN ou ARN de cadea sinxela ou dobre) que porta a infor-mación xenética; e unha cápsula proteica ou cápsida e, enocasións, unha envoltura membranosa, que desempeñanunha función de protección dese material xenético.

Carecen de metabolismo, xa que non posúen encimas.Para a súa reprodución requiren a materia, a enerxía e o sis-tema encimático doutro ser vivo. Son, polo tanto, parasitosintracelulares obrigados. Por iso, os virus son definidoscomo pequenas estruturas encargadas de transportar unácido nucleico entre unha célula hospedadora e outracélula hospedadora. O seu tamaño non excede dos 2.500 Å(0'25 μm).

Os virus máis sinxelos, os viroides, constan unicamentedun ácido nucleico. Os máis complexos posúen estruturasprotectoras de natureza proteica e, ás veces, unha cubertamembranosa adicional que o protexe do medio e serve devehículo para a súa transmisión dende unha célula hospe-dadora a outra.

Xeralmente a cápsida está constituída pola repetición dunsó tipo de proteína ou capsómero. A unión destas orixinatres tipos de cápsidas: icosaédrica, helicoidal e complexa(figura 1).

fungosprotozoos

algas

bacteriasrickettssiasclamidias

micoplasmas


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

28

Icosaédrica. - O icosaedro é unha forma poliédrica de 12vértices, 20 caras triangulares e 30 arestas. Un exemplopodería ser un picornavirus como o da poliomielite. A cáp-sida está composta por 32 capsómeros cunha posible dispo-sición que se amosa na figura 1.

Helicoidal. - Neste tipo de cápsida, os capsómeros adop-tan unha ordenación helicoidal, formando unha estruturatubular en cuxo interior se sitúa o ácido nucleico. A súaanchura é de 175 Å e a súa lonxitude máxima de 3.000 Å,como, por exemplo, o virus da rabia.

Complexa. - Este tipo de cápsida posúena algúns virusespecializados en parasitar bacterias, polo que recibe onome de bacteriófagos. Esta cápsida pódese delimitar endúas partes: cabeza, de tipo icosaédrica e que contén oácido nucleico; e cola, adaptada para a inxección do ácidonucleico no interior da bacteria. Na base da cola poden exis-tir encimas e ATP, que teñen a función de destruír a paredebacteriana.

Envoltura. - Un grupo de virus, como os que producen arabia, a hepatite, a gripe e a varíola, posúen unha envolturade tipo membranoso arredor da cápsida. Esta envolturaadoita ser proteica, pero algúns virus, por exemplo, o dagripe, posúen unha envoltura similar á membrana unitaria,xeralmente procedente das células hospedadoras ás queparasita.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

29

Figura 1.- Morfoloxía vírica


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

30

ENVOLTURA

TIPOS DE CÁPSIDE

cabeza

eixo tubular

vaíña

zona caudal

fibra caudal

envolta proteicacápside

proteínas da membrana

envolta proteica

cápside

ARN asociadoao nucleoproteínas

envolta membranosa

placabasal

Complexa

(bacteriófagos)

Icosaédrica

(virus da poliomielite)

Helicoidal

Virus da hepatite Virus da gripe

Os virus carecen de funcións de nutrición, xa que nonrequiren enerxía para desenvolver ningunha actividade ninpara crecer. Así mesmo, carecen de funcións de relación,pois o contacto cunha célula hospedadora é totalmente for-tuíto. Cada clase de virus é capaz de infectar soamente a cer-tas especies de células hospedadoras. Esta especificidadedepende tanto das propiedades da capa externa do virióncoma dos receptores específicos situados na superficie celu-lar.

Unicamente se estudan as funcións de reprodución ou, oque é o mesmo, o seu ciclo vital (figura 2). O ciclo de multi-plicación vírico require unha célula hospedadora de ondeobter materia e enerxía para sintetizar novos ácidos nuclei-cos e capsómeros. Posúe seis fases: 1) fixación ou absorción,2) penetración, 3) replicación do ácido nucleico, 4) síntesede capsómeros, 5) ensamblaxe dos novos virus e 6) libera-ción.

Na fase de fixación ou absorción os virus establecen con-tacto coa célula hospedadora, fixándose a esta mediante,primeiro, un proceso de reacción química entre as proteínasexternas dos dous e, logo, mediante procesos mecánicos. Ovirus da gripe, por exemplo, establece enlaces químicosentre as proteínas da membrana e da envoltura. Unha vezfixado o virus, este induce unha fagocitose por parte dacélula que, deste modo, o introduce no interior dun fagoso-ma.

A fixación é seguida pola fase de penetración. O virus pasaao interior da célula hospedadora onde é decapsulado oácido nucleico. O ácido nucleico pode permanecer no cito-plasma celular, como por exemplo, nos Poxvirus, ou podepenetrar ata o núcleo da célula como acontece cosHerpesvirus e Adenovirus, parece ser que este podería sertamén o caso do virus da gripe.

Durante a fase de eclipse, que recibe este nome debido aque non se observan virus no interior da célula, sintetízasegran cantidade de ARN a partir dos ácidos nucleicos víricos.Este ARN serve de base para sintetizar encimas que impiden


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

31

o normal funcionamento da célula. Posteriormente prodú-cese a replicación dos ácidos nucleicos víricos e sintetízan-se os capsómeros. A multiplicación vírica pode producirse,dependendo da familia vírica, no citoplasma ou no núcleoda célula hospedadora.

Na fase de ensamblaxe, os capsómeros reúnense forman-do a cápsida. Simultaneamente, ou con posterioridade, oácido nucleico prégase e rodéase dos capsómeros. No virusda gripe os capsómeros únense paulatinamente a medidaque o ácido nucleico se prega. Posteriormente este diríxesecara á membrana.

Na fase de liberación, os novos virus saen ao exterior, xasexa mediante a destrución da célula hospedadora (lise) poracción dun encima (endolisina), ou mediante a formaciónde vesículas que, en ocasións, quedan rodeadas por frag-mentos da membrana da célula hospedadora. Neste casonon é necesaria a destrución celular, que, non obstante, seproducirá algo máis tarde, debido ás importantes altera-cións funcionais que o virus lle causou.

Algúns virus, ao infectar unha célula hospedadora, non adestrúen, o que constituiría un ciclo lítico, senón que omaterial xenético vírico se integra no ADN celular. Estesvirus son denominados atenuados o prófagos, e a célulareceptora lisóxena. O ADN vírico ou prófago pode perma-necer en forma latente ata que un estímulo induza a súaseparación, iniciándose entón un ciclo lítico típico. Nestetipo de infeccións os efectos pódense manifestar de formarecorrente.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

32

Figura 2.- Ciclo de multiplicación vírica

Os virus clasifícanse en diferentes grupos tendo en contaa súa estrutura e o tipo de ácido nucleico que os constitúen.

Dentro dos virus atopamos os únicos axentes que noanexo II do Real decreto 64/1997 se clasifican no grupo 4, édicir, son responsables de causar enfermidades graves nohome e un serio perigo para os traballadores, poden pro-pagarse á colectividade e non existe xeralmente unha pro-filaxe ou tratamento eficaz.

Pertencen a este grupo 4 virus que, nos casos mortais,desenvolven miocardite, pneumonía, encefalopatía elesións hemorráxicas. A continuación coméntanse algunhas


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

33

ADSORCIÓN PENETRACIÓN

ECLIPSE

ENSAMBLAXELIBERACIÓN

das características máis salientables destes virus. O virusJunin e virus Lassa, dentro dos Arenaviridae, teñen nos mor-cegos e roedores os seus principais reservorios, polo que ocontrol destes serve para limitar a súa transmisión ao home,aínda que o virus Lassa é altamente contaxioso. O únicolugar coñecido de infeccións naturais é Nixeria. O virus dafebre hemorráxica de Crimea/Congo, un Nairovirus, utilizaas carrachas como vectores. O virus Ébola e o virus deMarburg afectan primates non humanos fundamentalmen-te, non obstante, os casos en humanos son extremadamen-te graves e frecuentemente mortais. Debe ter un coidadoespecial o persoal de investigación que traballa con estesvirus, e, particularmente, aqueles que traballan con culti-vos celulares obtidos a partir de células de simios.

En 1967 apareceu en Marburg e Frankfurt (Alemaña) e enIugoslavia un proceso febril que afectaba persoal de labora-torio que manipulaba tecidos e cultivos celulares de monoverde africano. Dos 31 casos que aconteceron, incluídos asinfeccións no persoal sanitario que atendeu a estes pacien-tes, producíronse 7 mortes.

Aínda que os virus mencionados arriba non son propiosda nosa zona xeográfica, hai que considerar o risco latenteque supón para a súa propagación a velocidade actual dostransportes que incrementa os desprazamentos e a mobili-dade de poboación entre os diferentes lugares do mundo.

Tamén os virus causantes da varíola se encadran no grupo4. Esta enfermidade foi declarada erradicada en 1980 e orisco de infección só existe para o persoal que utiliza na súainvestigación as cepas deste virus que aínda se conservan.Dende 1983, só Estados Unidos e Rusia recoñecían telo,pero sospéitase que outros países teñen cepas do virus, quepodería ser colocado en cabezas de mísiles intercontinen-tais. Existe unha vacina eficaz contra este virus, non obstan-te, ao estar erradicado, a vacinación sistemática carece desentido. De todos os xeitos, coa ameaza de guerra biolóxica,fabricáronse enormes cantidades de vacina por se fosenecesaria para facer fronte a un eventual ataque. Estímase


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

34

que a mortalidade en vacinacións masivas é de 1-2 mortespor cada millón de vacinados.Ademais dos virus vistos, que pertencen ao grupo 4, son

moitos os que pertencen ao grupo 3. Estes, ao igual que osanteriores, producen enfermidades graves no home e supo-ñen un serio perigo para os traballadores, con risco de pro-pagación á colectividade, aínda que neste caso si existeunha profilaxe ou tratamento eficaz. Pertencen a estegrupo virus tan coñecidos como os causantes da hepatite Be da hepatite C (o virus causante da hepatite A pertence aogrupo 2), o virus de inmunodeficiencia humana ou o virusda rabia. Tamén os Flavivirus e os Alphavirus, causantes deencefalites graves, pertencen ao grupo 3. Destes hai quedestacar que utilizan artrópodos como vectores e hospeda-dores intermediarios.

Outro grupo importante de axentes biolóxicos incluídosno grupo 3 son os denominados axentes non clasificadosasociados a encefalopatías esponxiformes transmisibles(TSE) que ocasionan enfermidades como a de Creutzfeldt-Jakob, a encefalopatía esponxiforme bovina (BSE) e outrasTSE de orixe animal afíns. Destes axentes non se coñece asúa natureza exacta, pero o que si se sabe é que non se tratade virus nin de bacterias. A enfermidade ponse de manifes-to pola presenza nos tecidos contaminados dunha proteínaanormal. Estas partículas proteicas infecciosas coñécensecomo prións. Os axentes non clasificados asociados ás TSEpresentan, xunto ao grupo de clasificación 3, a notación D,debido ao seu longo período de latencia. Actualmente nonexisten métodos que permitan diagnosticar a infecciónantes de que se manifeste a enfermidade. Aquela infíreselogo da aparición dos signos clínicos e confírmase pola pre-senza dos prións nos tecidos contaminados. Para os traba-llos no laboratorio recoméndanse medidas de contenciónde nivel 3 (*) como medida de protección, malia non existirprobas concluíntes da infección humana causada polosaxentes responsables da TSE nos animais.

A continuación imos ver as características dalgúns dosaxentes víricos máis comúns. Na táboa 1 pode verse unha


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

35

clasificación dos principais virus que afectan o home polassúas características patoxénicas.

Virus da hepatite B (VHB).- Tamén se coñece como hepa-tite sérica para diferenciala da hepatite A ou hepatite infec-ciosa. A transmisión da primeira prodúcese fundamental-mente pola inxección de sangue ou produtos infectados,mentres que a hepatite A se transmite por vía intestinal-oral. Non obstante, as diferenzas de transmisión non sonabsolutas, posto que o virus da hepatite A pode producirtamén enfermidade cando é inoculado por vía parenteral e,experimentalmente, o virus da hepatite B puido transmitir-se por vía oral.

Hai que sinalar que, a pesar de que os dous virus produ-cen hepatite, son morfoloxicamente diferentes. O virus cau-sante da hepatite A é un virus de pequeno tamaño carentede envoltura que pertence aos Picornavirus; e o virus queproduce a hepatite B é un virus encapsular que, xunto coque ocasiona a hepatite D, forman parte da familia dosHepadnavirus.

O VHB provoca unha enfermidade grave, que mesmopode ser mortal. Presenta un período prolongado de incu-bación, de aí a obriga de conservar a lista dos traballadoresexpostos durante máis de dez anos despois da última expo-sición. Afecta fundamentalmente profesionais sanitarios:médicos, dentistas, enfermeiras, persoal de sala de hospi-tal, frecuentemente expostos a portadores crónicos noncoñecidos, e persoal de laboratorio e técnicos que procesanprodutos hemáticos humanos.

Tamén o virus da hepatite D (delta) pertence ao grupo 3.Para que manifeste a súa patoxenicidade, a infección polovirus da hepatite D ha de producirse de xeito simultáneo ousecundario á provocada polo virus da hepatite B. A vacina-ción contra o virus da hepatite B protexerá, pois, os traba-lladores non infectados polo virus da hepatite B, contra ovirus da hepatite D. A vía de transmisión fundamental é a víaparenteral e os profesionais que corren un maior risco deinfección son os mesmos que para o virus da hepatite B.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

36

Tamén debe conservarse a lista dos traballadores expostospor un período de tempo superior a dez anos.

O virus da hepatite C ten, ao igual que o VHB, a vía paren-teral como vía fundamental de penetración. O persoalexposto a este risco é, polo tanto, o mesmo que no caso dahepatite B. Tamén debe conservarse a lista de traballadoresexpostos durante máis de dez anos despois da última expo-sición. Neste caso non existe vacina eficaz.

A infeccións crónicas polo virus da hepatite B e o virus dahepatite C están consideradas pola IARC como carcinoxéni-co para humanos, e como tales inclúeos no grupo 1 na súaclasificación de carcinoxenicidade (IARC,1994).

O virus da hepatite A (VHA) presenta unha menor virulen-cia que os anteriores, causando unha enfermidade xeral-mente leve ou imperceptible, pertence ao grupo 2. Polo seumodo de transmisión, vía oral-intestinal, e por presentarcerta estabilidade, resistente mesmo a desinfectantes talescomo o cloro nas concentracións habituais na auga, supónun risco real para, ademais do persoal sanitario e de labo-ratorios, aquel persoal que traballa en estacións depurado-ras de augas residuais.

O virus da inmunodeficiencia humana (VIH-SIDA) é unvirus que, como o seu nome indica, afecta o sistema inmu-nitario. Illouse do sangue e outros líquidos corporais: seme,saliva, bágoas, etc. e as súas vías principais de transmisión,dende o punto de vista laboral, son a inoculación e, enmenor medida, o contacto co sangue e hemoderivadosinfectados co virus. Deben evitarse as picadas con agullas ea exposición de lesións abertas ao sangue do paciente. Asímesmo, debe terse especial coidado ao manexar materialpunzante e cortante, depositándoo despois do seu uso enrecipientes ríxidos. Os avances terapéuticos permitironsuperar a idea de que a SIDA é unha enfermidade irreme-diablemente mortal. Actualmente, polo menos nos paísesdesenvolvidos, considérase máis ben unha enfermidadecrónica, pois unha axeitada medicación prolonga a vida dos


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

37

enfermos que gozan, ademais, dunha razoable calidade devida.

Os Herpesvirus son un grupo de virus clasificados, casetodos eles, dentro do grupo 2, responsables dun númeroimportante de enfermidades amplamente difundidas: oherpes simple, tipos I e II; o Herpesvirus simiae, pertencen-te ao grupo 3; o virus varíola-zoster; o virus de Epstein-Barre o citomegalovirus.

O virus do herpes simple caracterízase pola súa tendenciaa persistir en estado latente no home e a activarse a interva-los regulares. A infección inicial prodúcese a través dunhaerosión das mucosas ou da pel, onde se produce a multipli-cación do virus. Cando a infección inicial cede, o virus per-siste latente nos ganglios nerviosos próximos ao lugar dainfección inicial. O virus do herpes simple ten dúas varian-tes inmunolóxicas principais con características epidemio-lóxicas e distribución corporal diferenciadas. O virus do tipoI está asociado de forma primaria con lesións orais e ocula-res, e transmítese polas secrecións orais e respiratorias. Ovirus do tipo II está asociado de forma primaria con lesiónsanais e xenitais e transmítese por contacto sexual. Non obs-tante, este patrón pode verse alterado polas prácticassexuais. Así, en ocasións, illouse o virus tipo II en lesiónsorais e o virus tipo I en lesións xenitais. O home é o únicohospedador e fonte de infección coñecida do virus, polo queo mecanismo habitual de transmisión é o contacto directode persoa a persoa. Tamén pode transmitirse a través dosutensilios utilizados para a alimentación.

Dentro dos Herpesvirus, o Herpesvirus simiae (virus B) é omáis virulento. O virus B infecta máis do 70% dos macacosadultos cativos. Se ben no macaco produce infeccións laten-tes, cando infecta o home é case sempre mortal. A manipu-lación de monos e o uso de células renais de monos nafabricación de vacinas aumentou a transmisión deste virusaos humanos. Xeralmente, as infeccións polo virus B prodú-cense como consecuencia de mordedelas ou rabuñadurasdos macacos, picadas con agullas usadas en zonas próximasás membranas mucosas dos macacos ou ao sistema nervio-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

38

so central, ou por contacto con produtos infecciosos destes.Non obstante, tamén se notificou un caso de infección mor-tal a partir dunha exposición ocular á secreción dun maca-co con resultado final de morte (DHHS-NIOSH PublicationNº. 99-100, 1999).

O herpes varíola-zoster é o máis contaxioso entre os her-pes, causando enfermidade benigna. Afecta fundamental-mente os nenos, e son poucos os adultos susceptibles, aíndaque nestes a enfermidade pode ocasionar encefalite e pneu-monía.

O citomegalovirus tamén adoita causar enfermidade leve,pero o seu principal risco reside nos efectos sobre o feto nosprimeiros meses de embarazo. Hai que lles prestar unhaatención especial ás mulleres embarazadas como grupo derisco.

O virus da rubéola, pertencente ao grupo dos Togaviridae,causa unha enfermidade leve pero que adquire unha impor-tancia especial no caso das mulleres embarazadas, pois,durante os tres primeiros meses de xestación, pode produ-cir a morte do feto ou graves malformacións conxénitas.Transmítese con facilidade por vía respiratoria.

O grupo Picornaviridae comprende, entre outros, ospoliovirus, virus coxsackie e virus echo que posúen caracte-rísticas epidemiolóxicas similares, así como parecidascaracterísticas físicas, químicas e biolóxicas, e comparten apropiedade de infectar o tubo dixestivo do home. A súa víade transmisión é, polo tanto, fecal-oral. A poliomielite éunha enfermidade de distribución universal, tanto máisgrave canto maior é a idade da persoa afectada. O viruspode, dende a mucosa orofarínxea e intestinal onde tenlugar a multiplicación primaria, diseminarse a través do sis-tema linfático e o sangue ata o sistema nervioso centralonde pode ocasionar unha enfermidade paralizante grave.O home é o único hospedador natural coñecido dos poliovi-rus. A propagación realízase por contacto de persoa a per-soa ou a través de auga ou alimentos contaminados.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

39


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

40

TÁBOA 1. Clasificación dos virus polas súas características patoxénicas no home

Dulbecco, R. e Ginsberg, H.S. (1984b)

Virus específicos

Gripe A, B e CParainfluenzaRespiratorio sincitialSarampeloParotidite

AdenovirusRinovirusCoxsackievirus (algúns)EchovirusReovirusCoriomeninxite linfocitariaCoronavirusPoliovirusCoxsackievirusEchovirusRotavirus (reovirus)Hepatite A, B e C

PoliovirusCoxsackievirusEchovirusVirus da rabiaParotiditeArbovirusHerpe simpleVirus BVaríola herpes zosterCoriomeninxite linfocitariaPoxvirus

SarampeloVaríola herpes zosterCoxsackievirusEchovirusHerpe simpleRubéolaEspulla humana (papilomavirus)Virus do músculo contaxioso

Porta de entrada

Aparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorio

Aparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorioAparato gastrointestinalAparato gastrointestinalAparato gastrointestinalAparato gastrointestinalAparato gastrointestinal e sangueAparato gastrointestinalAparato gastrointestinalAparato gastrointestinalPel e sangreAparato respiratorioSangueAparato respiratorio; xenitaisAparato respiratorio; sangueAparato respiratorioAparato respiratorioAparato respiratorio

Aparato respiratorioAparato respiratorioAparato gastrointestinalAparato gastrointestinalPelAparato respiratorioPel

Pel

Outros órganos afectos

Cerebro, pelSNC, testículos, ovarios, páncreas

SNCSNC, pel?SNC

Músculos, SNCSNC, pielSNC, piel

Fígado

Vías respiratorias superioresVías respiratorias superioresVías respiratorias superiores

Testículos, ovarios, páncreas

PelAparato respiratorioPel, córneaAparato respiratorioAparato respiratorio, vísceras, SNCPulmón, cerebroSNC, córneaVías respiratorias superioresSNC, aparato gastrointestinalGanglios periféricos, córneaAparato respiratorio

Clasif. segundo osórganos que afectan

Virus respiratorios

Virus entéricos

Virus neurotropos

Virus dermotropos

Bacterias

Son organismos máis complexos que os virus, o que llespermite vivir nun medio axeitado sen necesidade de pasarpor un hospedador intermediario. Cómpre ter en conta queun bo número delas son patóxenas para o home.

Son organismos unicelulares procariotas*, representadospor unhas 1.600 especies. O seu tamaño oscila entre 1'3 e 10μm do Bacillus anthracis e 0'7-1'2 μm do Staphylococcusaureus.

*As células procariotas diferéncianse das eucarióticas en quecarecen dunha membrana ou envoltura nuclear que separa oADN do resto da célula. A estrutura das células procariotas é moisinxela, carecendo dalgúns dos orgánulos presentes nas célulaseucarióticas. Esta sinxeleza organizativa vai acompañada dunharedución no tamaño.

As unidades empregadas en microscopía para definir as dimen-sións destes organismos son o micrómetro (μm) e o angström (Å),e as súas equivalencias son:

1mm = 103 μm = 106 nm = 107 Å

Morfología bacteriana

As bacterias posúen catro tipos morfolóxicos, adaptadosás características alimenticias e do medio no que viven:bacilo (forma alongada), espirilo (espiral), vibrio (semellan-te a unha coma) e coco (redondeada). Algunhas bacteriaspresentan agrupacións dos individuos debido a que, unhavez producida a división, a cápsula bacteriana mantén uni-das as bacterias producidas. Os bacilos adoitan presentarcadeas lineais, xa que a súa división ten lugar nunha soadirección. Os coco, atendendo ás posibles direccións dedivisión, presentan varios tipos de agrupacións.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

41

A organización dunha bacteria é moi simple. Estes son osseus principais elementos estruturais (figura 3):

A cápsula bacteriana é unha capa xelatinosa que apareceen case todos os grupos bacterianos patóxenos.Estruturalmente, esta cuberta é abundante en glícidos degran tamaño. A función da cápsula bacteriana é dobre. Porunha parte, ocúpase da regulación dos procesos de inter-cambio de auga, ións e substancias nutritivas, ademais deservir como almacén externo de elementos nutritivos. Ensegundo lugar, serve como defensa fronte a anticorpos, bac-teriófagos e células fagocíticas. Tamén protexe a bacteria dedesecamentos do medio, xa que esta envoltura contén grancantidade de auga. A cápsula adoita desempeñar un impor-tante papel na patoxenicidade. A cápsula permite a forma-ción de agrupacións ou colonias de bacterias.

A parede bacteriana é unha envoltura ríxida e forte quelles dá forma ás células bacterianas. Existen dous tipos deparede: o denominado Gram positivo e o tipo Gram negati-vo. A parede mantén a forma da bacteria fronte a variaciónsde presión osmótica. Tamén actúa como unha membranasemipermeable, regulando o paso de ións. Esta envoltura,unha vez formada, é resistente á acción dalgúns antibióticosque actúan sobre os encimas que regulan a formación daparede. A destrución da parede deixa inerme a bacteria. Aparede da célula bacteriana posúe un interese especialdende o punto de vista médico pola gran cantidade de antí-xenos de superficie que posúen, e que interactuan cosmecanismos de defensa do hospedador. Ademais, no casodas bacterias gram negativas, esta parede bacteriana estáconstituída por complexos de proteínas e lipopolisacáridosque teñen, estes últimos, gran relevancia dende o punto devista da hixiene industrial polos seus efectos tóxicos, e sondenominados endotoxinas. As endotoxinas son liberadas aomedio despois da lise das células bacterianas e aparecen nochan, na auga ou no aire. Son responsables de numerosasafeccións do aparato respiratorio (causan inflamación eincremento da resposta inmune aos alérxenos) no persoalque traballa no interior dos edificios.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

42

A membrana citoplásmica é unha envoltura que rodea ocitoplasma bacteriano. É, esencialmente, igual que a queaparece nas células eucarióticas, variando unicamentealgunhas das moléculas que a compoñen. As funcións damembrana citoplásmica bacteriana son, principalmente,limitar a célula (a bacteria neste caso) e regular o paso desubstancias nutritivas. Unha particularidade que presentanas bacterias é a existencia duns repregamentos internos quereciben o nome de mesosomas, que incrementan a superfi-cie da membrana, e serven para suxeitar o cromosoma bac-teriano. Ademais posúen unha gran cantidade de encimasnecesarios para a duplicación do ADN bacteriano, a respira-ción, o crecemento da membrana citoplásmica, a fotosínte-se, e a asimilación de N2, NON3- e NON2-.

Delimitado pola membrana plasmática bacteriana atópa-se o hialoplasma, e, inmerso neste, atópanse os ribosomasque, en número duns 10.000, están libres no citoplasma eactúan na síntese de proteínas, e as inclusións que son grá-nulos de reserva de diversos tipos de substancias que a bac-teria sintetiza en épocas de abundancia de alimentos, ouben de residuos do seu metabolismo.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

43

Figura 3.- Morfoloxía bacteriana

O ADN bacteriano está constituído por unha soa molécu-la circular de tipo bicatenario moi pregada e que adoitaestar unida aos mesosomas. Esta molécula é moi longa encomparación co tamaño da bacteria. Así, a Escherichia coli,de 2 µm, posúe un ADN de 1.400 µm. A súa función é man-ter e conservar a información xenética e dirixir o funciona-mento da bacteria.

As bacterias presentan, ademais, outras estruturas comoson: os flaxelos, cunha lonxitude que é varias veces a dabacteria e o seu número moi variable, proporciónanlles omedio de locomoción ás bacterias que os posúen; os pelos,tamén denominados pili ou fimbria, son unhas estruturasocas, tubulares, moi numerosas que rodean uniformemen-te a bacteria, ás que se lles supoñen funcións de fixación a


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

44

BACTERIA CON CÁPSULA

PAREDE BACTERIANA

un substrato, de intercambio de moléculas co exterior e deintercambio de información xenética con outra bacteria.

Fisioloxía bacteriana

As bacterias, ao igual que calquera ser vivo, desenvolvenfuncións de nutrición, relación e reprodución.

En canto ás funcións de nutrición, as bacterias forman ungrupo moi heteroxéneo, xa que as súas diferentes especiespoden realizar todos os tipos de metabolismo existentes.Algunhas especies mesmo poden posuír dous tipos demetabolismo diferentes que utilizan facultativamente,dependendo da abundancia nutritiva do medio. Segundo afonte de enerxía as bacterias poden ser: fototrofas (enerxíalumínica), quimiotrofas (oxidación de substancias inorgá-nicas) e quimiorganotrofas (oxidación de substancias orgá-nicas). Segundo a fonte de carbono, son autotrofas (CO2) eheterotrofas (carbono de moléculas orgánicas).

Polo que se refire ás funcións de relación, case todas asbacterias poden desprazarse mediante reptación, move-mentos de contracción e dilatación e movemento flaxelar;este último permítelles alcanzar, en medios acuosos, veloci-dades de ata 20 cm./hora.

Comprobáronse respostas fronte a estímulos luminosos(fototactismo), en bacterias fotosintéticas, e a estímulosquímicos (quimiotactismo). Unha das respostas mellorcoñecidas fronte ás variacións do medio é a formación deesporas ou formas de resistencia (figura 4). As bacterias,fronte a condicións adversas ou de carencia de alimento,desenvolven procesos nos cales protexen o seu ADN eentran en períodos de metabolismo reducido. A máis típicaé a endospora, que soporta condicións de sequidade, tem-peraturas de ata 80º C, e a acción de axentes químicos eradiacións durante longos períodos de tempo, ás veces, devarios séculos. Ao aparecer de novo condicións propiciasxermina e dá lugar a unha nova bacteria con todas as súasfuncións vitais. Son exemplos de bacterias produtoras deesporas as causantes da nacida ou do tétano.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

45

As esporas de Bacillus anthracis, que poden destruírse porebulición durante dez minutos e por calor seca a 140º Cdurante tres horas, persisten durante moitos anos na terraseca e poden permanecer viables durante varios meses noscoiros de animais. A infección coa espora pode producirsepor contacto ou por inhalación, esta última pode ser mortal.

Por último, no que se refire ás funcións de reproduciónbacteriana, esta realízase mediante unha bipartición, á queprecede unha duplicación do ADN e unha separación dasdúas moléculas (figura 5).

As bacterias posúen uns mecanismos, definidos comoparasexuais, mediante os cales intercambian informaciónxenética con outras bacterias, sexan ou non da mesma espe-cie. Estes mecanismos explican a variabilidade que podenpresentar algunhas bacterias ao habitar xunto a outras dis-tintas. Un exemplo deste proceso é a resistencia a antibióti-cos que presentan certas bacterias patóxenas ao convivir nointestino con bacterias simbiontes que resisten ben a accióndestes produtos farmacéuticos.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

46

Figura 4.- Fisioloxía bacteriana: ciclo de esporulación

A célula bacteriana (a), inicia a esporulación cunha condensación do

ADN nun extremo da célula e o crecemento dos mesosomas cara ao inte-

rior do citoplasma (b) ata que se unen, separando o ADN do resto do cito-

plasma (c). A membrana continúa o seu crecemento ata rodear de novo o

ADN (d) e forma a endospora que se atopa protexida por unha resistente

cuberta (e). A endospora pode liberarse e formar unha exospora (f).


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

47

Figura 5.- Fisioloxía bacteriana: reprodución por bipartición

A reprodución da célula bacteriana (a) comeza coa duplicación do ADN

(b). O novo ADN únese a outro mesosoma (c). Estes mesosomas sepáranse

arrastrando as réplicas de ADN cara aos extremos da célula, ao tempo que

uns novos mesosomas crecen para dar lugar a dúas células para formar

unha parede (d) que remata por dividir o citoplasma, dando lugar a dúas

células fillas iguais entre si, de menor tamaño que a célula nai (e).


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

48

Seguidamente imos deternos nas características dalgun-has das bacterias que merecen unha especial atencióndende o punto de vista da hixiene industrial.

Bacillus anthracis é un axente que afecta primariamenteos animais, non obstante, pode afectar granxeiros, veteri-narios ou traballadores en contacto con animais infecta-dos, así como a aqueles outros traballadores que manipu-len las e coiros. No home esta enfermidade coñécese comonacida ou ántrax. A infección prodúcese cando os traballa-dores entran en contacto cos animais, as súas peles ou assúas excrecións (ántrax cutáneo). Aínda que as formas máisgraves da enfermidade, ántrax pulmonar, que pode ser letal,xorden como consecuencia da inhalación de esporas. Asesporas de Bacillus anthracis poden permanecer viablesdurante meses e mesmo anos no pelo e na pel dos animaisinfectados, e na terra seca. No ántrax pulmonar a quimiote-rapia adoita ser ineficaz porque a enfermidade raramentepode diagnosticarse antes de que apareza a bacteriemia. Avirulencia deste axente está ligada á produción dunha toxi-na. No anexo II do Real decreto 664/1997 está clasificadocomo un axente do grupo 3.

O xénero Clostridium está formado por un grupo de baci-los esporulados anaerobios. O seu hábitat natural é o chan eos tubos intestinais dos animais e do home. Causan enfer-midades como o botulismo (C. botulinum), o tétano (C. teta-ni) e a gangrena gasosa (C. perfringens). Estas tres especiescorrespondentes ao xénero Clostridium clasifícanse nonivel 2 no anexo II do Real decreto 664/1997, ademais asespecies C. botulinum e C. tetani teñen a notación "T", indi-cadora da produción de toxinas (táboa 4), e esta últimaespecie, ademais, a notación "V", que sinala que existe vaci-na eficaz.

C. tetani é un anaerobio estrito cuxa patoxenicidadedepende dunha potente neurotoxina que se libera cando asesporas xerminan despois de penetrar nas feridas. As espo-ras de C. tetani atópanse amplamente diseminadas polochan.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

49

C. botulinum áchase amplamente distribuído no chan,lamas de lagos e charcas e vexetación, e aparece, polo tanto,nos contidos intestinais dos mamíferos. A produción datoxina está asociada coa xerminación das esporas e co cre-cemento de células vexetativas. As esporas de C. botulinumson relativamente termorresistentes e é necesaria a esterili-zación a presión para asegurar a súa destrución.

A toxina botulínica é relativamente termolábil, é inactiva-da en dez minutos a 100º C; polo tanto, a ebulición inme-diatamente antes da inxestión de conservas caseiras de ver-duras ou peixe sometido a tratamento industrial confireseguridade.

Debe poñerse especial coidado na manipulación de mos-tras alimentarias sospeitosas no laboratorio, pois a toxinapode ser absorbida polas feridas recentes e nas superficiesmucosas. A toxina non é inactivada no estómago e é absor-bida no intestino, chegando así ás terminais presinápticasdas neuronas.

As bacterias causantes da brucelose, diversas especies doxénero Brucella, pertencen ao grupo 3. As diferentes espe-cies causantes desta zoonose teñen hospedadores animaisdistintos: B. abortus afecta fundamentalmente o gandobovino; B. canis, os cans; B. melitensis, o gando ovino e B.suis, o porco, pero todas elas poden afectar tamén o home.Son parasitos obrigados que poden producir enfermidadeaguda, crónica ou inapreciable. O home contáxiase a tra-vés da inxestión de leite ou do contacto cos tecidos infec-tados. Penetran a través da pel ou, pola inxestión de aero-sois, a través do tubo dixestivo.

O home adquire a enfermidade a partir dos animais. Osanimais eliminan Brucellas polo leite, ouriños, feces, moconasal e secrecións vaxinais en partos e abortos. As mem-branas fetais, a placenta e os fetos abortados conteñengran cantidade de xermes. Os traballadores fundamental-mente expostos son os gandeiros, os que traballan enmatadoiros e plantas de envasado de carne e os veterina-rios.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

50

Mycobacterium tuberculose e M. bovis, esta última moitomenos frecuente grazas á eliminación da tuberculose nogando, son as especies bacterianas causantes da tubercu-lose humana. Clasifícanse dentro do grupo 3, coa notación"V", posto que nos dous casos existe vacina eficaz. Teñenreservorios no medio ou en animais inferiores máis que noser humano. O microorganismo pode sobrevivir ata seissemanas en esputos húmidos ou secos, pero a súa exposi-ción directa á luz do sol produce a súa destrución en pou-cas horas.

Os seus efectos dependen da virulencia do organismo eda resistencia do hospedador, así como do tamaño e dalocalización do inóculo. A mala nutrición e o estrés dimi-núen a resistencia fronte á enfermidade. Hoxe en día, apoboación máis afectada constitúena os anciáns que vivensós en barrios pobres e os individuos que viven en ambien-tes marxinais, asociados á droga, ao alcohol e á desnutri-ción. A tuberculose é unha patoloxía respiratoria clásicaque, nos países avanzados, aínda que o tratamento é pro-longado, non presenta problemas de curación. Só acabandesenvolvendo a enfermidade, aproximadamente, o 5%das persoas que sofren unha infección. O axente é alta-mente transmisible por vía aérea, ao tusir, espirrar ou falar.O risco de exposición afecta o persoal sanitario, funda-mentalmente o que traballa en unidades de illamento, e aquen manipula produtos infecciosos sen sabelo; persoalque traballa nos laboratorios; e aqueles profesionais quetraballan cos colectivos máis desfavorecidos. O maiorrisco de contaxio atópase no contacto con enfermos dosque non se sospeita a súa enfermidade.

Mycobacterium bovis non só causa a tuberculose nogando, senón que tamén é moi virulento para o home. Oleite non pasteurizado e os produtos lácteos de vacas tuber-culosas son responsables de moitos casos de tuberculosehumana. Tamén M. avium ou outros membros do xéneropoden chegar a infectar o home. Por último,M. leprae (baci-lo de Hansen) provoca a lepra.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

51

Leptospira interrogans, clasificada no grupo 2, é a respon-sable dunha zoonose, a enfermidade de Weil, que cursacomo unha enfermidade febril grave, caracterizada por icte-ricia, tendencia á hemorraxia e afección renal. Os roedores eos animais domésticos son o principal reservorio de L. inte-rrogans. O home adquire a enfermidade a través do contac-to con auga contaminada polos ouriños de animais infecta-dos ou a través do contacto directo cos seus tecidos. As bac-terias penetran a través de pequenas feridas e das mucosas.O persoal que traballa en matadoiros, os mineiros, os gran-xeiros e aqueles traballadores que están en contacto conaugas estancadas e canles son os que se atopan máisexpostos a esta infección.

Dentro do grupo de bacterias e afíns do anexo II do Realdecreto 664/1997 atópanse as rickettsias, Rickettsia spp. eCoxiella burnetti, case todas elas pertencentes ao grupo 3, eas clamidias, coas cepas aviares de Chlamydia psittaci,tamén no grupo 3. As rickettsias e as clamidias son, ao igualque os virus, parasitos intracelulares obrigados. As clami-dias teñen un ciclo vital complexo e formas diferentes demultiplicación intracelular e de transmisión extracelular.Pola contra, as rickettsias teñen só unha forma fráxil únicaque depende de vectores artrópodos para a súa transmisión.

As rickettsias producen enfermidades como o tifo prima-rio por piollos (R. prowazekii), tifo murino (R. typhi), tifo porcarrachas (R. conorii), tifo fluvial (R. tsutsugamushi), a febremaculosa das Montañas Rochosas ou tifo exantemático (R.rickettsii), a rickettsiose vesiculosa (R. akari) e a febre Q(Coxiella burnetii). A súa transmisión aos mamíferos e, xaque logo, ao home, prodúcese por inoculación directa doaxente na pel polos artrópodos (piollo, mosca, ácaro oucarracha). A única excepción é o axente da febre Q que adoi-ta ser transmitido ao home polo po ou as pingas infectadas.Outras rickettsias poden infectar tamén por vía aérea encertas circunstancias, por exemplo, en exposicións no labo-ratorio ao po de feces de piollos desecadas.

Na táboa 2 aparecen resumidas as principais rickettsiascoas enfermidades que producen, a súa distribución e o


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

52

modo habitual de transmisión. O control das rickettsiasdebe basearse no control das poboacións dos vectoresartrópodos que as transmiten e dos reservorios animais noseu caso.

O caso de Coxiella burnetii diferénciase das demais ric-kettsias porque é moi pouco estable fóra das células hóspe-de e a infección humana non se adquire por picadura senónpor inhalación de partículas infectadas, xeralmente aerosois(bioaerosois) procedentes de animais domésticos. Esta ric-kettsia invade masivamente as placentas do gando vacún,ovino e caprino. Os animais preñados producen gran canti-dade de bioaerosois infecciosos e causan epidemias enmatadoiros. Tamén, na la contaminada pode estar a orixe deepidemias en fábricas téxtiles moi afastadas da fonte deinfección orixinal. Así mesmo, aparece o axente no leite devacas e ovellas, pero o home é pouco sensible á infecciónpor vía gastrointestinal. O persoal dos matadoiros, a travésdos aerosois producidos por animais infectados ou os seustecidos contaminados (placentas), aqueles que traballan enfábricas téxtiles, a través da la contaminada, os gandeiros e,naturalmente, os traballadores de laboratorio poden sertraballadores sometidos a este risco.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

53

Fungos

Son un grupo constituído por organismos unicelulares(fermentos) ou pluricelulares (mofos), pero estes últimossen diferenciación celular (os fungos poden crecer comounha célula única, fermentos, ou como colonia filamentosamulticelular, mofos). Son organismos heterotrofos (alimén-tanse de materia orgánica) que viven saprofiticamente, ensimbiose ou parasitando plantas ou animais. Aínda que assúas células son, en certo modo, semellantes aos dos vexe-tais, carecen de pigmentos fotosintéticos. A parede celular ésemellante en espesor, composición química e estrutura ádas células vexetais.

Os mofos teñen como elemento principal de crecementoa hifa, que é unha estrutura tubular ramificada. Ao medrar,


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

54

TÁBOA 2. Características epidemiolóxicas importantes das rickettsiose

Rasgos epidemiolóxicos

* Ademais, en Australia, R. australis (tifo por carrachas de Queensland) e, en Asia Septentrional, R. sibirica

(tifo por carrachas siberiano) son entidades antixénica e geograficamente distintas. MURRAY E. S. (1984)

Enfermidade

Grupo tifoTifo primario por piollos

Enfermidade de Brill-Zinsser

Tifo murino

Grupo de fiebre maculosaFebre maculosa dasMontañas RochosasTifo por carrachas (botonoso)

Rickettsiosis vesiculosaTifo fluvial

Febre Q

Axente

R. prowazekii

R. prowazekii

R. mooseri (R. typhi)

R. rickettsii

R. conorii*

R. akariR. tsutsugamushi

Coxiella burnetii

Distrib. xeográfica

Universal

Universal

Bolsas dispersas por todo o mundo

Hemisferio occidental

Litoral mediterráneo, domar Caspio e Negro, Áfri-ca e sueste asiáticoE.U.A., Rusia, CoreaXapón, sueste asiático,Pacífico Oc. e Soc.Universal

Modo habitual de transmisión aohombre

Feces de piollo infectadas fregadascontra a pel resgada ou como aero-sol para as mucosas.Recrudescencia meses ou anos des-pois do ataque primario de tifo porpiollos.Piojo infectado, como no tifo primario por piollos.

Picadura de carracha.

Picadura de carracha.

Picadura de ácaro.Picadura de ácaro.

Inhalación de partículas infectadasdo ambiente de animais infectados.

Reservorio

Home

Roedores

Carrachas/roedores

Carrachas/roedores;cans

Ácaros/ratónsÁcaros/roedores

Carrachas/mamíferos

as hifas forman un conxunto de ramificacións entretecidasdenominadas micelio, que orixinan unha colonia ou talo. Ashifas diferéncianse en micelio vexetativo, que penetra nomedio e absorbe as substancias nutritivas, e micelio aéreo,que crece na superficie e que, por conter as células reprodu-toras ou esporas, se denomina tamén micelio reprodutor.

Os fermentos son células esféricas ou ovais unicelulares,cun diámetro de 3 a 5 μm aproximadamente. En ocasións,os fermentos e a súa proxenie únense entre si para formarcadeas ou pseudohifas.

Algunhas especies de fungos medran só como mofos, eoutras, como fermentos; non obstante, moitas especiespoden medrar nas dúas formas, segundo o medio. A capaci-dade de medrar nas dúas formas alternativamente chámasedimorfismo. Este fenómeno ten grande importancia clínicaporque a maior parte dos fungos patóxenos para o homeson dimórficos: en xeral, poden aparecer nos tecidos infec-tados como células de fermentos, pero cando se cultivan encondicións habituais in vitro aparecen como mofos típicos.O dimorfismo pode regularse experimentalmente modifi-cando as condicións de cultivo e, ás veces, un só factor podeser decisivo. Por exemplo, o patóxeno humano Blastomycesdermatitidis crece formando micelio a 25º C, pero como fer-mento a 37º C. En xeral, as formas micelares que conducená diseminación aérea de esporas son unha resposta a condi-cións desfavorables, en tanto que as formas de fermento sonfavorecidas por unha nutrición abundante.

A reprodución efectúase sexual e asexualmente. O meca-nismo máis sinxelo de reprodución é a xemación, que seproduce nos fungos unicelulares como os fermentos. En for-mas pluricelulares ten lugar a formación de esporas. Estasorixínanse no extremo de hifas especiais, como é o caso dosconidios (conidiomicetos), ou no interior de esporanxios,como, por exemplo, nas ascas (ascomicetos) e os basidios(basidiomicetos). As esporas disemínanse con facilidade através do aire e xerminan en condicións ambientais adecua-das (elevada humidade e, preferiblemente, temperaturamorna) dando lugar a unha nova colonia ou mofo. Todos


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

55

estamos diariamente expostos a esporas fúnxicas no aireque respiramos.

O conxunto de todos os efectos que producen os fungos, enrelación coa vida humana, tal vez sexan máis beneficiososque prexudiciais, pois interveñen na degradación das subs-tancias orgánicas do chan e utilízanse industrialmente naprodución de penicilina, corticosteroides, ácidos orgánicos; ena elaboración de queixos, pan e bebidas alcohólicas. Detodas as especies de fungos existentes ædescoñécese onúmero exacto, pero estímase que supera o millónæ só secoñecen unhas 100 capaces de causar enfermidades infeccio-sas (micóticas) no home. Unhas poucas destas, que teñenpredilección especial polas estruturas epidérmicas, parecendepender dos tecidos animais para o seu crecemento, ealgunhas son parasitos obrigados do home. Para a maiorparte das outras especies patóxenas, a infección no home een diversos animais é só un incidente eventual sen importan-cia ecolóxica para o microbio.

Ademais dos fungos causantes de enfermidades infeccio-sas, hai que ter en conta aqueloutros que producen outrosefectos negativos sobre a saúde das persoas expostas, de tipoirritativo, alérxico ou tóxico.

Tipos de micoses

Resulta útil dividir as micoses (enfermidades infecciosasproducidas polos fungos) en catro grupos, que se diferen-cian entre si segundo os tecidos en que se localiza a infec-ción (Kobayashi, 1984):

As micoses xeneralizadas ou profundas afectan funda-mentalmente os órganos internos e as vísceras. A miúdo seatopan diseminadas polo organismo e afectan distintostecidos.

As micoses subcutáneas afectan a pel, tecido subcutáneo,fascias e ósos.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

56

As micoses cutáneas afectan a epiderme, cabelos e uñas.Os fungos responsables destas infeccións denomínansedermatófitos, e as enfermidades que causan, dermatofitoseou dermatomicose.

As micoses superficiais afectan só os cabelos e as capasmáis superficiais da epiderme.

As micoses sistémicas ou profundas son producidas porfungos saprófitos que se encontran no chan, iniciándose oproceso infeccioso mediante a inhalación de esporas. Estasinfeccións lembran, dende o punto de vista clínico, as infec-cións bacterianas crónicas por micobacterias e por actino-micetos. As lesións iniciais afectan xeralmente o pulmón,producen unha pneumonite aguda e autolimitante quemoitas veces pasa inadvertida ou é atribuída a bacteria ouvirus. A forma crónica subseguinte (que polo xeral é moitomenos frecuente) empeza insidiosamente, progresa conlentitude e está caracterizada por lesións supurativas ougranulomatosas. En ocasións, forman cavidades pulmona-res e, en xeral, difúndense por extensión directa, é dicir, porcontinuidade aos tecidos brandos, tales como as pleuras.Estes fungos tenden a metastatizar a través da corrente san-guínea e poden producir abscesos ou granulomas metastá-sicos na maior parte dos órganos e mesmo na pel. Antes dodesenvolvemento dunha quimioterapia antifúnxica eficaz,estas enfermidades micóticas diseminadas eran case sempremortais. Non son contaxiosas.

As micoses subcutáneas son tamén producidas por sapró-fitos que se atopan no chan ou na vexetación. A infecciónprodúcese por implantación directa das esporas ou frag-mentos de micelios con frecuencia nas excoriacións produ-cidas por picadas; por iso tenden a ser máis frecuentes naszonas rurais e tropicais, é dicir, nos terreos selváticos. Asenfermidades comezan insidiosa e progresivamente, ecaracterízanse pola formación de abscesos e granulomassubcutáneos, que se difunden por extensión directa e que,ás veces, causan fístulas na superficie cutánea, formandolesións ulceradas crónicas supurantes e cicatrizantes. Adifusión pode realizarse tamén a través dos vasos linfáticos,


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

57

o cal produce lesións granulomatosas e supuradas nos gan-glios linfáticos das cadeas rexionais. Estas enfermidades sona miúdo moi desfigurantes, e non é raro que o seu desenla-ce sexa fatal, aínda que é rara a diseminación ás vísceras.

Estes abscesos cutáneos localizados, que son particular-mente invasores e destrutores dos tecidos brandos, de fas-cias e de ósos, denomínanse micetomas. Caracterízansepola presenza de fístulas e tractos sinuosos e tortuosos queabren a superficie cutánea. As descargas purulentas e osabscesos conteñen frecuentemente “gránulos”, que sonmasas de colonias dos microorganismos causais. Hai algúnsabscesos que son clinicamente indiferenciables destes, talescomo os causados por certas bacterias (Notocardia;Streptomyces). Os micetomas fúnxicos denomínanse enocasións maduromicoses.

Os fungos que producen micoses cutáneas presentanunha destacada predilección para medrar na epiderme, nopelo e nas uñas. Só algunhas destas especies patóxenas seatoparon no chan, e só unha delas, Microsporum gypseum,se encontra con certa frecuencia. A maior parte dos outrosdermatófitos atópanse unicamente na pel dos mamíferos.Parecen ser parasitos obrigados do home e outros animais,e transmítense por contacto directo con individuos conta-minados ou por escamas epidérmicas. As enfermidades quecausan tenden a ser crónicas, a resposta inflamatoria ácha-se confinada á zona da pel onde se localiza a infección e nonadoita ser destrutiva.

Os dermatófitos adquiridos polo home do chan (M.Gypseum) ou dos animais (M. Canis, de cans e gatos) tendena producir unha reacción inflamatoria intensa, pero transi-toria, na pel, mentres que as que son indíxenas no home, eaparentemente son parasitos obrigados, en xeral, só provo-can reaccións sen importancia. Parece que o home é máistolerante ás especies de dermatófitos propias que ás espe-cies estrañas.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

58

Os fungos que causan micoses superficiais localízanse noscabelos e nas zonas superficiais mortas da epiderme. Aslesións patolóxicas son pouco importantes.

Certos saprófitos fúnxicos moi difundidos case nuncaprovocan infeccións en persoas sas, pero poden causarunha enfermidade grave naquelas que padecen diversosprocesos que diminúen a súa resistencia. As enfermidadescausadas por estes fungos oportunistas poden ser moi dise-minadas ou poden estar localizadas no aparato respiratorioou nas mucosas e na pel.

Principais fungos parásitos

1.- Micoses xeneralizadas

Cryptococcus neoformans (criptococose)Blastomices dermatitidis (blastomicose)Histoplasma capsulatum (histoplasmose)Coccidioides immitis (coccidioidomicose)Paracoccidioides brasiliensis (paracoccidioidomicose)

2.- Micoses producidas por fungos oportunistas

Candida albicans (candidiase)Aspergillus fumigatus (asperxilose).- granxeiros e tra-balladores que manipulan vexetais secos; as esporastamén son diseminadas polos humidificadores e fil-tros e canalizacións de aire acondicionado. Provocanneumonite de hipersensibilidade, asma e rinite.

Rhizopus spp., Phycomyces spp., Mucor spp. etc. (ficomi-cose)

3.- Micoses subcutáneas

Sporothrix schenckii (esporotricose)Fonsecaea compacta, F. pedrosi, F. dermatitidis (cromo-micose)

Madurella mycetomatis, M. grisea (maduromicose)


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

59

4.- Micosis cutáneas (dermatomicoses)Microsporum spp.(afeccións ectótricas do cabelo, “tiñada cabeza”)

Trichophyton spp. (T. rubrum e T. mentagrophytes -“péde atleta”-; e este último tamén infeccións endótricasde coiro cabeludo e barba; T. violaceum infecciónendótrica do cabelo e “favo”; T. tonsurans infecciónsendótricas do cabelo -“tiña do coiro cabeludo”)

Epidermophyton floccosum (entre as dedas dos pés;non afecta aos cabelos)

5.- Micoses superficiaisPityrosporum spp. (pitiriase versicolor)Cladosporium werneckii (“tiña negra”)Trichosporum cutaneum (“pedra branca”)Piedraia hortai (“pedra negra”)

Cryptococcus neoformans (criptococose)

O C. neoformans clasifícase no grupo 2 no anexo do Realdecreto 664/1997. A inhalación dos fermentos considérase acausa da infección pulmonar inicial, que posteriormente sedisemina por vía sanguínea a outras vísceras e ao sistemanervioso central (SNC), especialmente en individuos inmu-nodeprimidos. Son frecuentes as infeccións silentes de pul-món e só unha porción moi pequena se estende.

Na forma crónica da enfermidade poden resultar afecta-dos o cerebro, os pulmóns, outras vísceras, a pel e os ósos. Ameninxite crónica é a forma máis frecuente da enfermidadee aseméllase á meninxite tuberculosa. As lesións parenqui-matosas no SNC poden simular un absceso cerebral ou untumor cerebral. A criptococose que afectaba o SNC conlesións viscerais, diseminadas ou non, era invariablementemortal, pero a anfotericina B curou a infección mesmocando se lle administrou a unha persoa moi grave.

A criptococose aparece esporadicamente por todo omundo. O microorganismo foi illado do chan, especialmen-te daquel enriquecido con excremento de pombas. Tamén


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

60

se atopa en pombais, niños, etc. Describíronse pequenasepidemias de infección pulmonar aguda en traballadoresocupados na demolición de edificios antigos. Os fungospoden permanecer vivos no material seco durante meses,polo que o material contaminado constitúe unha fonte deinfección aérea.

Blastomyces dermatitidis (blastomicose)

B. Dermatitidis, clasificado dentro do grupo 3, crece comocélulas de fermento nos tecidos infectados ou en cultivos a37º C e como fungo a 25º C en medios convencionais. Podeillarse doadamente en Sabouraud (peptona e glicosa; engá-dese cloranfenicol e cicloheximida) ou nun medio igual-mente simple.

A infección comeza habitualmente nos pulmóns e difún-dese por vía sanguínea, causando lesións destrutivas focaisnos ósos, pel, próstata e outras vísceras. En xeral, non afec-ta o tubo dixestivo. As lesións cutáneas son particularmentemanifestas; parece orixinarse como metástase a partir daslesións pulmonares primarias.

A enfermidade causada por B. Dermatitidis áchase practica-mente confinada a Canadá e Estados Unidos. Considéraseun saprófito do chan e foi cultivado no laboratorio en chanesterilizado. Non obstante, rara vez deron resultado osnumerosos intentos de illalo do chan.

Histoplasma capsulatum (Histoplasmose)

H. Capsulatum , tamén clasificado dentro do grupo 3, apa-rece nos tecidos infectados como un fermento oval.

Atópase no chan e a inhalación das aleuriosporas, trans-portadas polo aire, conduce á infección pulmonar.Aparecen lesións miliares distribuídas por todo o parénqui-ma pulmonar e aumento do tamaño dos ganglios linfáticos.A infección inicial é benigna. Coa curación, as lesións pul-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

61

monares vólvense fibróticas e calcifícanse, dando unhaimaxe radiolóxica característica de histoplasmose curada.

Aínda que a maioría das persoas infectadas son asintomá-ticas ou presentan leves síntomas que non requiren aten-ción médica, nalgúns individuos a enfermidade progresa edisemínase, causando lesións practicamente en todos ostecidos e órganos. Cando hai síntomas, estes maniféstansexeralmente entre os 3 e os 17 días despois da exposición,cunha media de 10 días (DHHS-NIOSH Publication nº 97-146). Aparecen febres e prostración, así como aumento dotamaño do fígado, bazo e ganglios linfáticos, simulandotuberculose miliar. En ocasións, a histoplasmose pode evo-lucionar como unha enfermidade pulmonar crónica concavitación, simulando a tuberculose pulmonar crónica.

Illouse H. Capsulatum do chan, en especial onde estabafortemente contaminado por excrementos de aves e morce-gos: celeiros, galiñeiros, covas e preto das árbores nas queaniñan as aves. Os excrementos das aves enriquecen o chancomo un medio de cultivo, pero as aves non desenvolven aenfermidade, nin transportan o microorganismo, posible-mente debido a que non pode desenvolverse a súa elevadatemperatura corporal. Son grupos de risco, entre outros, ostraballadores da construción, en especial aqueles que rea-lizan demolicións, restauradores de edificios históricos ouabandonados, granxeiros e traballadores agrícolas, explo-radores de covas e, por suposto, os traballadores de labora-torio microbiolóxico.

H. capsulatum var. Duboisii é unha variante que provoca ahistoplasmose en África, e distínguese polas súas grandescélulas ovoides.

Coccidioides immitis (coccidioidomicose)

Pode causar unha infección respiratoria benigna, unhaaguda, ou unha enfermidade xeral mortal. Clasifícase, enfunción do seu risco de infección, no grupo 3. No 1% dos casosaparece unha diseminación con lesións granulomatosas


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

62

sépticas en moitos órganos e tecidos, entre eles a pel, ósos earticulacións. C. immitis crece como saprófito en chansdesérticos do suroeste de Estados Unidos e o norte deMéxico. A infección establécese por inhalación de esporastransmitidas polo aire e a enfermidade é coñecida comococcidioidomicose. A enfermidade xeneralizada foi mortalata que se dispuxo dos antibióticos poliénicos.

Paracoccidioides brasiliensis (paracoccidioidomicose)

P. brasiliensis é probablemente un saprófito do chan que,ao igual que os anteriores, polo seu risco de infección aohome, se clasifica no grupo 3. A enfermidade causada coñé-cese como paracoccidioidomicose ou blastomicose suda-mericana. As primeiras lesións aparecen nas mucosas daboca ou do nariz e difúndense por expansión directa, é dicir,a través dos límites cutáneo-mucosos afectan a cara. Enocasións, a diseminación prodúcese a través dos tecidos lin-fáticos. No tubo dixestivo poden producir úlceras e mesmoperforacións. Poden formarse abscesos subcutáneos que,por extensión da superficie cutánea, poden producir lesiónsdeformantes de gran tamaño, encostradas ou ulceradas.

A enfermidade que causa sinalouse principalmente enBrasil e noutros países de América Central e do Sur.

Pero, ademais destes fungos infecciosos, en hixiene indus-trial teñen grande importancia, e cada vez máis, aquelou-tros que son responsables de producir enfermidades alérxi-cas, en particular, a pneumonite por hipersensibilidade ou asíndrome tóxica do po orgánico. Husman (1996) realizouunha revisión dos efectos que os microorganismos que cre-cen no aire interior poden provocar sobre a saúde das per-soas. Estas alteracións comprenden: síntomas irritativosnon específicos, infeccións respiratorias, enfermidadesalérxicas, alveolite e síndrome tóxica do po orgánico, eoutras enfermidades pulmonares crónicas (bronquite cró-nica, por exemplo). Como calquera material biolóxico,algúns fungos son coñecidos alérxenos que poden causarrinite alérxica, asma e conxuntivite alérxica. Dentro destegrupo de fungos, os máis importantes son os pertencentes


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

63

aos xéneros Alternaria, Cladosporium, Aspergillus e Botrytis,no aire exterior; Penicillium, Aspergillus, Mucor ouRhizopus, en ambientes interiores; Fusarium eAureobasidium, en granxas e casas vellas; e Stachybotryschartarum, máis coñecido polos seus efectos tóxicos. Osalérxenos fúnxicos atópanse principalmente nas esporas,pero tamén noutras estruturas como os micelios. A enfermi-dade non infecciosa máis severa causada polos fungos é aalveolite alérxica ou pneumonite por hipersensibilidade. Amáis coñecida destas alveolites é o pulmón do granxeiro,pero tamén afecta outros profesionais que traballan enserradoiros ou en invernadoiros, os que se dedican ao cul-tivo de champiñóns e, con menor frecuencia, os que traba-llan no interior de edificios. Esta enfermidade é producidapor partículas biolóxicas cun tamaño suficientementepequeno para alcanzar os alvéolos, condición que cumprenas esporas dos xéneros Acremonium, Penicillium eAspergillus.

Aspergillus fumigatus (asperxilose) afecta a granxeiros etraballadores que manipulan vexetais secos; as esporastamén son diseminadas polos humidificadores e filtros ecanalizacións de aire acondicionado. Provocan pneumonitede hipersensibilidade, asma e rinite.

Mención especial merecen os fungos produtores de toxi-nas. As micotoxinas e, en particular, as aflatoxinas e tricote-cenos son metabolitos secundarios producidos polos fun-gos e que son tóxicos para as células animais e humanas(Martí et alii, 1994). Moitas micotoxinas causan efectos sis-témicos particularmente no fígado e no sistema nervioso. Asaflatoxinas foron descubertas por primeira vez enAspergillus flavus (A. flavus) de onde toman o seu nome. Ostricotecenos son micotoxinas derivadas do escirpeno (com-posto terpénico de 4 ciclos) que son moi solubles en auga epoden acharse en forma de bioaerosois no medio. Os trico-tecenos prodúcenos especies como Fusarium, Cephalos-porium, Giberella, Myrothecium, Stachybotrys, Trichothecume Trichoderma. As micotoxinas, á parte de afectar órganosconcretos, tamén alcanzan os sistemas nervioso e inmuni-tario e presentan carácter carcinóxeno. En doses subletais,


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

64

os tricotecenos matan as células do sistema inmune, men-tres que doses baixas modulan a resposta inmune. Nos edi-ficios danados pola auga, Stachybotrys chartarum é o fungomáis importante na produción de micotoxinas; pero, ade-mais, ten efectos alérxicos e pode causar asma e rinite.Tamén é corrente atopar o xénero Fusarium, pero este émáis común en ambientes de granxas (Husman, 1996).

Resumindo, podemos dicir que, aínda que a maior partedos fungos producen micotoxinas, os máis coñecidos, eposiblemente os que presentan metabolitos máis tóxicos,son as especies dos xéneros Aspergillus, Fusarium,Penicillium, Stachybotrys e Myrothecium, que non sonabundantes no exterior, pero que poden ser contaminanteshabituais en ambientes interiores. Tamén os xénerosAlternaria e Cladosporium, aínda que non tóxicos como osanteriores, son comúns no interior.

Relación de principais fungos parasitos e da súa localización no home

ENDOPARASITOS

A pesar de que se sabe da existencia dalgunhas enfermi-dades parasitarias dende a antigüidade, o coñecemento quetemos sobre os organismos parasitos é, en xeral, escaso.Para a maioría da poboación, afortunadamente, as enfermi-

sistémica sistémica/oportunista subcutánea cutánea


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

65

BlastomycesdermatitidisHistoplasmacapsulatum

Coccidioides immitisParacoccidioides

brasiliensisCryptococcusneoformans

Candida albicans

Aspergillus fumigatus

Rhizopus spp.Phycomyces spp.

Mucor spp.

Sporothrix schenckii

Fonsecaea compacta

Fonsecaea pedrosiMadurella

mycetomatisMadurella grisea

Microsporum spp.

Trichophytonrubrum

Trichophyton spp.Epidermophyton

floccosum

dades causadas por organismos parasitos non están demoda. Este esquecemento, que carece de xustificación,tanto pola gravidade das enfermidades que ocasionan,coma polo número de persoas afectadas no mundo, sópoden entenderse dende un punto de vista “egoísta”: nospaíses occidentais, as enfermidades parasitarias máis gravesatópanse baixo control. Non obstante, algúns datos podenaxudarnos a situar os endoparasitos na súa xusta dimensión.

Revisando os informes do Centro de Control daEnfermidades Infecciosas de EE.UU. (CDC) e daOrganización Mundial da Saúde (OMS) poden lerse datosestremecedores. Sirvan de mostra os que mencionamos acontinuación. As filarias dos xéneros Brugia e Wuchereriaafectan a uns 120 millóns de persoas en 80 países dasrexións tropicais e subtropicais de Asia, África, PacíficoOeste e partes do Caribe e de Sudamérica. As persoas infes-tadas por este verme sofren dor, desfiguración e impotenciasexual. Tamén as rexións tropicais e subtropicais son o lugarde distribución dos protozoos do xénero Leishmania. Os350 millóns de persoas que, aproximadamente, habitanestas áreas están expostas a contraer esta enfermidade, aleishmaníase que, en individuos non tratados, é frecuente-mente mortal. O 20% da poboación mundial, principalmen-te a que vive nos países máis pobres do mundo, corre o riscode contraer a malaria. A malaria causa máis de 300 millónsde enfermidades agudas e mata, polo menos, a un millón depersoas ao ano. Máis de 3.000 nenos africanos morren dia-riamente a consecuencia desta enfermidade.

Tradicionalmente, o parasitismo era considerado comounha asociación negativa entre animais na que o parasitovive a expensas do hospedador. A contribución realizadapolos estudos sobre bioloxía molecular dos parasitos fixoque hoxe en día non se xustifiquen as definicións que ataagora se viñan dando para as distintas asociacións entre ani-mais: parasitismo (unha asociación entre animais na que unsae beneficiado e o outro prexudicado), simbiose (os dousmembros da asociación saen beneficiados), mutualismo(existe dependencia metabólica entre os dous compoñen-tes), comensalismo (un dos membros da asociación sae


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

66

beneficiado e o outro nin beneficiado nin prexudicado),foresis (relación de carácter temporal sen dependenciametabólica). Non se mantén, pois, a idea de que o parasito éun animal que lle causa dano ao seu hospedador.

Hoxe en día, enténdese o parasitismo como un estado nocal un organismo (parasito) é metabolicamente dependente,en maior ou menor grao, doutro (o hospedador). Neste senti-do pode ser útil sinalar que formas son prexudiciais, calesnon o son, e mesmo cales poden ser beneficiosas para ohospedador.

Acción dos parasitos sobre os seus hospedadores.

Existen moitas especies de parasitos que son relativamen-te inocuas, pero existen outras moitas formas parasitariasque producen efectos patolóxicos que poden conducir a unestado grave ou mesmo á morte do hospedador. Os efectosson moi diversos e, en moitos casos, representan unha com-binación de moitas causas distintas:

- competencia co hospedador pola comida, p. e. Diphyllo-botrium latum (pescado cru, escabechado ou caviar), o queprovoca anemia macrocítica e hipocrómica, froito da com-petencia entre o parasito e o hospedador pola vitamina B12.Tamén a diminución do aproveitamento dos alimentos polohospedador, ben sexa pola redución do apetito, ben polainfrautilización de substancias nutritivas ao paso dos ali-mentos polo tracto dixestivo ou, tamén, por cambios nacapacidade de absorción da superficie intestinal con altera-cións no equilibrio hídrico e intercambio iónico (NA+, Cl-).

- destrución de tecidos e líquidos biolóxicos do hospedadorpolo parasito, como no caso de nematodos succionadoresde sangue (Haemonchus spp., en ruminantes), artrópodos(moscas succionadoras de sangue, carrachas...); destruciónde tecidos do hospedador na migración do parasito ou dassúas larvas; lesións polos órganos de fixación (coroa de espi-ñas ou dentes, ganchos, ventosas...), pola presión exercidaao medrar o parasito (cistes hidatídicos) ou por obstruciónde condutos, tales como vasos sanguíneos (Strongylus),


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

67

vasos linfáticos ata producir edema e elefantíase (filaríase)ou tracto intestinal ata producir necrose e perforación(ascárides).

- infeccións secundarias de tipo bacteriano que podenafectar ás lesións producidas polo parásito (p.e., úlceraintestinal) e a propia reacción do hospedador poden produ-cir a destrución de tecidos. A consecuencia final pode ser afibrose da lesión (p.e. a cirrose producida por Fasciola hepá-tica), proliferación excesiva dun tecido, p.e. o linfático(Leshmaniasis); necrose, dermatite ou edema.

Unha característica destacable dos endoparasitos é quemoitos deles posúen ciclos biolóxicos complexos coa nece-saria participación dun ou varios hospedadores intermedia-rios. A enfermidade que produce o endoparasito no home émáis grave cando este funciona como hospedador interme-diario que cando é o hospedador definitivo.

Esta mesma complexidade do ciclo biolóxico do parasitovainos permitir atacar o axente de diferentes modos.Pódese actuar sobre o reservorio, sobre os vectores encarga-dos de transmitilo ou sobre os hospedadores dos devanditosaxentes.

Dentro dos endoparasitos humanos hai que destacar osprotozoos e os helmintos.

Protozoos

Os protozoos son animais unicelulares, pero, a diferenzadas bacterias, son eucarióticos, é dicir, presentan o materialxenético dentro dun núcleo rodeado por unha membrana enon teñen parede celular.

Constitúen este grupo organismos unicelulares heterotro-fos de características animais: desprazamento (esvaramen-to, pseudópodos, flaxelos ou cilios); irritabilidade antediversos estímulos; captura de alimento (pseudópodos, citos-toma); complexidade dos fenómenos dixestivos (vacúolo


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

68

dixestivo), etc. O tamaño dos protozoos pode oscilar entrelímites tan amplos como 3 e 800 μm. Viven en ambienteshúmidos ou acuáticos, e son, xeralmente, de vida libre,aínda que os esporozoos son totalmente parasitos.

Algúns deles son parasitos de vertebrados. O seu ciclo vitalé complexo, e nalgúns casos precisan de varios hospedado-res para completar o seu desenvolvemento. A transmisióndun hospedador a outro realízana xeralmente os insectosque, neste caso, se denominan vectores.

O corpo do animal está rodeado por unha membranaplasmática que pode estar recuberta por unha fina películaou membrana de secreción de natureza orgánica (pécticaou celulósica), como en moitos flaxelados, ou inorgánica(impregnacións de sales minerais: sílice, caco3, etc.) nosrizópodos. O desprazamento efectúase mediante pseudó-podos, cilios (ciliados) ou flaxelos (flaxelados).

Os protozoos aliméntanse principalmente de algas unice-lulares, bacterias ou doutros protozoos ou, simplemente, departículas de materia orgánica presentes no medio. A repro-dución asexual prodúcese por simple división binaria oubipartición, ou por esporulación, tamén por xemación. Adivisión binaria comporta un proceso case idéntico á damitose nas células dos metazoos. A esporulación efectúasenos esporozoos (o núcleo divídese varias veces antes de queaconteza a división citoplasmática), o cal lles permite a estesprotozoos parasitar numerosas células nun curto períodode tempo.

Os ciliados levan a cabo un fenómeno de sexualidade,denominado conxugación, que consiste na fusión temporalde dous individuos pola rexión do citostoma, á que seguenunhas modificacións dos macro e micronúcleos que condu-cen á formación de dous individuos cun material heredita-rio algo diferente do orixinal. Outros protozoos presentanun fenómeno de reprodución sexual, a singamia, que impli-ca a formación de gametos que se unen para producir uncigoto. A esta singamia séguelle un proceso de reproduciónasexual, a esporogonia, que consiste nunha fisión múltiple.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

69

Son varias as familias de protozoos patóxenas para ohome. De entre elas hai que destacar a familia Trypano-somatidae que comprende os tripanosomas. Estes parasitosevolucionaron a partir de formas parasitarias do tubo dixes-tivo (TD) dos insectos e, moitos deles, parasitan o sangue eos tecidos dos mamíferos, incluído o home, e das aves.Pertencen a esta familia algúns parasitos clasificados nogrupo 3 no anexo II do Real decreto 664/1997 como as leish-manias, Leishmania brasiliensis e L. donovani, e os tripano-somas, Trypanosoma brucei rhodesiense e T. cruci.

Os tripanosomas aparecen principalmente no sangue etecidos fluídos de vertebrados e son transmitidos por artró-podos hematófagos, nos que desenvolven determinadasfases evolutivas. O protozoo multiplícase nas glándulas sali-vares destes artrópodos. O T. brucei rhodesiense é o máispatóxeno dos tripanosomas africanos. A enfermidade clíni-ca maniféstase dunha forma máis aguda e chega a implicaro sistema nervioso central. A morte, que pode producirse enpoucos meses, é común en casos non tratados. O T. crucicausa a tripanosomíase humana americana ou enfermidadede chagas en América do Sur, tamén está estendida enEE.UU. Transmítese por chinches hematófogas a partir demoitos animais, entre eles os cans, que serven como hospe-dadores intermediarios. A enfermidade no home pode seraguda ou crónica. A primeira preséntase, sobre todo, ennenos e mozos. A morte pode sobrevir nun período de dúasa catro semanas despois da aparición dos síntomas (reac-ción inflamatoria local e encapsulación por tecido fibroso,produción de edema na zona afectada) ou pode resolversena forma crónica da enfermidade.

As leishmanias teñen como insecto vector a diferentesespecies do xénero Phlebotomus (beatillas). Leishmaniadonovani produce a enfermidade de kala-azar ou leishma-níase visceral (Rusia, India, Mediterráneo e América) quealcanza unha mortalidade que oscila entre o 70 e o 90% doscasos non tratados. L. brasiliensis produce a leishmaníasecutánea americana. As lesións cutáneas son crónicas e, ásveces, a invasión das mucosas produce gran desfiguración.A enfermidade pode prolongarse durante varios anos e en


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

70

poucas ocasións se logra unha curación espontánea. Amorte pode ser provocada por septicemia ou pneumoníabronquial.

Tamén a familia Plasmodiidae, que comprende os parasi-tos responsables da malaria do home e doutros mamíferos evertebrados, ten no Plasmodium falciparum un represen-tante no grupo 3 da clasificación do Real decreto 664/1997.Atópase amplamente distribuído nos trópicos, pero é poucofrecuente nas zonas temperadas do mundo. Transmítese, aoigual que as leishmanias e os tripanosomas, pola interven-ción dun artrópodo como vector, neste caso, un mosquitodo xénero Anopheles.

As enfermidades destas familias de parasitos poden afec-tar traballadores que desenvolven a súa actividade enzonas onde a enfermidade é endémica e naqueles labora-torios que utilizan estes parasitos nas súas investigacións.O seu control baséase no control sobre os seus vectoresartrópodos responsables da transmisión da enfermidade; ocontrol daqueles animais que poden ser reservorios desta; ea utilización de roupa de protección, repelentes para insec-tos, etc. Estes axentes que, como vimos, se distribúen polasrexións tropicais e subtropicais do planeta, han de ser con-siderados como un perigo potencial en rexións máis seten-trionais xa que, como consecuencia do cambio climático, aárea de distribución dos artrópodos que funcionan comovectores pódese estender a outras áreas próximas, e así oentende a OMS que nos pon en alerta nun informe sobreefectos do cambio climático.

Outros protozoos parasitos ao que lle hai que prestarespecial atención é o Toxoplasma gondii, que aínda que seclasifica no grupo 2, é especialmente perigoso para asmulleres embarazadas xa que se transmite por vía transpla-centaria e pode producir graves deformacións no feto. Ohome só actúa como hospedador intermediario de T. gon-dii, e é o gato o seu hospedador definitivo (figura 6). É per-soal de risco aquel que se atopa en contacto cos gatos ouque manexa materiais infectados: persoal de laboratoriosde microbioloxía, veterinarios e os que manipulan carne


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

71

contaminada, etc. Debe evitarse que as mulleres embaraza-das realicen tarefas nas que exista risco de contacto con esteparasito.

Figura 6.- Ciclo biolóxico de Toxoplasma gondii

O gato actúa como hospedador definitivo. Inféctase ao comer carne con-

taminada (rato). O protozoo multiplícase no intestino (traquizoítos e bra-

dizoítos) e forma oocistes que son eliminados coas feces. Cando os oocis-

tes esporulados son inxeridos por un hospedador intermediario, entre eles

o home, desenvólvese un ciclo extraintestinal que afecta diferentes órganos

(músculo esquelético, corazón, cerebro, etc.) onde forma cistes con miles

de bradizoítos. Nestes hospedadores intermediarios prodúcese transmi-

sión transplacentaria. O gato pode infestarse pola inxestión de oocistes e,

neste caso, a multiplicación sería como nun hospedador intermediario.

Helmintos

A palabra helminto provén do grego helmis ou helminthose significa verme. Os helmintos son animais pluricelularescon ciclos vitais complicados e con diversas fases no seudesenvolvemento. É frecuente que completen cada unhadas súas fases (ovo-larvar-adulto) en diferentes hospedado-res (animais/home), e que a transmisión dun hospedador a


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

72

Rato infectado(BRADIZOÍTOS)

HOSPED. DEFINITIVOGato

(ZOÍTOS)

Esporogonia en feces(OOQUISTES)

HOSPED. INTERMEDIARIOS Rato e outros mamíferos entre eles o home(ZOITOS >> CISTES)

outro sexa realizada por diferentes vectores (feces, auga, ali-mentos, insectos, roedores... ).

O grupo dos helmintos comprende os vermes non seg-mentados (estes formarían o philum dos anélidos), e divíde-se en dous subgrupos principais que son os platelmintosque son vermes esmagados dorsoventralmente, normal-mente hermafroditas, sen sistema respiratorio nin circula-torio e cun ciclo vital que adoita ser indirecto, como é o casode os trematodos (doelas) e os cestodos (tenias eEchinococcus); e o subgrupo dos nematelmintos que sonvermes cilíndricos, con dous extremos normalmente aguza-dos, de sexos separados e ciclos biolóxicos directos ou indi-rectos, como é o caso dos ascárides (Ascaris lumbricoides) etrichuridos (Trichinella spiralis).

Fóra do fío dos helmintos, habería que citar as samesugas,que se inclúen no fío dos anélidos, na clase dos hirudíneas.Estes helmintos, que poden ter certa importancia en áreasendémicas para aqueles traballadores que están en contac-to coa auga, non entran dentro da definición de axente bio-lóxico dada no Real decreto 664/1997, o que non impideque, ao igual que outros ectoparasitos, deba terse en contaao realizar a avaliación de riscos e a planificación da acciónpreventiva.

A Taenia solium e as tres especies de Echinococcus: E. gra-nulosus, E. multiloculares e E. vogeli, atendendo ao seu riscode infección e á gravidade das enfermidades que producen,clasifícanse no grupo 3. A tenia ten o home como hospeda-dor definitivo, mentres que para os Echinococcus é un hos-pedador intermediario. A T. solium é parasito do intestinodelgado do home onde pode superar os 5 metros de lonxi-tude e vivir ata 25 anos. A infestación prodúcese por inxes-tión de carne, xeralmente de porco, contaminada con cisti-cercos. O parasito é liberado no tubo dixestivo e desenvól-vese ata o estado adulto no intestino. Non obstante, podeacontecer que o home funcione como hospedador interme-diario logo da inxestión de ovos coa comida ou sucidade dasmans. Neste caso, a oncosfera eclosiona e actívase polaacción dos xugos gástricos e intestinais, penetrando na


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

73

mucosa intestinal. Dende alí, os embrións alcanzan o siste-ma circulatorio e disemínanse por todo o corpo. No homeos cisticercos desenvólvense principalmente no tecido sub-cutáneo, pero pode alcanzar o cerebro e o globo ocular,onde o dano pode ser moi grave.

No caso dos Echinococcus o home actúa como hospeda-dor intermediario. O E. granulosus ten unha ampla distribu-ción. Parasita o intestino delgado dos carnívoros, especial-mente o do can (tamén o do gato), e o ciste hidatídicodesenvólvese nos hospedadores intermediarios (moitasespecies de ungulados e o home) (figura 7). Unha fonte deinfestación importante para o home é a inxestión de froitase verduras contaminadas polas feces do hospedador defini-tivo. A patoxenia do ciste hidatídico depende da gravidadeda infestación e do órgano de localización. É particular-mente importante cando afecta o cerebro ou o corazón. Xaque os ciclos biolóxicos dos cestodos son indirectos, a pre-vención pódese basear no control dos hospedadores inter-mediarios. A vía de penetración é a oral, polo que as medi-das hixiénicas encamiñadas a previr esta contaminación(non comer, nin beber, nin fumar no lugar de traballo; usarroupa de protección e lavarse despois dun posible contacto)son moi útiles como medida preventiva.

Outros endoparasitos de destacada importancia, tantopolo número de persoas afectadas, coma pola gravidade dasmalformacións que produce son as filarias. A enfermidadetransmítese de persoa a persoa, coa intervención dun mos-quito como vector. Cando un mosquito pica a unha persoainfectada, as larvas microscópicas que circulan polo seusangue pasan ao mosquito que, ao picar de novo, podetransferir as devanditas larvas a outro individuo. As larvasmicroscópicas viaxan ata os vasos linfáticos e alí desenvól-vense. Un individuo adulto vive uns sete anos e durante estetempo libera millóns de vermes microscópicos ao sangue. Aenfermidade non adoita ser mortal, pero provoca danospermanentes no sistema linfático e nos riles. Ao non circu-lar os fluídos correctamente a través do sistema linfáticoprodúcese acumulación de líquidos nas extremidades e, nohome, na área xenital.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

74

Figura 7.- Ciclo biológico de Echinococcus granulosus

O adulto atópase parasitando o intestino delgado dos carnívoros (can)

que son os seus hospedadores definitivos. O proglótide grávido desintégrase

no intestino e elimínanse os ovos coas feces. Ao ser inxeridos polo hospe-

dador intermediario, a oncosfera alcanza, a través do sistema linfático, os

pulmóns ou outros órganos onde desenvolve os cistes hidatídicos. Nestes

fórmanse vesículas fillas que conteñen protoescólex. O ciclo biolóxico

péchase cando o carnívoro inxire carne contaminada por estes protoescólex.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

75

Animal infectado(PROTOESCOLEX)

HOSPED. DEFINITIVOCARNÍVOROS

((CESTODO ADULTO))

Ovos en feces(ONCOSFERA)

HOSPED. INTERMEDIARIOS cabalos, ovellas, vacas, porcos

tamén o home(CISTES HIDATÍDICOS)

CULTIVOS CELULARES

Os primeiros hóspedes utilizados nos traballos de experi-mentación ou de diagnóstico para virus foron animais adul-tos ou os seus embrións. Na actualidade foron case total-mente substituídos polos cultivos de células animais.

O desenvolvemento de novos métodos para o cultivo decélulas animais in vitro contribuíu de forma extraordinariaao progreso da viroloxía animal, e á análise da función xéni-ca, da regulación metabólica e doutros problemas de fisio-loxía das células animais. Estes métodos proporcionáronlleao investigador técnicas cuantitativas para o estudo dosvirus de animais que son comparables aos que se utilizancos bacteriófagos. Tamén se utilizan cultivos celulares noproceso de proba de novos medicamentos e substancias, eestá a substituír o emprego de animais vivos. Actualmentetamén se está a experimentar con cultivos celulares para oseu emprego, por exemplo, en transplantes de pel. Os culti-vos celulares utilízanse industrialmente na produción deproteínas recombinantes que non poden ser sintetizadasnos sistemas de produción microbianos (bacterias, mofosou fermentos): anticorpos monoclonais, hormonas, enci-mas, vacinas víricas, etc.

Os cultivos celulares son bastante inestables. Así, os culti-vos primarios poden morrer ao repetir o cultivo ou dar orixea cepas celulares alteradas, pero aínda diploides. Estas, polasúa vez, morrerán tamén, a non ser que dean orixe a estirpescelulares alteradas de forma máis radical pero permanentes.Todos estes tipos de cultivos son valiosos para os estudos deviroloxía, tamén para os de fisioloxía e xenética celular.

Cultivos primarios e secundarios. Para reproducir célulasanimais sepárase un fragmento de tecido nos seus compo-ñentes celulares con axuda de tripsina. Despois de extraeresta, a suspensión colócase nun recipiente de vidro ou deplástico de fondo plano (unha placa de Petri ou un tubode ensaio), xunto cun medio líquido (o ideado por Eagleé amplamente utilizado) que contén os ións necesarios a


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

76

concentracións isosmóticas, aminoácidos e vitaminas esoro animal nunha proporción que varía entre unha escasaporcentaxe e o 50%. O bicarbonato adoita empregarse comoun tampón en equilibrio co CO2 do aire situado por enribado medio. Despois dun tempo variable de latencia, as célu-las únense e esténdense no fondo do recipiente, e logoempezan a dividirse mitoticamente, dando lugar a un culti-vo primario. A unión a un soporte ríxido é esencial para ocrecemento da maioría das células normais, o que se coñe-ce como dependencia de ancoraxe.

Nos cultivos primarios, as células conservan algunhas dascaracterísticas dos tecidos dos que derivan e son principal-mente de dous tipos: delgadas e elongadas (pseudofibro-blastos) ou poligonais e tendentes a formar sabas (pseudo-epitelio). Ademais, algunhas células teñen bordos redonde-ados, semellantes ás células epiteliais, pero non formansabas (células epitelioides). As células que se multiplicanrecobren o fondo do recipiente cunha capa continua e del-gada, formada, a miúdo, por un grosor dunha soa célula(cultivos monocapa); se son fibroblásticas, están orientadasregularmente paralelas unha a outra. Os cultivos de célulasprimarias obtidas a partir de tecidos cancerosos difiren dosdas células normais e son parecidos ás células transforma-das. Os cultivos consérvanse cambiando o líquido 2 ou 3veces por semana.

Cando os cultivos presentan un amoreamento excesivo, ascélulas poden desprenderse da parede do recipientemediante tripsina ou o produto quelante EDTA, e cunhafracción destas inícianse novos cultivos secundarios.

Cepas e líneas celulares. As células procedentes de culti-vos primarios poden transferirse, a miúdo, dun xeito seria-do un determinado número de veces. Este proceso adoitaprovocar a selección dalgún tipo de célula, que se converteen predominante. As células poden continuar logo a multi-plicación a unha taxa constante en moitas transferenciassucesivas, e do cultivo primario dise que se orixinou unhacepa celular (denominada cepa celular diploide), cunhascélulas que non presentan alteracións morfolóxicas nin de


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

77

crecemento. Para iniciar un novo cultivo, as células debenser transferidas en densidades relativamente elevadas. Apesar diso, as posibilidades de transferencia das cepas celu-lares é limitada; por exemplo, nos casos de células animais,o ritmo de crecemento diminúe ao cabo dunhas 50 duplica-cións, rematando así o ciclo vital da cepa.

Durante a multiplicación dunha cepa celular, algunhascélulas empezan a alterarse: adquiren unha morfoloxía dis-tinta, crecen máis rapidamente e permiten iniciar un culti-vo a partir dun inóculo menor. O clon derivado destas célu-las, a diferenza da cepa celular que o orixinou, posúe unperíodo vital ilimitado e recibe o nome de liña celular. Asliñas celulares obtidas a partir de células normais presentanescasa densidade de saturación en condicións estándar (porexemplo, en presenza dun 10% de soro con cambios demedio de 2 a 3 veces por semana): as devanditas células cre-cen con rapidez para formar unha monocapa e, a continua-ción, o ritmo de crecemento diminúe considerablemente.

Células transformadas.Os virus oncóxenos, as radiaciónse certas substancias químicas poden causar cambios de tipomutacional nas células cultivadas que afectan o seu crece-mento e outras propiedades. Semellante transformaciónpode producirse tamén durante o crecemento seriado deliñas celulares sen exposición evidente a ningún axente. Aradiación e as substancias químicas poden causar transfor-mación, así como cancro in vivo, inducindo mutacións(mutacións somáticas, porque non existen células xermi-nais). De feito, Ames demostrou que a maioría das substan-cias químicas oncóxenas ou os seus derivados metabólicosson tamén mutáxenos.

As células transformadas poden ter propiedadesque non existen nas células sen transformar en repouso.Estas propiedades afectan:

A. Comportamiento do cultivo:1.- Aumento do grosor do cultivo.2.- Orientación celular ao chou.3.- Aumento da densidade de saturación.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

78

4.- Diminución da necesidade do soro.5.- Aumento da eficacia de formación de clon.6.- Aumento da melladura e refractividade marxinal.7.- Diminución da dependencia de ancoraxe.

B. Superficie celular. (...)C. Características bioquímicas. (...)D. Outras características:1.- Produción de tumor por 106 ou menos células ino-culadas por vía subcutánea en animais inmunoloxica-mente aceptantes.2.- Formación de anormalidades cromosómicas.3.- Ausencia de envellecemiento.

Todos os tipos de cultivos de células animais que vimosatoparon aplicación en viroloxía. A elección da especie e dotecido de orixe, así como do tipo de cultivo (primario, cepacelular ou liña celular), depende do virus e dos obxectivosexperimentais. Na táboa 3 indícanse a orixe e as caracterís-ticas das liñas celulares máis utilizadas.

Na produción de vacinas víricas para o seu emprego naespecie humana non se utilizan liñas celulares permanen-tes, xa que son parecidas ás células malignas tanto no querespecta ao seu tipo de cultivo como ao seu aneuploidía,polo que é posible que os virus propagados nas devanditasliñas puidesen adquirir determinantes xenéticos de tipomaligno. Por outra parte, os cultivos primarios ou as cepascelulares diploides utilizadas conteñen a miúdo certonúmero de virus latentes, que poden constituír tamén unhaameaza para a saúde.

Son exemplos da introdución de axentes biolóxicos pormanipulación de cultivos celulares a infección por virus deMarburg (grupo 4) que, en 1967, afectou persoal de labora-torio que manipulaba tecidos de mono verde africano.Tamén os casos de infección polo virus B ou herpes virussimiae (grupo 3) aumentaron coa manipulación de monos euso de células renais procedentes destes animais.

Andrup et alii (1990), nunha revisión sobre a bioseguridadenas industrias que utilizan métodos de produción baseados


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

79

no uso de ADN recombinante, sinalan unha serie de posi-bles riscos asociados ao uso dos cultivos celulares de mamí-feros. Este tipo de células, debido aos seus esixentes requiri-mentos, son inviables fóra do recipiente de cultivo e nonsupoñen un perigo por si mesmas, non obstante, poderíanlevar consigo riscos asociados á liberación de axentes acti-vos ou de compoñentes das células. Estes axentes, comovirus ou micoplasmas que infectan as células, poderían serinfectivos para o traballador se conseguisen escapar dosistema.

Tamén, no caso da utilización de sistemas de ADN recom-binante, os vectores de expresión (virus) empregados para aintrodución destes fragmentos de ADN poderían causarinfeccións no home. Este risco vese mitigado polo empregode vectores que, polas modificacións sufridas, son incapa-ces de completar o seu ciclo vital fóra do recipiente de con-tención. Non obstante, nestes casos a propagación poderíaproducirse coa participación dun virus auxiliar que suple asdeficiencias que presenta o vector.

Outro risco asociado co manexo dos cultivos celularessería, segundo os mesmos autores, a produción de tumoresnos traballadores. Estes tumores poderían producirse polapresenza (a propósito ou accidentalmente) de secuenciasxenéticas que lles confiren ás células unha capacidade decrecemento inmortal, como no caso das liñas celulares con-tinuas, e que talvez poderían ter capacidade carcinoxénica.Tamén se poderían producir tumores nas persoas quemanexan as liñas celulares transformadas a través do con-tacto con proteínas con poder transformante ou pola expo-sición ao ADN proveniente de células con oncoxenes.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

80

Resumo das características dos distintos tipos de cultivos celulares


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

81

TIPO DE CULTIVOCELULAR

CULTIVOS PRIMARIOS E

SECUNDARIOS

CEPAS CELULARES

LIÑAS CELULARES

CÉLULAS TRANSFORMADAS

CARACTERÍSTICAS

- conservan características dos tecidos

- pódense transferir varias veces

- crecemento en monocapa

- dependencia de ancoraxe

- selección dun tipo celular

- sen alteracións morfolóxicas

- sen alteración de crecemento

- transferencias limitadas (~50 duplicacións)


- dependencia ancoraxe

- alteracións morfolóxicas

- medran máis rapidamente

- período vital ilimitado


- dependencia de ancoraxe

- células que sufriron mutación

- aumento do grosor de cultivo

- orientación celular ao chou

- aumenta a densidade de saturación

- diminúe a necesidade de soro

- maior eficacia de formación de clon

- diminúe a dependencia ancoraxe

TÁBOA 3. Liñas celulares máis utilizadas en viroloxía

A maioría destas estirpes celulares foron certificadas polo Cell CultureCollection Committee e a American Type Tissue Culture Collectionmantenas conxeladas.1 Fib = tipo fibroblasto; Epi = tipo epitelial.2 Anea = aneuploide; eu = euploide; quasidip = quasidiploide.3 Leucemia monocítica.4 Macaca mulatta.5 Cercopithecus aethiops.6 Mesocricetus auratus.7 Cricetulus greiseus.

Dulbecco, R. e Ginsberg, H. S. (1984a).


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

82

Nome daliña celular

HeLaDetroit-6Minnesota-EEL-132Intestino 407Fígado ChangKBDetroit-98AV3Hep-2J-111WISHLLC-MK2BS-C-1HaKBHKB14-FAF-G3DonCHO

LNCTC, clona 929NCTC, clona 2.472NCTC, clona 2.555CCRF S-180 II3T3

Especie de orixe

HumanaHumanaHumanaHumanaHumanaHumanaHumanaHumanaHumanaHumanaHumanaHumanaMono4

Mono5

Hámster sirio6

Hámster sirioHámster chinés7

Hámster chinés7

Hámster chinés

RatoRatoRatoRatoRatoRato

Tecido de orixe

Carcinoma de cérvixMédula ósea esternalEpitelio esofáxicoPulmón embrionarioIntestino embrionarioFígadoCarcinoma oralMédula ósea esternalAmniosCarcinoma de larinxeSangue periférico3

AmniosRilRilRil

RilCélulas peritoneaisPulmónOvarioTecido conectivoTecido conectivoTecido conectivoTecido conectivoSarcoma 180Tecido conectivo

Morfo.1

EpiEpiEpiEpiEpiEpiEpiEpiEpiEpiEpiEpiEpiEpiEpi

FibFibFibFibFibFibFibFibFibFib

Ploidia2

AneuAneuAneuAneuAneuAneuAneuAneuAneuAneuAneuAneuAneu

QuasidipAneu

EuQuasidipEu

QuasidipAneuAneuAneuAneuAneuAneu

Nº modal

7964677176707763747611174,7570

57

222222786652568675

Marcadores

Sí

SíSí

SíSíSíSíSí

RELACIÓN PARASITO-HOSPEDADOR NAS

INFECCIÓNS

Ao longo de toda a súa vida, o home entra en contacto cunenorme número de axentes biolóxicos. Dende o mesmomomento do nacemento, diversas especies bacterianascomezan a se establecer de modo máis ou menos perma-nente sobre as superficies corporais. Non obstante, mentresque unhas bacterias non adoitan producir enfermidades eviven sobre a superficie corporal externa ou nas mucosassen producir dano, formando parte do que se coñece comoflora microbiana normal, outras, as patóxenas, candoinfectan, producen case sempre enfermidade.

Sobre a pel habitan fundamentalmente coco aerobiosgram positivos (Staphylococcus epiderme, micrococo) ecorinebacterias anaerobias e, en menor medida, corinebac-terias aerobias, Staphylococcus aureus e estreptococos nonhemolíticos.

Logo do nacemento, as bacterias aséntanse sobre a super-ficie corporal, pero tamén se introducen rapidamente nacavidade oral a través da comida e outros contactos. Aospoucos días obsérvanse na boca poboacións deStreptococcus salivarius e, coa erupción dos dentes, asén-tanse S. sanguis, S. mutans e outras especies anaerobias. Nafarinxe aparecen Streptococcus viridians, estafilococos eNeisseria catarrhalis. No nariz, estafilococos e corinebacte-rias. Nos primeiros lanuxes do intestino delgado predomi-nan as bacterias gram positivas, principalmente lactobaci-los e enterococos (Streptococcus faecalis) e en zonas máisdistais aparecen anaerobios e bacterias coliformes.Cronoloxicamente, as enterobacterias (coliformes), osmicrococos e os estreptococos son as primeiras bacteriasque aparecen nas feces logo do nacemento. Aos poucos díaspredominan os lactobacilos (bifidobacterias), especialmen-te nos nenos criados a peito. Coa liberización da dietaadquiren maior importancia as enterobacterias gram nega-tivas, os bacteroides, os enterococos e os clostridios. Nasfeces dos adultos aparecen, sobre todo, bacteroides e bifi-dobacterias. Na táboa 4 indícanse as principais bacteriasque forman parte da flora bacteriana normal en diferentessuperficies corporais.

RELACIÓN PARÁSITO-HOSPEDADOR NAS

INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

85

Ademais de bacterias, sobre a pel e as mucosas taménpoden habitar determinadas especies de protozoos e fer-mentos.

O complexo equilibrio existente entre a flora microbiananormal e o home só rompe ocasionalmente cando as defen-sas naturais do hospedador se encontran seriamente altera-das. Cando isto sucede, estes microorganismos, que, ensituacións normais, serían incapaces de atravesar as defen-sas naturais do organismo, poden chegar a producir enfer-midades.

TÁBOA 4. Baterias máis frecuentes Nas superficies do corpohumano

Bacteria Pel Conxuntiva Nariz Farinxe Boca Intestino Xenitais VaxinaGroso Externos

Estafilococo + ± + ± ± ± ± +

Neumococo ± ± + +

Estreptococoviridans ± ± + + + + + +hemolítico ß ± ±fecal ± ± + + + +anaerobio + + + + ±

Neisserias ± + + ± + ±

Veillonellas ± + ± +

Lactobacilos + + +

Corinebacterias + + + + + + +

Clostridios ± + ±

Bacilos hemófilos + + + +

Bacilos intestinais ± + + +

Bacterioides + + + +

Micobacterias + ± ± + +

Actinomicetos +

Espiroquetas + + + +

Micoplasmas + + + ±* +

+ frecuente± raro* prevalencia relacionada á actividade sexual

Tomado de Sonnenwirth et alii (1984)


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

86

Estas bacterias autóctonas ou indíxenas, que así se cha-man as que constitúen a flora bacteriana normal, son moibeneficiosas para o home. Interveñen de modo fundamen-tal na prevención de determinadas enfermidades bacteria-nas pois, como veremos máis adiante, forman parte da pri-meira barreira de defensa do organismo fronte á invasión deaxentes biolóxicos: barreira da pel e das mucosas. Medianteunha serie de mecanismos que se coñecen como antago-nismo microbiano, impiden ou dificultan a colonizacióndas mucosas ou da pel por parte de bacterias que poderíanresultar patóxenas. No antagonismo microbiano inflúenmecanismos como a competencia polos nutrientes, altera-cións no pH ou no potencial de oxidorredución, a acumula-ción de ácidos orgánicos ou a produción de substanciasinhibidoras.

A importancia desta barreira de defensa apréciase clara-mente nos individuos sometidos a un tratamento prolonga-do con antibióticos. Estes tratamentos eliminan gran parteda flora bacteriana normal, posibilitando que determinadosaxentes resistentes poidan medrar e causar lesións, como asproducidas por Candida albicans cando é eliminada a floraoral, ou enterites graves, ocasionadas por Staphylococcus ouClostridium difficile cando se reduce a flora intestinal.Tamén se comprobou que a redución ou eliminación daflora intestinal normal diminúe a dose infectiva mínimanecesaria para que un patóxeno intestinal poida producirunha infección.

Outras accións positivas dos microorganismos autócto-nos teñen que ver coa síntese de nutrientes esenciais. Oscoliformes, por exemplo, sintetizan a vitamina K. Taménsabe que as bacterias intestinais subministran varias vitami-nas hidrosolubles: biotina, riboflavina (vitamina B2), ácidopantoténico e piridoxina (vitamina B6).

Co maior coñecemento que temos sobre os beneficiosque achega a flora microbiana normal disparouse o intere-se por este tipo de microorganismos. Este interese recolleu-no a industria alimentaria que actualmente fabrica epublicita produtos nos que algunhas especies de bacterias,


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

87

constituíntes habituais da flora intestinal, entran a formarparte da súa composición, ou aos que se lles engaden subs-tancias que favorecen o crecemento deste tipo de microor-ganismos. A finalidade destes alimentos é contribuír a resti-tuír a flora bacteriana normal cos conseguintes beneficiosque iso reporta. Talvez o exemplo máis notable destes ali-mentos “con actividade biolóxica” o constitúen os ioguresaos que, aínda que xa conteñen as bacterias lácticas(Lactobacillus casei e Streptococcus cremoris) que interve-ñen no proceso de fermentación, se lles engaden outros lac-tobacilos acidófilos e bifidobacterias.

En canto aos efectos prexudiciais da flora normal bacte-riana hai que sinalar que, nalgúns casos, pode permitir ocrecemento dalgunhas bacterias patóxenas en tecidos que,doutro modo, non permitirían o seu crecemento. Este siner-xismo bacteriano pódese dar, por exemplo, pola produciónde metabolitos específicos que serven de alimentación cru-zada entre certas bacterias. Tamén a protección que recibenos gonococos, na uretra, fronte á acción da penicilina polosestafilococos produtores de penicilinasa, constitúe outrocaso de sinerxismo

Así mesmo, crese que a presenza de bacterias gram nega-tivas no intestino inflúe sobre a sensibilidade do hospeda-dor ás endotoxinas. Os antíxenos endotoxínicos derivadosdas bacterias gram negativas da flora intestinal contribúen áhipersensibilidade que manifestan moitos individuos.

Finalmente, naquelas situacións que provocan unhadiminución xeral de resistencia (lesións por radiación, trata-mento prolongado con corticosteroides, situacións de mal-nutrición grave ou debilitamento xeral por efecto doutrasenfermidades) poden producirse infeccións bacterianasendóxenas nas que as bacterias da flora residente se con-verten en patóxenos oportunistas. Tamén, no ámbito local,cando os tecidos sofren danos que destrúen a súa integrida-de (extracción dental, feridas, queimaduras, etc.) as bacte-rias autóctonas poden penetrar en tecidos máis profundos eproducir infeccións destes tecidos ou mesmo bacteriemias.


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

88

Sucede isto, por exemplo, con Streptococcus mitis e S. sali-varius que, logo dunha extracción dental ou dunha amigda-lectomía, poden producir unha bacteriemia transitoria.

PATOXENICIDADE: INFECCIÓN E ENFERMIDADE

Como vimos, a capacidade das bacterias para producirenfermidades, é dicir, a súa patoxenicidade varía enorme-mente dunha especie a outra. Das que infectan os sereshumanos pouco despois do nacemento a maioría soncomensais non patóxenos, que non poden atravesar asdefensas naturais do hospedador, a non ser que esteanseriamente alteradas. Outras poden coexistir co hospedadornunha tregua que só se rompe ocasionalmente. Pola contra,os patóxenos altamente virulentos producen, xeralmenteou sempre, enfermidade cando infectan.

De entre estes patóxenos, algúns (por exemplo, os bacilosda peste, a tularemia ou o ántrax) están só presentes duran-te a enfermidade activa. Outros, como por exemplo, os baci-los tíficos, os bacilos diftéricos ou as rickettsias adoitan sereliminados logo de causar unha enfermidade aguda, peronalgúns casos poden persistir, logo da recuperación, nosportadores sans. En consecuencia, aínda cando os dous ter-mos se utilizan con frecuencia como sinónimos, a distin-ción entre infección e enfermidade é fundamental.

Unha alteración discreta da resistencia do hospedadordespraza o precario equilibrio existente cos patóxenosleves, en tanto que unha alteración grave permite mesmoque se convertan en invasores os clásicos xermes non pató-xenos. Estas infeccións que suceden só cando se produce undebilitamento das defensas do hospedador denomínanseinfeccións oportunistas. Tales infeccións oportunistas fixé-ronse máis frecuentes como consecuencia dos avances tera-péuticos: o emprego de fármacos citotóxicos e as radiacións(deprimen a medula ósea e a linfopoese); os tratamentoscon corticoides (eliminan certos linfocitos asociados aotimo e deprime a resposta inflamatoria); a utilización deantibióticos (diminúen a resistencia aos microorganismos


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

89

ao inhibir a flora normal competitiva existente na superficiedo organismo e na mucosa (antagonismo microbiano).

A virulencia, termo que fai referencia ao grao de patoxeni-cidade, emprégase para comprender dous trazos dun orga-nismo patóxeno: a súa infectividade ou capacidade paracolonizar un hospedador e a gravidade da enfermidade pro-ducida. A virulencia varía non só entre as especies bacteria-nas senón tamén entre as cepas. Os factores de virulenciason aqueles compoñentes dun microorganismo cuxa perda(xeralmente por mutación) altera especificamente a viru-lencia deste, sen afectar a súa viabilidade. As dúas clasesprincipais de factores de virulencia son as toxinas e as molé-culas de superficie. Estas últimas actúan de dúas maneirasdiferentes: favorecendo a resistencia á fagocitose e, espe-cialmente no caso dos virus, facilitando a adherencia áscélulas sensibles.

Cando se queren realizar estudos epidemiolóxicos e pato-xénicos a miúdo, é importante valorar cuantitativamente avirulencia dunha cepa bacteriana. Para iso han de terse enconta a vía de inoculación, a especie animal sometida aproba, o seu estado fisiolóxico (idade, nutrición, ausenciadoutra enfermidade, experiencia inmunolóxica), o mediode cultivo e a fase de desenvolvemento do cultivo inocula-do. A virulencia dun organismo ou dunha toxina exprésasexeralmente como a DL50 (dose letal 50), é dicir, a dose quematará o 50% dos animais inoculados dentro dun tempodado.

Unha das substancias que lles confire maior virulencia ásbacterias son as exotoxinas que son encimas de acciónextracelular. As exotoxinas de Clostridium tetani,Clostridium botulinum e Shigella dysenteriae, todos eles coanotación T (produción de toxinas) no anexo II do Realdecreto 664/1997, son os tres velenos máis potentes que secoñecen. Un nanogramo (10-9 g) de toxina tetánica ou botu-línica é suficiente para matar a unha cobaia (táboa 5). Estasdúas toxinas actúan bloqueando selectivamente certostipos de terminais presinápticos do sistema nervioso central.


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

90

Para que un microorganismo sexa patóxeno, ademais devirulento, ten que ser transmisible. A transmisibilidadedunha cepa bacteriana fai referencia á súa capacidade paracausar unha infección demostrable nun hóspede animaldeterminado. A dose requirida para que se produza a infec-ción coñécese como a DI50 (dose infecciosa no 50% dosanimais).

Aínda que os axentes patóxenos, cando infectan, casesempre producen enfermidade, nalgunhas ocasións a viru-lencia do microorganismo non se manifesta. Sucede nestecaso que se producen infeccións bacterianas ocultas. Estasinfeccións inaparentes poden ser de dous tipos: infecciónsdormentes ou infeccións latentes. Considéranse dormenteaquelas infeccións nas que é posible recuperar os xermes apartir de determinadas mostras do individuo infectado(esputos, sangue, feces, etc.). As infeccións latentes seríanaquelas nas que os xermes non poden ser recuperados polosmétodos dispoñibles, pero si pode inferirse a súa presenzade forma indirecta mediante, por exemplo, probas inmuno-lóxicas.

Nas infeccións dormentes aplícase o termo portador aaquelas persoas que poden continuar difundindo o micro-organismo logo da súa recuperación. En condicións epidé-micas, a taxa de portadores pode chegar ata o 100%, posi-blemente a causa das continuas reinfeccións. O estado por-tador adoita ser temporal, persistindo un tempo limitadodespois da infección, para desaparecer despois. Non obs-tante, despois dalgunhas enfermidades como a febre tifoi-dea, causada por Salmonella Typhi, algúns individuospoden seguir sendo portadores indefinidamente. S. Typhipode persistir nas vías biliares despois da salmonelose acti-va, chegando a establecer un estado de portador crónico,con excreción continua nas feces (106 a 109 bacterias porgramo de feces).


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

91

* DL50kg indica a dose letal media (DL50) por quilogramo de cobaia (C),rato (R) ou coello (Cn).** A designación das toxinas con letras gregas é só arbitraria e baséase naorde na que foron identificadas.Modificado de Van Heyningen, W.E.: En General Pathology, páx. 754 (H.W.Florev. dir.). Saunders Filadelfia 1962.

Wood, W. B. e Davis, B.D. (1984)


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

92

Especies bacterianas

Clostridium botulinum

Clostridium tetani

Clostridium perfringens

Clostridium septicumClostridium novy

Corynebacterium diphtheriae

Staphylococcus aureus

Streptococcus pyogenes

Pasteurella pestis

Bordetella pertussis

Shigella dysenteriae

Vibrio cholerae

Cepas de Escherichia coli

Enfermidade

Botulismo

Tétano

Gangrena gaseosa

Gangrena gaseosa

Gangrena gaseosa

Difteria

Infeccións pióxenas

Infeccións pióxenase escarlatina

Peste

Tose ferina

Disentería

Cólera

Gastroenterite

Toxina

Seis neurotoxinas tipospecíficasTetanoplasminaTetanolisinaToxina α**Toxina βToxina γToxina δToxina εToxina ηToxina θToxina ιToxina χToxina λ

Toxina α

Toxina αToxina βToxina γToxina δToxina εToxina ξ

Toxina diftérica

Toxina αEnterotoxinaLeucocidinaToxina βToxina γToxina δ

Estreptolisina ΟEstreptolisina SToxina eritrogénicaDPNasa-estreptocó-cica

TÁBOA 5. Exotoxinas producidas polas principais bacterias toxixénicaspatóxenas para o home

As infeccións latentes son recoñecidas de dúas maneiras:retrospectivamente, a través da emerxencia posterior daenfermidade declarada, ou ben concorrentemente, a travésda presenza de reactividade inmunolóxica. Na infección porbacilo de Koch ( Mycobacterium tuberculosis) non tratada, aproba da tuberculina permanece case sempre positiva e aenfermidade actívase ocasionalmente moitos anos máistarde.

No caso daqueles traballadores con risco de exposición aaxentes biolóxicos que causan enfermidades que presentanun longo período de latencia, o historial médico débeseconservar entre 10 e 40 anos despois de finalizada a posibleexposición, en consonancia co art. 9.3.d do Real decreto664/1997. Ademais, nestes casos, a vixilancia da saúde debeir máis alá da finalización da relación laboral, art. 8.6 doReal decreto 664/1997 e art. 37.3 do Real decreto 39/1997.

VÍAS DE ENTRADA DOS CONTAMINANTES BIOLÓXICOS

Moitos dos procesos propios dos sectores de actividadenos que os contaminantes biolóxicos están presentes sonsusceptibles de producir po e aerosois aos que, habitual-mente, irán asociados os microorganismos. A exposición esubseguinte infección dun individuo por un axente biolóxi-co pode ter lugar por varias vías:

• respiratoria (inhalación)• parenteral (pincaduras, lesións ou roturas da pel)• dérmica (a través de excoriacións da pel e microfe-ridas, en ocasións inapreciables)

• oral (inxestión)• ocular (a través da conxuntiva)

A principal vía de entrada de axentes biolóxicos é a víarespiratoria. Por esta vía penetran os axentes e os seus pro-dutos que se atopan en forma de bioaerosois. Hai que ter enconta que o aire é o medio de propagación e diseminaciónde numerosos axentes biolóxicos. A localización dos micro-organismos no tracto respiratorio vai depender do tamañodo bioaerosol do que forman parte. Non obstante, adoitan


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

93

alcanzar doadamente as vías respiratorias inferiores, poisunha gran proporción de bioaerosois forma parte da frac-ción respirable.

Os materiais que se atopan aerosolizados poden alcanzara pel e os ollos, pero o principal risco está na inhalación. Aspartículas incluídas na fracción inhalada, que comprendetodos os aerosois que penetran no tracto respiratorio, vansedepositando en diferentes rexións deste. As partículas demaior tamaño (>10 µm), fracción torácica, quedan retidasno primeiro tramo do sistema respiratorio, rexión nasofa-rínxea, mentres que outras avanzan ata quedar retidas naárbore bronquial (traquea, bronquios e bronquíolos), ouata chegar á rexión pulmonar (alvéolos), constituíndo afracción respirable. Como se verá máis adiante, algúns dosmostradores para bioaerosois que existen permiten clasifi-car os organismos en función do seu tamaño, co que nos dáunha valiosa información sobre o lugar en que teoricamen-te se van depositar.

A vía parenteral é fundamental na transmisión dos para-sitos sanguíneos (hepatite B, VIH, leishmanias, etc.). Estesparasitos penetran no organismo cando se producen pica-duras con agullas ou cortes con materiais contaminados.Algúns deles necesitan da mediación de vectores artrópodosque inoculan o axente directamente no sistema circulatorio.

A transmisión por vía dérmica ten lugar cando o indivi-duo se infecta polo contacto con materiais contaminados. Apel intacta proporciona unha defensa efectiva contra amaioría dos microorganismos, pero, cando se atopa dana-da, convértese nunha importante vía de entrada se se pro-duce contacto co axente infeccioso a través de fluídos bioló-xicos ou materiais contaminados.

A vía oral non debería supoñer un risco importante para asaúde dos traballadores se se respectan as normas decorrecta hixiene. É unha vía de entrada moi importante polainxestión de alimentos contaminados, o que non é directa-mente un risco profesional.


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

94

Por último, certos axentes biolóxicos poden introducirse através das membranas mucosas, tamén a conxuntiva, ásque chegan a través do aire (bioaerosois) ou por contacto,por exemplo, ao fregar os ollos coas mans contaminadas.

As doses infeciosas para o home varían co axente bioló-xico, a vía de entrada e a resistencia do hospedador, é dicir,o grao de integridade dos seus sistemas defensivos.

Os axentes biolóxicos dentro do ambiente laboral podenatoparse en diferentes medios: auga, aire, chan, animais ematerias primas.

A auga

A auga xoga un papel importante dentro do ambientelaboral como vía de transmisión de axentes infecciosos eparasitarios, fundamentalmente intestinais, e que van teracceso dende este medio ao organismo humano, principal-mente, por un proceso de inxestión.

Existe unha ampla lista de enfermidades susceptibles deser transmitidas pola auga, as cales, poden ter diferentesorixes. Entre elas destacan:

Bacterianas: febres tifoidea e paratifoidea, disentería,tuberculose, diarreas, ictericia hemorrá-xica, colibacilose, septicemia hemorráxi-ca, tularemia,...

Virais: hepatite A, poliomielite, meninxite linfo-citarias,...

Amebiases: disentería amebiana, algunha meningo-encefalite, diarreas,...

Helmintiases: anquilostomiase, esquistosomiase, cisteshidatídicos,...

Fúnxicas: dermatofitose

O risco de transmisión de cada unha delas dependerá danatureza da contaminación da auga, así coma do uso damesma nunha determinada actividade laboral. Así, a auga


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

95

pode ser utilizada a partir da rede para a bebida e para a lim-peza, derivándose destas utilizacións uns riscos de carácterxeral, comúns a calquera industria. Atendendo á orixe da augaque se está a utilizar para estes fins, deberá establecerse unprograma de vixilancia da potabilidade.

Outro punto de contacto do traballador con este mediopode darse en determinadas fases dun proceso industrial.Neste caso, a auga ou se utiliza xa contaminada ou ben a con-taminación se produce a consecuencia deste proceso, ao faci-litarse o desenvolvemento dos axentes patóxenos en determi-nadas condicións: temperatura, pH, adición de substanciasque poden actuar como nutrientes, etc.

Particularmente importante é o papel da auga como vía detransmisión de enfermidades parasitarias en determinadostraballos agrícolas, sobre todo en zonas subdesenvolvidas, asícomo para os traballadores que, dalgunha forma, entran encontacto con augas residuais (poceiros ou o persoal de plantasde tratamento de augas residuais).

O aire

O aire, polo xeral, non é un medio axeitado para o desen-volvemento dos microorganismos. Aqueles que se atopanno aire poden proceder do chan, auga, plantas, animais ououtras fontes, dependendo do ámbito de que se trate. Osmicroorganismos no aire vanse atopar adheridos a peque-nas partículas de po ou a pinguiñas de auga. Polo tanto, atransmisión do axente a través do aire vai estar relacionadacos niveis de materia particulada, así como coa posible xera-ción de bioaerosois infectivos.

A característica xeral dos microorganismos transmitidospolo aire é a súa resistencia á sequidade, utilizando esta víade transmisión os patóxenos respiratorios, que penetran noorganismo humano principalmente por un proceso deinhalación.

Un risco biolóxico de carácter xeral transmitido polo aire éo que se deriva das instalacións de aire acondicionado, que


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

96

poden actuar como medio de propagación de determinadosmicroorganismos e que son responsables de dous tipos deafeccións:

1.- Enfermidades infecciosas: lexionelose, ornitose.2.- Enfermidades de tipo alérxico que afectan sobre todo

ás vías respiratorias, a distintos niveis: rinite, asma,alveolite. No desarrollo destes trastornos están impli-cados fungos (Aspergillus spp., Penicillium spp),endotoxinas bacterianas e actinomicetos termofíli-cos. Estes últimos relacionados coa alveolite alérxica.

O chan

Dos traballos que poden supoñer unha manipulación dochan, como minería, agricultura, perforacións, etc., póden-se derivar principalmente os seguintes riscos de carácterbiolóxico:

1.- Enfermidades infecciosas: tétano, histoplasmose,coccidioidomicose.

2.- Enfermidades parasitarias: anquilostomiase, angui-llulosia e ascariase, entre as máis frecuentes. Os ovose formas infectivas dos axentes causais destas enfer-midades soen estar presentes no chan procedentesprincipalmente das feces e dos ourinos doutros ani-mais infectados.

A vía de penetración destes axentes no organismo humanoserá por contacto ou inoculación. Non obstante, para preci-sar o risco biolóxico de traballos que supoñan un contacto cochan (minería, perforacións, agricultura, plantacións), haique ter en conta a zona en que se realizan os traballos, asenfermidades endémicas desta zona.

Os animais

Os vertebrados superiores, actuando como animaisdomésticos ou vivindo en estado salvaxe, son axentes trans-misores dunha serie de enfermidades que se coñecen co


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

97

nome de zoonose, e resulta un fenómeno raro que unhazoonose se transmita de persoa a persoa.

Así pois, unha importante incidencia de zoonose darasenas persoas que traballen directamente con animais ou cosseus produtos, ou ben que compartan con estes un determi-nado ámbito no que poden existir, ademais, determinadosinvertebrados (insectos, carrachas, moluscos) que podenactuar como transmisores da enfermidade.

Por outra banda, son moitos os invertebrados que interve-ñen como vehículos de transmisión de enfermidades, sexanou non zoonose, ben tomando parte no ciclo biolóxico doparasito causante da enfermidade, actuando como hospe-dador intermediario, ou ben actuando como transmisorespasivos, como por exemplo, os insectos que poden trans-portar o parasito dende a auga, o chan ou dende outros ani-mais, ata un novo hospedador, ou ben intervir na contami-nación da auga ou dos alimentos.

As materias primas

As materias primas naturais que, ademais de que en simesmas poden presentar un risco biolóxico, constitúen, enmoitas ocasións, un medio axeitado para o desenvolvemen-to dos microorganismos.

Pódense incluír neste grupo: materias primas da industriaalimentaria (carne, peixe, froita, verdura, etc.); a maioríadas materias primas utilizadas na industria téxtil (algodón,liño, cánabo, la, etc.), nas industrias de peles e curtidos, nade madeira e cortiza; os materiais orgánicos utilizados enlaboratorios (de investigación, farmacéuticos, clínicos, etc.).

Neste apartado poden incluírse, aínda que propiamentenon son unha materia prima, os aceites utilizados comolubricantes e refrixerantes (fluídos de corte e taladrinas), xaque constitúen un excelente medio para o desenvolvemen-to de determinados microorganismos como mofos e fer-mentos (Fusarium, Cephalosporium e Candida) que son cau-sas de afeccións dérmicas nas industrias siderometalúrxicas.


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

98

Nos depósitos de taladrinas con boa aireación (Laborda, R.,1993) existen bacterias do xénero Pseudomonas, principaisresponsables da súa degradación, así como coliformes.Woskie et alii (1996) atoparon que, nos traballos con metaisnos que se manexan fluídos, as bacterias predominantesson do xénero Pseudomonas, con máis do 60% das coloniascontadas, seguido dos xéneros Enterobacter e Bacillus.Tamén os niveis de endotoxinas bacterianas nestes ambien-tes laborais son elevados, asociados á presenza de bacteriasmesófilas e gram negativas (Thorne et alii, 1996). En depó-sitos mal aireados aparecen microorganismos anaerobiosdo xénero Desulfovibrio que producen a redución de sulfa-tos a sulfuros xerando olores desagradables. Ademais taména bacteria Legionella, que pode crecer nas augas almacena-das previamente, na combinación cos fluídos de traballocon metais, podería contaminar os fluídos de corte diluídos.

BARREIRAS DO ORGANISMO FRONTE Á INVASIÓN DOS AXENTESBIOLÓXICOS.

Despois de que Koch definise os criterios para poder consi-derar un microorganismo o axente etiolóxico dunha enfer-midade (1), empezáronse a estudar as reaccións do hospe-dador fronte ás invasións bacterianas. A finais do séculopasado, algúns autores defendían a existencia dunha inmu-nidade celular (Metchnikoff, 1882), mentres que outrosdefendían que eran as substancias bactericidas e antitoxi-nas do soro as responsables da resistencia do hospedador, édicir, a inmunidade humoral. Sería no ano 1904 cando


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

99

(1) Koch, despois de identificar o bacilo tuberculoso, formalizou os seguin-

tes criterios para distinguir un axente patóxeno dun microbio accidental: 1)

o organismo atópase sempre nas lesións da enfermidade; 2) pode ser illado

en cultivos puros en medio artificial; 3) a inoculación destes cultivos orixi-

na un proceso parecido nos animais de experimentación, e 4) o axente

patóxeno pode recuperarse a partir das lesións producidas nestes animais.

Estes criterios foron moi valiosos para identificar os axentes patóxenos,

aínda que non todos eles se cumpren sempre: certos organismos, entre eles

todos os virus, non crecen no medio artificial, e outros son patóxenos tan

só para o home.

Neufeld e Rempau estableceron un papel conxunto para asdúas clases de factores. Observouse que os animais inxecta-dos con pneumococos mortos contiñan anticorpos (Ac) noseu soro, chamados opsoninas, que aceleraban en granmedida a fagocitose in vitro dos mesmos organismos.

Os vertebrados que se infectan cun parasito microbianomostran unha resposta "inmune" específica, que contribúetanto á súa recuperación da enfermidade coma a protexelosfronte a unha nova infección. A análise destas respostas deulugar ao campo principal da inmunoloxía.

A inmunidade ou resistencia fronte a unha enfermidadeinfecciosa depende non só de respostas inmunes específicas,senón tamén de factores inespecíficos, tales como os enci-mas que atacan os parasitos, as células fagocitarias especia-lizadas en captalos e as diferenzas nos receptores da super-ficie celular para a adhesión e entrada dos virus e mesmodoutros parasitos maiores.

O hospedador tense que defender constantemente dainvasión de axentes biolóxicos. As diferenzas no conxuntoxenético e o estado fisiolóxico do hóspede inflúen sobre osnumerosos factores que contribúen a esta resistencia. Osmicroorganismos, para producir enfermidade no home, hande superar unha serie de barreiras de defensa. A primeirabarreira é a constituída pola pel e as membranas mucosas.Cando esta barreira é superada, póñense en marcha comple-xos mecanismos de resposta celular e inmunolóxicos.

BarreIras da pel e das mucosas.

Factores mecánicos. A superficie intacta dunha epidermesa rara vez é atravesada por bacterias, malia algúns parasi-tos poderen atravesala de forma activa, como por exemplo oSchistosoma spp. e Ancylostoma duodenale. Non obstante,cando a integridade da superficie epitelial está alterada(escoriacións ou microferidas), pode desenvolverse unhainfección subcutánea, a miúdo causada polos estafilococosque normalmente habitan nos folículos pilosos e nas glán-dulas sudoríparas. As infeccións dérmicas son particular-


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

100

mente correntes cando a pel está húmida, como acontecenos climas cálidos e húmidos.

Por outro lado, moitas bacterias patóxenas son capaces deatravesar as membranas mucosas nas superficies húmidasda cal se multiplican. Estas barreiras comprenden as con-xuntivas e as superficies oral, respiratoria, gastrointestinal exenitourinaria.

Entre os factores mecánicos que axudan a protexer assuperficies epiteliais figuran a acción de lavado dos líquidosfisiolóxicos (bágoas, saliva, ouriños), a retención polascapas mucosas, a eliminación polos cilios (no home a "esca-leira móbil" ciliar dos bronquios e da traquea conduce a"manta" mucosa cara á farinxe a unha velocidade de 1-3cm./h) e pola tose, os esbirros e a escamación. Non obstan-te, a protección ofrecida polas membranas mucosas é moiincompleta, especialmente cando a superficie se somete atensión mecánica ou o epitelio sofre algunha lesión (extrac-ción dental, esforzos ao defecar ou no parto). Nestes casosos xermes poden iniciar unha infección mesmo en puntosvulnerables distantes da zona de entrada. As defensas hísti-cas ocúpanse continuamente da eliminación de xermes debaixa patoxenicidade, así como ocasionalmente en comba-ter os máis virulentos.

Factores químicos. Os factores mecánicos por si sós nonexplican a notable resistencia da pel e das mucosas á inva-sión bacteriana. A acidez das secrecións gástricas mantén ahabitual esterilidade do estómago. O baixo pH da pel (3 a 5)e da vaxina adulta (4 a 4,5), debida en parte aos produtos dometabolismo bacteriano, frea a proliferación de numerososmicroorganismos. Os ácidos graxos insaturados da pelmatan certas especies bacterianas patóxenas, comoStreptococcus pyogenes, pero estimulan o crecemento dou-tras, como as difteroides. A selectividade destes procede-mentos pode explicar o feito de que habiten na pel tan pou-cas clases de bacterias.


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

101

O principal factor autoesterilizante das bágoas, secreciónsnasais e saliva é a lisozima, e o do seme parece ser a esper-mina, que é bactericida para moitas bacterias patóxenas.

As secrecións mucosas (p. e., do tracto respiratorio, a sali-va, as bágoas) conteñen tamén anticorpos, especialmentedo tipo IgA.

O antagonismo microbiano pola flora normal suprime ocrecemento de moitas bacterias e fungos potencialmentepatóxenos en zonas superficiais, tanto mediante a compe-tencia polos nutrientes esenciais como mediante a produ-ción de substancias inhibidoras.

Defensa fagocítica

Cando as bacterias ou outros parasitos invasivos atrave-san a pel ou as membranas mucosas, póñense en marchacomplexos mecanismos de defensa celular. Os macrófagose os leucocitos polimorfonucleares, os locais e os proceden-tes do sangue, acumúlanse arredor dos axentes invasores einician o proceso fagocítico. A presenza dos microbios ouaxentes estraños dan lugar a unha resposta inflamatoria quese caracteriza por unha dilatación dos vasos sanguíneos cir-cundantes e o paso das células fagocíticas á zona afectada.Esta resposta fagocítica vese favorecida pola presenza defactores hísticos que, aínda que é un mecanismo molecularmenos eficiente que o mediado por anticorpos, é esencialpara a fagocitose por granulocitos ou monocitos.

Defensa inmunolóxica

Este tipo de resposta fronte á invasión do organismo poraxentes estraños só se dá nos vertebrados. Comprende unconxunto de procesos mediante os que os animais formanproteínas (anticorpos) e células (linfocitos B e linfocitos T)especificamente reactivas, en resposta a unha gran varieda-de de moléculas. As respostas inmunes poden ser inducidascontra unha variedade case ilimitada de substancias, entreas que os antíxenos microbianos son só unha minoría. Estemecanismo de defensa constitúe o principal medio de loita


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

102

contra a infección por virus e bacterias patóxenos. A especi-ficidade da defensa inmunolóxica é a que explica que unindividuo poida presentar inmunidade específica que lleconfire unha acción protectora contra aqueles axentes bio-lóxicos responsables de infeccións pasadas. Así mesmo, estemecanismo é o que permite que se poidan fabricar vacinascontra determinados axentes.

DEPRESIÓN DA DEFENSA DO HOSPEDADOR

A resistencia antibacteriana pode verse alterada por unhagran variedade de condicións. Os trastornos circulatorios,tanto locais (causantes de isquemia ou conxestión e edema)como xerais (como o shock) interfiren a miúdo na mobiliza-ción e funcionamento das células fagocíticas. A obstruciónmecánica dos sistemas de drenaxe, como os tractos biliar eurinario, interfire coa circulación nos tecidos baixo presióne impide a limpeza do contido infectado do órgano. Un con-sumo excesivo de alcohol etílico diminúe tamén, segundose comprobou experimentalmente, a resposta inflamatoriaá infección bacteriana. O déficit nutricional, como quedailustrado pola frecuencia histórica entre fame e peste, podeinfluír profundamente sobre a resistencia de grandes pobo-acións. Así, algunhas diarreas infecciosas, como o cólera(rotavirus), son frecuentemente mortais para os nativos depaíses subdesenvolvidos, pero rara vez o son para os visi-tantes occidentais.

A dieta pode influír tamén sobre a resistencia, incluída ainmunidade, a través da súa acción sobre a flora gastroin-testinal.

As enfermidades debilitantes crónicas así como certasviroses agudas, (por exemplo, gripe) poden diminuír igual-mente a inmunidade antibacteriana. Os factores hormonaisson evidentes ante a frecuencia de enfermidades bacteria-nas, tanto agudas como crónicas, nos diabéticos e nosenfermos que reciben esteroides suprarrenais. Ademais,sábese que tanto a acidose diabética como as grandes dosesde cortisona deprimen a resposta inflamatoria e que os altosniveis de glicosa nos exsudados agudos alteran a fagocitose.


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

103

A fatiga física e emocional e a exposición excesiva ao fríoaumentan aparentemente a sensibilidade ás enfermidadesbacterianas, especialmente do aparato respiratorio. Entre osmecanismos que se ven afectados inclúense a alteracióndos reflexos de limpeza e de acción ciliar. O fumar taménreduce considerablemente a acción ciliar.

Outro dos factores que provoca unha depresión da defen-sa do hospedador son as anomalías do sistema inmunitario.

TRANSMISIBILIDADE DAS INFECCIÓNS

A incidencia dunha enfermidade é o número de casosnovos por unidade de poboación e por unidade de tempo,mentres que a prevalencia é a fracción da poboación queestá enferma nun momento dado. A incidencia depende davirulencia, comunicabilidade, frecuencia dos contactos esensibilidade do hospedador. Unha enfermidade endémicaten unha incidencia máis ou menos constante. Unha epide-mia é un pico na incidencia variable dunha enfermidade.

Para ser naturalmente patóxeno, un microbio ten que sertransmisible a un individuo sensible; doutro xeito podecausar enfermidade só se é inoculado artificialmente. E,pola contra, as bacterias avirulentas poden ser altamentetransmisibles.

A transmisión do axente patóxeno pode ser directa, é dicir,de persoa a persoa, ou indirecta, coa intermediación de ali-mentos, obxectos ou vectores.

Moitas bacterias transmítense dunha persoa a outra prin-cipalmente por contacto directo, na súa maior parte a travésdas mans, boca ou órganos sexuais. Algunhas enfermidadesbacterianas, como a sífilis, víricas, como a rubéola, ou para-sitarias, como a toxoplasmose, poden ser transmitidas porvía transplacentaria da nai ao feto.

A transmisión indirecta ten lugar a través de diversas cla-ses de axentes intermediarios. As infeccións entéricas trans-mítense a través da auga ou dos alimentos contaminados,


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

104

pero algúns virus presentan unha transmisión tanto entéri-ca como respiratoria. As infeccións respiratorias son trans-mitidas á vez por contacto e por pinguiñas (aerosois) emiti-das durante a tose, os esbirros ou ao falar. Nos laboratorios,a transmisión de numerosos axentes pódese producir porcalquera procedemento que implique salpicadura, comosoprar a última gota dunha pipeta, operacións de axitacióne centrifugación, etc. Especialmente importante é a trans-misión dos estafilococos polo po, concretamente polaroupa en xeral ou pola roupa de cama, que xunto cos libros,peites e outros obxectos que poden albergar os xermes, reci-ben o nome colectivo de fómites.

Algúns axentes biolóxicos poden ser transmitidos por ani-mais infectados que serven de reservorio. Outros transmí-tense a partir do leite (brucelose, tuberculose), reses mortas(ántrax, tularemia), auga de piscinas contaminadas (leptos-pirose) ou feridas.

Os vectores artrópodos son o principal medio de transmi-sión das rickettsias, a excepción de Coxiella burnetii, e decertos virus dende un reservorio animal, a través dun cicloinfectivo. As pulgas son, por exemplo, as responsables detransmitir o axente infeccioso causante da peste (Yersiniapestis) dende a rata, o seu reservorio natural, ao home. Ostabáns, e tamén os ácaros, interveñen na transmisión deFrancisella tularensis, causante da tularemia. As moscaspoden transmitir tamén bacterias entéricas mecanicamen-te. Os artrópodos, fundamentalmente os mosquitos e, nal-gúns casos, as carrachas, funcionan como vectores dos viruspertencentes ás familias Bunyaviridae, Flaviviridae eTogaviridae, pero nalgúns tamén poden servir como reser-vorios por transmisión transovárica. En relación cos endo-parasitos, as moscas e os mosquitos son importantes vecto-res, ademais de hospedadores necesarios para pechar ociclo biolóxico, de numerosos protozoos que causan impor-tantes enfermidades como: malaria (Plasmodium spp), tri-panosomiase (Trypanosoma spp) ou leishmaníase (Leish-mania spp). As carrachas son vectores e reservorios deBabesia spp.


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

105

As infeccións por contacto poden ser, en gran parte, con-troladas pola hixiene persoal; e as infeccións transmitidaspola auga e os alimentos, mediante as correspondentesmedidas hixiénicas. As infeccións transmitidas polo aire sonas menos doadas de controlar. A súa difusión vese favoreci-da a través dos sistemas de calefacción e aire acondicionadodos edificios públicos que recirculan parte do aire interiorrepartíndoo polas diversas estancias.

A transmisión eficiente dun axente infeccioso dependede diversos factores:

1.- A fonte do axente infeccioso. Cando este se atopa só enindividuos enfermos ou convalecentes (por exemplo, varío-la), as medidas de illamento son efectivas e é posible conse-guir a erradicación total. Non obstante, en moitas enfermi-dades bacterianas (por exemplo, meninxite meningocóci-ca), os portadores sans proporcionan un reservorio e servende foco de infección en maior grao que os propios enfermos.Cando o reservorio natural é un hóspede animal ou o chanou cando o xerme é un comensal humano amplamentedifundido, que só ocasionalmente produce enfermidade (p.e., a maioría das bacterias que causan infeccións respirato-rias), a súa erradicación é imposible.

2.- O número dos xermes liberados. Para que un axenteinfeccioso produza unha enfermidade é necesario unnúmero mínimo de xermes, o que se coñece como doseinfecciosa. Esta dose infecciosa, como xa se viu, depende denumerosos factores, entre os que cabe destacar a cepa doaxente e o estado inmunolóxico do hospedador. O númerode axentes liberados difiren moito nos diversos momentosou fases da mesma enfermidade. Así, a peste bubónica,caracterizada por infeccións “pechadas” dos ganglios linfá-ticos e do torrente sanguíneo, é transmitida da rata ao home(polas pulgas), pero non de home a home. Non obstante, seestá afectado o pulmón, as lesións “abertas” converten aenfermidade (peste pneumónica) en altamente contaxiosa.

3.- A conservación da virulencia durante o proceso detransmisión a un novo hospedador. A simple supervivencia


INFECCIÓNSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

106

non garante a capacidade infecciosa dun axente biolóxico.Nun medio desfavorable o axente infeccioso pode sufrirunha serie de cambios que afectan a súa virulencia aíndaque non destrúan a súa viabilidade. Por exemplo, Pasteurconseguiu fabricar unha vacina atenuada contra B. antracistras cultivar os bacilos a temperaturas elevadas (42-43º C).As cepas así obtidas perden a súa virulencia, véndose consi-derablemente minguada a súa patoxenicidade. Nestas con-dicións, o hospedador elimina o axente infeccioso senmaiores complicacións.

4.- A frecuencia dos contactos efectivos entre individuosinfectados e sensibles é un factor importante para a deter-minación da rapidez con que se estende a infección. Amaior número de contactos existe maior probabilidade decontraer a infección.


INFECCIÓNS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

107

ACTUACIÓN HIXIÉNICA

A Lei 31/1995, do 8 de novembro, de prevención de riscoslaborais (transposición da Directiva marco 89/391 CEE),establece no seu artigo 16 que a acción preventiva dasempresas a planificará o empresario a partir dunha avalia-ción inicial de riscos para a seguridade e saúde dos traballa-dores, que se realizará, con carácter xeral, tendo en conta anatureza da actividade e en relación con aqueles que esteanexpostos a riscos especiais. A devandita avaliación deberá seractualizada cando cambien as condicións de traballo e, entodo caso, someterase a consideración e revisarase, se fosenecesario, con ocasión dos danos para a saúde que se pro-ducisen nalgún traballador (art. 4.2, Real decreto 664/1997).Así mesmo, establécese a realización de controis periódicosdas condicións de traballo e da actividade dos traballadores,cando fose necesario en función dos resultados da avalia-ción, para detectar situacións potencialmente perigosas.

Tamén en función dos resultados desta avaliación, candofose necesario, o empresario realizará as actividades de pre-vención, incluídas as relacionadas cos métodos de traballo ede produción que garantan un maior nivel de protección daseguridade e saúde dos traballadores. Estas actuacións debe-rán integrarse no conxunto das actividades da empresa e entodos os niveis xerárquicos desta. Sobre este aspecto de inte-gración da actividade preventiva dentro do conxunto de acti-vidades e decisións da empresa, tanto nos aspectos técnicoscomo organizativos, incide tamén o Real decreto 39/1997,polo que se aproba o Regulamento dos servizos de prevención(art. 1).

Podemos definir a actuación hixiénica como un conxuntode accións destinadas, en primeiro lugar, a identificar os ris-cos que existen no posto de traballo para, a continuación,realizar a avaliación daqueles que non se poidan evitar cofin de dispoñer de información abonda que nos permita pla-nificar unha acción preventiva que faga posible a reduciónda situación agresiva ata valores seguros. Logo, han de seestablecer os oportunos controis periódicos que garantanque a situación segue sendo segura.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

111

Na páxina seguinte esquematízase a actuación hixiénicafronte a un risco por axentes biolóxicos (figura 8).

Como se aprecia no esquema, o punto de partida é a iden-tificación das situacións que poden entrañar risco para otraballador. Unha boa actuación hixiénica ciméntase nunbo coñecemento do posto de traballo. O labor do hixienistade campo comeza antes de acudir ao posto de traballocunha boa documentación sobre a actividade da empresa eo proceso produtivo, o coñecemento das tarefas, axentesimplicados nelas, as súas características, modo de transmi-sión, danos que produce, etc. Logo, no posto de traballo, énecesario obter a máxima información sobre o modo de tra-ballo, os momentos de maior risco, o tempo dedicado ástarefas de risco, o número de traballadores expostos, as


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

112

AXENTES BIOLÓXICOS

IDENTIFICACIÓNDO RISCO

InformaciónObservaciónExperiencia

NON SEPODE EVITAR

PÓDESEEVITAR

EVITARO RISCO

EVALUACIÓN

IDENTIFICACIÓN

DE AXENTES

MEDICIÓN

VALORACIÓN

SITUACIÓNSEGURA

SITUACIÓNDE RISCO

CONTROLPERIÓDICO

CONTROLPERIÓDICO

PLANIFICACIÓNACTIVIDADEPREVENTIVA

Información

Toma demostras

Métodoidentificación

Toma demostras

Métodoanalítico

Criteriosde valoración

PREVENCIÓN

Foco

Medio

Receptor

RECURSOS

Humanos

Materiais

Económicos

TEMPORIZACIÓN

Figura 8.- Esquema de actuación hixiénica fronte a un riscopor axentes biolóxicos

características destes traballadores, os equipos de traballoempregados, etc. Neste punto, a realización dunha boaenquisa hixiénica e a observación son fundamentais. Aexperiencia do hixienista fará o resto.

Unha vez identificados os riscos é o momento de determi-nar cales poden evitarse e como (substitución do axente,illamento do proceso... ), e cales non. Para os riscos que nonpoden evitarse, procederase á súa avaliación. A avaliaciónde riscos laborais defínese (art. 3 do Real decreto 39/1997)como o proceso dirixido a estimar a magnitude daquelesriscos que non puidesen evitarse, obtendo a informaciónnecesaria para que o empresario estea en condicións detomar unha decisión apropiada sobre a necesidade deadoptar medidas preventivas e, en tal caso, sobre o tipo demedidas que deben adoptarse.

Para avaliar os riscos pode ser necesario tomar mostrasque nos permitan identificar o tipo de axentes presentes nomedio e/ou cuantificar o seu número. Non obstante, o máishabitual é que sexa posible realizar a valoración dos riscossen necesidade de recorrer á toma de mostras, pasandodirectamente ao desenvolvemento da acción preventiva.Este caso dáse, por exemplo, cando os axentes biolóxicosimplicados no proceso produtivo son ben coñecidos (mani-pulación intencionada) e a súa presenza no medio laboralestá baixo control. Neste caso a mostraxe só tería sentidopara comprobar a efectividade das medidas de contenciónaplicadas. Tampouco ten sentido realizar unha mostraxenaquelas situacións en que a presenza dos axentes nomedio é ocasional e moi variable, como é o caso dos traba-llos en laboratorios ou das actividades con animais. Nestasactividades, nas que o risco de exposición se asocia a deter-minadas prácticas, tarefas e procedementos ou á presenzado axente en mostras ou materiais contaminados, debepensarse que en calquera momento pode estar presente odito axente e, en consecuencia, planificar as medidas pre-ventivas para evitar a exposición do traballador. Mesmonaqueles casos en que puidese parecer que a toma de mos-tra é máis necesaria, por exemplo, nos lugares de traballo enque se manifesta a síndrome do edificio enfermo, o primei-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

113

ro paso sería eliminar os focos evidentes de contaminación,comprobar que o sistema de climatización se atopa en per-fecto estado con entradas e saídas de aire ben situadas e cunmantemento correcto, e realizar, se fose necesario, a súalimpeza e desinfección, en definitiva, establecer unhas con-dicións axeitadas e, só despois, no caso de que os problemaspersistan, se xustificaría a toma de mostras.

A decisión sobre a necesidade de realizar unha mostraxeha de tomarse para cada caso concreto, atendendo ao tipode actividade, os axentes biolóxicos implicados, os procede-mentos e organización do traballo, etc.

Con toda a información dispoñible e os resultados dasmedicións, se os houbese, procederase á valoración de cadaun dos riscos. Para o caso dos axentes biolóxicos non dispo-ñemos, xeralmente, de valores límite polo que, para valoraro risco, haberemos de recorrer a outros criterios que teñenen conta: as características do axente ou dos axentes impli-cados, o seu número, os danos que lle pode provocar ao tra-ballador, as comparacións das concentracións dos axentesbiolóxicos que aparecen no interior cos que aparecen noexterior, etc. Estes criterios de valoración analizaranse nuncapítulo posterior. A valoración vainos servir para determi-nar se a situación é perigosa ou non. Os resultados da ava-liación de riscos vannos servir tamén para priorizar asactuacións preventivas.

Se a valoración nos indica que existe un risco para o tra-ballador, procederase a planificar a acción preventiva, édicir, deseñarase un plan no que se establezan as medidasque se deban adoptar e no que se prioricen e temporicen asactuacións que se van levar a cabo para conseguir a redu-ción do risco ata valores seguros. A redución do risco póde-se conseguir aplicando medidas que actúan sobre o foco, édicir, sobre o lugar en que se orixina o risco. Estas medidaspreventivas exercen a súa acción directamente sobre oaxente biolóxico ou o seu reservorio, evitando que se trans-mita ao medio laboral. Outras medidas de prevención actú-an sobre o medio, evitando a transmisión do axente biolóxi-co dende o foco ata o traballador. E, finalmente, existen outras


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

114

medidas que se aplican directamente sobre o receptor.Estas últimas utilizaranse sempre que sexa necesario, benporque o risco non poida evitarse mediante medidas sobreo foco ou sobre o medio, ben porque é recomendable comopráctica habitual (utilización de luvas, batas) ou porque asíse estableceu especificamente en determinados protocolosde actuación, por exemplo, en caso de accidentes.Comprenden a utilización de roupa de protección e de equi-pos de protección individual. Na propia planificación pre-ventiva deben especificarse os medios humanos e materiaisnecesarios, así como as necesidades económicas.

As pautas para a realización da avaliación, así como o seucontido, tamén se indican no Real decreto 39/1997. A ava-liación inicial dos riscos que non puidesen evitarse deberáestenderse a cada un dos postos de traballo da empresa enque concorran os devanditos riscos, tendo en conta as con-dicións de traballo existentes ou previstas e a posibilidadede que o traballador que o ocupe ou vaia ocupalo sexa espe-cialmente sensible, polas súas características persoais ou esta-do biolóxico coñecido, a algunha das devanditas condicións.

Do anteriormente exposto dedúcese que, como paso pre-vio á avaliación de riscos, está a súa identificación e o esta-blecemento de medidas para evitar aqueles que sexa posible.Só se procederá a avaliar aqueles riscos que non puidesenevitarse. Hai que lembrar neste punto que a Lei de preven-ción de riscos laborais establece entre os principios daacción preventiva, en primeiro lugar, evitar os riscos e, acontinuación, avaliar os riscos que non se poidan evitar.

O outro aspecto que hai que destacar do contido da ava-liación de riscos é que establece como unidade de estudo oposto de traballo. Enténdese como tal o conxunto de opera-cións desenvolvidas por un traballador ao longo da xornadalaboral, das máquinas, ferramentas, substancias, etc. que uti-liza ou coas que se relaciona e das características do seuámbito. Cada posto de traballo pódese referir a máis duntraballador se as características e os riscos son sensiblemen-te iguais. Ademais, ao realizar a avaliación de riscos, póden-se establecer postos de traballo xenéricos, que incluirían os


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

115

riscos comúns dos traballadores da empresa ou dun sectorgrande desta. Non obstante, no establecemento destes pos-tos de traballo xenéricos non debe obviarse a influencia dascaracterísticas individuais dos traballadores que, maliaser sempre relevante, o é moito máis no caso dos axentesbiolóxicos.

Algúns autores prefiren falar de grupos de exposiciónhomoxénea, que comprenderían aqueles traballadores conidénticas probabilidades de exposición. Asumir esta unifor-midade de exposición para un grupo de traballadores éunha práctica habitual na hixiene industrial, non obstante,comprobouse que a efectividade ao establecer estes gruposhomoxéneos é moi variable, unhas veces por pasar desaper-cibidas diferenzas nas tarefas ou na prácticas de traballo, eoutras, simplemente, por non ter un coñecemento rigorosodos postos de traballo. Rappaport et alii (1993) comproba-ron, aplicando a análise de varianza, que a maior parte davariación observada dentro dos grupos homoxéneos deexposición estaba ligada a características específicas do tra-ballo, especialmente á mestura de tarefas e ás prácticas dosindividuos que conforman o grupo. Dos case 200 grupos deexposición homoxénea analizados, catro de cada cinco nonpresentaban unha exposición uniforme. Os autores conclú-en que as características, como o nome do traballo ou olugar en que se realiza, utilizadas xeralmente para estable-cer os grupos homoxéneos de traballo, así como outrasinformacións manexadas como o tipo de contaminante, anatureza do proceso, o medio e a fonte de exposición, sórepresentan unha pequena proporción da compoñente devarianza entre traballadores. Así pois, para establecer estesgrupos homoxéneos de traballo débese realizar unha inves-tigación previa, que comprenda unha observación rigorosae, nalgúns casos, unha toma de mostras preliminar. Asímesmo, os grupos referiranse, necesariamente, a un núme-ro reducido de persoas, a aquelas que efectivamente pre-senten unha exposición homoxénea.

Ademais da avaliación inicial, que se realiza con motivoda declaración de apertura ou pola iniciación dun programade acción en materia de seguridade e saúde, a Lei de preven-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

116

ción de riscos laborais e o Real decreto 39/1997, polo que seaproba o Regulamento dos servizos de prevención, estable-cen o que poderiamos denominar unha avaliación conti-nua, pois regulan que se volverán a avaliar os postos conocasión da elección de equipos de traballo, substancias oupreparados químicos, a introdución de novas tecnoloxías oua modificación no acondicionamento dos lugares de traba-llo; o cambio nas condicións de traballo; ou a incorporacióndun traballador cunhas características persoais ou estadobiolóxico coñecido que o fagan especialmente sensible áscondicións do posto.

A avaliación non é unha acción única que se realiza aoprincipio, cando decidimos levar a cabo a actividade pre-ventiva, e que serve para coñecer a situación de partidasobre a que debemos actuar planificando unha serie de acti-vidades, senón que debe ser un proceso continuo que sedebe autovalorar e autocorrixir ao longo do tempo e que hade servir para modificar, se é o caso, o conxunto das activi-dades de prevención se non se conseguen os obxectivosdesexados.

O artigo 6 do Real decreto 39/1997 establece que a avalia-ción inicial se revisará cando así o estableza unha disposi-ción específica e, en todo caso, deberase revisar a avaliacióncorrespondente a aqueles postos de traballo afectadoscando se detecten danos para a saúde dos traballadores ouse aprecien, a través dos controis periódicos, que as activi-dades de prevención poden ser inadecuadas ou insuficien-tes, o que podemos considerar unha avaliación incidental.Tamén o Real decreto 664/1997, no seu artigo 4, incide sobreeste aspecto.

Estas características da avaliación de riscos laborais, asícomo o procedemento que se deba seguir, indicado no arti-go 5 do Real decreto 39/1997, son plenamente aplicables aocaso dos axentes biolóxicos. Ademais, deben terse en contaas peculiaridades destes e o lexislado no Real decreto664/1997 sobre a protección dos traballadores contra os riscosrelacionados coa exposición a axentes biolóxicos durante otraballo. Este Real decreto establece as disposicións mínimas


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

117

aplicables ás actividades nas que os traballadores estean oupoidan estar expostos a axentes biolóxicos debido á nature-za da súa actividade laboral.

A actuación hixiénica comprende os seguintes pasos:

• Identificación dos riscos laborais• Avaliación de riscos laborais• Planificación da acción preventiva.

A posta en práctica de toda acción preventiva require, enprimeiro termo, o coñecemento das condicións de cada undos postos de traballo, para identificar e evitar os riscos eavaliar os que non poidan evitarse (art. 2.2, Real decreto39/1997). Esta avaliación, no caso dos riscos relacionadoscoa exposición a axentes biolóxicos, determinará a nature-za, o grao e a duración da exposición dos traballadores. Apartir da avaliación de riscos hase de planificar a actuaciónpreventiva, asignando os recursos humanos e económicos eestablecendo uns prazos para a súa execución.

Con respecto aos axentes biolóxicos, a diferenza doutroscontaminantes perigosos para a saúde, a avaliación debereflectir a capacidade que estes organismos poidan ter parase reproducir e infectar. En xeral, non haberá unha relacióndose-resposta do tipo que existe para outras moitas subs-tancias e o risco pode ser elevado a concentracións peque-nas. A relación será máis ben de tipo aleatorio, dose-proba-bilidade.

IDENTIFICACIÓN DE RISCOS (fase primeira)

A identificación xeral de riscos laborais é o primeiro pasodo proceso de actuación hixiénica e da súa correcta execu-ción vai depender o seu éxito. Esixe un coñecemento o máisextenso posible da organización da empresa e do procesoprodutivo, das tarefas realizadas e dos seus procedementosde execución, das materias primas utilizadas e dos equiposde traballo existentes, do número de traballadores quedesempeñan a súa actividade en cada posto de traballo e doseu estado de saúde, idade, sexo e tempo de exposición. Ten


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

118

por obxecto identificar os elementos perigosos na empresa eos traballadores afectados por estes. Non debemos esquecerque a realización dunha boa enquisa hixiénica nos axuda acentrar os problemas e a unha avaliación cualitativa do risco.Posteriormente, mediante os sistemas de toma de mostra eanálise, obxectivaranse as primeiras impresións subxectivas.

A identificación dos riscos pola exposición a axentes bio-lóxicos é inmediata cando a actividade laboral en cuestiónpertence ao grupo no que existe intención deliberada demanipular axentes biolóxicos e, polo tanto, se coñece o axen-te ou axentes que se van utilizar no proceso. Nos demaiscasos, nos que sen existir intención deliberada de manipu-lar axentes biolóxicos, dadas as características da actividadelaboral, se sospeita que poida existir risco de exposición aaxentes biolóxicos, a identificación destes posibles axentesirá asociada ás técnicas de toma de mostra e identificaciónque se analizarán con detalle máis adiante. Evidentemente,na maioría dos casos, aínda tratándose de actividades nasque os axentes biolóxicos non se manipulan de forma inten-cionada, non traballamos ás cegas senón que, polo tipo deactividade, os materiais cos que se traballa, os diferentesnichos ecolóxicos, etc., podemos sospeitar cales son os axen-tes que poden estar presentes no medio laboral.

A Guía técnica para a avaliación e prevención dos riscosrelacionados coa exposición a axentes biolóxicos (INSHT,2000), no seu apéndice 3, cuxa táboa reproducimos (táboa6), sinala os principais indicadores que, de forma xeral,poñen de manifesto a exposición a axentes biolóxicos candonon se coñece a súa natureza, é dicir, cando non se manexanos axentes biolóxicos de forma intencionada. Establécensevarias categorías de indicadores que, de forma gradual, demaior a menor especificidade, poñen de manifesto a exposi-ción axentes biolóxicos.

A primeira categoría de indicadores son os indicadoresglobais (IGL) que nos dan unha idea da carga microbiolóxicaambiental. A busca destes indicadores supón unha mostraxeambiental para, mediante técnicas sinxelas e pouco custo-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

119

sas, realizar unha cuantificación das bacterias e/ou fungos efermentos presentes no medio.Os indicadores de grupo (IGR) comprenden aquelas bac-

terias (enterobacterias, actinomicetos) ou produtos deriva-dos destas (endotoxinas) que poñen de manifesto a presen-za dun grupo homoxéneo de axentes biolóxicos.

Os indicadores específicos (IES) utilízanse no estudodaqueles lugares nos que se realizan tarefas específicas quepoden favorecer a presenza destes axentes, por exemplo, apresenza de pseudomonas nos traballos con fluídos decorte.

Por último, os indicadores individuais (IIN) estarían indi-cados no caso de que se atoparan problemas específicosrelacionados con axentes biolóxicos concretos. Neste casofaise necesaria a investigación das especies individuais.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

120

ACTIVIDADE LABORAL POSIBLES INDICADORES

Plantas de clasificación de IGL: Bacterias, fungos e fermentos.

residuos sólidos/compostaxe IGR: Gram(+), Gram (-), endotoxinas,

bacterias formadoras de esporas, actinomicetos.

IIN: Aspergillus fumigatus

Plantas de tratamento IGL: Bacterias

de augas residuais IGR: Bacterias Gram (+), endotoxinas.

IIN: Leptospira interrogans, E. coli.

Eliminación de residuos IGL: Bacterias, fungos.

IGR: Bacterias (aerobias e anaerobias).

Biotecnoloxía IIN: Axentes biolóxicos específicos do proceso, por exemplo:

Produtos farmacéuticos e biolóxicos:

E. coli k-12, Cephalosporium spp., Streptomyces spp.,

Penicillium crysogenum, …

Bebidas alcohólicas: Saccharomyces cerevisae

Alimentos: Streptococcus termophilus,

Lactobacillus bulgaricus, Penicillium roqueforti,…

Mantemento de sistemas IGL: Bacterias e fungos

de acondicionamento de aire, IGR: Actinomicetos, Pseudomonas, endotoxinas

humificadores, torres de IIN: Legionella pneumophila

refrixeración

TÁBOA 6. Principais indicadores para actividades nas queexiste risco por exposición a axentes biolóxicos

Unha vez que os riscos foron identificados, procederase ásúa valoración, en función de criterios obxectivos, segundoos coñecementos técnicos existentes, ou consensuados costraballadores, de maneira que se poida chegar a unha con-clusión sobre a necesidade de evitar ou de controlar e redu-cir o risco (art. 5.1, Real decreto 39/1997). Tendo en conta osprincipios da acción preventiva evitaranse todos aquelesriscos que sexa posible e, para aqueles riscos que non pui-desen evitarse, procederase entón á súa avaliación.

AVALIACIÓN DOS RISCOS (fase segunda)

A avaliación de riscos laborais, entendendo por tal tantoa avaliación inicial como as avaliacións de revisión, com-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

121

Tratamento de metais IGL: Bacterias, fungos e fermentos

(fluídos de corte) IGR: Enterobacteriaceas, endotoxinas

IES: Pseudomonas

Descontaminación IGR: Bacterias Gram (+) e Gram (-)

de chans IES: Pseudomonas, Nocardia spp.

Vendas por xunto, IGL: Fungos

almacéns IGR: Actinomicetos

Industria forestal IIN: Axentes biolóxicos que causan patoloxías específicas:

- Amebiase (Entamoeba histolytica)

- Lepstospirose (Leptospira interrogans)

- Ornitose (Chlamydia psittaci), …

Produción de alimentos IGL: Bacterias, fungos e fermentos

IES: Staphylococcus spp., Coliformes

Manipuladores de animais IGL: Bacterias,fungos e fermentos

IIN: Patóxenos causantes de enfermidades:

Carbunco (bacillus anthracis)

Brucelose (Brucella spp)

Criptosporiodiose (Cryptosporidium spp)

Rabia (virus de la rabia),

Tuberculose (Mycobacterium spp)

Tularemia (Francisella tularensis), …

Coidado da saúde IGl: Bacterias, fungos e fermentos

IES: Xermes infecciosos

Klebsiella spp; Mycobacterium spp; Legionella spp;…

prenderá a realización das medicións, análise ou ensaiosque se consideren necesarios (art. 5.2 do Real decreto39/1997). A avaliación efectuarase tendo en conta toda ainformación dispoñible e, en particular, a que se mencionano artigo 4 do Real decreto 664/1997:

a) A natureza dos axentes biolóxicos aos que están ou poi-dan estar expostos os traballadores e o grupo a que per-tencen, de acordo coa táboa e criterios de clasificacióncontidos no anexo II do citado real decreto.

Cando un axente non conste na táboa, o empresario,logo da consulta aos representantes dos traballadores,deberá estimar o seu risco de infección tendo en conta asdefinicións previstas no real decreto, para os efectos deasimilalo provisionalmente a un dos catro grupos previs-tos neste. En caso de dúbida entre dous grupos, co fin desalvagardar a seguridade do traballador, deberá incluírseno de perigosidade superior.

b) As recomendacións das autoridades sanitarias sobre aconveniencia de controlar o axente biolóxico co fin deprotexer a saúde dos traballadores que estean ou poidanestar expostos aos devanditos axentes en razón do seutraballo.

c) A información sobre as enfermidades susceptibles deser contraídas polos traballadores como resultado da súaactividade profesional.

d) Os efectos potenciais, tanto alérxicos como tóxicos, quepoidan derivarse da actividade profesional dos traballa-dores.

e) O coñecemento dunha enfermidade que se detectasenun traballador e que estea directamente ligada ao seutraballo.

f) O risco adicional para aqueles traballadores especial-mente sensibles en función das súas características per-soais ou estado biolóxico coñecido, debido a circunstan-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

122

cias tales como patoloxías previas, medicación, trastor-nos inmunitarios, embarazo ou lactación ( ver artigos 25,26 e 27 da Lei 31/1995: protección de traballadores espe-cialmente sensibles a determinados riscos; protecciónda maternidade; protección dos menores).

Para a valoración dos riscos biolóxicos detectados en cadaun dos postos de traballo, tense que realizar unha estima-ción, por unha parte, da potencial severidade do dano e, poroutra, da probabilidade de que o devandito dano se mate-rialice. De acordo co valor que se lle asigne a cada unha dasdúas variables anteriores, probabilidade e severidade, esta-blécese unha graduación dos danos.

No caso dos contaminantes biolóxicos, a probabilidadede que aconteza o dano está en relación coa posibilidade deexposición e esta, pola súa vez, está condicionada pola pre-senza dos axentes biolóxicos no medio laboral. A devanditapresenza será segura ou probable no caso daquelas activi-dades nas que a manipulación do axente é voluntaria eserá posible naquelas outras actividades que non manipulanintencionadamente os devanditos axentes. A probabilidadede exposición reducirase coa aplicación de medidas decontrol.

Para cada traballador, individualmente considerado, aprobabilidade de exposición está estreitamente relacionadaco tempo dedicado ás tarefas de risco. O número de persoasque poden estar afectadas está en relación directa co núme-ro de persoas que traballan na instalación e, entre estas, decantas traballan en contacto directo cos axentes biolóxicos.

A exposición a axentes biolóxicos pode resultar, comosinala Hernández (2003), de dúas situacións ben distintas.Nalgunhas ocasións, a exposición é o resultado dun acci-dente laboral no que se producen cortes, picaduras ou sal-picaduras. A infección prodúcese, pois, a través dun feitopuntual, sen que exista relación entre a infección e unhaconcentración ambiental determinada. Esta é a vía princi-pal de transmisión para moitos axentes que se transmitenpolo sangue (virus da hepatite B, VIH, etc.). Noutros casos a


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

123

exposición é consecuencia da presenza do axente biolóxicono medio laboral. Esta é unha situación máis propia ásestudadas pola hixiene industrial, similar á exposición acontaminantes químicos, na que a probabilidade de infec-ción aumenta coa concentración ambiental e co tempo deexposición.

A severidad del daño estará en relación co grupo en quese atopa encadrado o devandito contaminante de acordo coanexo II do Real decreto 664/1997. Ademais, hai que ter enconta outras características do axente, como son que pre-sente toxicidade, a vía de entrada que utiliza para penetrarno organismo, a súa persistencia no medio, etc. e as carac-terísticas individuais dos traballadores expostos no que serefire ao seu estado inmunolóxico e de saúde e, particular-mente, daqueles grupos especialmente sensibles. Tamén hade considerarse a existencia ou non de tratamentos profi-lácticos e curativos.

A avaliación de riscos debería incluír:

a) As características dos axentes biolóxicos utilizados ouque sexa probable que aparezan no medio laboral: o seuciclo vital, fontes de exposición, reservorios, factores queafectan a súa multiplicación, vía de transmisión, incluín-do a existencia de vectores e/ou hospedadores interme-dios, capacidade de formar estruturas de supervivencia(esporas), natureza da patoxenia, virulencia, infectivida-de e toxicidade.

b) A cantidade ou concentración de axentes que se manexaou que se estima que pode existir no medio laboral, rea-lizando para iso as medicións que fosen necesarias.

c) Os datos epidemiolóxicos existentes.

d) A dispoñibilidade de terapias axeitadas.

e) Aspectos ambientais: factores que afectan a superviven-cia, multiplicación e diseminación do organismo nomedio; técnicas que existen para a súa detección, iden-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

124

tificación e control; e medios de descontaminaciónexistentes.Os contidos desta avaliación previa serán superiores no

caso de organismos modificados xeneticamente (OMG), cofin de responder aos novos problemas que as devanditasmodificacións poden supoñer. En España, a Lei 9/2003, do25 de abril, pola que se establece o réxime xurídico da utili-zación confinada, liberación voluntaria e comercializaciónde organismos modificados xeneticamente, e o Real decreto178/2004, do 30 de xaneiro, polo que se aproba oRegulamento xeral para o desenvolvemento e execución daLei 9/2003, constitúen a normativa específica que se debeaplicar cando se utilicen organismos modificados xenetica-mente.

O artigo 7 da Lei 9/2003 estipula os requisitos para a reali-zación de actividades de utilización confinada dos organis-mos modificados xeneticamente. As obrigas que estableceson as seguintes: a) realizar unha avaliación previa dosposibles riscos para a saúde e o medio; b) levar un rexistroda avaliación; c) cumprir as normas específicas de seguri-dade e hixiene profesional e aplicar os principios e prácti-cas correctas de microbioloxía; d) aplicar os principiosxerais e as medidas de confinamento axeitadas ao risco daactividade de utilización confinada; e) elaborar os plans deemerxencia e de vixilancia das instalacións, cando así seprevexa; e f) revisar periodicamente as medidas de confi-namento e de protección aplicadas.

O Real decreto 178/2004 establece unha clasificación dasactividades en catro tipos en función do grao de confina-mento que, a partir da avaliación previa dos riscos, resultenecesario para protexer a saúde humana e o medio. Osgraos de confinamento que se consideran necesarios paraas actividades de tipo 1, tipo 2, tipo 3 e tipo 4 son, respecti-vamente, de grao 1, de grao 2, de grao 3 e de grao 4


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

125

Clasificación de actividades de utilización confinada de organismos modificados xeneticamente(Artigo 12 do Real Decreto 178/2004)

TIPO 1 Actividades de risco nulo ou insignificante: aquelas nas cales o

grao 1 de confinamento é suficiente para protexer a saúde

humana e o medio.

TIPO 2 Actividades de baixo risco: aquelas nas cales o grao 2 de confi-

namento é suficiente para protexer a saúde humana e o medio.

TIPO 3 Actividades de risco moderado: aquelas nas cales o grao 3 de

confinamento é suficiente para protexer a saúde humana e o

medio.

TIPO 4 Actividades de alto risco: aquelas nas cales o grao 4 de confina-

mento é suficiente para protexer a saúde humana e o medio.

O anexo I do Real decreto 178/2004 describe os principiosque han de seguirse para a avaliación do risco para a saúdehumana e o medio necesaria para a realización de activida-des de utilización de organismos modificados xeneticamen-te. Máis adiante reprodúcense os elementos que se deberánter en conta e o procedemento que se deberá seguir pararealizar a avaliación do risco para a saúde humana e omedio.

“Elementos de avaliación do risco para a saúde humanae o medio ambiente necesarios para a realización deutilización de organismos modificados xeneticamente(Tomado do anexo I do Real Decreto 178/2004)”

1. Os seguintes efectos deberán considerarse nocivos:

a) Enfermidades que afecten as persoas, incluídos os efectos alérxicos ou

tóxicos.

b) Enfermidades que afecten os animais ou os vexetais.

c) Efectos degradadores debidos á imposibilidade de tratar unha enfer-

midade ou de realizar unha profilaxe eficaz.

d) Efectos degradadores debidos ao establecemento ou á diseminación

no medio.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

126

e) Efectos degradadores debidos á transferencia natural do material xené-

tico inserido a outros organismos.

2. A avaliación deberá fundarse no seguinte:

a) Identificación de calquera efecto potencialmente nocivo e, en particu-

lar, aqueles que estean relacionados con:

O organismo receptor.

O material xenético inserido procedente do organismo doador.

O vector.

O organismo doador (se se utiliza durante a operación).

O organismo modificado xeneticamente resultante.

b) Características de la actividade.

c) Gravidade dos efectos potencialmente nocivos.

Probabilidade de que se produzan os efectos potencialmente nocivos.

Procedemento de avaliacion do risco para a saúdehumana e o medio ambiente para a realización de actividadesde utilización de organismos modificados xeneticamente(tomado do anexo I do Real Decreto 178/2004)

1. O primeiro paso no proceso de avaliación debe consistir en identificar aspropiedades nocivas do organismo receptor e, se é o caso, do doador, asícomo calquera propiedade nociva relacionada co vector ou co materialintroducido, incluídas as alteracións das propiedades iniciais do receptor.

2. De xeito xeral, considéranse apropiados para a súa inclusión no tipo 1 uni-camente os organismos modificados xeneticamente que presenten asseguintes características:

a) Que sexa pouco probable que o receptor ou organismo de orixe causeenfermidade en seres humanos, animais ou plantas (unicamente ani-mais e plantas pertencentes ao medio que podería verse exposto).

b) Que a natureza do vector e do material incorporados sexan tales quenon lle transmitan ao organismo modificado xeneticamente un fenoti-po que poida causar enfermidade en seres humanos, animais ou plan-tas (unicamente animais e plantas pertencentes ao medio que poderíaverse exposto), nin efectos degradadores no medio.

c) Que sexa pouco probable que o organismo modificado xeneticamentecause enfermidade en seres humanos, animais ou plantas (unicamen-te animais e plantas pertencentes ao medio que podería verse exposto)e que sexa pouco probable que teña efectos nocivos sobre o medio.

3. Para tomar coñecemento das informacións necesarias para a posta enpráctica deste proceso, o interesado poderá ter en conta a lexislacióncomunitaria existente, en particular a Directiva 90/679/CEE do Consello,


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

127

do 26 de novembro de 1990, así como a normativa que a incorpora ao orde-namento xurídico español, en concreto o Real decreto 663/1997, do 12 demarzo, sobre a protección dos traballadores contra riscos relacionados coaexposición a axentes biolóxicos durante o traballo. Tamén poderán tomaren consideración sistemas de clasificación nacionais ou internacionais e assúas versións actualizadas de acordo cos novos coñecementos científicos eo progreso técnico.

Estes sistemas refírense a organismos naturais e, xa que logo, baséanse nor-malmente na capacidade dos organismos para causar enfermidades enseres humanos, animais ou plantas e na gravidade e transmisibilidade daenfermidade que poden provocar. O Real decreto 664/1997, do 12 demarzo, clasifica os organismos, en tanto que axentes biolóxicos, en catrotipos de risco en función dos seus efectos potenciais nun adulto san. Osdevanditos tipos de risco poden servir de orientación para a clasificacióndas actividades de utilización confinada nos catro tipos de risco mencio-nados no apartado 1 do artigo 12. O interesado tamén pode ter en conta sis-temas de clasificación relativos a elementos patóxenos vexetais e animais.Os sistemas de clasificación mencionados só proporcionan unha indica-ción provisional do tipo de risco da actividade e das correspondentes medi-das de confinamento e control necesarias.

4. O proceso de identificación dos riscos, realizado conforme aos apartadosanteriores deste anexo, debe levar á determinación do nivel de risco asocia-do cos organismos modificados xeneticamente.

5. A continuación, debe realizarse a selección das medidas de control e outrasmedidas de protección conforme ao nivel de risco asociado cos organismosmodificados xeneticamente, tendo tamén en conta:

a) As características do medio que poida quedar exposto aos organismosmodificados xeneticamente (por exemplo, a presenza neste de fauna eflora coñecidas que poidan verse afectadas negativamente polosmicroorganismos empregados na actividade de utilización confinada).

b) As características da actividade (natureza, magnitude, etc.).c) Calquera operación non normalizada (por exemplo, inoculación de

animais con organismos modificados xeneticamente, equipo que podexerar aerosois).

A consideración dos parágrafos a) a c) para a actividade de que se tratepode incrementar, reducir ou manter constante o nivel de risco asocia-do cos organismos modificados xeneticamente segundo se estableceno apartado 6.

6. A análise efectuada conforme aos apartados anteriores conducirá final-mente á asignación da actividade a un dos tipos que se describen no apar-tado 1 do artigo 12.

7. A clasificación final da utilización confinada confirmarase revisando a ava-

liación considerada no artigo 12.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

128

A avaliación debe incluír unha estimación do grao dedano potencial que pode alcanzarse, a severidade das con-secuencias e a probabilidade ou frecuencia con que podeacontecer ese dano. Debe ser adecuada e suficiente. Serásimple, por exemplo, cando é obvio que o risco é baixo ouque as medidas de control propostas son claramente ade-cuadas. Para unha operación que implique un risco baixo,ben coñecido, na que está implicado un organismo taménben coñecido, é posible realizar a avaliación coa informa-ción dispoñible. Non obstante, para unha operación com-plexa que implica varios organismos perigosos sobre os quehai algún grao de descoñecemento, a avaliación debería serextensiva e necesitaría da adquisición de novos datos.

Os perigos potenciais (efectos daniños) asociados coasactividades que implican a manipulación de OMG podenprovir do receptor primario ou organismo hospedador,doutros receptores potenciais no medio, ou do organismodoador. O risco tamén pode ter a súa orixe no ADN recom-binante o no material biolóxico presente no microorganis-mo, tanto no ADN recombinante (procedente do organismodoador ou parenteral) como no ADN que lle é propio.Outras fontes de risco son os produtos finais que se desexanobter ou outros produtos químicos ou substancias implica-das no proceso (Andrup et alii, 1990). Ademais, hai que terpresente que o ADN pode saír fóra do organismo modifica-do e é transmitido a outras bacterias mediante diferentesmecanismos: transformación, transdución ou conxugación.

En canto ao organismo doador, aquel do que se toma asecuencia xénica que vai ser transferida, os factores quecómpre considerar ao estimar a súa potencial perigosidadeson a patoxenicidade, a actividade biolóxica ou toxicidadedos produtos dos xenes externos, e a mobilidade do plásmi-do ou vector viral. Como norma xeral, se un organismo doa-dor se usa soamente como unha fonte de ADN ben caracte-rizado que non codifica factores de patoxenicidade nin molé-culas bioloxicamente activas, non é necesario considerar ascaracterísticas do organismo doador. Non obstante, se o inser-to contén xenes que codifican moléculas bioloxicamente


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

129

activas, toxinas ou factores de virulencia, entón debe consi-derarse a información relevante do organismo doador.

O organismo hospedador vai determinar en boa medidaos riscos da actividade. En moitos casos, o organismorecombinante obtido pode manexarse no mesmo nivel debioseguridade que no receptor de tipo salvaxe. Non obstan-te, noutros casos, pode ser necesario aplicar un maior nivelde seguridade biolóxica. Este é, por exemplo, o caso decando se transfiren secuencias de ADN que codifican facto-res que poden aumentar a virulencia do receptor ou candose crean OMG que expresan proteínas que teñen actividadefarmacolóxica, tales como toxinas. Algunhas proteínas far-macoloxicamente activas só son tóxicas a niveis elevados.Neste caso, para avaliar o risco é necesario realizar unhaestimación dos niveis de expresión esperados, así como dosniveis a partir dos cales a devandita proteína resulta tóxica.

A OMS (2003) indica que, ao realizar a avaliación de riscosnaquelas actividades nas que se manexan OMG, debenconsiderarse os seguintes aspectos asociados co hospeda-dor/receptor:

• Susceptibilidade do hospedador• Patoxenicidade da cepa hospedadora, incluíndo virulen-cia, infectividade, produción de toxinas e modificacióndo rango hospedador

• Grao de inmunidade do receptor e status do sistemainmunitario.

• Seriedade das consecuencias da exposición.

Pola súa banda, tamén serán obxecto de avaliación osdanos que poidan derivar directamente do xene inserido.Será necesario realizar a avaliación en situacións onde oproduto do xene inserido ten propiedades bioloxicamenteactivas que poden chegar a producir dano, por exemplo:

• Toxinas• Citokinas• Hormonas• Reguladores da expresión xénica


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

130

• Factores de virulencia ou aumentadores• Resistencia a antibióticos• Alérxenos

Como xa se mencionou, nestes casos débese incluír unhaestimación do nivel de expresión requirido para alcanzar aactividade biolóxica.

Hai que avaliar os posibles danos que se poidan producircomo consecuencia da alteración de trazos patóxenos exis-tentesna cepa hospedadora. Aínda que moitas modificaciónsnon implican xenes cuns produtos que son inherentementeperigosos, pódense producir alteracións das característicaspatóxenas ou non-patóxenas do organismo receptor. Amodificación de xenes normais pode alterar a patoxenicida-de. Para intentar identificar estes perigos potenciais, e senser exhaustiva, a OMS recomenda considerar os seguintespuntos:

• Hai un incremento na infectividade ou patoxenicidade?• Podería algunha mutación invalidante do organismoreceptor ser superada como consecuencia da insercióndun xene foráneo?

• Codifica o xene foráneo un determinante de patoxénicodoutro organismo?

• Se o DNA foráneo inclúe un determinante de patoxenici-dade, é previsible que este xene contribúa á patoxenici-dade do organismo modificado xeneticamente?

• Existe tratamento?• Poderían verse afectadas a susceptibilidade do OMG ououtras formas de terapia como consecuencia das modifi-cacións xenéticas?

• É posible a erradicación do OMG?

Finalmente, deben avaliarse aqueles riscos asociados comanexo de liñas celulares: presenza de secuencias xénicaspotencialmente carcinoxénico e/ou presenza doutros axen-tes adventicios.

A partir dos resultados da avaliación, e tendo comoobxectivo reducir ao mínimo posible o risco, realizarase a


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

131

planificación da actividade preventiva na que se especifica-rán os medios (organizativos, materiais, persoais e econó-micos), a temporización das actuacións e o seguimento doseu cumprimento.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

132

PLANIFICACIÓN DA ACTIVIDADE PREVENTIVA (fase terceira)

O Real decreto 39/1997 establece, no seu artigo 8.1, quecando o resultado da avaliación puxese de manifesto situa-cións de risco, o empresario planificará a actividade preven-tiva que proceda co obxecto de eliminar ou controlar e redu-cir os devanditos riscos, de acordo cunha orde de prioridadesen función da súa magnitude e número de traballadoresexpostos a estes.

Na planificación da actividade preventiva teranse enconta os principios xerais da acción preventiva sinalados noartigo 15 da Lei de prevención de riscos laborais, que repro-ducimos a continuación:

a) Evitar os riesgos.b) Avaliar os riscos que non se poden evitar.c) Combater os riscos na súa orixe.d) Adaptar o traballo á persoa, en particular no que respec-ta á concepción dos postos de traballo, así como á elec-ción dos equipos e os métodos de traballo e de produ-ción, con miras, en particular, a atenuar o traballo monó-tono e repetitivo e a reducir os efectos do mesmo nasaúde.

e) Ter en conta a evolución da técnica.f) Substituír o perigoso polo que entrañe pouco ou ningúnperigo.

g) Planificar a prevención, buscando un conxunto coheren-te que integre nela a técnica, as condicións de traballo, asrelacións sociais e a influencia dos factores ambientaisno traballo.

h) Adoptar medidas que antepoñan a protección colectiva áindividual.

i) Dar as debidas instrucións aos traballadores.

A planificación da actividade preventiva incluirá, en todocaso, os medios humanos e materiais necesarios, así como aasignación dos recursos económicos precisos para a conse-cución dos obxectivos propostos (art. 9.1. do Regulamentodos servizos de prevención).


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

133

As actuacións encamiñadas a eliminar ou minorar o riscopola exposición a axentes biolóxicos pódense exercer sobretres lugares diferentes que, de maior a menor preferencia,son: o foco, o medio e a persoa. Sen afondar nas medidas decontrol dos contaminantes biolóxicos, que será obxectodoutro capítulo, cabe sinalar que as medidas de prevenciónque teñen a súa acción na orixe están destinadas a eliminaro foco do axente ou a evitar a súa saída ao medio. Son actua-cións que se basean na selección de equipos de traballo, nasubstitución de microorganismos, na modificación do pro-ceso produtivo ou no encerro do devandito proceso. Asmedidas que teñen a súa acción sobre o medio tratan deevitar a propagación e multiplicación dos axentes nestemediante a limpeza e desinfección dos lugares de traballo, aventilación adecuada do recinto, o control de vectores (roe-dores, insectos, etc.) que son necesarios ou poden axudar apropagar o axente, e unha sinalización adecuada das zonasde risco, limitando a entrada do persoal. Finalmente, cabeaplicar as medidas que teñen que incidir sobre o receptor,incluíndose aquí subministrarlles información aos traballa-dores sobre os riscos, a formación sobre os métodos de tra-ballo aplicables, a diminución do número de persoas expos-tas, o establecemento de programas de vixilancia médica e,cando non sexa posible controlar o risco mediante as actua-cións anteriores, a utilización de medidas de protecciónindividual.

Igualmente han ser obxecto de integración na planifica-ción da actividade preventiva as medidas de urxencia e avixilancia da saúde previstas nos artigos 20 e 22 da LPRL, asícomo a información e a formación dos traballadores enmateria preventiva e a coordinación de todos estes aspectos(art. 9.2 do Regulamento dos servizos de prevención).

Por último, outros aspectos importantes dentro da plani-ficación son a temporización das actuacións previstas e oseu seguimento. Así, o Regulamento dos servizos de preven-ción establece que a actividade preventiva deberá planifi-carse para un período determinado, establecendo as fases eprioridades do seu desenvolvemento en función da magni-tude dos seus riscos e do número de traballadores expostos


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

134

a estes, así como o seu seguimento e control periódico. Nocaso de que o período en que se desenvolva a actividadepreventiva sexa superior a un ano, deberá establecerse unprograma anual de actividades (art. 9.3.).

Na planificación da actividade preventiva contra os riscosproducidos por axentes biolóxicos, a estratexia que debaseguirse será diferente segundo se trate de actividades quesupoñan manipulación deliberada de axentes biolóxicos,como é o caso dos procesos industriais nos que interveñenaxentes biolóxicos ou os laboratorios de diagnóstico micro-biolóxico e de investigación; ou daquelas outras actividadesque non impliquen a intención deliberada de manipular osdevanditos axentes ou de utilizalos no traballo, pero quepoidan provocar a exposición dos traballadores a estes. Esteúltimo sería o caso das actividades mencionadas no anexo Ido Real decreto 664/1997.

Ademais, se temos en conta o grupo de clasificación aoque pertencen os axentes biolóxicos que supoñen risco parao traballador, podemos atoparnos no medio laboral antetres situacións diferentes que requirirán unha distintaorientación á hora de planificar a acción preventiva. Estassituacións indícanse no cadro seguinte:


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

135

SITUACIÓN

Risco de exposición a axentes biolóxicos dogrupo 1.Risco de exposición a axentes de grupos 2, 3ou 4, sen intención de manipulalos.Manipulación deliberada de axentes biolóxi-cos de grupos 2, 3 ou 4.

MEDIDAS

Observaranse os principios de correcta segu-ridade e hixiene profesional.

Seguir os artigos 5 a 13 do R.D. 664/1997.

Seguir os artigos 5 a 13 do R.D. 664/1997 e,ademais, as medidas de contención deacordo cos anexos IV e V do mesmo realdecreto.

ACTIVIDADES LABORAISQUE PODEN PRESENTAR

RISGO BIOLÓXICO

Son moitas as actividades nas que pode existir risco porexposición a axentes biolóxicos. Algunhas destas activida-des pertencen a sectores nos que os axentes biolóxicos semanexan intencionadamente por seren parte indispensabledo proceso produtivo. Isto sucede, por exemplo, na indus-tria farmacéutica ou nas que empregan biotecnoloxías.Noutras actividades, non obstante, a presenza do axentebiolóxico é un feito incidental, completamente alleo ao pro-ceso produtivo. Neste caso, a exposición pode producirsecando se manexan animais, mostras biolóxicas ou materiasprimas que poden estar contaminadas ou sobre as que sedesenvolven axentes biolóxicos. Tamén pode existir riscocando o axente biolóxico está presente no lugar de traballopor razóns completamente alleas á actividade que se está alevar a cabo, como por exemplo, un mal funcionamento dossistemas de climatización, ventilación e aire acondicionadoou a existencia de humidades. Neste capítulo ímonos referira aquelas actividades nas que, sen existir intención de mani-pular os axentes biolóxicos, se pode producir unha exposi-ción dos traballadores aos devanditos axentes.

O anexo I o Real decreto 664/1997 e, igualmente, o anexoI da Directiva 2000/54/CE establecen unha lista indicativade actividades que poden atoparse na situación antes men-cionada. Neste caso, tal como indica o artigo 4.5 do devan-dito real decreto, aplicaranse as disposicións dos artigos 5 a13 deste, salvo que os resultados da avaliación o fixeseninnecesario. A lista indicadora de actividades comprendeas seguintes:

1.- Traballos nos centros de produción de alimentos.

2.- Traballos agrarios.

3.- Actividades nas que existen contacto con animais oucon produtos de orixe animal.

4.- Traballos de asistencia sanitaria comprendidos osdesarrollados en servizos de illamento e de anatomía pato-lóxica.

ACTIVIDADES LABORAIS QUEPODEN PRESENTAR RISCOS

BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

139

5.- Traballos en laboratorios clínicos, veterinarios, dediagnóstico e de investigación con exclusión dos laborato-rios de diagnóstico microbiolóxico.

6.- Traballos en unidades de eliminación de residuos.

7.- Traballos en instalacións depuradoras de augas resi-duais.

A continuación imos tratar de identificar os principais ris-cos biolóxicos específicos, e as infeccións que poden xene-rar cada unha destas actividades.

1.- TRABALLOS EN CENTROS DE PRODUCIÓN DE ALIMENTOS.

O termo industria alimentaria engloba toda unha serie deactividades destinadas ao tratamento, preparación, conser-vación e envasado de produtos alimentarios.

Os riscos biolóxicos que poden presentarse na industriaalimentaria dependen da natureza da materia prima que seutiliza e son de moi diversa índole, tanto pola súa orixecoma pola gravidade das enfermidades producidas. Nonobstante, podemos incluílas en dous grupos. En primeirolugar, debemos considerar as zoonoses, é dicir, aquelasenfermidades que se transmiten dos animais ao home, queson especialmente importantes naquelas industrias que uti-lizan produtos animais ou de orixe animal. En segundolugar, debe terse en conta a presenza de bacterias e fungosque se desenvolven sobre os materiais e materias primasutilizados nos procesos industriais.

En canto ás zoonoses, hai que destacar as seguintes: naci-da (Bacillus anthracis), brucelose (Brucella spp.), leptospiro-se (Leptospira interrogans), tularemia (Francisella tularen-sis), tuberculose (Mycobacterium bovis), muermo(Pseudomonas mallei), febre Q (Coxiella burnetti) ou toxo-plasmose (Toxoplasma spp.). Estas enfermidades podencontraerse polo contacto directo co animal infectado ou cosseus produtos, a través de cortes ou traumatismos da pel,contacto con augas contaminadas, inxestión ou inhalación


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

140

do axente ou as súas formas de resistencia ou, como no casode Francisella tularensis, a través da picadura de insectos(tabáns e ácaros). Tamén o erisipeloide (Erysipelothrix rhu-siopathiae) pode afectar os traballadores que entran en con-tacto con carne ou peixe en descomposición.

Ademais destas zoonoses, os traballadores da industriaalimentaria poden estar expostos a fungos como os perten-centes aos xéneros Aspergillus, Penicillium e a especieCandida albicans, responsables de numerosas dermatitesmicóticas. Así mesmo, son importantes as afeccións respira-torias, de etioloxía irritativa ou alérxica, asociadas á inhala-ción de esporas fúnxicas e endotoxinas.

De todos os xeitos, é mellor analizar cada tipo de industriaindividualmente.

Industrias lácteas.

O leite non tratado pode ser vehículo de zoonoses talescomo a brucelose e a tuberculose. A brucelose humana éproducida fundamentalmente por tres especies: Brucellamelitensis, que afecta fundamentalmente a cabras e ovellase é a responsable da maioría dos casos en España; Brucellaabortus, que afecta o gando bovino e Brucella suis, que tencomo reservorio principal o porco, pero que tamén podeafectar o gando bovino. Parece ser que animais sans podenexpulsar brucelas no seu leite durante anos. A tuberculosehumana provocada polo consumo ou manipulación do leiteestá causada por Mycobacterium bovis. A penetración domicroorganismo pode ser por vía dixestiva ou por vía respi-ratoria. Cando o organismo se inhala, pode producir tuber-culose pulmonar que resulta indistinguible da causada porM. tuberculosis.

Industrias cárnicas (mataderos)

O risco principal constitúeno os posibles axentes patóxe-nos existentes nos animais que se vaian sacrificar. Delesderivarase a posible aparición de zoonoses como as xa men-cionadas nas industrias lácteas, brucelose e tuberculose. As


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

141

brucelas son eliminadas, ademais de no leite, a través deprodutos como o sangue, as feces, e aqueles procedentesdos partos (placenta, feto), pero tamén se atopan nos teci-dos de animais infectados. Os microorganismos penetran através de feridas cutáneas, das conxuntivas, o tubo dixestivoou por medio dun aerosol. Tront et alii (1995), logo dunbrote de brucelose nunha planta de envasado de carne deporco que afectou a 18 traballadores, realizaron un estudoque incluía a todos os traballadores da empresa e atoparonque 30 dos 156 traballadores da devandita planta padeceranbrucelose en tempos recentes ao momento do estudo.

Nos matadoiros e nas industrias que se dedican á mani-pulación e envasado de carnes poden darse casos doutraszoonoses (táboa 7). O home inféctase con Bacillus anthraciscando entra en contacto cos animais enfermos, as súaspeles ou os seus excretas. A infección pode producirse a tra-vés da pel (pequenas feridas ou excoriacións), falamosentón de ántrax cutáneo, ou por inhalación das esporas,ántrax pulmonar. A tularemia ten a súa orixe no contactodirecto cos tecidos de coellos infectados por Francisellatularensis ou pode ser transmitida pola picadura de tabánsou ácaros que, estes últimos, son ademais importantesreservorios, pois poden transmitir o microorganismo porvía transovárica. A pasteurelose, causada por bacilos doxénero Pasteurella, é unha enfermidade que afecta funda-mentalmente os animais, pero tamén poden afectar ohome. A especie máis frecuente nas infeccións humanas é P.multocida.

A febre Q, cuxo axente etiolóxico é Coxiella burnetii,adquírese por inhalación de bioaerosois procedentes dosanimais infectados ou de partículas de po desecadas queconteñen o microorganismo e que poden persistir comofonte de infección durante meses.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

142

TÁBOA 7. Principais zoonosis

Enfermidade Animais Modos de transmisión Axente biolóxicoimplicados ao home responsable

Brucelose Bovino, ovino, Inhalación, inxestión Brucella sppcaprino e porcino e contacto (Grupo 3)

Carbunco (ántrax) Bovino, ovino, Contacto, microferidas, Bacillus anthraciscaprino e porcino inhalación e inxestión (Grupo 3)

Dermatomicose Bovino, ovino, Contacto cutáneo Microsporum spp.,caprino, porcino, Trichophyton spp.cans, gatos, … (Grupo 2)

Erisipeloide Porcino, ovino, Picaduras, feridas Erysipelothrixpeixes, aves, … o rabuñaduras rhusiopathiae

(Grupo 2)

Febre Q Bovino, ovino Inhalación, contacto Coxiella burnetiie caprino (Grupo 3)

Leptospirose Roedores, cans, Contacto con augas Leptospira interrogansporcino, vacuno, … contaminadas (Grupo 2)

Ornitose Aves Inhalación Chlamydia psittaci(Psitacose) (Grupo 3)

Pasteurelosis Bovino, ovino, Mordeduras, Pasteurella spp.porcino, coellos e rabuñaduras (Grupo 2)

aves

Rabia Animais de sangue Mordeduras, feridas Virus de la rabiaquente (Grupo 3(*))

Tuberculose Bovino, ovino, Inhalación, picaduras Mycobacterium Boviscaprino, equino e ou feridas (Grupo 3)

porcino

Tularemia Coellos, roedores Contacto, picaduras Francisella tularensissalvaxes, ovino, de insectos (Grupo 3)porcino,…

De menor gravidade son a erisipeloide ou a listeriose,causadas por bacilos gram positivos. A erisipeloide é unhaenfermidade producida por Erysipelothrix rhusiopathiaeque é parasito de certo número de animais domésticos (por-cos, ovellas, aves) e peixes, pero que tamén se atopa namateria orgánica en descomposición. A bacteria penetra napel a través de pequenas abrasións, logo do contacto con


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

143

peixes, crustáceos, carne ou aves. Esta penetración vesefavorecida pola existencia de cortes e traumatismos na peldas mans. Listeria monocytogenes pode ser transmitida aohome cando manipula animais infectados (aves, mamífe-ros, peixes e crustáceos) ou por inxestión de alimentos con-taminados. Tamén pode aparecer en plantas e no chan.

A toxoplasmose producida por Toxoplasma gondii é unhazoonose, neste caso producida por un protozoo. Esta é unhaenfermidade especialmente grave para as mulleres embara-zadas pois transmítese ao feto por vía transplacentaria.

Industrias de conservas de alimentos.

Dentro deste tipo de industria podemos distinguir, segun-do os produtos utilizados: conservas vexetais, conservas decarne e conservas de peixe.

Na fabricación de conservas vexetais o risco biolóxicoderívase do contacto coas materias primas que se vaian uti-lizar. Os parasitos máis comúns que se van atopar son fun-gos e artrópodos. Os fungos poden parasitar a planta deforma natural ou poden aparecer debido ás malas condi-cións de almacenamento das materias primas. É posible aaparición de dermatites micóticas por Candida albicans ede afeccións respiratorias pola inhalación de esporas ensuspensións aéreas.

Coas conservas de carne, á parte das afeccións dérmicasproducidas por contacto repetido con produtos orgánicos,existe o risco de contraer enfermidades infecciosas pormanipulación de carnes infectadas: ántrax, tuberculose,brucelose e erisipeloide.

Por último, a fabricación de conservas de peixe relacióna-se coa infección por Erysipelothrix rhusiopathiae, presentenas materia nitroxenadas en descomposición, e cunha alte-ración específica dos fileteadores, producidas polo virus dolimo de peixe, e que se manifesta pola aparición de espullas.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

144

Industria da fariña e derivados.

Na moltura da fariña o principal risco constitúeo o po que,ademais da fariña propiamente dita, pode conter esporas defungos que creceran a expensas das materias primas almace-nadas en condicións de humidade. Predominan normalmentefungo dos xéneros Aspergillus e Penicillium. Tamén hai que teren conta a presenza do encima _-amilasa de orixe fúnxica(Aspergillus oryzae), pois pode producir asma e comprobouseque é un importante sensibilizante para os panadeiros (Elms etalii, 2003).

Industria de procesado de aceites vexetais.

A manipulación de aceites vexetais ocasiona, en xeral, aaparición de enfermidades cutáneas (dermatite). Taménreaccións fronte a esporas de fungos (Aspergillus niger)cando a materia prima está balorecida.

2.- TRABALLOS AGRARIOS

Os riscos biolóxicos asociados cos traballos agrícolas egandeiros van orixinar enfermidades infecciosas, principal-mente zoonose, pero tamén trastornos de tipo alérxico queafectarán fundamentalmente o sistema respiratorio. Unexemplo destas enfermidades é a alveolite alérxica, que secoñece como pulmón do granxeiro, causada pola inhala-ción de esporas de actinomicetos termofílicos(Micropolispora faeni, Thermoactinomyces vulgaris), quemedran sobre feo mollado a temperaturas de entre 40º C e60º C.

A maior parte das enfermidades encádranse dentro daszoonoses e o traballador adquíreas a partir de animaisenfermos: brucelose, nacida, tularemia, leptospirose, febreQ, rabia, tuberculose, toxoplasmose e psitacose. A psitaco-se é o termo que se utiliza para denominar a enfermidadeque desenvolve Chlamydia psittaci no home, contraída através das aves.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

145

Algunhas enfermidades contráense directamente dochan, como é o caso do tétano (Clostridium tetani) ou asenfermidades producidas por fungos como a rinosporidio-se, a blastomicose (Blastomyces dermatitidis), histoplasmo-se (Histoplasma capsulatum) o a coccidioidomicose(Coccidioides immitis).

Os problemas respiratorios asócianse coa produción emanipulación do gran e o traballo nas unidades de confina-mento de animais. Nos países desenvolvidos, nos que asexplotacións gandeiras son cada vez máis grandes, incre-méntanse certos riscos como os derivados da produción degases tóxicos e asfixiantes (CO, CO2, H3N, H2S e CH4), perotamén os debidos a bioaerosois. O po das granxas é o resul-tado dunha combinación de alimentos, caspa e materiasfecais. As partículas en suspensión no aire conteñen xeral-mente unha elevada porcentaxe de proteínas e poden ini-ciar respostas inflamatorias e mesmo alérxicas. Moitas des-tas partículas teñen un tamaño o suficientemente pequenocomo para alcanzar as zonas máis profundas dos pulmóns,ata onde levan substancias tóxicas (endotoxinas, glucanos,proteasas). Os granxeiros e outros traballadores que mani-pulan vexetais secos atópanse expostos ás esporas deAspergillus. Estes fungos medran a temperaturas elevadas eadoitan ser abundantes na vexetación morta, húmida,quentada polos procesos de fermentación bacteriana.Medran ben nos montóns de esterco.

As enfermidades infecciosas, transmitidas directa ou indi-rectamente polo gando, increméntanse en condicións deamoreamento (Donham, 1999). Así, os confinamentos por-cinos implican un risco de transmisión aos traballadores dagripe porcina, leptospirose, salmonelose ou Streptococcussuis, por exemplo. Os confinamentos de aves de curralimplican o risco de transmitir ornitose, histoplasmose, ovirus da enfermidade de New Castle ou a salmonela. Os con-finamentos de gando bovino poden transmitir, entre outras,a febre Q, a tiña dos animais (Trichophyton verrucosum) e aleptospirose.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

146

Ocasionalmente prodúcense casos de axentes infecciososde animais que saltan a barreira das especies e se transmi-ten ao home, ao que lle poden causar danos graves, mesmoa morte. Este é o caso do brote da coñecida como “gripe dopolo” que, a finais do ano 2003 e principios do 2004, afectouo leste asiático. Non era esta a primeira ocasión na que estaenfermidade, que entre os polos ten case un 100% de mor-talidade, se transmitía ao home, pero si era unha das máisgraves, atendendo ao número de persoas e países afectados.Esta enfermidade faise particularmente perigosa porque osvirus da gripe son moi inestables e a coincidencia espacial etemporal de virus animais moi patóxenos con virus humanospodería crear oportunidades para que estes virus intercam-biasen material xenético, xerando un novo virus da gripefronte ao cal o home dispoña de escasa ou nula protección.

Existen outras enfermidades que dependen das caracte-rísticas do traballo, da zona xeográfica ou das condicións devida. Así, o uso de feces humanas como fertilizantes traeconsigo o risco de contraer enfermidades bacterianas, comoas salmoneloses (Salmonella typhi, S. paratyphi, S. typhi-murium), ou parasitarias, como amebíase (Entamoeba his-tolytica), ascaridíase (Ascaris lumbricoides, A. suum) oanquilostomiase (Ancylostoma duodenale, Necator ameri-canus). Cando o cultivo implica irrigación e anegamento oucando se utiliza auga estancada para regar, pode contraersehelmintiase, pois esta práctica favorece o aumento daque-les helmintos, como é o caso dos trematodos (Schistosomaspp), que teñen caracois como hospedadores intermediarios.

Hai que ter en conta que, se se utiliza rega por aspersión,se producen gran cantidade de aerosois que, no caso de queprocedan de augas contaminadas, poden ser orixe de infec-cións.

3.- ACTIVIDADES NAS QUE EXISTE CONTACTO CON ANIMAIS OU CONPRODUTOS DE ORIXE ANIMAL.

Excluídas a gandería e a cría de animais, das que nos ocu-pamos no apartado anterior, neste grupo de actividadespodemos considerar industrias como as dedicadas ao trata-


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

147

mento de la e derivados ou ao curtido e rematado de peles.Tamén os traballos en caneiras e o traballo de veterinariopertencen a este grupo.

Industria da la e derivados.Unha das principais enfermi-dades profesionais asociadas ao procesado da la é a nacida(Bacillus anthracis), enfermidade infecciosa que, como xase indicou, en orixe, padecen os animais e que poden trans-mitir secundariamente ao home. A infección do animal pro-dúcese a partir de esporas que se atopan no chan, auga,vexetación ou na pel dos animais (afecta principalmenteherbívoros e sae ao exterior nas feces). O home pode infec-tarse directamente por vía cutánea, inxestión ou inhalaciónou, indirectamente, pola intermediación de insectos hema-tófagos. Outra zoonose asociada coa industria da la é a bru-celose (Brucella melitensis). Tamén a febre Q producida porCoxiella burnetii é unha enfermidade que se relaciona conesta actividade.

Nas industrias do curtido e rematado de peles, os riscosbiolóxicos atópanse asociados aos axentes biolóxicos quepoden aparecer no pelo, en especial os xa mencionadospara a industria da la: Bacillus anthracis e Brucella spp.

Nos traballos veterinarios e nas caneiras son numerososos axentes biolóxicos que poden estar presentes no medioou que poden transmitirse ao home por contacto con ani-mais infectados. En especial existe o risco de contraer zoo-noses, particularmente aquelas asociadas a cans e gatos:virus da rabia, Echinococcus granulosus, Toxocara canis,Strongyloides stercolaris, Ancylostoma duodenale,Toxoplasma gondii, etc.

4.- TRABALLOS DE ASISTENCIA SANITARIA, COMPRENDIDOS OSDESENVOLVIDOS EN SERVIZOS DE ILLAMENTO E DE ANATOMÍAPATOLÓXICA.

O traballador de hospitais está exposto a un risco biolóxi-co que se deriva do contacto directo ou indirecto (a travésde vendaxes, instrumental, roupa, etc.) con enfermos infec-ciosos ou con fluídos biolóxicos procedentes destes. Como


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

148

consecuencia desta exposición aparecen as "infeccións hos-pitalarias" que poden ser de natureza vírica, entre as quedestacan a hepatite B, a hepatite C e a SIDA; ou bacterianas,como a tuberculose (Mycobacterium tuberculosis), o tétano(Clostridium tetani) ou as infeccións estafilocócicas(Staphylococcus aureus) e estreptocócicas (Streptococcusspp. -S. pyogenes-Proteus spp., Pseudomonas spp-P. aerugi-nosa-). Gestal Otero (1989), no seu libro Riscos do traballo dopersoal sanitario analiza con detalle os principais riscos bio-lóxicos que afectan os profesionais sanitarios.

É evidente que os riscos de infección non son iguais entodas as áreas de actividade sanitaria, senón que dependedo tipo de traballo que se realiza en cada unha delas. Enxeral, poden considerarse unha serie de actividades das quederivan riscos específicos en persoal sanitario como son(Ramos, C., 1999):

A manipulación de sangue e de produtos hemoderivados,así como doutro tipo de secrecións.

O manexo de mostras e tecidos que constitúen un mate-riais potencialmente contaminados que poden conter xer-mes patóxenos con capacidade infectante.

O desenvolvemento da actividade en ambientes contami-nados pola existencia dunha flora microbiana residente.

Dentro do persoal sanitario, os grupos máis expostos sonos traballadores de laboratorio, diálise, quirófanos, departa-mentos de enfermidades infecciosas, así como o persoal delimpeza e lavandería.

5.- TRABALLOS EN LABORATORIOS CLÍNICOS, VETERINARIOS, DEDIAGNÓSTICO E DE INVESTIGACIÓN, CON EXCLUSIÓN DOS LABORATO-RIOS DE DIAGNÓSTICO MICROBIOLÓXICO.

Neste tipo de laboratorios os riscos biolóxicos procedende traballar con animais infectados, con mostras clínicaspatolóxicas ou con fluídos biolóxicos (sangue, ouriños,esperma, esputos, líquido cefalorraquídeo...) infectados. O


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

149

sangue humano e os seus derivados son un importante focode infección para o persoal que traballa nos laboratorios.Polo sangue transmítense enfermidades tan importantescomo a hepatite B, a hepatite C ou a SIDA. Calquera mostrabiolóxica que chega ao laboratorio pode ser portadora dal-gún axente biolóxico, de aí que todas elas deban manexar-se coma se fosen infecciosas.

C. D. Miller et alii (1987), nun traballo de revisión no querecolle datos sobre 128 exposicións a axentes infecciososque producen enfermidades que tiveron lugar no NationalAnimal Disease Center (EE.UU.), sinalan como enfermida-des máis importantes nestes centros as causadas porBrucella spp. (brucelose), Mycobacterium spp. (tuberculose)e Leptospira spp. (leptospirose). Pero tamén se observaroninfeccións causadas por: Salmonella (salmonelose), virus deNewcastle (enfermidade de Newcastle), Chlamydia psittaci(Psittacose) e Thrycohyton spp. (dermatomicose). Conmenor presenza, as coccidioidomicose, streptococcose ehistoplasmose. Esta lista dános unha idea da gran variabili-dade de axentes que poden atoparse no ambiente dos labo-ratorios, sobre todo cando se traballa con animais.

Evidentemente, sobre todo para os laboratorios de inves-tigación, os riscos existentes irán asociados a aqueles axen-tes biolóxicos cos que se está a traballar ou sobre os que seestá a investigar.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

150

6.- TRABALLOS EN UNIDADES DE ELIMINACIÓN DE RESIDUOS.

O persoal que traballa nas unidades de eliminación deresiduos están expostos a elevados niveis de endotoxinasque se asociaron coa aparición de náuseas e diarreas nestestraballadores (Ivens et alii, 1999). Tamén a exposición a fun-gos se relacionou coa aparición de diarreas.

Pero nas unidades de eliminación de residuos existen,ademais, riscos de exposición a numerosos axentes biolóxi-cos infecciosos xa que os residuos que poden aparecer sonmoi variables. Este tipo de riscos é especialmente importan-te cando se trata da eliminación de residuos sanitarios, derestos de animais ou outros nos que están presentes restosbiolóxicos, de residuos procedentes de cultivos de axentesinfecciosos e de materiais utilizados nos traballos anteriores.

A lista de posibles axentes contaminantes é moi extensapois, no caso dos residuos sanitarios, case calquera axenteque produce enfermidade no home pode estar presente nosdevanditos residuos. Martí et alii (1997) indican os princi-pais axentes biolóxicos do grupo 3 que poden aparecer nosresiduos sanitarios e destacan aqueles que causan asseguintes enfermidades: febres hemorráxicas e víricas, bru-celose, difteria, meninxite, cólera, muermo, tularemia,ántrax, peste, rabia, febre Q, tuberculose, hepatite vírica,tifo, lepra, disentería bacteriana e amebiana e SIDA.

7.- TRABAJO EN INSTALACIÓNS DEPURADORAS DE AUGAS RESIDUAIS.

Os traballadores empregados nestas instalacións estaránexpostos á acción dos organismos produtores de enfermi-dades que poden transmitirse pola auga, así como á acciónbacteriana derivada dos sistemas de tratamento biolóxico(lamas activados, leitos bacterianos, etc.). As augas resi-duais, ademais de ser un vector para a transmisión denumerosos microorganismos, son un medio de prolifera-ción para moitos deles. Altmeyer et alii (1990) e Constans etalii (1998) indican os axentes biolóxicos máis comúns quese atopan nas augas residuais:


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

151

• Bacterias: Bacilos entéricos (Klebsiella pneumoniae,Escherichia coli, Salmonella spp, Shigella spp, Vibrio cho-lerae, Yersinia enterocolitica); Mycobacterium tuberculo-sis, Bacillus anthracis, Actinomycetes, Leptospira interro-gans, Legionella spp, Pseudomonas aeruginosa,Clostridium tetani, Clostridium perfringens, Clostridiumbotulinum., Listeria monocitogenes e Campylobacter spp.

• Virus: Influenzavirus; Enterovirus (Coxsackie A e B,Echovirus, Poliovirus); virus de la hepatitis A; Rotavirus;Adenovirus; Reovirus, Parvovirus (axentes de Norwalk,de Denver, de Hawaï), Coronavirus.

• Fungos: Candida albicans, Cryptococcus neoformans,Aspergillus spp, Trichophyton spp, Epidermophyton spp.

• Parasitos: Protozoos (Entamoeba histolytica, Giardia lam-blia, Balantidium coli), Helmintos (Ascaris lumbricoides,Ancylostoma duodenale, Anguillula intestinalis, Toxocaracanis, Toxocara catis, Trichuris trichiura, Fasciola hepática,Taenia saginata, Taenia solium, Hymenolepis nana,Toxoplasma gondii, Echinococcus spp.)

Como pode apreciarse, a maioría dos axentes frecuentesnas instalacións depuradoras de augas residuais pertencenao grupo 2 de clasificación, non obstante, algunhas bacte-rias como Salmonella typi, Shigella dysenteriae, M. tubercu-lose ou B. anthracis e algúns parasitos como T. solium oEchinococcus spp, pola gravidade das enfermidades queproducen, encádranse no grupo 3 de clasificación.

RISCOS BIOLÓXICOS NOUTRAS ACTIVIDADES

Ademais das vistas anteriormente, que son as que apare-cen mencionados no anexo I do Real decreto 664/1997, exis-ten outras actividades nas que pode existir risco por exposi-ción a axentes biolóxicos. Dous exemplos serían a industriaforestal e de manexo da madeira (serradoiros, fabricaciónde mobles, etc.) e a compostaxe.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

152

Coas actividades que implican o manexo da madeira rela-cionáronse determinados riscos como o cancro, asociadocoa inhalación de determinados pos de madeira, especial-mente de madeiras duras. A IARC inclúe o po da madeira nogrupo 1 de carcinoxenicidade (IARC 2004). Estableceuseunha asociación clara entre a inhalación de po de madeirasduras e o adenocarcinoma das cavidades nasais e dos seosparanasais, sen descartar que poida existir relación coa apa-rición doutros cancros que afectan as vías respiratorias.Outros efectos negativos do po da madeira son a apariciónde asma e de irritación das mucosas. Tamén as enfermida-des respiratorias relacionadas co po orgánico son un riscopara a saúde destes traballadores como consecuencia, entreoutras, da importante exposición a fungos, especialmentenalgunhas tarefas como o desembarque e o serrado damadeira, onde se atoparon niveis de bacterias de ata 1'5 x 106 UFC/m3 (Duchaine et alii, 2000b). As especies predomi-nantes varían notablemente en función da área xeográfica edo tipo de madeira coa que se traballa. Como xéneros máisfrecuentes podemos citar: Penicillium, Trichoderma,Apergillus, Rhizopus e Paecilomyces. Tamén son comúns asbacterias dos xéneros Bacillus (B. subtilis, B. cereus),Corynebacterium e Clostridium.

Nas actividades de compostaxe os traballadores atópanseexpostos a axentes biolóxicos (fungo e bacterias) e a endo-toxinas. Aínda que os axentes biolóxicos aparecen en todasas fases de tratamento da compostaxe, a maior concentra-ción maniféstase na fase de produción do compost. Nestafase termófila, os niveis de fungos, principalmente dosxéneros Aspergillus, Fusarium, Penicillum, Rhizopus eCladosporium, superan as 1.000 UFC/m3, e as bacteriassuperan as 1.500 UFC/m3 (Alonso et alii, 2001). As relativa-mente elevadas temperaturas que se alcanzan durante acompostaxe favorecen o crecemento dos microorganismostermofílicos e termotolerantes. Rautiala et alii (2003) atopa-ron que, nas granxas de porcos nas que se realiza activida-des de compostaxe, os niveis de actinomicetos termófilos,principais axentes causantes do pulmón do granxeiro, supe-ran as 105 UFC/m3. Os niveis de fungos e bacterias sonespecialmente elevados nas tarefas de volteo do compost.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

153

RISCOS BIOLÓXICOS NO INTERIOR DOS EDIFICIOS

Malia as actividades vistas anteriormente seren as quepresentan un maior risco de exposición a axentes biolóxi-cos, non podemos esquecer os problemas de contamina-ción que poden afectar a calquera traballador que desenvol-ve a súa actividade no interior dun edificio. Actualmenteadmítese que os microorganismos presentes no interiordos edificios, que se atopan no aire formando o que secoñece como bioaerosois, poden causar problemas denatureza infecciosa e alérxica. Os efectos que poden causaros distintos contaminantes biolóxicos presentes noambiente interior dun edificio sobre a poboación expostarelaciónanse co que se coñece como síndrome do edificioenfermo e coas enfermidades relacionadas cos edificios.

Síndrome do edificio enfermo

A síndrome do edificio enfermo (Martí e Obiols, 1991;Berenguer, 1991) é o nome que se lle dá a un conxunto desíntomas diversos que presentan os individuos que ocupanestes edificios e que non van acompañados de ningunhalesión orgánica ou signo físico. A sintomatoloxía máis signi-ficativa inclúe: irritacións dos ollos, nariz e garganta; sensa-ción de sequidade en membranas mucosas e pel; rouquén;respiración dificultosa; erupcións cutáneas; comechón;hipersensibilidades inespecíficas; náuseas, mareos e verti-xes; dor de cabeza; fatiga mental e elevada incidencia deinfeccións respiratorias e arrefriados. Sen coñecerse conexactitude as causas desta síndrome, sinálanse a ventilaciónpobre e a falta de limpeza como dúas das principais respon-sables da súa aparición. Ademais de factores químicos (CO2,vapor de auga, CO, aldehidos, óxidos de nitróxeno, ozono,vapores orgánicos, metais, po ou fibras), físicos (ilumina-ción, ruído, vibracións, temperatura, humidade relativa eventilación) e psicosociais (estrés, organización do traballo,grao de satisfacción, e comunicación), tamén os contami-nantes biolóxicos contribúen á aparición desta síndrome.Unha variada gama de bacterias saprófitas e fungos desen-vólvense no interior dos edificios e poden crecer nas


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

154

superficies de recubrimento de paredes, chans e lugaresonde se acumula po e nos sistemas de calefacción, ventila-ción e aire acondicionado. Estes microorganismos taménpoden ser introducidos no edificio dende o exterior, dendeonde se amplifican e diseminan.

A relación entre a síndrome do edificio enfermo e os bio-aerosois céntrase, sobre todo, nas endotoxinas, micotoxi-nas e outros produtos microbianos porque os seus efectos,ao non depender da sensibilización inmunolóxica, seríandunha duración o suficientemente curta como para explicarque os trastornos desaparezan ao abandonar o edificio.

As endotoxinas son lipopolisacáridos asociados á mem-brana externa das bacterias gram negativas e teñen efectosimportantes sobre o sistema respiratorio, aínda a concen-tracións baixas. Ademais pode presentar un efecto sinérxicona resposta do organismo fronte a outros alérxenos. Os fun-gos, incluídos Stachybotrys chartarum (antes, S. atra) eAspergillus versicolor, que se desenvolven nos sistemas decalefacción, ventilación e aire acondicionado, poden produ-cir micotoxinas, responsables de ocasionar alerxias e pneu-monite por hipersensibilidade. Estas micotoxinas, que sontóxicas para humanos e animais, poderían chegar a produ-cir cancro (Autrupp, J. L. et alii, 1991). Outro axente especí-fico que pode aparecer nos bioaerosois é o (1→3)-ß-D-glu-cano. Este polímero da glicosa, que aparece na estrutura daparede celular dos fungos e dalgunhas bacterias, afecta osistema inmune e actúa sinerxicamente coas endotoxinasproducindo resposta inflamatoria. Ademais, as proteínas,proteasas e outros encimas sintetizados polas bacterias eliberados ao exterior teñen tamén efectos tóxicos sobre osindividuos expostos.

Os contaminantes biolóxicos son responsables de produ-cir infeccións (virus, bacterias e fungos), alerxias (bacterias,pole e fungos) e toxicidade (aflatoxinas de fungos) sobre osindividuos expostos.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

155

Enfermedades relacionadas con los edificios.

Distinto da síndrome do edificio enfermo son as enfermi-dades relacionadas cos edificios (AIHA Publications, 1996).A ruta principal de exposición aos microorganismos e osseus produtos é a inhalación dos materiais aerosolizados.Indicouse xa que os bioaerosois poden causar irritaciónsnon específicas das vías respiratorias e reducir a capacidadede resposta do sistema inmune. Non obstante, ademais des-tas reaccións tóxicas, poden ser responsables da aparicióndunha serie de enfermidades propias deste tipo de ambien-tes pechados que se coñecen como enfermidades relaciona-das cos edificios. Estas enfermidades poden ser de carácterinfeccioso (lexionelose, febre de Pontiac) ou de hipersensi-bilidade, sen o crecemento invasivo do microorganismo.

Entre as enfermidades infecciosas hai que distinguirentre aquelas producidas por patóxenos humanos comoMycobacterium tuberculose (tuberculose), Legionella pneu-mophila (lexionela e febre de Pontiac), Ortomixovirus(gripe) e Coronavirus (arrefriados) e aqueloutras producidaspor organismos oportunistas, en particular certas especiesde fungos que son saprófitos pero que poden producirenfermidades graves en individuos inmunoloxicamentedeprimidos: Aspergillus fumigatus (asperxilose), Candidaalbicans (candidiase), Rhizopus spp. ou Mucor spp. (ficomi-cose). As enfermidades infecciosas como a tuberculose, agripe ou outras, que se transmiten directamente de persoa apersoa a través dos aerosois, atopan nestes ambientespechados e na proximidade entre os individuos un medioóptimo para a súa propagación. Nestes casos, a fonte deinfección e amplificación da enfermidade son as persoas e asúa diseminación vese favorecida polos sistemas de aireacondicionado. O caso da Legionella é diferente pois estabacteria, que produce dúas enfermidades diferentes (lexio-nelose e febre de Pontiac, a primeira é unha pneumoníaaguda e en ocasións mortal, mentres que a segunda, máisbenigna, se caracteriza por unha síndrome pseudogripal),desenvólvese nas torres de refrixeración dos sistemas de cli-matización, nos condensadores de evaporación, en bañeiras


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

156

con chorros de auga a presión e cabezais de ducha, lugaresdende os que se disemina ao medio.

Legionella

Baixo a denominación de Legionella agrúpanse variasespecies de bacterias gram negativas, das que a máis comúné L. pneumophila, que medran na auga e que, a niveis bai-xos, aparecen no medio natural en lagos, ríos e correntes deauga. Aínda que pode desenvolverse a temperatura ambien-te, as distintas especies de Lexionela presentan un crece-mento óptimo a temperaturas relativamente elevadas, entreos 35º e os 49º C. Estas temperaturas son comúns nas torresde refrixeración, condensadores evaporatorios, sistemas deauga quente, etc., que resultan ideais para a incubación dasbacterias que chegan a alcanzar concentracións moi supe-riores ás naturais.

A inhalación da bacteria pode provocar dous tipos deenfermidades: a lexionelose e a febre de Pontiac. A lexione-lose é unha pneumonía atípica causada por unha infecciónbacteriana aguda cun período de incubación de 2 a 10 días.Representa só o 5% dos casos de enfermidade producidapor Legionella, aínda que cunha elevada porcentaxe demortes que vai dende o 5% para a poboación en xeral some-tida a tratamento axeitado, porcentaxe que ascende ao 15%-20% cando non hai tratamento, e que pode alcanzar o 80%en individuos inmunodeprimidos non sometidos a trata-mento. Baseándose nos síntomas resulta imposible distin-guir entre unha pneumonía por Legionella doutras pneu-monías polo que o diagnóstico require a confirmación dolaboratorio. A febre de Pontiac cursa como unha síndromepseudogripal cun período de incubación que vai das poucashoras a 3 días e só require tratamento sintomático. Taménexisten infeccións subclínicas.

Os focos de contaminación a partir dos que se disemina oaxente e infecta o home son os tanques de almacenamentode auga e calefacción de auga quente, torres de refrixeración,os condensadores evaporativos, os sistemas de auga quentepotable, en definitiva, aqueles sistemas que manteñen a


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

157

auga a unha temperatura óptima para o crecemento da bac-teria. Non obstante, calquera foco que teña potencialidadepara xerar aerosois, incluídos billas, cabezais de duchas,chafariz de fontes, pode ser un foco potencial de contami-nación se está contaminado con Legionella. A bacteriapenetra mediante a inhalación de aerosois contaminados,non existindo evidencias de que se produciran infecciónspola bebida ou de persoa a persoa.

O risco de contraer a enfermidade é consecuencia dafonte contaminante e do estado inmune do individuoexposto. Os individuos inmunodeprimidos son os máisafectados, non obstante, tamén os individuos aparente-mente sans poden contraer a enfermidade cando a exposi-ción é elevada.

As medidas preventivas teñen que comezar polo bo dese-ño da instalación e por un bo mantemento e limpeza desta,de modo que se eliminen ou reduzan as zonas sucias sobreas que se desenvolven as bacterias. En segundo lugar, evita-ranse as condicións que favorecen a supervivencia e multi-plicación de Legionella, mediante o control da temperaturae a desinfección continua desta. Os niveis habituais de clo-ración das augas ou outros tratamentos da auga non garan-ten a eliminación da bacteria nin preveñen a súa amplifica-ción. A desinfección dos depósitos realízase cunha concen-tración de 20 a 30 mg de cloro libre residual por litro, a unhatemperatura non superior a 30º C e pH de 7-8. Débese facerchegar a todos os terminais da rede unha concentración decloro libre residual de 1-2 mg/litro durante 3 ou 2 horas, res-pectivamente (Real decreto 865/2003). O factor principalque inflúe sobre o crecemento da bacteria é a temperatura.Por enriba dos 70º C a bacteria morre, pero por debaixo dos27º C o único que conseguimos é atrasar o seu crecemento.Así pois, se elevamos a temperatura do depósito ata 70º C ea mantemos, polo menos, 2 horas, conseguiremos a súadesinfección. Posteriormente hase de facer chegar a augaquente a todos e cada un dos terminais (billas, duchas...),comprobando que se alcanza neles unha temperatura de60º C.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

158

O Real decreto 865/2003, do 4 de xullo, polo que se estable-cen os criterios hixiénico-sanitarios para a prevención e con-trol da lexionelose, e na norma UNE 100-030-94, Guía para aprevención de Legionella en instalacións, proporcionannormas e criterios para previr a contaminación porLegionella a través do mantemento e a desinfección sanita-ria en determinadas instalacións consideradas de risco (sis-temas de distribución de auga sanitaria, quente e fría, e osequipos de arrefriamento de auga evaporativo, torres derefrixeración e condensadores evaporativo) e para o controlda súa multiplicación ambiental.

Dende o punto de vista da hixiene industrial deben locali-zarse tanto os posibles focos de Legionella como aquelascondicións que promovan a proliferación do organismo e aaerosolización da auga contaminada. Isto require observa-ción in situ e a recollida de mostras.

Cando se pretende recoller mostras para a determinaciónde Legionella, a mostraxe debe orientarse a este únicoobxectivo posto que tanto a recollida das mostras como oseu cultivo debe facerse especificamente para Legionella.

Son varias as razóns para realizar unha mostraxe deLegionella, entre elas (Shelton et alii, 2000):

Avaliar se nos sistemas de auga do edificio que xeran aero-sois aos que se atopan expostos os ocupantes se produceunha amplificación da bacteria.

Determinar se os programas de tratamento de augas quese están a levar a cabo para previr a amplificación deLegionella son eficaces.

Probar a hipótese de que a Legionella pode estar a causarenfermidade nos ocupantes do edificio.

Aínda que poden tomarse mostras de aire cun mostradorde impacto tipo Andersen, a mostraxe aérea de Legionellanon é recomendable para determinar a exposición potencial


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

159

pois dá un elevado número de falsos negativos polo difícilque resulta manter o organismo vivo nas placas de cultivo.

Para determinar a presenza de Legionella recoméndasetomar mostras de auga nos lugares sospeitosos. A partir des-tas mostras, un laboratorio experto pode determinar onúmero de unidades formadoras de colonias (UFC) porvolume de auga e pode identificar os diferentes serotipospresentes na mostra. A toma de mostras ten particularida-des especiais dependendo do lugar en que ha de tomarse(billas, torres de refrixeración, humidificadores, etc.). NoManual técnico da OSHA danse unha serie de recomenda-cións para a recolección, o almacenamento e o envío dasmostras (OSHA, 1999).

Outras enfermidades dos edificios.

As enfermidades oportunistas son producidas por fungossaprófitos que se desenvolven no chan, e a súa presenzapode verse amplificada no interior dos edificios, sobre todo,cando existen superficies molladas sobre as que se poidandesenvolver. Simmons et alii (1997), nun estudo realizadosobre a colonización de fungos nos filtros dos hospitais, ato-paron as seguintes especies: Acremonium spp., Alternariaalternata, Aspergillus spp., Aureobasidium pullulans,Chaetonium spp., Cladosporium spp., Epicoccum purpures-cens, Monilia sitophila, Paecillomyces variotti, Penicilliumspp., Rhizopus spp., Trichoderma viride. As esporas produci-das por estes fungos son diseminadas polos sistemas de aireacondicionado que colonizan. Ademais destas especies,tamén son comúns en ambientes interiores Botrytis cinerea,Geotrichum candidum, Mucor spp., Phoma spp., Stachy-botrys chartarum e Ulocladium spp. (Martí et alii, 1998).

As enfermidades por hipersensibilidade son consecuen-cia das exposicións a materiais do medio que actúan comoantíxenos estimulando a produción de anticorpos específi-cos. A maioría dos antíxenos relacionados cos edificios sonde orixe fúnxica (Penicillium, Aspergillus, Alternaria), perotamén poden estar implicadas bacterias filamentosas(Thermoactinomyces vulgaris, Micropolyspora faeni), baci-


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

160

los gram negativos (Pseudomonas, Klebsiella, Enterobacter,Escherichia coli) e protozoos (Naegleria gruberi,Acanthoameba). No caso dos edificios de vivendas, considé-ranse os ácaros do po como responsables principais destasreaccións alérxicas. Entre estas enfermidades atópanse aalveolite alérxica ou pneumonía por hipersensibilidade, aasma, a rinite alérxica ou a conxuntivite. A pneumonía porhipersensibilidade, que se describiu por primeira vez entreos granxeiros co nome de “pulmón do granxeiro”, aparecefundamentalmente en ambientes que conteñen gran canti-dade de mofos. Trátase dunha resposta aos antíxenos dasesporas destes fungos. Debe prestarse especial atención ápresenza de mobiliario danado pola auga ou ás unidades deprocesamento de aire contaminadas. A asma, a rinite e aconxuntivite son tamén reaccións de hipersensibilidade quese producen despois da exposición a alérxenos específicoscomo proteínas animais, alérxenos fúnxicos ou pole.

Os principais focos de contaminación biolóxica relaciona-dos cos sistemas de ventilación/climatización son:

1.- O aire exterior que transporta pole, bacterias e fungos,que son posteriormente introducidos dentro do edificio.

2.- Os sistemas de filtración que reteñen a materia parti-culada e poden ser un bo medio de proliferación para deter-minados microorganismos.

3.- Os sistemas de refrixeración nos que se produce acondensación do vapor de auga que contén o aire sobre osserpentíns de refrixeración, que, xunto coa sucidade, creancondicións axeitadas para o desenvolvemento biolóxico defungos e bacterias.

4.- Os humidificadores, especialmente aqueles en que aauga é reciclada, pois poden converterse en reservorios ediseminadores de microorganismos.

5.- Os materiais porosos empregados como illantes acús-ticos, xa que neles se poden dar as circunstancias que favo-recen o crecemento de axentes biolóxicos.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

161

6.- O aire interior dos edificios que foi recollendo a con-taminación producida nos distintos focos, un dos máisimportantes son as persoas, que poden ser portadoras deaxentes biolóxicos patóxenos.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

162

MEDICIÓN DOS AXENTESBIOLÓXICOS

(BIOAEROSOIS)

Xa mencionamos con anterioridade que o éxito da actua-ción hixiénica se fundamenta nunha correcta identificacióndos riscos e nunha valoración o máis exacta posible destes.Cos axentes biolóxicos, ao igual que cos contaminantes quí-micos, pode ser necesario efectuar toma de mostras para asúa posterior análise no laboratorio. A mostraxe de axentesbiolóxicos adoita ser o paso previo para a identificación deespecies bacterianas ou fúnxicas ambientais (bioaerosois)que se relacionaron cunha enfermidade, permitindo esta-blecer asociacións entre a devandita enfermidade e a expo-sición a organismos específicos. Tamén a determinación daconcentración destes axentes ao longo do tempo e en dife-rentes lugares pode informarnos sobre os cambios relativosna concentración de bioaerosois e pódennos axudar a iden-tificar áreas de elevada contaminación biolóxica.

A Asociación Americana da Hixiene Industrial (AIHA,1996) indica unha serie de casos, tanto no interior de edifi-cios coma noutros lugares de traballo, nos que a mostraxeambiental pode resultar interesante:

• Vertidos de augas residuais: poden illarse coliformes eoutras bacterias gram negativas utilizando métodos demostraxe que se usan en estudos bacteriolóxicos deaugas residuais e nas plantas de tratamento.

• Locais húmedos: na superficie de determinados mate-riais que están nas zonas habitualmente húmidas dosedificios poden crecer bacterias gram negativas e nume-rosas especies de fungos.

• Augas estancadas: son numerosas as bacterias que cre-cen en augas estancadas, cando estas se atopan noshumidificadores poden chegar a aerosolizarse.

• Ambientes agrícolas: unha gran variedade de bacterias efungos atópanse en ambientes agrícolas. Os niveis deexposición a aerosois microbianos nestes ambienteslaborais son elevados, o que lles confire maiores riscosque os asociados a ambientes de oficinas.

• Tratamento de augas e plantas de reciclado: tamén seconstatou que os niveis de bioaerosois nestas áreas sonmoi elevados.

MEDICIÓN DOS AXENTESBIOLÓXICOS (BIOAEROSOIS)

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

165

• Fluídos acuosos no traballo con metais: nas actividadesindustriais nas que se traballa con fluídos de corte póde-se producir a aerosolización de bacterias gram negativas,incluída a Legionella.

• Brotes de certas enfermidades infecciosas:a mostraxeaérea de bacterias e fungos forman parte da investiga-ción epidemiolóxica subseguinte ao brote da enfermida-de infecciosa.

• Diagnósticos médicos que suxiren endotoxinas oumicotoxinas como axentes etiolóxicos: a mostraxe deaerosois ten grande importancia na identificación dosaxentes que poden causar enfermidades como a hiper-sensibilidade pulmonar.

• Aplicación a investigacións específicas para determinardanos que se considera que son o resultado da exposi-ción a axentes biolóxicos.

En xeral, podemos dicir que a mostraxe dos bioaerosoisno ambiente laboral é unha das principais ferramentas deque dispón o hixienista industrial para asegurar a calidadedo aire interior, evitar brotes de enfermidades infecciosas e,en definitiva, protexer a saúde dos traballadores que desem-peñan actividades nas que poden presentarse riscos bioló-xicos. Outras situacións para as cales é apropiado a mostra-xe dos bioaerosois son as investigacións epidemiolóxicas e arealización de estudos de investigación.

Habería que destacar, ademais, que a mostraxe de axentesbiolóxicos é útil á hora de comprobar a efectividade dasmedidas de contención e protección adoptadas.

A NECESIDADE DA MEDICIÓN

Evidentemente, a primeira razón para mostrar axentesbiolóxicos é darlle cumprimento a algunha esixencia nor-mativa. Pero, ademais desta, existen outras razóns quepoden xustificar a medición de micoorganismos e endotoxi-nas no aire no lugar de traballo, como son:

• avaliar a exposición dos traballadores


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

166

• avaliar as características biolóxicas do aire en diferentespuntos e/ou en diferentes momentos e en diferentesintervalos de tempo.

A toma de mostras pode interesar cando se pretende loca-lizar unha fonte de emisión de microorganismos, medir aexposición dun traballador, diaria ou nunha quenda de tra-ballo, identificar un pico de exposición, verificar a eficaciadas medidas de control ou controlar unha actividadeemprendida para reducir a exposición. É importante verifi-car que a mostraxe e a análise se corresponden co obxectoda avaliación e coa detección do compoñente buscado dobioaerosol. Sería conveniente poder medir os bioaerosoisviables e non viables.

A mostraxe tamén pode servir de apoio para o diagnósticomédico xa que permite establecer a etioloxía microbiolóxicadunha enfermidade. Pola súa banda, un diagnóstico médi-co (por exemplo, asperxilose, Aspergillus fumigatus) podeorientarnos sobre a presenza de determinados axentes bio-lóxicos no ambiente, reducindo significativamente o núme-ro de mostras que é necesario tomar. Non obstante, na apa-rición dalgunhas enfermidades (inflamación da vías respi-ratorias e pneumonite de hipersensibilidade) poden estarimplicados moitos axentes microbiolóxicos patóxenos e onúmero de mostras debe ser moito maior.

É esencial establecer o obxectivo da medida e o xeito enque se interpretarán os resultados. En primeiro lugar, haique determinar se a medición está xustificada e, se o está,hai que definir que é o que imos medir, valorando se a infor-mación que poidamos obter vai contribuír a solucionar oproblema que se nos presentou. Logo, antes de proceder ámostraxe, han de establecerse os criterios que se van seguirpara interpretar os resultados. Unha vez que se decidiurealizar a mostraxe e os axentes que nos interesan, débeseestablecer un plan de mostraxe na que se fixen os lugares etempos de mostraxe, o número de mostras e a súa distribu-ción espacial e temporal e o método da toma de mostra eda análise, é dicir, onde, cando, durante canto tempo ecomo mostrar. Hernández (2003) establece uns criterios de


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

167

medición para dar resposta a cada unha das preguntas for-muladas: por que medir?, que se vai medir?, onde e candodebe medir? e cantas mostras hai que tomar?

A realización de medicións representativas da exposiciónlaboral aos contaminantes microbianos é unha tarefa difícilque, non obstante, é necesaria para obter unha informaciónfiable que nos permita avaliar e minimizar a exposición aaxentes biolóxicos. A incerteza da medida provén do méto-do de mostraxe e do método de análise. O equipo de mos-traxe introduce as súas propias limitacións. Os dous méto-dos deben ser validados. Non obstante, a validación dosmétodos de medida de microorganismos está limitada polafalta de materiais de referencia e/ou métodos de referencia.Tamén a reproducibilidade do método debe estar definida.

A variabilidade dos niveis de exposición aos microorga-nismos pode ser moi elevada, mesmo moito maior que aprecisión dos métodos de medida. A incerteza na estima-ción da exposición a partir dunha soa medida é moi grande,aínda que esta proceda dun período de mostraxe grande. Osperíodos de mostraxe curtos aumentan a incerteza. A iden-tificación das causas de variabilidade poden axudar a redu-cir a dificultade da medición pois permite establecer estra-texias de mostraxe para tarefas ou situacións de exposiciónsconcretas.

A norma UNE-EN 13098 dá unhas recomendacións para aselección dos métodos de medida así como fórmulas para oreconto de colonias. Esta norma europea non se aplica aosvirus nin aos microorganismos patóxenos específicos nin atoxinas distintas das endotoxinas, aínda que algúns princi-pios de medida poden ser os mesmos.

Como xa vimos, os axentes biolóxicos poden desenvolver-se sobre diferentes tipos de substratos: chan, auga, materiasprimas utilizadas na industria, animais ou vexetais, etc. Oúnico medio que podemos dicir que non é apto para o cre-cemento e a multiplicación dos axentes biolóxicos é o aire.Isto non quere dicir, non obstante, que no aire non existaneste tipo de axentes. Moi ao contrario, a súa presenza é


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

168

abundante por medio do que se coñecen como bioaerosoise, de feito, o aire, constitúe unha das principais vías detransmisión destes. A través do aire lévase a cabo a propa-gación e diseminación de numerosos microorganismos,entre os que se atopan gran cantidade de virus, bacterias e amaioría dos fungos, así como os produtos que derivan deles(endotoxinas, micotoxinas, proteínas...). Como veremosmáis adiante, existen variados sistemas para a toma de mos-tras destes contaminantes.

En xeral, as concentracións de axentes biolóxicos enambientes interiores son menores que as concentracións nazona exterior. No caso de que no interior se atopen un oumáis xéneros de microorganismos nunha concentraciónsuperior á exterior, debe concluírse que existe un foco decontaminación ou unha fonte de amplificación que deberáinvestigarse. Cando se considera que é necesario unha mos-traxe, é aconsellable facelo antes, durante e despois de que aárea de traballo estea ocupada, incluíndo as veces en que seacendan e apaguen a calefacción, ventilación e sistema deaire acondicionado.

A TOMA DE MOSTRA

Antes de comezar a expoñer como se realiza a mostraxe ea caracterización dos bioaerosois, é útil aclarar unha seriede conceptos que nos permitirán comprender mellor todo oproceso. En primeiro lugar, é necesario distinguir entre osmicroorganismos viables e os non viables. Os microorga-nismos viables son aqueles metabolicamente activos, édicir, que están vivos e teñen capacidade para se reproduci-ren. No caso das especies patóxenas para o home, sonpotencialmente infectivos. Estes microorganismos, polomenos teoricamente, poderían cultivarse en medios artifi-ciais sempre que utilizásemos un sistema de toma de mos-tra e unha técnica de cultivo axeitados aos seus requirimen-tos. Non obstante, non todos os microorganismos viablespoden ser cultivados en medios artificiais. Por esta razónimos diferenciar dentro dos microorganismos viables entrecultivables e non cultivables.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

169

Os microorganismos viables cultivables son aqueles paraos que dispoñemos dunha tecnoloxía e uns procedementosque nos permiten conseguir que se multipliquen sobre osmedios de cultivo. O tipo de microorganismo de que setrate, en función dos seus requirimentos, vai determinartanto a técnica de mostraxe como o posterior manexo e cul-tivo das mostras. Os microorganismos cultivables recoñé-cense macroscopicamente pola formación de coloniassobre as placas de cultivo. Cada colonia de crecementocorrespóndese normalmente cun microorganismo, aíndaque en ocasións pode ter a súa orixe nunha agrupación decélulas. Non obstante, a cuantificación dos microorganis-mos polo método de reconto de colonias sobre a placasupón, normalmente, unha infraestimación da concentra-ción ambiental real. Os resultados vense afectados pola efi-ciencia do mostrador, a viabilidade do microorganismo, aelección do medio de cultivo, as condicións de crecemento,especialmente a temperatura de incubación, e as interac-cións entre os diferentes organismos.

Chang, C-W. et alii (1995) analizaron diferentes factoresque poden afectar o reconto das colonias: densidade deesporas na superficie de captación, concentración denutrientes no medio de cultivo, tempo de incubación damostra e capacidade do sistema de observación para distin-guir colonias solapadas. Estes autores comprobaron que onúmero de colonias enmascaradas, é dicir, aquelas que pro-ceden da fusión de varias colonias iniciais, aumenta coincremento da densidade superficial de esporas e co incre-mento do tempo de incubación; mentres que a diminuciónda concentración de nutrientes reduce o diámetro das colo-nias e, polo tanto, o enmascaramento, aínda que taménlimita a xerminación e crecemento das esporas.

A capacidade dun sistema de observación para recoñecercolonias solapadas depende do tamaño da colonia, do nivelde amplificación (aumento) utilizado e da pigmentación emorfoloxía da colonias. As colonias que son morfoloxica-mente diferentes van ser máis doadas de distinguir e oenmascaramento será, xa que logo, menor. Morring et alii(1983) e Smid et alii (1989) estableceron a influencia que


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

170

teñen o sistema de toma de mostra e o medio de cultivosobre a cuantificación dos fungos viables.

Osmicroorganismos viables non cultivables, son aquelesque, aínda estando vivos, non somos capaces de conseguirque se multipliquen no laboratorio. Esta incapacidade podedeberse a que o microorganismo, a consecuencia do estrésa que se ve sometido durante a mostraxe, sofre danos celu-lares irreparables ou a que os seus requirimentos nutricio-nais e/ou ambientais son moi específicos e non existe unmétodo axeitado para o seu cultivo. Estes microorganismospoden ser infectivos para o home.

Os microorganismos non viables son aqueles que nonestán vivos e, xa que logo, tampouco poden ser cultivados.Ao non seren capaces de se reproduciren, non poden oca-sionar unha enfermidade infecciosa, malia poder ser respon-sables de producir enfermidades de tipo tóxico ou alérxico.

Tanto os microorganismos viables non cultivables comoos non viables poden ser mostrados con técnicas semellan-tes ás utilizadas para os microorganismos cultivables, nonobstante, as técnicas de cuantificación no laboratorio vanser necesariamente diferentes ás baseadas no reconto decolonias. Evidentemente, non todos os sistemas de cuantifi-cación ofrecen resultados semellantes. A cuantificación des-tes microorganismos realízase fundamentalmente por téc-nicas microscópicas. Eduard et alii (1990) compararon astécnicas baseadas no cultivo e diversas técnicas de micros-copía (óptica, de epifluorescencia e electrónica de varrido)para a cuantificación de microorganismos mostrados sobrefiltros de membrana. Estes autores concluíron que, malia astécnicas de microscopía electrónica de varrido e de micros-copía de epifluorescencia dar resultados similares, as técni-cas de cultivo e microscopía óptica ofrecen estimaciónsinferiores aos dos outros dous sistemas. As técnicas basea-das no cultivo unicamente permiten cuantificar os organis-mos viables e cultivables. Ademais, tampouco permitendiferenciar os organismos individuais dos agregados, o quedá como resultado unha infraestimación dos niveis demicroorganismos existentes (Karlsson e Malmberg, 1989).


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

171

As diferentes técnicas de mostraxe, cuantificación e iden-tificación dos axentes biolóxicos no aire serán analizadascon detalle máis adiante, non obstante, imos resumir aquí oprocedemento básico.

Para mostrar bacterias e fungos cultivables, os bioaerosoispódense recoller empregando algún dos seguintes sistemas:impactación sobre un medio sólido de amplo espectro(ágar), filtración a través dun filtro de membrana, ou bur-bullo (impingement) nun medio líquido isotónico. O méto-do de toma de mostra utilizado vai delimitar, en parte, osmétodos de análise que se poden utilizar. Os organismosrecollidos por impactación sobre unha superficie de ágardeben incubarse durante un tempo que permita un crece-mento suficiente para que poidan ser cuantificados. Logo,para levar a cabo a súa identificación posterior, pode sernecesario sementar as distintas colonias sobre un medioselectivo ou diferencial, e incubalas de novo a diferentestemperaturas.

Cando ando a captación se realiza sobre medio acuoso,unha alícuota deste medio seméntase en ágar directamente,ou logo de realizar unha ou varias dilucións. Tamén se podefiltrar todo o volume a través dun filtro de membrana quedespois será tratado como as mostras captadas por filtración.

Se a mostra se tomou sobre filtros de membrana, estespoden sementarse sobre unha superficie de ágar para, pos-teriormente, resementar cada unha das colonias. Os filtrostamén poden lavarse nunha solución salina isotónica esementar logo unha alícuota desta solución, de modo simi-lar a como se fai cos burbulladores. O método de filtraciónresulta moi práctico á hora de mostrar bioaerosois non cul-tivables e non viables, pois os filtros poden analizarse pormétodos que non se basean no cultivo.

Os microorganismos captados polos procedementosanteriores son analizados mediante técnicas que permiten asúa cuantificación e identificación. En función do tipo demicroorganismo ou das pretensións da análise pode reco-rrerse a técnicas de microbioloxía clásica, microscópicas,


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

172

bioquímicas, inmunolóxicas ou xenéticas. Malia a cuantifi-cación dos microorganismos, polo menos dos cultivables,ser relativamente sinxela, aínda que require moito tempo, aidentificación das especies pode ser moi laboriosa.

O emprego de técnicas de microbioloxía clásica esixe arealización de sementeiras sucesivas dos microorganismoscultivables, para illar cada unha das especies, así como arealización de numerosas probas que permitan estableceras súas características. Os métodos baseados no cultivo demicroorganismos, como sinala Eduard (2003), son poucoaxeitados para estimar a exposición a axentes non infeccio-sos, pero que producen afeccións como bronquite, asma oufebre por inhalación, posto que unha gran parte destes nonson cultivables e, non obstante, producen efectos.

As técnicas de microbioloxía clásica inclúen a observacióndas características de crecemento; da morfoloxía celular oudas esporas; tinguidura simple e diferencial; e probas bio-químicas, fisiolóxicas e nutricionais para bacterias. En oca-sións os microorganismos poden cuantificarse mediantemicroscopía (óptica, de fluorescencia ou electrónica), nonobstante, non é posible a identificación das especiesmediante o emprego exclusivo destas técnicas.

Para identificar os microorganismos, tanto viables comonon viables, existen unha serie de técnicas de gran sensibi-lidade e especificidade, como son a reacción en cadea dapolimerasa (PCR) e o ensaio inmunoadsorbente ligado aencima (ELISA). Estes últimos métodos son xeralmente cua-litativos, e as investigacións actuais dirixen os seus esforzosá súa modificación para obter resultados semicuantitativosou cuantitativos. Eduard e Heederik (1998) realizaron unharevisión dos diferentes métodos de mostraxe e das distintastécnicas de análise das mostras obtidas, tanto para microor-ganismos cultivables como non cultivables, incluíndo aque-las técnicas utilizadas para a análise dos constituíntes dosbioaerosois microbianos e os seus produtos (endotoxinas,glucanos, antíxenos e alérxenos). Estes autores conclúen que,aínda que sería de esperar que os métodos non baseados nocultivo ofrecesen unha mellor estimación da exposición que


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

173

os métodos baseados no cultivo, a súa capacidade, validez eidoneidade dependen da capacidade para diferenciar entreespecies naqueles casos en que os danos producidos secorresponden con respostas específicas a un axente biolóxi-co (asma alérxica, rinites alérxicas ou pneumonite porhipersensibilidade), xa que nestes casos as especies demicroorganismos presentes son o máis importante. En talesestudos serían preferibles métodos como os inmunoen-saios. Para respostas non específicas (inflamación das víasrespiratorias, asma non alérxica, bronquite e febre por inha-lación), a identificación de especies é menos importante.

Como se pode ver, a mostraxe de contaminantes biolóxi-cos en ambientes laborais non é tan directa como a mostra-xe de contaminantes químicos. A aplicación da maior partedas técnicas descritas son máis lentas e a maioría dos méto-dos requiren un coidado moito maior no manexo dos equi-pos de mostraxe e na conservación das mostras. E, porsuposto, a interpretación dos resultados obtidos dependeen boa medida da estratexia de mostraxe, que implica aelección do sistema de mostraxe e a técnica analítica.

A ESTRATEXIA DE MOSTRAXE

Cando nos propoñemos investigar unha situación deter-minada xorde a cuestión de que método se debe empregar.A resposta a esta pregunta non é sinxela, pois non existe unúnico método que sexa útil en todas as situacións. O coñe-cemento do proceso produtivo ten que nos permitir identi-ficar as actividades, os momentos e os lugares que entra-ñan risco de exposición, así como o tipo de axentes biolóxi-cos máis probables e as súas características. A existenciadunha idea previa sobre a concentración ambiental dosdevanditos axentes vainos servir para planificar a estratexiade mostraxe. Esta debe concretar algúns aspectos básicoscomo: o tipo de mostrador e medio de cultivo que imos uti-lizar, o tempo de mostraxe e a velocidade de fluxo do airedurante este, o número de mostras que se van tomar e a súalocalización espacial (incluíndo mostras exteriores se fosennecesarias), os momentos en que se debe realizar a tomade mostras (pode ser mesmo necesario mostrar en días


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

174

diferentes), o tratamento estatístico dos datos, etc. Outrascaracterísticas como o tipo de mostrador, o medio de culti-vo e o tempo de mostraxe estableceranse en función dosmicroorganismos que se sospeita que están presentes e dasúa concentración ambiental.

Para que a mostra ambiental represente a situación real, aestratexia de mostraxe ha de satisfacer varias esixencias:

• A estratexia de mostraxe debe maximizar a probabilida-de dun verdadeiro positivo, é dicir, encontrar a contami-nación biolóxica cando está presente, así como minimizara posibilidade do falso negativo (non encontrar contami-nación biolóxica cando existe). Ao mesmo tempo, aestratexia debe de planificarse de modo que o número demostras que sexa necesario tomar non sexa excesivo.

• A investigación dunha situación de risco biolóxico debesubministrar resultados nun tempo razoable (e nonmeses despois). Isto implica que non podemos preten-der obter unha información tan exhaustiva que prolon-gue a investigación no tempo máis alá do razoable, poisas vantaxes que poderiamos obter con ese maior coñe-cemento serán normalmente inferiores aos prexuízoscausados polo atraso na toma de medidas. A investiga-ción biolóxica non debe ser a única información sobre orisco de exposición.

Non obstante, antes de recorrer á mostraxe de axentesbiolóxicos, debemos pararnos a pensar se aquel é realmen-te necesario e útil. Así, por exemplo, no caso das enfermida-des relacionadas co local de traballo, aínda que os microbiosforman parte do problema en moitos casos, non son a únicacausa. Nestes casos, é conveniente, en primeiro lugar, reali-zar unha detida inspección visual do edificio en buscadaquelas situacións que poden causar problemas, como asituación inadecuada das entradas de aire, a posibilidade deentrada de gases ao sistema de aire acondicionado ou a pre-senza de altos niveis de compoñentes orgánicos volátilesproducidos polo mobiliario de oficina (alfombras novas,pintado recente, falta de limpeza no edificio, etc.).


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

175

Posteriormente, deberase revisar o sistema central de aireacondicionado, incluíndo filtros, cazoletas de drenaxe,humidificadores, deshumidificadores e torres de refrixera-ción. Tamén se deben comprobar as unidades periféricas eo local de traballo, con respecto a conducións de auga,fugas, condensacións e humidades.

Unha vez que comprobamos que non existe ningún dosproblemas anteriores, se os traballadores se seguen quei-xando, é cando procede realizar un programa de mostraxepara contaminantes biolóxicos. O programa de mostraxepode poñer en evidencia problemas microbiolóxicos quenon son apreciables a simple vista e permite coñecer a natu-reza e o alcance da contaminación. Os datos obtidos podenutilizarse logo para determinar o nivel de protección nece-sario. Ao planificar a estratexia de mostraxe deben terse enconta algunhas consideracións:

• A investigación da contaminación causada por fungosdebe comprender unha mostraxe ambiental e unhamostraxe da superficie sobre a que se sospeite que haicrecemento, para facilitar a localización do foco de infec-ción e definir a diversidade dos reservorios biolóxicos.

• As mostras ambientais poden recollerse baixo condi-cións de operación normais (mostraxe inactiva), tras axi-tar o po dos reservorios, simulando a actividade dos ocu-pantes (mostraxe semiagresiva) ou perturbando vigoro-samente os reservorios para establecer unha fonte debiocontaminante (mostraxe agresiva).

• Unha vez que se decidiu realizar a mostraxe, é o momen-to de seleccionar un método axeitado e, o que é máisimportante, definir o obxectivo específico da mostraxe.Deben establecerse os puntos de mostraxe, o número demostras que hai que tomar e o axeitado número dos decontrol. Tamén deben considerarse as condicións en quese vai realizar a mostraxe.

No que respecta ao número e localización dos puntos demostraxe, cando nun local de traballo se sospeita que existe


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

176

contaminación biolóxica, deben seleccionarse aquelasáreas nas que se supón que se pode dar unha maior conta-minación, pois son os puntos de maior exposición. É moiimportante establecer suficientes puntos de mostraxe paraasegurar que a información obtida reflicta a realidade. Paraestablecer as devanditas áreas pode realizarse unha mostra-xe preliminar de aire e de superficies. O número de mostrasnecesario vai depender do tamaño do local e do tipo de tra-ballo que se vai investigar. Se se sospeita que existe unhagran variabilidade temporal, pode ser máis interesantetomar un maior número de mostras durante períodos máiscurtos que tomar menos mostras durante máis tempo.

O procedemento estatístico que utilicemos para analizaros resultados vainos indicar o número mínimo de mostrasque debemos tomar, non obstante, para o caso dos axentesbiolóxicos, atendendo á súa elevada variabilidade, reco-méndase tomar un número de mostras o máis extenso posi-ble, tendo en conta consideracións prácticas e económicas.

Como control, deben incluírse áreas non contaminadas.Con este fin utilízanse, xeralmente, mostras tomadas noexterior do local, preferiblemente próximas aos puntos deentrada de aire.

• Cando sexa necesario comparar concentracións de fun-gos e bacterias ambientais, é recomendable tomar máisdunha mostra en cada un dos puntos elixidos, ou paracada unha das condicións ambientais que van ser com-paradas.

• Para o estudo da variación da contaminación co tempo,deben separarse suficientemente as tomas de mostra (p.e., mañá e tarde). Tamén pode ser necesario realizar amostraxe en diferentes días, meses ou estacións, pero,neste caso, as necesidades de tempo e económicaspoden limitar o número de mostras.

• Unha recomendación que cómpre ter en conta é que éconveniente seleccionar o laboratorio de análise antesde proceder á mostraxe. O laboratorio poderá orientar-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

177

nos sobre algúns aspectos da toma de mostra, como otipo de equipo máis apropiado e os medios de captaciónque se deben empregar, así como sobre o modo de con-servar a mostra ata o momento do seu envío e de comodebe realizarse este.

• Tamén debe de planificarse como se van enviar as mos-tras ao laboratorio. Poden enviarse por correo aínda que,neste caso, existe o risco de que, pola axitación, sobretodo nas mostras tomadas sobre filtros, se desprendanparte dos bioaerosois. A forma de envío das mostras bio-lóxicas debe de axustarse, en todo caso, ás instruciónslegais existentes.

As operacións da mostraxe deben documentarse co fin deobter uns valores de microorganismos e endotoxinas quesexan comparables e seguros. Na norma UNE-EN 13098indícase que a documentación da mostraxe debe incluír,como mínimo, os seguintes parámetros:

• nome da organización e da persoa que fai a análise;• q data da mostraxe;• código de identificación único para a mostra;• nome e enderezo da empresa onde se obtivo a mostra, ouun identificador único para garantir a confidencialidade;

• localización da mostraxe;• tipo e nome do mostrador e tipo e nome do substrato decaptación empregado, incluíndo o volume do medio decaptación utilizado para os mostradores líquidos;

• tipo de mostraxe (individual ou estática);• localización do equipo de mostraxe;• localización da entrada da mostra e a orientación relativaao movemento do aire;

• o comezo e o final da mostraxe e a súa duración;• caudal (L/min.);• volume mostrado;• fracción mostrada (ver a Norma EN 481)• almacenamento da mostra e transporte;• condicións ambientais (temperatura, humidade, condi-cións climáticas exteriores);

• propósito da mostraxe;


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

178

• outras observacións (condicións de almacenamento, datae hora de envío, data e hora de chegada, temperatura,etc.).

MÉTODOS DE TOMA DE MOSTRA DE FUNGOS E BACTERIAS

Principios da recolección de bioaerosois

O método máis rudimentario para a recolección de bioae-rosois é a sedimentación. Consiste na exposición ambientaldas placas Petri, que conteñen o medio de cultivo axeitadodurante un tempo determinado. Este tipo de mostraxeachega datos cualitativos e pode utilizarse para facer estu-dos comparativos. Non obstante, os resultados obtidos nonpoden referirse a un volume de aire, polo que non nos dáunha concentración ambiental. Este é un dos seus princi-pais inconvenientes. Para obter valores de concentraciónambiental referidos a un volume de aire temos que recorrera unha serie de aparatos que, de modo activo, captan o volu-me desexado.

A maioría dos aparatos que se utilizan para a mostraxe debioaerosois basean o seu funcionamento en técnicas queseparan as partículas da corrente de aire e as recollen nunmedio preseleccionado. As tres técnicas máis comúns usa-das para separar e recolectar os bioaerosois son a impacta-ción, a filtración e a recollida sobre un medio líquido porburbullo (impingement). Estes mostradores constan dunsistema de aspiración que se utiliza para captar un volumedeterminado de aire, e un mecanismo de separación e reco-lección dos axentes biolóxicos contidos no aire aspirado. Ossistemas de aspiración son similares aos utilizados para atoma de mostras de contaminantes químicos, co empregode bombas de aspiración que van, nalgúns casos, integra-das dentro do propio mostrador (impactadores) e, noutros,son independentes e ensámblanse ao sistema mediante asconducións axeitadas (burbulladores, filtros, mostradorespersoais).

Unha particularidade dos mostradores de bioaerosois éque deben estar deseñados de modo que aproximen a súa


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

179

eficiencia na captación de partículas á eficiencia do sistemarespiratorio humano, de conformidade cos criterios inter-nacionais establecidos pola Organización Internacionalpara a Estandarización (ISO) e o Comité Europeo deNormalización (CEN). Para mostrar partículas de pequenotamaño (esporas de fungos, células bacterianas), tanto o sis-tema de mostraxe como o sistema respiratorio presentanunha grande eficacia, pero a desviación é moito maior nocaso de que os axentes biolóxicos estean presentes en partí-culas de maior tamaño (> 10 µm), por exemplo, cando apa-recen formando agregados. Kenny et alii (1998) indicanunha serie de características que deben de cumprir os mos-tradores persoais, que poden ser parcialmente aplicables acalquera tipo de mostrador de bioaerosois, entre as que seatopan:

• Poder usarse durante a duración das tarefas que van serestudadas, que pode ir de poucos minutos á xornadacompleta.

• Separar as fraccións inhalable e respirable.• Ser doado de esterilizar, ensamblar, transportar, desen-samblar e limpar.

• Permitir retirar e cuantificar o material recollido conpoucos pasos de preparación.

Os substratos de recolección deben proporcionar boasporcentaxes de recuperación para o reconto total de células,o cultivo de células viables ou a extracción de ADN.

A eficiencia da mostraxe pode verse afectada por outrosaspectos alleos ao mostrador como son o estrés durante otransporte das mostras ou o tempo transcorrido entre amostraxe e a análise.

Impactación

A impactación é unha técnica que separa as partículasdunha corrente gasosa baseándose na inercia da partícula.Un impactador consta dunha serie de tobeiras (circularesou en forma de rañura) e dunha superficie de captación. Osistema de aspiración capta un volume determinado de aire


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

180

que, en función do fluxo e do diámetro (ou superficie) doorificio de entrada, penetrará no mostrador a unha determi-nada velocidade. As partículas, pola súa propia inercia, e enfunción da súa masa, saen da corrente de aire e impactansobre o medio de captación (figura 9). A superficie de capta-ción pode estar formada por unha placa engraxada, un fil-tro, ou un medio de cultivo (ágar) en placas de Petri sobre osque quedan retidas os bioaerosois.

Un dos parámetros que define un impactador é a eficien-cia para captar as partículas, pero esta é función do tamañoda partícula, da velocidade que leva o aire no interior domostrador e tamén do medio de captación utilizado(Macher e Hansson, 1987 e Rubow et alii, 1987). Por iso, aoestudar a eficiencia dos impactadores se establecen curvasque relacionan o tamaño da partícula e a eficiencia de cap-tura nas condicións de manexo. A partir destas curvas, queteñen forma sigmoidal, establécese o diámetro de corteefectivo (d50) para o que a eficiencia de captación é do 50%.A eficiencia de captación do mostrador será superior ao 50%para aquelas partículas cun diámetro aerodinámico maiorao d50, aproximándose rapidamente ao 100% para partícu-las non moito maiores que o devandito diámetro. Paraaquelas partículas que teñan un diámetro aerodinámicomenor que o d50, a eficiencia de captación é inferior ao 50%.O diámetro aerodinámico (dae) defínese como o diámetrodunha esfera hipotética de densidade a unidade (1 g/cm3)que ten a mesma velocidade de sedimentación que a partí-cula. As partículas cun diámetro aerodinámico maior que od50 impactarán con facilidade sobre a superficie de recolec-ción, mentres que as partículas máis pequenas tenderán apasar a través do mostrador. Os impactadores selecciónan-se de modo que recollan as partículas de tamaño desexado.

Os impactadores de fervenza, dos que o máis coñecido é ode Andersen de seis niveis (Andersen, 1958) (figura 9), per-miten a clasificación dos microorganismos en función doseu tamaño. O coñecemento da distribución dos aerosoispor tamaños ten unha importancia esencial xa que a depo-sición das partículas nas diferentes rexións do tracto respi-ratorio (alvéolos, árbore tráqueo-bronquial ou nasofarinxe)


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

181

dependen do tamaño da partícula, máis concretamente doseu diámetro aerodinámico. Os impactadores de fervenzapresentan na súa estrutura unha morea de plataformas(niveis), cada unha delas coas súas propias tobeiras e o seusubstrato. O diámetro dos orificios decrece ao pasar dunnivel a outro, aumentando a velocidade do aire en cadanivel, coa conseguinte diminución do d50. Como resultadodeste deseño, cada plataforma recolle partículas máispequenas que a plataforma anterior. As partículas quedaránretidas nun ou noutro nivel en función do seu diámetroaerodinámico. Na plataforma final utilízase un filtro, demodo que se recollen todas as partículas non impactadasnos niveis anteriores. Actualmente existen impactadores devarios niveis, resultado das modificacións realizadas sobre aestrutura dos impactadores de fervenza tradicionais, queestán adaptados á toma de mostras persoais (Macher e First,1984; Rubow et alii, 1987). Non obstante, estes instrumentosnon son tan utilizados en mostraxes persoais de bioaerosoiscomo os filtros.

Os impactadores usados para a captación de microorga-nismos ambientais poden ter dende unha simple fenda amáis de 400 buratos por plataforma (Millipore comercializaun impactador con 1.000 orificios). As partículas impactansobre o medio de crecemento onde, logo da incubación encondicións axeitadas, darán lugar á formación dunha colo-nia por cada microorganismo viable cultivable impactado.Non obstante, cando o número de partículas impactado éelevado, pode suceder que, sobre un mesmo sitio, impactenvarias partículas, cada unha das cales contén un ou máismicroorganismos, que poden ser inapropiadamente conta-dos como unha colonia individual. A medida que o númerode microorganismos depositados no medio de crecementose incrementa, a probabilidade de que a próxima partículaque contén microorganismos impacte nun burato limpodiminúe. Por exemplo, se nun mostrador con 400 orificiosde entrada están ocupados 200, a probabilidade de que aseguinte partícula atope un orificio libre é do 50%. Paracorrixir estes erros debidos á coincidencia de impactación,estableceuse unha fórmula básica de corrección, que é aseguinte:


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

182

Andersen (1958) e Leopold (1988) estableceron que Pr sonas partículas cultivables estimadas cando se observan naplaca de mostraxe r colonias cultivables, eN é o número totalde buratos por plataforma do impactador. Macher (1989)estableceu táboas de corrección para os impactadores de 200e 400 buratos. Estas táboas asígnanlle a cada número de uni-dades formadoras de colonias (UFC) contabilizado sobre aplaca de cultivo un valor probable de microorganismosambientais cun intervalo de confianza do 95% (media ± 2STD). A desviación faise maior para un mesmo mostradorconforme se incrementa o número de lugares ocupados. Porexemplo, para o caso dun mostrador con 200 orificios, candosobre a placa se len 27 UFC, ese intervalo será de 29 ± 3 (26 a32) e se a lectura é de 123 UFC, o intervalo é de 190'9 ± 11'2(179'9-202'8).

Para un mesmo número de UFC, a desviación é maior parao impactador de 200 buratos que para o de 400. Así, paraunha lectura de 100 UFC, o número de microorganismoscorrixidos que lles correspondería aos mostradores con 200 e400 orificios serían de 138'6 ± 15'6 e de 115'0 ± 8'4, respecti-vamente. Os datos suxiren que, para evitar os erros debidos ácoincidencia, é máis vantaxoso utilizar o mostrador con 400buratos que o de 200.

Dentro desta categoría de mostradores están algúns dosmáis utilizados, como son os de Andersen, nas súas versiónsde 1, 2 e 6 niveis (nesta última versión é, ademais, considera-do como mostrador de referencia), o SAS, Surface AirSystem Sampler, con 220 ou 260 orificios, o de Casella (figu-ra 10) que unicamente ten unha rañura rectangular para aentrada de aire e a placa vai xirando no interior do mostradora velocidade constante, e o RCS, Reuter CentrifugalSampler, aínda que este último se basea na captación daspartículas pola súa forza centrífuga (figura 9).

rP = N[1N

+1

N - 1+

1n - 2

+ ... +1

N - r + 1]


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

183

Filtración

Outro dos sistemas comúns utilizados para a recolecciónde bioaerosois é a filtración. Consiste en facer pasar unvolume determinado de aire a través dun medio de filtra-ción sobre o que quedan retidas as partículas portadorasdos microorganismos. Os filtros, fabricados con diversostipos de materiais (fibras, membranas ou xelatinas), teñentamaños de poro que oscilan, xeralmente, entre 0'01 e 10mm. A eficiencia para reter as partículas do aire depende davelocidade de impacto (é dicir, a velocidade do aire quecruza a sección do portador do filtro). Estes sistemas permi-ten recoller partículas máis pequenas que o tamaño deporo, aínda que para partículas menores que 1mm a efi-ciencia total diminúe co incremento da velocidade deimpacto. Para partículas maiores que 1 mm, aproximada-mente, a eficiencia de captación do filtro é maior que o 99%.A eficiencia total dos filtros de membrana é aproximada-mente do 100% para partículas maiores que o tamaño deporo.

A utilización da filtración é vantaxosa fronte á impacta-ción en áreas altamente contaminadas. Os mostradores debioaerosois que teñen como base a impactación satúransecon rapidez en áreas altamente contaminadas, polo que énecesario tomar numerosas mostras durante breves perío-dos de tempo, coa conseguinte variabilidade entre elas. Nonobstante, a mostraxe por filtración non ten esta dificultadepois, no procesamento posterior, a mostra pode diluírse ataa concentración desexada. A filtración presenta vantaxessobre outros métodos de mostraxe (Eduard et alii, 1990).Pode usarse para realizar mostraxes persoais mesmo duran-te a xornada completa, pois utiliza un equipo de mostraxeportátil similar ao que se emprega para a captación demetais ou po. Ademais, permite a utilización de diferentesmétodos, complementarios entre si, para a valoración dosmicroorganismos captados. A mostra pode cuantificarsedirectamente mediante microscopía óptica ou electrónicaou, tras resuspensión e filtración, por microscopía de fluo-rescencia. Despois de resuspensión e dilución, pode culti-varse en diferentes medios. Por último, tamén permite a


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

184

análise de micotoxinas, o ensaio de endotoxinas ou a reali-zación de probas para alérxenos específicos.

Os filtros de membrana fabrícanse nunha gran variedadede tamaños de poro en polímeros tales como éster de celu-losa, cloruro de polivinilo e policarbonatos. Estes filtros demembrana poliméricos carecen de rixidez polo que debenusarse xunto cun soporte de apoio. A elección dun filtrodepende do contaminante de interese e dos requirimentosda técnica analítica. Para análises gravimétricas, selecció-nanse materiais non higroscópicos, tales como fibra devidro, prata ou membranas de cloruro de polivinilo. Paraanálise por microscopía elíxense, xeralmente, membranasde ésteres de celulosa ou policarbonatos. Os filtros de mem-brana poden facerse transparentes opticamente por inmer-sión nun medio adecuado para ser observados microscopi-camente. O contido dos filtros tamén pode cultivarsesituándoos directamente sobre placas de ágar, o que permi-te a utilización de análises baseadas no cultivo.

Figura 9.- Esquema dos principais mostradores de impacto (de Arquer, 2000; AIHA, 1996)


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

185

Impactador de Andersen de6 niveis

RCSReuter Centrifugal System

Os filtros mantéñense a miúdo en casetes plásticas desbo-tables durante a mostraxe dos bioaerosois. A casete estáconstituída por tres corpos e pode usarse aberta ou pecha-da. A mostraxe con casete aberta lévase a cabo retirando aúltima cuberta de plástico do de tres corpos, e úsase candoqueremos que as partículas se depositen uniformementesobre o filtro para realizar unha análise microscópica. Se seutiliza unha casete de tres corpos aberta, a cuberta debeconservarse para protexer o filtro unha vez concluída a mos-traxe. Todas as casetes deben ensamblarse con seguridade eselarse as unións cunha banda elástica de teflón ou similarpara previr a perda do filtro e a entrada de aire polas unións.

Os filtros de membrana que se usan nas mostraxes teñendiámetros de 37 ou 47 mm. Como a presión a través do filtrose incrementa coa velocidade do aire, o uso dun filtro demaior tamaño, 47 mm, dá como consecuencias unha menorpresión para unha velocidade de fluxo dada. O uso de filtrosmáis pequenos, 37 mm, concentra o depósito dos contami-nantes nunha área menor, incrementando a densidade daspartículas por unidade de área do filtro. Isto é útil para oexame microscópico directo daquelas mostras tomadas enáreas con baixas concentracións de microorganismos.Naquelas áreas que presentan unha elevada concentración,para poder realizar unha lectura microscópica das mostras,


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

186

SASSurface Air Sampler

Sección Transversaldo mostrador SAS

os microorganismos presentes no filtro deben ser, primeira-mente, eluídos, logo, diluídos e, finalmente, filtrados.

Sobre os mostradores por filtración investigáronse modi-ficacións que ofrecen certas vantaxes con respecto aomodelo básico. Así, o mostrador de aerosois Button (Buttonaerosol sampler), ademais de ter menor tamaño æutiliza unfiltro de 25 mm como superficie de captaciónæ, presenta aparticularidade de ter como entrada unha superficie porosacurva. Este deseño confírelle a este mostrador algunhasvantaxes sobre os mostradores de filtros de 37 mm conven-cionais como son unha menor sensibilidade ao vento eunha recolección de partículas uniforme sobre o filtro(Hauck et alii, 1997). Este mostrador, que nun principio sedesenvolveu para mostraxe ambiental onde avantaxou aosmostradores sobre lámina de vidro recubertos dunha subs-tancia adhesiva como o “Air-O-Cell” ou o “Burkard”(Aizenberg et alii, 2000 b), foi probado con éxito como mos-trador persoal para bioaerosois inhalables (Aizenberg et alii,2000a).

Unha das principais desvantaxes que presenta a filtracióné que os microorganismos están moi expostos ao deseca-mento, sobre todo en mostraxes longas. Non son apropia-das cando, para analizar a mostra, queiramos utilizar méto-dos baseados no cultivo pois perdemos aquelas especiessensibles ao desecamento (a maioría das bacteria non espo-ruladas, por exemplo). As técnicas de filtración utilízansefundamentalmente para a toma de mostra de certo númerode fungos e bacterias que forman endosporas, que sonresistentes ao desecamento. A observación microscópicada mostra pode facerse directamente, como xa se mencio-nou, ou tras extraer os microorganismos mediante lavado.Eduard et alii (1990) utilizan 0'01% de Tween 80 como solu-ción de lavado, e unha nova filtración para distribuílos uni-formemente. Este último sistema presenta vantaxes sobre aobservación directa xa que permite realizar dilucións nocaso de que sexan necesarias e ademais durante o procesoprodúcese a desagregación de microorganismos o que faci-lita a súa cuantificación.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

187

Cando se pretenden cultivar os microorganismos, os fil-tros de membrana de cada casete lávanse con 0'02% deTweenTM 20 en solución acuosa (tres lavados de 2 ml) conaxitación (DHHS-NIOSH 1998). Outros autores, Eduard etalii (1990), utilizan 0'1% de peptona con 0'05% de Tween 80e 2% de inositol. Parte do volume de lavado dilúese de formaseriada (1:10; 1:100; 1:1000) e inocúlanse 0,1 ml de cadadilución, por duplicado, en placas de Petri (100 mm x 15mm) co medio de cultivo apropiado. Os microorganismosque quedan sobre o filtro cóntanse colocando o filtro nunmedio de cultivo en placa de Petri que permite a súa coloni-zación. Unha vez incubadas as placas de Petri, identifícansee cóntanse as colonias. Este método de dilucións seriadaspermite o reconto de esporas a niveis baixos ou elevados,incubando a mostra directamente ou diluída. Un problemainherente a este procedemento é que as dilucións analíticaselevadas poden excluír, estatisticamente, aqueles taxónspresentes en baixas concentracións no aire mostrado. A téc-nica de dilución favorece as poboacións de fungos predomi-nantes a expensas das poboacións menores.

Recollida en medio líquido

Os burbulladores poden considerarse un tipo especial deimpactador nos que se fai pasar un volume de aire determi-nado a través dun caldo de cultivo (solución de peptona) ousimplemente dunha solución salina isotónica. Os microor-ganismos quedarán retidos neste medio líquido. Os impin-gers, tales como o Greenberg-Smith ou o AGI-30 usan unlíquido (p. e., unha solución salina tapada con 0'3 mM defofato) como medio de captación. A adición a este medio deproteínas, antiespumantes e anticonxelantes preveñen aformación de escuma e a perda de líquido de captación,minimizándolles o dano ás células. Utilízanse normalmentepara captar bioaerosois cultivables, especialmente bacte-rias. Moitas esporas fúnxicas son hidrófobas e flotan nasuperficie do líquido, polo que poden ser eliminadas co aireque sae. O sistema consta dun tubo capilar, deseñado parareducirlles o dano ás células cando o aire se dispersa nointerior do líquido, que conduce a corrente de aire ata asproximidades da base do mostrador.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

188

Os mostradores máis utilizados, Greenberg-Smith e AGI-30, traballan a un caudal de 28'3 e 12'5 L/min. no tubo deentrada, respectivamente. A d50 destes mostradores é apro-ximadamente 0'3 mm. No AGI-30 o tubo de entrada estácurvado para simular a captación de partículas por víanasal. Isto faino especialmente axeitado para o estudo demicroorganismos infecciosos a través do aire, pois separa osmicroorganismos respirables (recollidos no fluído) e os nonrespirables (na entrada do tubo). Cando se usa para recupe-rar o total de microorganismos ambientais, é necesariolavar a curva do tubo de entrada cunha cantidade coñecidade líquido despois da mostraxe, para recuperar as partículasmaiores (p. e., 15 mm ) que quedan retidas na parede inte-rior do tubo. Despois da mostraxe, fíltranse 10 ml do líquido,previamente homoxeneizado por axitación, a través dun fil-tro de membrana de 0'45 mm de tamaño de poro. Pódenserealizar dilucións seriadas do líquido de mostraxe restante.O filtro sitúase nunha placa de Petri estéril co medio de cre-cemento apropiado, e incúbase para realizar posteriormen-te a identificación e reconto dos microorganismos.

A captación en medio líquido presenta algunhas vantaxespara a mostraxe de microorganismos cultivables. Ao se tra-tar dun medio líquido, os microorganismos non sofren pro-blemas de desecamento, o que permite aumentar o tempode mostraxe sempre que se teña a precaución de refrixerar oburbullador (Eduard e Heederik, 1998). Por outra banda, aoigual que os filtros, pode ser utilizado en áreas cunha eleva-da contaminación microbiolóxica pois as mostras podendiluírse convenientemente ata obter densidades axeitadaspara o cultivo. Finalmente, estudos realizados sobre a posi-bilidade de enviar as mostras por correo (Thorne et alii,1994) puxeron de manifesto que, o cultivo das bacterias, fer-mentos e mofos non se ve, en xeral, alterado sempre que seenvíen refrixeradas.

Características de varios mostradores de bioaerosois

Unha vez determinado o obxectivo da mostraxe de bioae-rosois, hai que elixir o método ou os métodos máis apropia-dos para realizalos. O mostrador de bioaerosol seleccionado


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

189

debe ser capaz de recoller as partículas, cunha alta eficacia,dentro das condicións físicas e biolóxicas requiridas polosmicroorganismos que van ser mostrados. Na táboa 8 indí-canse as características tanto experimentais como teóricasdalgúns dos mostradores de bioaerosois máis utilizados. Ascaracterísticas físicas (fluxo, diámetro do orificio ou anchode fenda, área das tobeiras, e velocidade do aire a través datobeira) úsanse para calcular os diámetros de corte teóricosdos mostradores.

Ao avaliar os datos obtidos por un determinado mostra-dor, é moi importante a distribución por tamaño dos bioae-rosois. Se o mostrador utilizado non proporciona datossobre esa distribución, entón debemos usar tamén unimpactador en fervenza, tal como o de Andersen de 6 niveis,para que nos proporcione información sobre a distribucióndas partículas por tamaño. Ademais, hai outros aspectosque van ter importancia á hora de decidir o mostrador queimos utilizar. No caso de ambientes altamente contamina-dos, os mostradores máis apropiados son os que se baseanna filtración ou a captación no medio líquido, pois permitena dilución das mostras. Para realizar mostraxes a baixas con-centracións son moi apropiados os burbulladores, porquepermiten mostrar durante períodos de tempo máis longos;tamén poderían utilizarse filtros, pero só no caso de bacte-rias resistentes ao desecamento ou de fungos.

O equipo de mostraxe ha de adaptarse ás característicasdos microorganismos e ás técnicas de análise que desexa-mos utilizar. Os instrumentos para mostrar bioaerosois cul-tivables deben minimizar os danos durante o proceso derecollida e manter a capacidade de cultivo dos microorga-nismos recollidos. Así, por exemplo, se os microorganismos,como acontece con moitas bacterias que non forman espo-ras, non son resistentes ao desecamento, non poden mos-trarse con filtros se pretendemos analizalos por métodosbaseados no cultivo, xa que as células se desecarían e se vol-verían non viables ou viables, pero non cultivables. Paramostrar bioaerosois non viables, incluídas as partes ousubstancias derivadas dos microorganismos (proteínas,toxinas, alérxenos, etc.) o mostrador máis apropiado é o


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

190

filtro de membranas, xa que o contido destes pode ser ana-lizado por unha gran variedade de técnicas. Cando se mos-tran microorganismos non viables ou cando non interesa oseu cultivo, o que se busca fundamentalmente é a maior efi-cacia de captación. O tamaño do microorganismo e, máisconcretamente o seu diámetro aerodinámico, van descartara utilización de determinados mostradores. Por exemplo,para mostrar esporas de Aspergillus niger (daeª1-3 mm) nonsería apropiado utilizar nin o SAS (d50 = 2'0 µm) nin o RCS(d50 = 3'8 µm).

No manual de métodos analíticos do NIOSH (DHHS-NIOSH 1998) hai unha guía xeral que serve de axuda á horade elixir un mostrador adaptado ás características dos bioa-erosois de interese (táboa 9), atendendo a que sexan culti-vables ou non e ao seu tamaño. Utiliza como medida dotamaño o diámetro medio aerodinámico da masa (DMAM).O DMAM serve para describir a distribución da masa.Equivale ao diámetro no cal as partículas maiores que odevandito diámetro contribúen á metade da masa captada,mentres que as partículas de diámetro inferior contribúen áoutra metade. As subcategorías inclúen bacterias libres (amaioría das células sinxelas), fungos libres (a maioría dasesporas sinxelas), e bacterias e fungos agrupados conDMAM ≥ 4 mm. En ocasións, os bioaerosois poden estar for-mados por agrupacións de microorganismos ou por micro-organismos fixados a outras partículas tales como unhaescama de pel ou unha peza de fío.

A norma UNE-EN 13098 tamén reflicte nunha táboa asvantaxes e limitacións dos diferentes métodos de mostraxepara a medida dos microorganismos non infecciosos naatmosfera de traballo, tanto daqueles que se basean enmétodos de cultivo, coma daqueloutros que se basean nou-tras técnicas analíticas (microscopía óptica, de fluorescen-cia ou de varrido; ELISA; PCR; cromatografía de gases-espectrofotometría de masas; citometría de fluxo; ensaio dolisado de amebocito de límulo). Na devandita táboa indí-canse ademais as entidades microbianas (microorganismosen xeral, esporas, actinomicetos, agregados cultivables,endotoxinas, antíxenos, ácidos graxos, etc.) para as que é


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

191

recomendable cada un dos devanditos métodos así como asatmosferas de traballo para as que son máis apropiados.

Cando se usa un mostrador de bioaerosois cultivables, ohixienista debe seleccionar coidadosamente o tempo demostraxe, en función da concentración estimada, co obxec-tivo final de obter unha concentración de 30-100 coloniaspor placa, xa que este é o número de colonias óptimo paraque o reconto se poida realizar sen dificultade, evitandoproblemas de solapamento. O límite inferior, 30 colonias,establécese baseándose en consideracións estatísticas, paraque os datos poidan ser comparables cos obtidos noutrasmostraxes e poder establecer a existencia ou non de varia-cións temporais ou espaciais. Cando se mostran ambientescon niveis moi baixos de bioaerosois cultivables, non sepode alcanzar o límite inferior de 30 colonias por placa e,nesta situación, débese utilizar unha representación cuali-tativa sen validez estatística.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

192

TÁBOA 8. Características experimentais, teóricas e físicas de varios mostradores de bioaerosois

Mostrador

Andersen 6-niveisNivel 1 7’0 6’24 400 28’3 1’18 1’10 1’08Nivel 2 4’7 4’21 400 28’3 0’914 0’656 1’80Nivel 3 3’3 2’86 400 28’3 0’711 0’397 2’97Nivel 4 2’1 1’84 400 28’3 0’533 0’223 5’28Nivel 5 1’1 0’94 400 28’3 0’343 0’092 12’8Nivel 6 0’65 0’58 400 28’3 0’254 0’051 23’3

Andersen 2-niveisNivel 1 8’0 6’28 200 28’3 1’50 1’77 1’33Nivel 2 0’95 0’83 200 28’3 0’400 0’126 18’8

Andersen 1-nivel (N6) 0’65 0’58 400 28’3 0’254 0’051 23’3Mattson-Garvin Slit-to-Agar 0’53 1 28’3 0’152 6’23 75’7AGI-30 0’30 1 12’5 1’00 0’785 2,65SASCompact 2’0 1’97 219 90 1’00 0’785 8’72Standard 2’0 1’52 260 180 1’00 0’785 14’7

RCSStandard 3’8 7’5 280RCS-Plus

Impactador persoal enfervenza de MarpleNivel 1 20 21’3 6 2 0’264Nivel 2 15 14’8 6 2 0’145Nivel 3 10 9’8 6 2 0’0813Nivel 4 6 6’0 6 2 0’0432Nivel 5 3’5 3’5 6 2 0’0254Nivel 6 2 1’55 6 2 0’0173Nivel 7 1 0’93 12 2 0’0457Nivel 8 0’6 0’52 12 2 0’0318

Onde:d50= diámetro de corte ou diámetro aerodinámico por enriba do cal a

eficiencia do impactador se aproxima ao 100%.Q = Caudal de mostraxe.D = Diámetro do tamiz ou burato.Wj = Ancho da rañura.Aj = Área do burato ou da rañura.Uj = Velocidade do aire a través do burato ou rañura.

Tomado de NMAM NIOSH (1998) e modificado segundo datos de Rubowet alii (1987)

d50verdade-ro μm

d50teórico μm

#buratos

QL/min.

Dj o Wjmm

Ajmm2

Ujm/s


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

193

TÁBOA 9. Guía xeral para axeitar o mostrador ao bioaerosol de interese

Mostras de bioaerosois cultivables Bioaerosois non viables

Mostrador

Andersen 6-Nivel √A √A √A

Andersen 2-Nivel √A √A √A

Andersen 1-Nivel √A √A √A,G

Mattson-GarvinSlit-to-Agar √A √A √A

AGI-30 √C,D √C,D D,E

SASCompact √B

Standard √B

RCSStandard √B

RCS-Plus √B

Mostrador de √C,F √C √C √C √C

filtro de membranaImpinger √C,D √C,D E

√ = Satisfactorio para a aplicación especificada.A = Concentracións superiores a 5.000-7.000 u.f.c./m3 saturarán a mostra.B = Concentracións superiores a 1.000-2.000 u.f.c./m3 saturarán a mostra.C = Bos para cualquera concentración.D = Os bioaerosois poden ser reaerosolizados e saír do impinger durante a

mostraxe, producindo unha baixa estimación da concentración e unhabaixa precisión.

E = Pode dar concentracións altas debido á rotura dos agregados.F = Só para bacterias resistentes ao desecamento.G = Pode subestimar a concentración de grandes bioaerosois (DMAM>10

µm) debido a perdas á entrada do impactador.

Tomado de NMAM NIOSH (1998)

Bacteriaslibres DMAM<4μm

Fungos libresDMAM<4μm

AgregadosDMAM≥4μm

BioaerosoisDMAM<4μm


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

194

DESCRICIÓNDOS SISTEMAS DE MOSTRAXE

AMBIENTAL

A continuación imos describir os sistemas de mostraxeambiental e para iso, ademais de nos referir ao seu modo defuncionamento, ao fluxo de aire durante a mostra e aos tem-pos de mostraxe, imos definir tamén unha serie de paráme-tros de grande importancia á hora de seleccionar un deter-minado mostrador: o diámetro de corte (d50), o límite dedetección e o límite superior de cuantificación.

O límite de detección (LDD)

O límite de detección dun mostrador pode definirse comoa concentración mínima de bioaerosois que é capaz dedetectar. O límite de detección é función do tipo de mostra-dor usado, do volume de aire mostrado, pero tamén do pro-cedemento de detección empregado. No caso de bioaero-sois cultivables, o evento significativo é o número de unida-des formadoras de colonias (UFC) atopadas nos cultivos.Usando o valor dunha UFC/m3, e tendo en conta o tempode mostraxe nominal e os fluxos específicos para cada tipode mostrador, así como os pasos de dilución que se realicen,pódense calcular os LDD. Veremos no seu momento comose realiza este cálculo. Os valores obtidos poden axustarsepara outros tempos de mostraxe ou, no caso do impingerlíquido, ciclóns lavadores e casete con filtro, outros volumesde extracción ou dilución.

Rango do límite superior (RLS)

Podemos definir o rango do límite superior como aquelaconcentración ambiental máxima que un determinadomostrador é capaz de captar sen que se produzan proble-mas de saturación da mostra. Será maior canto maior sexa ovolume de aire que permita captar, aínda que hai que ter enconta os problemas de solapamento que se producen candoas UFC superan unha determinada densidade.Recoméndase non superar as 5 UFC/cm2 sobre a placa,aínda que este número vai depender do medio de cultivoutilizado e do método de reconto. Canto menor sexa o diá-metro das colonias e maior a sensibilidade do método,maior poderá ser a densidade de colonias na superficie docultivo e, xa que logo, maior o rango do límite superior.


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

197

Normalmente os fungos permiten densidades menores xaque tenden a formar colonias de maior tamaño.

Non se asignaron límites superiores para filtro, burbulla-dor e ciclón lavador, xa que o medio de extracción do filtro,o medio de mostraxe do burbullador ou o líquido de reco-lección do ciclón lavador poden diluírse de modo adecuadopara acomodalos a niveis relativamente altos de UFC/m3.Así pois, estes mostradores son adecuados para usalos enáreas fortemente contaminadas onde a concentración debioaerosois pode exceder as 106 UFC/m3.

Limite de cuantificación (LDC).

Podemos definir o límite de cuantificación como a concen-tración ambiental mínima que un mostrador pode captarpara que os resultados sexan representativos. Considéraseque un mínimo de 30 colonias é un número aceptable paraestimar cunha precisión razoable o número e tipo de micro-organismos presentes no ambiente. Esta estimación baséaseno estatístico de Poisson e correspóndese a un coeficiente devariación (C.V.) de 0'2. Tendo en conta este número mínimode 30 UFC por placa, o límite de cuantificación estimado paraun mostrador será 30 veces o seu límite de detección. Abondelembrar que o límite de detección se definía a partir da apari-ción dunha UFC Así, por exemplo, o límite de cuantificaciónpara o burbullador no medio líquido será:

LDD impinger = 53 UFC/m3

LDC impinger = 30 x LDD impinger = 30 x 53 UFC/m3 = 1590UFC/m3 ~ 2000 UFC/m3

SISTEMAS DE MOSTRAXE POR IMPACTACIÓN

Recolector de Andersen.

O mostrador de Andersen (Andersen, 1958) é un impacta-dor en fervenza de seis niveis que funciona a un fluxo de28'3 litros/min. O mostrador está deseñado para separar osmicroorganismos en función do seu diámetro aerodinámico.


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

198

As placas de cultivo colócanse de forma que o aire, ao pasardun nivel a outro, atravesa unhas placas con 400 orificios dediámetros progresivamente decrecentes. Os diámetros decorte teóricos dos niveis están comprendidos entre 0'58µm, do sexto nivel, e 6'24 µm, do primeiro. Na táboa 8 indi-cáronse tanto os d50 teóricos como reais que, como se sina-lou anteriormente, dependen fundamentalmente da veloci-dade de aire en cada nivel, que é función do diámetro dosorificios. Os microorganismos deposítanse sobre as placasde ágar que se atopan en cada un dos niveis, en función doseu diámetro aerodinámico.

Tomando como base o mostrador de seis niveis, deseñá-ronse os mostradores de dous niveis e o dun só nivel (N 6).O mostrador Andersen de dous niveis ten só 200 orificiospor nivel e separa os microorganismos en dúas fraccións: arespirable e a non respirable (Guillespie et alii, 1981). Osdiámetros de corte teóricos son de 6'28 µm para o primeironivel e de 0'83 µm para o segundo, que é o que capta a frac-ción respirable. Guillespie et alii (1981) descubriron queeste mostrador, comparándoo co mostrador de seis niveis,infraestima os valores de concentración ambiental demicroorganismos.

O mostrador de Andersen dun só nivel (N 6) (Jones et alii,1985) utilízase cando se quere contabilizar o número totalde microorganismos viables, sen diferenciar por tamaño.Este mostrador consta dunha placa perforada con 400 bura-tos, semellante á do nivel 6 do mostrador de Andersen deseis niveis. Como o fluxo de aire durante a mostraxe é de28'3 litro/min. os diámetros de corte teórico e verdadeiroson 0'58 e 0'65 µm respectivamente, os mesmos que os doúltimo nivel do mostrador de seis niveis. O mostrador deAndersen de 1 nivel, tamén denominado N6, presenta comovantaxe sobre o de seis niveis que só hai que cultivar unhaplaca e simplifícase o manexo das mostras e a limpeza domostrador. Como a impactación se produce sobre un úniconivel, as perdas potenciais sobre as paredes son menores. Asdesvantaxes que presenta refírense a que non proporcionaningunha información sobre a distribución dos bioaerosois


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

199

por tamaños e a que se producen maior número de solapa-mentos, sobre todo en áreas con alta contaminación.

Os diferentes tipos de mostradores Andersen son moiapropiados para a mostraxe de microorganismos cultiva-bles. No caso de querer diferenciar a fracción respirable e afracción non respirable deben de utilizarse os mostradoresde dous ou seis niveis, e este último é especialmente reco-mendable cando queiramos obter unha información máisdetallada sobre a distribución dos bioaerosois por tamaños.Se unicamente nos interesa cuantificar o número de micro-organismos cultivables, expresados como UFC/m3, inde-pendentemente do seu tamaño, entón debemos utilizar omostrador dun só nivel (N 6), xa que deste modo reducire-mos o investimento en material e tempo. En todo caso, onúmero de colonias contadas debe axustarse para corrixir oefecto de coincidencia de impactación, é dicir, a probabili-dade de que dous ou máis bioaerosois portadores de micro-organismos cultivables impacten nun mesmo lugar e deanlugar a unha única colonia (Leopold, 1988; Macher, 1989).

Este tipo de mostradores non resultan apropiados paramostrar zonas de baixa contaminación. O tempo máximode mostraxe recomendada é de 5 minutos. O volume de airemostrado neste período, tendo en conta que funciona a unfluxo de 28'3 litro/min., é de 141'5 litros. Detectaremos apresenza de contaminación biolóxica cando, logo da incu-bación da placa, se observe, polo menos, unha colonia. Parao mostrador de Andersen, isto quere dicir que nos 141'5litros captamos 1 microorganismo viable. Se estes valores ostrasladamos para un volume de 1 m3, obteñen unha con-centración teórica 7 UFC/m3, que será a concentraciónmínima que podemos detectar e, polo tanto, determina asensibilidade do mostrador. Debe notarse, non obstante,que a concentracións tan baixas corremos aínda o risco denon captar ningún bioaerosol cultivable co que, para unambiente con baixa contaminación biolóxica, poderiamosobter un resultado de 0 UFC/m3.

O límite superior deste tipo de mostradores depende dascaracterísticas do mostrador: número de niveis que ten e do


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

200

número de orificios. O enmascaramento entre coloniasdepende do número de orificios e da súa distribución. Paraminimizar o solapamento entre as colonias debe evitarseque crezan en diámetros superiores á separación entre osburatos (AIHA, 1996). Este diámetro varía de 1 a 3 mm,segundo o tipo de impactador, e dun nivel a outro para unimpactador en fervenza. Seguindo as táboas de Macher(1989), cando nas placas obtidas polo mostrador de seisniveis e polo N6, que teñen 400 orificios por nivel, se obser-va o crecemento de 400 colonias, o valor corrixido é de 2.628± 510 UFC e, cando crecen 200 colonias nas placas obtidasdo mostrador de 2 niveis (200 buratos por nivel), o valorcorrixido é de 1.176 ± 254 UFC. Se mostramos durante unminuto, é dicir, 28'3 litros, os valores anteriores correspon-deríanse con 92.862 UFC/m3 (±18.021), para cada un dosniveis do mostrador de 6 niveis ou para o N6, e de 41.555UFC/m3 (±8.975) para o mostrador de dous niveis. Estes sonvalores teóricos porque, como é obvio, unha vez que se pro-duciu impactación en todos os orificios, calquera outromicroorganismo que sexa recollido vai impactar sobre unlugar xa ocupado e non saberemos se a concentraciónambiental é a máxima indicada nas táboas ou, pola contra,moi superior a ela. Se sucede isto, ten que reducirse o tempode mostraxe.

Do anteriormente indicado dedúcese que, en lugares conelevada contaminación biolóxica, é vantaxoso utilizar unmostrador con 400 buratos xa que ten máis lugares dispoñi-bles para a impactación. O máis apropiado sería o mostra-dor de Andersen de 6 niveis pois os microorganismos repár-tense entre todos os niveis. Se diminuímos o tempo de mos-traxe, aumentaremos o límite superior de cuantificación.Así, se reducimos o tempo de mostraxe á metade (0'5 minu-tos), tomamos 14'15 litros de aire e os límites superiores decuantificación multiplicaranse por dous.


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

201

Recolector RCS (Reuter Centrifugal System)

Neste mostrador unha hélice impulsa o aire sobre unhafita que contén medio de cultivo axeitado, distribuídonunha serie de alvéolos superpostos. Os bioaerosois impac-tan por acción da forza centrífuga sobre o medio de cultivo.Existen dous modelos diferentes, o RCS orixinal, que mostraa un fluxo de 40 litros/min., e o RCS PLUS, que o fai a 50litros/min. No primeiro, o tempo de mostraxe pode selec-cionarse entre 30 segundos e 8 minutos. Con estas condi-cións, 40 litros/min. e 8 minutos, o límite de detección parao RCS orixinal será de 1 colonia/320 litros, é dicir, aproxima-damente 3 UFC/m3. No modelo orixinal, o aire entra e saepolo mesmo lugar. Macher e First (1983) estimaron que ofluxo real podería ser moi superior ao que indica o fabrican-te, mesmo superior a 200 litros/min., co que se reduciríamoito a eficiencia de captación para as partículas demenor tamaño. As partículas menores de 2 µm non seríanrecollidas.

No RCS PLUS a entrada e a saída de aire son independen-tes. Está deseñado para mostrar volumes de aire que oscilanentre 1 e 1.000 litros. O límite de detección neste caso seráde 1 colonia/1.000 litros, é dicir, 1 UFC/m3. Non obstante,para alcanzar un volume de mostraxe de 1.000 litros sonnecesarios 20 minutos e isto pode reducir a viabilidade dosmicroorganismos por desecamento.

Nestes impactadores as partículas localízanse ao chousobre a fita. O límite superior de cuantificación vai depen-der da proximidade das partículas impactadas e das súascaracterísticas de crecemento. Se tomamos a densidadeóptima en placa de 5 colonias/cm2 como densidade máxi-ma que debe alcanzar logo da mostraxe para evitar o sobre-crecemento e os efectos das toxinas dunhas colonias sobreas outras, podemos calcular a concentración ambientalmáxima que pode mostrarse co RCS. Como a banda de cul-tivo do RCS ten unha superficie de 34 cm2, poderían conta-bilizarse ata 170 colonias logo do cultivo. Se este númeromáximo de colonias o obtivésemos no tempo mínimo de


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

202

mostraxe (0'5 min.), obteriamos o límite superior, que seríade 170 UFC por 20 litros, é dicir, 8.500 UFC/ m3.

5 UFC/cm2 x 34 cm2 = 170 UFC

170 UFC/20 litros aire = 170 UFC/0’02 m3 de aire = 8.500UFC/m3

El RCS PLUS, que permite un volume mínimo de mostra-xe de 1 litro, tería un límite superior de 170 UFC/litro, ou oque é o mesmo, 170.000 UFC/m3.

170 UFC/1 litro aire = 170 UFC/0’001 m3 = 170.000UFC/m3

Mostrador SAS (Surface Air Sampler)

É un impactador dun só nivel no que o aire atravesa unhaplaca perforada con 219 ou 260 buratos de 1 mm de diáme-tro, segundo o modelo (existen versións con 487 buratos).Hai tres versións dispoñibles: Portable Compact Model 6873e Super 90, que mostran 90 litros/min., e o Portable HighFlow Model 5203, que funciona a un fluxo de 180 litros/min.Posibilita mostrar dentro dunha ampla marxe de volumesde aire xa que o tempo de mostraxe pode seleccionarseentre os 20 segundos e os 5 minutos, sempre en intervalosde 20 segundos. Así pois, o caudal mínimo será de 30 litros(20 segundos a un fluxo de 90 litros/min.), e o máximo de900 litros (5 minutos a 180 litros/min.). O d50 que se obser-vou para este mostrador é de 2 µm, o que o fai apropiado,sobre todo, para mostrar os bioaerosois de maior tamaño(agregados). A súa eficiencia baixa moito cando no ambien-te os bioaerosois se corresponden con bacterias ou fungoslibres. Smid et alii (1989), comparando os mostradoresAndersen N6, Slit (mostrador de rañura), RCS e o SAS conrespecto á cuantificación de fungos viables en ambienteslaborais, descubriron que o mostrador SAS infraestima onúmero de UFC en aproximadamente un 50%.


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

203

O límite de detección depende das características de cadaun dos modelos. Para o tempo de mostraxe máxima reco-mendada (5 minutos), os LDD previstos son de 2 UFC/m3

para os modelos Compacto e Super 90 e de 1 UFC/m3 para omodelo High Flow. Para facer o cálculo temos que lembrarque debe de contabilizarse unha unidade formadora decolonias (UFC) sobre a placa.

Modelos Compact e Super90:90 litros/min x 5 min = 450 litros = 0’450 m3;

1 UFC/0’450 m3 ~ 2 UFC/m3

Modelo High Flow:180 litros/min x 5 min = 900 litros = 0’900 m3; 1 UFC/

0’900 m3 ~ 1 UFC/m3

Non obstante, debe terse en conta que, para volumes deaire elevados (450-900 litros), a viabilidade dos microorganis-mos recollidos pode verse reducida a causa do desecamento.

As estimacións do límite superior han de facerse sobre abase das suposicións feitas para o mostrador Andersen. Se onúmero de colonias máximas distinguibles é igual ao núme-ro de buratos, 219 ou 487, debe corrixirse o reconto. Para omodelo Compact de 219 buratos, cando se produce crece-mento de colonias nos 219 lugares de impactación, estíma-se que se corresponde cun valor corrixido de 1.200 UFC. Olímite superior da concentración, para o tempo mínimo demostraxe recomendada de 20 segundos (30 litros de airepara un fluxo de 90 litros/min.), é de 40.000 UFC/m3.

1.200 UFC/30 litros = 40.000 UFC /m3

Para o mostrador Super 90, de 219 buratos, o volumemínimo recomendado de mostraxe é de 10 litros, o que secorresponde cun límite superior de 100.000 UFC/m3. Para omostrador High flow, cun fluxo de 180 litros/min. e untempo mínimo de mostraxe de 20 segundos (60 litros deaire), o límite superior estimado é de aproximadamente20.000 UFC/m3. Para as versións de 487 buratos os límitessuperiores son aproximadamente o dobre.


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

204

Estes mostradores son doados de manexar e permitenseleccionar entre unha gran variedade de medios de cultivo.Como desvantaxe principal hai que destacar a baixa eficaciana captación de bioaerosois de pequeno tamaño, e o feitode que as medicións realizadas en ambientes moi secos econ temperaturas elevadas ou velocidades de vento altaspoden ocasionar desecamento do medio de cultivo.

Mostreador de fenda (Casella)

O aire atravesa un estreita fenda e impacta nunha placa dePetri dotada dun movemento uniforme de rotación cunhavelocidade que se axusta en función da densidade da pobo-ación microbiana (figura 10). Este mostrador, cunha alta efi-cacia de captación, ten unha serie de vantaxes: disemina-ción uniforme de microorganismos sobre a superficie doágar, permite o estudo consecutivo de numerosas mostras eo propio técnico pode cubrir as súas necesidades de mediosselectivos de cultivo. A distribución das UFC nunha superfi-cie de captación dun mostrador de rañura reflicte cambiostemporais na variación da concentración do bioaerosol quepoden relacionarse con actividades específicas no tempo detoma de mostra. A principal desvantaxe é o risco de deseca-mento dos microorganismos en estado vexetativo, especial-mente cando as temperaturas son elevadas. Non obstante,nestes mostradores o ágar utilizado como superficie deimpactación perde menos auga que noutros impactadoresxa que, ao estar placa a rotar continuamente baixo a entra-da, o tempo de exposición á corrente de aire é menor. Nosmodelos actuais, Casella comercializa un cuxo caudal demostraxe pode regularse entre 30 e 700 litros por minuto, cocal o límite de detección baixa moito para caudais elevadose permite a aplicación deste mostrador a zonas de baixacontaminación.


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

205

Figura 10.- Mostrador de Casella

Outros mostradores de impacto

No mercado existen outros mostradores que incorporanalgunhas das técnicas antes citadas. O de Millipore, M Air T,recolle os microorganismos por impacto sobre placas deágar (figura 11). A entrada do aire no mostrador prodúcese através dunha placa con aproximadamente 1.000 microper-foracións co que se reduce o risco de solapamento entre ascolonias. Traballa a un caudal de 140-180 litros/minuto paraun volume máximo de mostraxe de 1.000 litros. Para estevolume máximo, o límite de detección sería, pois, de 1UFC/m3.


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

206

Figura 11.- Mostrador M air T (Millipore)

O mostrador de Merck, MAIS-100 (figura 12), traballa a uncaudal de 100 litros/minuto para un volume máximo demostraxe de 1.000 litros. Ten programados volumes de mos-traxe de 10, 20, 50, 100, 200, 250, 500, 750 e 1.000 litros.Incorpora unha reixa de 400 buratos. A cabeza de mostraxeé axustable, co que permite medir tanto en posición hori-zontal como vertical. A velocidade do aire é de 0'45m/segundo en aspiración horizontal.


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

207

Figura 12.- Mostrador MAS-100 (Merck)


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

208

SISTEMA DE MOSTRAXE POR BURBULLO EN MEDIO LÍQUIDO

Como xa vimos, este sistema basea o seu funcionamentoen facer pasar un volume determinado de aire en forma deburbullas a través dun caldo de cultivo ou solución isotóni-ca, nos cales quedan retidos os microorganismos. O recontode microorganismos realízase a partir dunha sementeira dealícuotas da mostra, podendo utilizar a continuación as dis-tintas técnicas de análise cuantitativa (número máis proba-ble, sementeira en ágar, filtración).

O líquido elíxese, sobre todo, en función do método analí-tico que se quere utilizar. A norma UNE-EN 13098 tamén dáunhas indicacións a este respecto (táboa 10).

TÁBOA 10. Indicacións para a selección dun burbullador

Un dos burbulladores máis utilizados é o AGI-30 (All glassimpinger). O fluxo deste mostrador calíbrase a 12'5litros/minuto. Está deseñado cunha curva no conduto deentrada de aire para atrapar as partículas maiores, que que-


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

209

Método de mostraxe

Instrumento

Burbullador

Substrato

Disolucióncaptadora:NaCl ao 9% enauga, betaína,peptona

Peptona ao 1%

Métodoanalítico

Cultivo

Citometríade fluxo

Entidadmicrobiana

Agregadoscultivables dosmicroorganismos

Microorganismos

Atmosferas

A maioría dasatmosferas detraballo

A observacióndunha especieé importantepara a fuente

Identificaciónen atmosferasinteriores

Cortellos

darían retidas nas vías aéreas superiores. O diámetro decorte teórico é de 0'30 µm. Tamén existen burbulladores convarios niveis. O Burkard May-Type Multi Stage Impinger tentres niveis con diámetros de corte de 1, 4 e 10 µm e funcio-na a fluxos de 20 e 55 litros/minuto. Ao utilizar este tipo demostradores non se corre o perigo de desecamento queexiste con outros mostradores. Non obstante, non podedescartarse a posibilidade de que se produza prolifera-ción bacteriana no seo do líquido durante a mostraxe e oalmacenamento.

Considerando que un impinger líquido contén 20 ml demedio de captura e que o tempo típico de mostraxe é de 30minutos, a un fluxo de 12'5 litro/min., temos que o volumede aire mostrado é de 375 litros (0'375 m3). Supoñendo quese utiliza 1 ml deses 20 para inocular unha placa de ágar, aincubación e subseguinte crecemento dunha UFC deberíacorresponder a 20 UFC nos 20 ml e, polo tanto, nos 0'375 m3

de aire mostrados. Así pois, a concentración ambiental seráde 53 UFC/m3, que se corresponde, pola súa vez, co límitede detección. Este límite podería rebaixarse se filtramostodo o contido do burbullador e posteriormente sementa-mos o filtro. Así conseguiriamos detectar unha UFC nos0'375 m3, que se corresponde con aproximadamente 3UFC/m3.

O líquido de captura do burbullador pode diluírse, poloque resulta moi apropiado para mostrar áreas de elevadacontaminación, onde a concentración de bioaerosois podeexceder as 106 UFC/m3. O rango do límite superior é moielevado

SISTEMAS DE MOSTRAXE POR FILTRACIÓN

Estes métodos que, como vimos, se basean en facer pasarun volume determinado de aire a través dun filtro no calquedan retidas as partículas portadoras de microorganis-mos, son moi axeitados para mostrar áreas de elevada con-taminación biolóxica xa que permiten captar grandes volu-mes. Algúns autores (Eduard e Heederik, 1988) recomendano seu uso baseándose en que poden ser analizados por unha


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

210

gran variedade de métodos que non se basean no cultivo een que, dada a súa manexabilidade, permiten realizar mos-traxes persoais dentro dun amplo rango de tempos de mos-traxe. A filtración é o método que se utiliza para a mostraxede constituíntes microbianos como as endotoxinas, gluca-nos e micotoxinas. No caso dos microorganismos cultiva-bles non deben de utilizarse para as bacterias sensibles aodesecamento, sobre todo en períodos de mostraxe prolon-gados con volumes de aire superiores aos 250 litros. Paracultivar os microorganismos, estes poden levarse directa-mente sobre un medio de cultivo ou ben lavarse (no casodos filtros de xelatina, o filtro pode disolverse en líquidosapropiados) para realizar posteriormente sementeiras dolíquido de lavado nun medio de crecemento.

Nunha mostraxe típica de 30 minutos a un fluxo de aire de4 litros/min., mostrariamos 120 litros. Se, despois de extraeros microorganismos capturados en 5 ml de líquido, semen-tamos 1 ml, o LDD predito é de 42 UFC/m3.

30 min x 4 l/min = 120 l = 0’120 m3

1 UFC/ml fi 5 UFC/5 ml ~ 5 UFC/0’120 m3 fi 42 UFC/m3.

O rango do límite superior, como no caso do burbullador,pode ampliarse practicando dilucións, pero, neste caso, ato-pámonos coa limitación imposta pola sensibilidade dedeterminados microorganismos ao desecamento, que obri-ga a limitar o tempo de mostraxe.

Na mostraxe por filtración, a elección do tipo de filtro quese vai utilizar faise en función do método analítico que se vaiempregar e dos axentes biolóxicos ou os seus produtos quese van mostrar. Na táboa 11 indícanse as recomendaciónsque, sobre este particular, dá a norma UNE-EN 13098.


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

211

TÁBOA 11. Indicacións para a elección de filtros


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

212

Método de mostraxe Método

analítico

Entidade

microbianaInstrumento Substrato

Mostradorcon filtropara a fraccióninhalable

Filtro depolicarbonato (0’4-0’6 µm)

Filtro de éster decelulosa(0’8 µm)

Filtro dexelatina(3 µm)

Microscopía de fluorescencia

Microscopíaelectrónicade barrido

Cultivo

Microscopía óptica

Cultivo

Microorganismos

Esporas de fungos eactinomicetos

Agregadoscultivables demicroorganismos

Microorganismos,especialmenteesporas de fungos

Agregadoscultivables dosmicroorganismos

Mostrador con filtropara a fraccióninhalable.

Portafiltrosnormalizados deaerosois para baixavelocidade do aire etamaño de partícula<30 µm

Fibra de vidroPolitetrafluoretilenoPolicloruro deviniloPolicarbonatoÉster de celulosa

Fibra de vidroPolitetrafluoretilenoPolicarbonato

Fibra de vidroÉster de celulosa

LAL (a)

LAL(a)

ELISA (b)

PCR (c)

CG-MS(d)

Endotoxinas

Glucanos

Antíxenosmicrobianos

Marcadoresmoleculares

Ácidos grasos 3-hidroxiErgosterolÁcido murámico

MICROORGANISMOS

PRODUTOS MICROBIANOS

(a) Ensaio do lisado do amebocito do Limulus(b) Ensaio inmunoenzimático (ELISA)(c) Reacción na cadea da polimerasa(d) Cromatografía de gases-Espectrometría de masas

MOSTRADORES PERSOAIS

A partir dos mostradores ambientais anteriores desenvol-véronse unha serie de mostradores persoais. Este tipo demostradores permiten obter medidas máis axustadas áexposición real que soporta o traballador. Poden mesmodistinguir variacións nos niveis de exposición como conse-cuencia de determinadas prácticas individuais que podenincrementar ou diminuír a exposición. Os mostradores per-soais para axentes biolóxicos deben de ser eficientes á horade capturar partículas menores de 1 µm. Tamén deben sercapaces de manter a viabilidade da mostra (Macher e First,1984). Ademais deben de reunir outras características queson comúns con mostradores persoais para substanciasquímicas: robustez, facilidade de manexo, pequeno tamañoe lixeireza. Estes instrumentos conéctanse a unha bomba demostraxe persoal que permite a liberdade de movementosdo traballador.

Deseñáronse numerosos mostradores persoais, aprovei-tando os principios de captación xa vistos: impactación, fil-tración e burbullo (Macher e First, 1984). De entre todoseles, os filtros son os máis populares xa que son moi mane-xables e permiten a mostraxe de grandes volumes de aire. Ofuncionamento destes mostradores con filtros para axentesbiolóxicos é basicamente o mesmo que o dos utilizados paraa mostraxe de axentes químicos. O grande inconvenientedeste tipo de mostraxe é que, sobre todo cando se prolongano tempo, os microorganismos que están expostos ao pasodas correntes de aire soportan procesos de deshidrataciónque ocasionan danos ou mesmo a morte de moitos deles.Para previr en parte estes efectos utilizáronse filtros de xela-tina que permiten manter certa humidade sobre a superfi-cie. Non obstante, tampouco resultan satisfactorios paraillar bacterias sensibles ao desecamento. A vantaxe dos fil-tros de xelatina sobre outros medios é que permiten obterinformación sobre o número de partículas que conteñenmicroorganismos, así como sobre o número total de micro-organismos. O filtro de xelatina pode situarse directamentesobre ágar morno, onde se disolve e se absorbe, obténdose


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

213

así unha colonia por partícula depositada. Se se opta pordisolver o filtro en auga ou nunha solución salina, as partí-culas que contén quedan liberadas no líquido e, por axita-ción, poden separarse os microorganismos. Así pode con-tarse o número total de microorganismos e, ademais, eví-tanse problemas de saturación do filtro (Macher e First,1984).

Os mesmos autores avaliaron as posibilidades que ofrecí-an outros mostradores persoais: burbulladores en mediolíquido, mostrador espiral e impactador en fervenza. Osautores compararon a eficiencia de captura de cada un dosmostradores coa que presentaba o AGI-30 ou o mostradorde Andersen. Os burbulladores persoais han de funcionar afluxos baixos, aproximadamente 1 litro/minuto, co que aeficiencia de mostraxe diminúe, sobre todo para partículasde pequeno tamaño. Tampouco o mostrador espiral pre-senta boas eficiencias de captación para partículas menoresde 1 µm. Neste mostrador o aire percorre un conduto espi-ral cara ao centro do mostrador e as partículas, pola súaforza centrífuga, quedan retidas na banda exterior que reco-bre a parede en función do seu tamaño, as maiores deposí-tanse preto da entrada e as máis pequenas cara ao centro.

Un dos mostradores persoais cuxas características foronben estudadas é o impactador en fervenza de Marple,Marple Personal Cascade Impactor (Rubow et alii, 1987). Oseu funcionamento baséase no principio de impactación eclasifica as partículas en función do seu diámetro aerodiná-mico. Comercialízase en diferentes versións, como unimpactador de catro, seis ou oito niveis (modelos 294, 296ou 298). O modelo 294 usa os niveis 1, 2, 3 e 5; e o modelo296 utiliza os niveis do 3 ao 8. Os puntos de corte van de 0'5µm a 21 µm. Está deseñado para funcionar a un fluxo de 2litros/min., que é compatible coa utilización das bombasconvencionais de mostraxe persoal. As tobeiras dos niveisun a seis son rañuras que se dispoñen de forma radial, seisrañuras por nivel, e as dos niveis sete e oito están constituí-das por doce orificios circulares distribuídos en seis radios(dous orificios en cada radio). A distribución destas tobeirasé tal que permite que a área que existe entre as tobeiras dun


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

214

determinado nivel pode ser utilizada como superficie deimpactación para as partículas que atravesan o nivel supe-rior. Os parámetros de deseño e os diámetros de cortepoden verse na táboa 8.

O funcionamento é similar ao de calquera impactador enfervenza. As partículas maiores que o punto de corte paracada nivel son recollidas nese nivel. Os substratos son dis-cos circulares (comercialízanse os substratos Mylar® ouaceiro inoxidable) dun diámetro de 34 mm, coas mesmastobeiras que as placas. As partículas menores que o últimodiámetro de corte son recollidas nun filtro final de 34 mm dediámetro que se atopa na base do impactador. A eficienciada mostraxe é elevada, maior do 90% para partículas meno-res de 7 µm de diámetro e do 84% para aquelas de 10 µm.Para as partículas maiores a eficiencia diminúe ata o 56 a64% para aquelas que teñen un diámetro de 20 µm.

Este mostrador tamén foi probado substituíndo os subs-tratos comerciais por un medio que contén xelatina, e osresultados comparáronse cos obtidos utilizando o filtrocon medio Mylar® como substrato de captura (Macher eHansson, 1987). Os diámetros de corte (d50) foron, para osniveis 4 a 7, de 5'2, 3'4, 1'4 e 1'0 µm con medio Mylar® e de5'9, 4'0, 1'6 e 1'0 µm para a bandexa con xelatina. A separa-ción por tamaños é comparable á obtida co mostrador deAndersen.

Se consideramos un tempo de mostraxe de 30 minutos, aun fluxo de 2 litros/min., o límite de detección será de 17UFC/m3 para cada nivel.

2 litros/min x 30 min = 60 litros = 0’060 m3; 1 UFC/0’060m3 ~ 17 UFC/m3

O seu límite de cuantificación será de 500 UFC/ m3.

2 litros/min x 30 min = 60 litros = 0’060 m3;30 UFC/0’060 m3 ~ 500 UFC/m3


AMBIENTAL

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

215

Este mostrador pode usarse como mostrador ambientalcando os mostradores en fervenza tradicionais, que funcio-nan a 28 litros/min., se saturan con rapidez.

TÉCNICAS DE MOSTRAXE EN SUPERFICIES

A mostraxe de superficies ten especial interese á hora deestablecer posibles contaminacións de produtos e materiasprimas a partir de instrumentos de traballo, roupas, mobi-liario, elementos de construción, etc., que, polas súas caracte-rísticas ou ben a causa dunha deficiente desinfección, actú-en como posibles reservorios de contaminantes biolóxicos.

Os procedementos básicos para a mostraxe de superficiesson a mostraxe mediante placa de contacto e o frotis.

Placa de contacto

Na placa atópase un medio de cultivo solidificado e enlixeiro exceso, seleccionado en función dos microorganis-mos buscados. Colócase esta placa sobre a superficie encuestión e prémese sobre esta, mantendo a placa inmóbildurante o contacto.

Frotis

Este método baséase na utilización de bólas estériles dealgodón, que nos permite mostrar en zonas de difícil accesopara as placas de contacto. Coas bólas de algodón realízaseposteriormente unha sementeira por extensión nunhaplaca con medio sólido ou ben introdúcese nunha soluciónisotónica estéril con axitación, realizando posteriormentesementeiras no medio sólido a partir desta solución.


AMBIENTALRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

216

MOSTRAXE DE FUNGOS EBACTERIAS VIABLES

Para a determinación de propágulos de fungos (por exem-plo esporas ou fragmentos de hifas capaces de producircolonias) e de células bacterianas e as súas esporas empré-ganse métodos de mostraxe e análises similares, pois as difi-cultades tamén son comúns aos dous tipos de microorga-nismos: selección do medio de cultivo, variabilidade tem-poral das concentracións, identificación a nivel de especie,etc. A identificación do organismo ten unha importanciaespecial na interpretación dos resultados.

MOSTRAXE DE FUNGOS VIABLES EN AIRE

As partículas impactadas sobre o medio de cultivo nosmostradores de bioaerosois proporcionan informaciónsobre os fungos cultivables (viables). Pero estas mostraspoden infraestimar o número de propágulos totais presen-tes por varias razóns:

Só unha parte dos microorganismos presentes noambiente son viables. A viabilidade dos propágulos diminúeco tempo e coa exposición ás condicións ambientais. Nocaso das esporas fúnxicas a súa viabilidade diminúe dendeo momento en que son producidas polo esgotamento dasreservas endóxenas e, nalgunhas especies, polo dano pro-ducido polo desecamento e pola luz.

Algunhas esporas tenden a formar agregados polo quevarias delas serán contabilizadas como unha única unidadeformadora de colonias (UFC).

A elección do medio de cultivo pode favorecer o crece-mento de determinados fungos fronte a outros que apare-cerán menos representados.

Os propágulos durante a mostraxe poden sufrir danos queanulan a súa capacidade de crecemento.

A supervivencia das esporas unha vez liberadas é moivariable, depende das condicións ambientais, pero taménda especie de que se trate. Mentres que algunhas esporas,como as producidas polos xéneros Aspergillus e Penicillium


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

219

son resistentes a condicións ambientais de sequidade,outras, como as de Botrytis o Stachybotrys chartarum, per-den rapidamente a súa viabilidade, polo que van ser moitomáis difíciles de detectar se utilizamos procedementos decultivo. Así pois, o achado de S. chartarum nas mostras debioaerosois será máis raro e, xa que logo, debe tratarse demodo diferente ao achado de especies máis comúns comoas pertencentes aos xéneros Penicillium e Aspergillus.

Esta infraestimación, debida á perda de viabilidade e átendencia a formar agregados, pode superarse se, para aanálise das mostras, utilizamos técnicas que non se baseanno cultivo dos microorganismos: microscópicas, inmunoló-xicas (ELISA) ou xenéticas (PCR). Comprobouse en diferen-tes traballos (Eduard et alii, 1990; Karlsson e Malmberg,1989) que o número de microorganismos contabilizadospor técnicas de cultivo é menor que o obtido por técnicasmicroscópicas. A distribución dos taxóns de fungos entre asmostras obtidas por impactación sobre ágar é similar á obti-da mediante filtración.

Medio. En xeral é esencial usar un medio que permita ocrecemento de fungos xerofílicos. Se, por outra banda, amostraxe grosa indica a presenza de especies toxixénicas S.chartarum ou a inspección visual indica crecementos sos-peitosos destes fungos, debe usarse un medio que favorezao seu crecemento. Tales medios teñen elevada actividade deauga e baixa concentración de nutrientes e deben incluírcelulosa para estimular o crecemento.

Variabilidade temporal. Ao valorar a variabilidade exis-tente entre as mostras tomadas nun mesmo lugar enmomentos diferentes, hai que ter especial coidado en dis-tinguir se esa variabilidade é atribuíble realmente a unhavariación na concentración do microorganismo ou se, polacontra, pode ser consecuencia da variabilidade que introdu-ce o propio método de mostraxe e análise. A variabilidadeentre mostras observouse que é maior para tempos de mos-traxe máis curtos. Mesmo se sinalou que a variabilidadeobservada entre mostras de 1 minuto é máis de seis vecessuperior que a variabilidade entre mostras de 6 minutos


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

220

recollidas co impactador N6 de Andersen (Stanevich ePetersen, 1990).

Mostradores e a súa eficiencia. Como xa vimos, os méto-dos básicos para a recolección de mostras de aire paradeterminar a presenza de microorganismos son a impacta-ción directa sobre o medio de cultivo, a filtración a travésdun filtro microporoso e o burbullo nun medio líquido.

A AIHA (1996), na súa Guía de campo para a determina-ción de contaminantes biolóxicos en mostras ambientais,indica que, para mostrar fungos e bacterias aéreos, podenutilizarse impingers (AG-30), cyclone scrubbers, e variostipos de impactadores: de fenda, multiperforados ou centrí-fugos. Malia o mostrador por impacto ser máis práctico parauso industrial ca os burbulladores, en ambientes cunha ele-vada presenza de bioaerosois (por exemplo, áreas agrícolas,granxas, etc.) non poden utilizarse máis que en curtos perí-odos de mostraxe, o que, como xa dixemos, implica unincremento da variabilidade e da imprecisión. As especiesmáis raras poden mesmo non aparecer representadas namostra. En tales condicións resulta máis apropiado oemprego do burbullo en medio líquido ou da filtración, quepermiten a posibilidade de realizar dilucións.

Cando mostramos fungos, os problemas que se investiganson fundamentalmente de tipo alérxico ou tóxico e só enraras ocasións esperamos atopar especies infecciosas para ohome. Para valorar a contaminación fúnxica é necesariodeterminar as especies de fungos presentes no ambiente,así como a porcentaxe relativa de cada unha das especies.Pero, ao atopar os fungos amplamente representados nanatureza, é necesario establecer unha área que sirva comocontrol (normalmente no exterior do edificio), para compa-rar os resultados dos dous ambientes e poder, así, determi-nar se a contaminación ten a súa orixe no centro onde sedesenvolve a actividade ou se aquela se corresponde coaflora exterior normal.

Para planificar unha mostraxe de fungos é fundamentalter un bo coñecemento sobre a súa ecoloxía, é dicir, saber en


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

221

que lugares crecen e baixo que condicións. Así, fungos comoS. chartarum requiren un substrato de madeira mollada oudoutro material que teña base de celulosa para poderdesenvolverse. Outras especies como Fusarium monilifor-me só están presentes en augas estancadas. E Aspergillusversicolor pode atoparse sobre madeira ou celulosa molla-das. A presenza dunhas ou doutras especies vainos orientarsobre a súa orixe (reservorios e lugares de amplificación) esobre as medidas que hai que tomar para controlar o seucrecemento. A aparición das especies indicadas ou doutrasque tamén teñen un importante poder toxixénico esixirán atoma de medidas urxentes para atallar o problema. Na valo-ración hixiénica dunha exposición ambiental a fungos noninfecciosos teñen maior importancia o tipo de especiesimplicadas, e en particular o seu grao de toxicidade, que unvalor absoluto de concentración ambiental expresado enUFC/m3.

MOSTRAXE DE BACTERIAS VIABLES EN AIRE

As bacterias, ao igual que os fungos, tamén están presen-tes en todos os ambientes interiores. No aire atópanse fre-cuentemente especies bacterianas que non son patóxenaspara o home, pero que colonizan diferentes superficies cor-porais formando parte da flora normal bacteriana. Estasespecies poden, ocasionalmente, converterse en patóxenosoportunistas. No aire, asociadas con escamas da pel, apare-cen frecuentemente especies como Staphylococcus epider-me,Micrococcus spp., e algunhas especies non patóxenas decorinebacterias e estreptococos, que se desenvolven sobre apel. Outras especies que tamén son frecuentes nos bioaero-sois habitan no chan, na auga ou nas plantas, como é o casode Pseudomonas areuginosa (que tamén pode habitar sobrezonas húmidas da pel), Flavobacterium, Acinetobacter eActinomycetes termofílicos.

Nalgúns edificios de oficinas atopáronse elevadas con-centracións de bacterias viables, da orde de 1.000 UFC/m3.En ambientes exteriores, especialmente ambientes agríco-las, son moi abundantes algunhas especies bacterianas,especialmente os actinomicetos que, xunto cos fungos das


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

222

especies Penicillium e Aspergillus, poden exceder as100.000 UFC/m3. Karlsson e Malmberg (1989) atoparon, nasmostras de ambientes agrícolas, que unha media do 44%das esporas contadas por microscopía electrónica corres-pondían a actinomicetos. Así mesmo, estes autores sinalanque as esporas de actinomicetos teñen gran tendencia áagregación, aproximadamente tres esporas por UFC, poloque o emprego de técnicas de cultivo para o reconto vaiinfraestimar os niveis de exposición. Tamén debe terse enconta, ademais, que o número de bacterias viables poderepresentar só unha pequena porcentaxe sobre o total debacterias presentes.

Tamén nas cortes das vacas, asociadas co manexo da pallae do gran, son abundantes as bacterias mesófilas (Tª de cre-cemento óptimo a 30º C, as que se atopan no organismohumano entre 37º e 44º C), e, sobre todo en primavera eoutono, os actinomicetos termófilos (temperatura óptimade crecemento comprendida entre 50º e 55º C, poden tole-rar ata os 90º C) (Kotimaa et alii, 1991). Igualmente, as bac-terias, incluídos os actinomicetos termófilos, tamén son ocontaminante máis importante nos almacéns de gran, nomanexo da palla e nas granxas de porcos (Edward et alii,1990). Nas granxas de porcos e de aves, a concentraciónambiental bacteriana, que pode ser superior ás 105UFC/m3

(Clarck et alii, 1983; Duchaine et alii, 2000 a), supera conmoito a fúnxica. Nesta poboación bacteriana é importante apresenza de bacterias gram negativas, que representanaproximadamente o 30% e o 10% do total nas granxas deporcos e aves, respectivamente (Clarck et alii, 1983).Cormier et alii (1990), en mostras tomadas de granxas deporcos, identificaron, ademais dun bo número de bacteriasgram positivas (Aerococcus spp., Bacillus spp., Micrococcusspp., Staphylococcus spp. e Streptococcus spp.), bacteriasgram negativas dos xéneros Escherichia, Enterobacter,Acinetobacter,Moraxella, Pasteurella e Pseudomonas.

Dende o punto de vista da hixiene industrial é fundamentaldistinguir entre bacterias gram positivas e gram negativas.Aínda que na análise posterior das mostras non se cheguena identificar as especies, adoita ser necesario cuantificar


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

223

independentemente entre estas dúas categorías de bacte-rias. A diferenza fundamental entre os dous grupos de bac-terias radica en que as gram negativas teñen como consti-tuínte da membrana externa unha serie de lipopolisacári-dos que funcionan como endotoxinas e que son responsa-bles de producir enfermidades inflamatorias e de altera-cións na resposta inmunolóxica a nivel pulmonar. A presen-za de bacterias gram negativas e as conseguintes endotoxi-nas asociouse coa aparición de enfermidades como a bisi-nose e coa síndrome do edificio enfermo.

Se o que interesa é mostrar endotoxinas, debe de terse enconta que estas poden derivar tanto de células vivas comade células mortas, de modo que unha estimación a partirdas bacterias viables vai supoñer sempre unha infraestima-ción do risco. A toma de mostra realízase mediante burbulloen medio líquido ou sobre un filtro e, como veremos máisadiante, a análise realízase mediante probas específicasbaseadas no lisado de amebocitos de Limulus (LAL).

Como norma xeral, pode afirmarse que concentracións debacterias, tanto gram positivas como gram negativas, supe-riores a 1.000 UFC/m3 son indicativas dunha baixa calidadedo aire.

Por suposto, os axentes bacterianos infecciosos necesitandun tratamento diferenciado. Son menos comúns que osque forman parte da flora normal humana ou as bacteriasambientais, pero a súa presenza debería reducirse ao míni-mo e mesmo, dependendo da súa infecciosidade e patoxe-nicidade, podería ser esixible a súa ausencia.

Debe terse en conta que en ocasións, como é o caso demoitas bacterias causantes de enfermidades infecciosas, amostraxe aérea de bacterias viables non resulta apropiada.Por exemplo, as bacterias Legionella spp., M. tuberculose,Bordetella pertussi ou Corinebacterium diphtheriae nonsobreviven ben no aire e dánanse con facilidade durante amostraxe, polo que a probabilidade de obter falsos negati-vos ou unha grave infraestimación das bacterias infectivas émoi alta. Ademais, a determinación da concentración destes


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

224

microorganismos no aire ten escaso valor posto que unhaexposición infectiva pode producirse a partir dun pequenonúmero de bacterias. A infectividade está relacionada enparte coa susceptibilidade do individuo exposto polo que,xeralmente, non pode establecerse un nivel mínimo deexposición.

O CULTIVO DE FUNGOS E BACTERIAS

Medios de cultivo

Existe unha gran variedade de medios de cultivo quepoden utilizarse para mostrar bacterias e fungos ambientaispolo sistema de impactación. A miúdo, nos laboratorios,realízanse pequenas modificacións sobre os medios coñeci-dos para mellorar as súas prestacións. O hixienista indus-trial, á hora de elixir os medios convenientes de mostraxe,deberá traballar de acordo co laboratorio de microbioloxíaque fose elixido para a realización das análises.

Os medios que existen para o illamento e cultivo de bac-terias son numerosos e poden ter diversos fins. Poden estardeseñados para permitir o crecemento dun amplo rango demicroorganismos (medios xerais) ou, pola contra, parafavorecer só o desenvolvemento dalgúns microorganismosespecíficos (medios selectivos e medios enriquecidos).Existen unha serie de medios que teñen por finalidade des-tacar aquelas características que poden axudar a diferenciaras colonias para facilitar a súa identificación (medios dife-renciais).

Os medios xerais recoméndanse cando o que interesa é acarga total de bacterias en ambiente, abranguendo unhaampla variedade de microorganismos. Para a mostraxe debacterias, como medios de tipo xeral, poden utilizarse 0'1%v/v de peptona en auga para burbulladores; e ágar de soiatrypticase, ágar-sangue ou ágar nutritivo como medios sóli-dos para placas de impactación. A estes medios engádense-lles antibióticos como a cicloheximida (500 mg/litro) parainhibir o crecemento fúnxico, e así evítase a interferencia


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

225

que puidese producirse sobre o crecemento bacteriano. Asmostras obtidas co emprego de burbulladores, medio líqui-do, peptona en ágar deben sementarse despois nun mediode cultivo apropiado.

Os medios selectivos son o resultado de modificaciónsdos medios xerais aos que se lles engaden substancias parainhibir o crecemento de certos microorganismos e favorecero crecemento daqueles outros que consideramos de intere-se. Son moi útiles cando se queren detectar certos tipos demicroorganismos que son difíciles de cultivar e que teñenuns requirimentos moi específicos. Así, por exemplo,Legionella spp. móstrase nun ágar BCYE (Buffered CharcoalYeast Extract) ao que se lle engaden antibióticos e que secoñece como EBCYE (Environmental BCYE) e íllase en ágarBCYE con L-cisteína (AIHA, 1996). Existen moitos medios decultivo selectivos comerciais.

Os medios enriquecidos úsanse para suprimir o crece-mento de microbios competitivos e aumentar o crecementodos desexados. Se queremos illar un organismo que utilizaun determinado azucre, por exemplo, podemos preparar unmedio que conteña ese azucre como única fonte de carbo-no. Este tipo de medios utilízanse moi raramente na mos-traxe de bacterias ambientais.

Os medios de illamento especializados, medios diferen-ciais, revelan características específicas. Conteñen nutrien-tes para satisfacer as necesidades específicas de certos orga-nismos e poñen de manifesto determinadas características,morfolóxicas ou bioquímicas, das colonias que posibilitan asúa diferenciación e identificación. O ágar-sangue, porexemplo, que contén o 5% de sangue de carneiro ou decabalo úsase para poñer de manifesto a produción dehemolisina. Tamén a adición de determinados colorantespoden servir para poñer de manifesto a utilización dundeterminado azucre.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

226

Cultivo de fungos

En condicións óptimas, os fungos crecen moito máis len-tamente que as bacterias, precisando de tempos de incuba-ción máis longos. En especial, é necesario inhibir o crece-mento bacteriano con antibióticos ou mantendo un pHácido. O cultivo a temperaturas baixas (25º C) favorece ocrecemento dos fungos fronte ás bacterias.

A continuación indicamos algúns dos medios xerais máisutilizados para a mostraxe e posterior illamento e identifi-cación de fungos, tendo sempre en conta que a elección domedio, entre os numerosos existentes, depende da inten-ción da mostraxe e debería acordarse co laboratorio que vaiprocesar as devanditas mostras.

Un dos medios máis amplamente utilizados na mostraxeaerobiolóxica como medio de amplo espectro, para o culti-vo de fungos e fermentos é o ágar con extracto de malte.Non obstante, probáronse outros medios que parecen ofre-cer resultados similares ou mesmo superiores. Morring etalii (1983) recomendan a utilización de ágar de rosa benga-la con estreptomicina para a mostraxe de fungos ambien-tais. Estes autores sinalan como vantaxe deste medio fronteaos outros probados (ágar dextrosa de Sabouraud e ágarinhibidor de fungos) que, aínda cando todos eles ofrecenrecontos equivalentes en canto ao número de colonias, aadición de rosa bengala ao medio limita o crecemento entamaño das colonias de fungos favorecendo o seu reconto.O ágar de rosa bengala ten un inconveniente, é sensible áluz solar e debe de ser protexido cando a mostraxe se leva acabo no exterior.

Smid et alii (1989) recomendan utilizar ágar dicloran gli-cerol-18 (DG-18) con cloranfenicol. Este medio que foidesenvolvido inicialmente para fungos xerófilos podetamén utilizarse como medio de amplo espectro. Restrinxeo crecemento dos xéneros que se caracterizan por undesenvolvemento rápido, como Rhizopus eMucor, facilitan-do o reconto. Estes autores sinalan que o medio DG-18 ten


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

227

prestacións similares ao ágar con extracto de malte e ao ágardicloran de rosa bengala e cloranfenicol.

Outro medio moi utilizado para o cultivo de fungos é oágar de Sabouraud. En principio preparouse a pH 5'6 parainhibir o crecemento bacteriano, pero, na actualidade,como o ágar de dextrosa Sabouraud de Emmons prepára-se a un pH próximo ao neutro (6'5), que resulta máis favora-ble para o crecemento da maior parte dos fungos.

A AIHA (1996) recomenda a utilización de ágar con extrac-to de malte como medio xeral, ao que se pode engadir rosabengala e algún antibiótico; o emprego de ágar dicloran gli-cerol, DG-18, ou ágar con extracto de malte e sal (10 g NaClpor litro de auga) para os fungos xerófilos; e ágar de celulo-sa para a mostraxe de Stachybotrys chartarum. Non reco-mendan, non obstante, o emprego de medios como o ágardextrosa de Sabouraud ou variantes do ágar de malte queconteñan importantes cantidades de glicosa, xa que osmedios ricos en carbohidratos favorecen o rápido crece-mento das especies e promoven o crecemento vexetativoatrasando a aparición de esporas, que son un factor impor-tante para a identificación.

Para restrinxir o crecemento dos microorganismos nondesexados engádenselle antibióticos ao medio: cicloheximi-da (500 µg/ml), para inhibir o crecemento fúnxico, e cloran-fenicol (100 µg/ml), penicilina ou estreptomicina, para inhi-bir o crecemento bacteriano. Hai que coidar o contido deantibióticos, pois o cloranfenicol, por exemplo, inhibe aprodución de fermentos nalgúns fungos dimórficos e apenicilina e a estreptomicina poden inhibir o crecementodalgunhas bacterias afíns aos fungos, actinomicetos, comoos pertencentes aos xéneros Actinomyces e Nocardia.

Como veremos máis adiante, ao presentar os exemplosseleccionados da bibliografía, os que mencionamos ante-riormente son os medios máis utilizados na mostraxe debioaerosois. Non obstante, a oferta en medios de cultivo é moiampla, abonda consultar os catálogos de DIFCO ou BBL paradarse de conta diso, e a elección dun ou doutro dependerá


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

228

dos obxectivos da mostraxe. Así por exemplo, podemosseleccionar ágar de ENDO, ou un medio que conteña dexo-sicolato de sodio, que inhibe o crecemento das bacteriasgram positivas, se só nos interesa cuantificar e identificar asbacterias gram negativas. Para a mostraxe e cultivo deLegionella pode utilizarse o medio BCYE (Buffered charcoalyeast extract). En cada caso seleccionarase o máis adecuadoentre os medios de cultivo dispoñibles.

Brancos

Os medios de cultivo han de ir acompañados de brancos.Estes brancos son necesarios por varios motivos: 1) é nece-sario comprobar que os medios, sobre todo aqueles que seprepararon no laboratorio, están libres de contaminación(brancos dos medios de laboratorio), para iso, antes de usarningún lote, deben cultivarse varias das placas nas condi-cións previstas para as mostras de campo para comprobar asúa esterilidade; 2) é necesario asegurar que as mostras nonse contaminan no proceso de manipulación ou transporte,polo que algunhas placas, brancos de campo, se manexanigual que as mostras de campo, incluíndo a etiquetaxe, aúnica diferenza é que sobre elas non se fai incidir aire a tra-vés do mostrador. Recoméndase a utilización de 2 brancospor cada 10 mostras, cun máximo de 10 brancos por grupode mostras.

As mostras débenlle ser entregadas ao laboratorio de aná-lise o antes posible, preferiblemente antes de 24 horasdende a mostraxe. Aínda que o ideal sería proceder inme-diatamente ao seu procesado, o máis normal é que haxa queenvialas a un laboratorio que se pode atopar a moitos quiló-metros. As condicións de transporte deben reducir ao míni-mo os cambios que puidesen producirse na mostra captada.Deben evitarse temperaturas extremas que poden causar amorte dos microorganismos e, con carácter xeral, as mos-tras líquidas deben arrefriarse inmediatamente despois damostraxe (4 ± 2 ºC). É evidente que durante o transporte sepoden producir alteracións da microflora presente nas mos-tras. Algunhas especies sensibles ao desecamento podenmorrer mentres que outras, se as condicións lles son favora-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

229

bles, poden multiplicarse. En consecuencia, se non se extre-man as precaucións, os resultados poderían diferir da situa-ción real.

Conservación e transporte das mostras

As mostras en placas de cultivo deben incubarse inmedia-tamente despois de chegar ao laboratorio. Para outras mos-tras nas que o almacenamento sexa inevitable, este debefacerse en condicións axeitadas, por exemplo, refrixeradas,para minimizar os cambios na composición da mostra, evi-tando a exposición a fontes de luz visible e ultravioleta. Nonobstante, hai que ter en conta as particularidades das mos-tras en función dos microorganismos presentes. Así, porexemplo, as mostras acuosas tomadas para a determinaciónde Legionella non deben refrixerarse nin almacenarse atemperaturas baixas senón a unha temperatura de 20º ± 5ºC (OSHA, 1999). Deben documentarse tanto as condiciónsde transporte como as de almacenamento das mostras(norma UNE-EN 13098).

Thorne et alii (1994) realizaron un estudo para comprobaro efecto que o transporte por correo urxente tiña sobre asmostras de campo. Para os mostradores utilizados, burbulloen medio líquido (solución de peptona e solución de betaí-na) e filtración, sosteñen que as mostras de bioaerosoispoden ser tomadas no campo e enviadas en xeo, durante anoite, a un laboratorio distante. Non obstante, aínda respec-tando estas condicións, os autores observaron que as con-centracións de bacterias mesófilas, na solución de peptonadurante o verán, e a dos fungos, na solución de betaína, seincrementaban, mentres que a concentración de fermentose de bacterias mesófilas diminuían significativamentecando se enviaban en filtros. Así pois, recomendan utilizarfiltros cando haxa que enviar mostras nas que se queirancuantificar fungos e organismos termófilos, e utilizar burbu-llador con solución de peptona cando se desexen cuantifi-car fermentos e bacterias mesófilas.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

230

PROCEDEMENTOS PARA A IDENTIFICACIÓN E CUANTIFICACIÓN DE BIOA-EROSOIS CULTIVABLES.

Aínda que non é o obxecto deste libro, imos comentar conbrevidade os métodos máis comunmente utilizados para aidentificación e cuantificación dos axentes biolóxicos, dis-tinguindo entre os que se utilizan para o reconto de micro-organismos cultivables, e aqueles outros que serven paraidentificar tanto microorganismos viables como non via-bles, así como os seus produtos. Ocuparémonos, en primei-ro lugar, daqueles procedementos para a preparación, iden-tificación e cuantificación de bioaerosois cultivables.

Preparación das mostras

As placas de ágar resultantes da mostraxe de bioaerosoistéñense que incubar a unha temperatura apropiada, duran-te un tempo variable, en función do microorganismo de quese trate, para permitir o crecemento das colonias. Unhacolonia é o resultado da multiplicación dun microorganis-mo, ou unha agrupación deles, ata alcanzar un nivel que ofai visible macroscopicamente. Algunhas bacterias de crece-mento rápido desenvolven microcolonias no prazo dunhashoras, mentres que os fungos precisan de varios días paradesenvolver colonias visibles. Mesmo algúns microorganis-mos precisan de tempos moi superiores. Nun cultivo deMycobacterium tuberculose, por exemplo, haberá que espe-rar de 2 a 4 semanas para obter colonias visibles.

No cadro que segue móstranse as temperaturas e o tempono que, como regra xeral, se incuban as placas.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

231

MICROORGANISMO TEMPERATURA TIEMPO

FUNGOS 25 ºC o temperatura 3-4 díasambiente con luz natural

BACTERIAS AMBIENTAIS 25 a 30 ºCBACTERIAS, ORIXE HUMANA 35 a 37 ºC comprobar as placas

diariamenteBACTERIA, Actinomycetes termofilos 55 a 57 ºC

Os brancos de laboratorio e os brancos de campo debenmanexarse do mesmo modo que as mostras.

A concentración total de microorganismos cultivablesobtense dividindo o número total de colonias observadas naplaca entre o volume de aire mostrado. O resultado exprésa-se normalmente como unidades formadoras de coloniaspor unidade de volume de aire (UFC/m3).

A miúdo é difícil diferenciar varias colonias cando aquelasson o resultado do impacto de varios microorganismossobre un mesmo lugar da placa. A ausencia de morfoloxíadiferencial nas colonias ou o feito de que as substancias quí-micas excretadas por uns microorganismos inhiben o crece-mento doutros, que se atopan no mesmo lugar, dificultan adiferenciación. Tamén pode darse o caso de que as coloniasde crecemento rápido oculten os de crecemento máis lento.Para corrixir estes erros é necesario un axuste estatístico apartir do número de colonias observado, como se expuxo aotratar os impactadores. A norma UNE-EN 13098 recomen-da, para evitar unha perda da exactitude do reconto debidoao crecemento incontrolado dos microorganismos, quedurante o período de incubación se observen as coloniasregularmente e se rexistren a medida que se formen.

Identificación de bioaerosois cultivables.

Para a clasificación e identificación dos microorganismoscultivables é moi común utilizar técnicas de microbioloxíaclásica, baseadas na observación das características macros-cópicas da colonia na placa de cultivo (forma, cor, textura,etc.) e das características microscópicas do microorganismo


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

232

(forma, tamaño, presenza de determinadas estruturas,mobilidade, etc.). Ademais, estas técnicas de microbioloxíaclásica utilizan para a identificación dos microorganismosunha serie de probas que poñen de manifesto determinadosaspectos bioquímicos e fisiolóxicos do microorganismo:constituíntes da parede celular, encimas que posúe, rangoóptimo de temperatura de crecemento, dependencia de osí-xeno, substratos nutritivos utilizados, fonte de carbono, fontede nitróxeno, e produtos de fermentación e modos de meta-bolismo (autotrofo, heterotrofo, fermentativo ou respiratorio).

Pero, xunto a estes métodos, existen outros que son utili-zados tanto para a identificación dos microorganismos cul-tivables como non cultivables, moito máis específicos e sen-sibles que se basean en reaccións antíxeno-anticorpo ou nadetección de fragmentos de ADN.

Microbioloxía clásica

A microbioloxía clásica inclúe métodos xerais para a clasi-ficación e identificación de microorganismos. Estes méto-dos son pouco específicos, pois baséanse na observacióndas características de crecemento, aparencia do microorga-nismo en medio líquido, morfoloxía da colonia en mediosólido e a pigmentación, que poden ser comúns a un grannúmero de especies.

No ámbito celular, nas bacterias, ponse atención a aspec-tos morfolóxicos: forma da célula, tamaño, tipo de agrupa-cións celulares que forman, presenza ou ausencia de flaxe-los e a súa localización na célula, presenza de pili, existenciade cápsula ou formación de endosporas. O conxunto destascaracterísticas, unido ao emprego de tinguiduras simples ediferenciais, poden axudar a identificar o microorganismoou, polo menos, a encadralo dentro dun grupo. A tinguidu-ra simple é un método de tinguidura de microorganismoscunha tinguidura básica simple que, na súa posterior obser-vación microscópica, realza as características antes mencio-nadas. Para a observación e reconto de bacterias utilízansetinguiduras como azul de metileno, carbolfucsina, cristalvioleta ou safranina.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

233

Hai outro tipo de tinguiduras, as tinguiduras diferenciaisque, baseándose en diferentes reaccións, distinguen entreestruturas ou microorganismos. Un exemplo de tinguiduradiferencial amplamente utilizada é a tinguidura gram. A tin-guidura gram permite diferenciar entre dous grandes gru-pos de bacterias: as gram positivas, que se ven de cor azul, eas gram negativas, de cor vermella. O mecanismo da tingui-dura gram explícase baseándose nas diferenzas da paredecelular dos dous grupos bacterianos. As bacterias grampositivas posúen unha parede celular composta dunha caparelativamente grosa de peptidoglucano e ácidos teicoicos,mentres que carecen de fosfolípidos. As bacterias gramnegativas teñen unha parede celular composta dunha capafina de peptidoglucano e unha membrana exterior formadapor lipoproteínas, lipopolisacáridos e fosfolípidos. Esta cla-sificación é interesante dende o punto de vista hixiénicoporque moitos destes lipopolisacáridos que as bacteriasgram negativas posúen na súa membrana exterior sonendotoxinas.

O proceso de tinguidura gram é o seguinte:

1. Colócase sobre o portaobxectos a disolución de bacte-rias e esténdese.

2. Déixase secar ao aire e fíxase quentando (60º C) o por-taobxectos con lapas.

3. Tínguese co colorante de cristal de violeta durante 90segundos.

4. Lávase con auga destilada.5. Tínguese con lugol durante 2 minutos.6. Lávase con etanol e, posteriormente, con auga destila-da para lavar o alcol.

7. Tínguese con safranina durante 2 minutos.8. Lávase con auga corrente, sécase e obsérvase comicroscopio.

Todas as bacterias permiten o paso do cristal violeta, queas tingue de azul. Pero as bacterias gram positivas formanxunto ao lugol un esmalte impermeable ao alcohol, poloque este grupo manterá a cor azul, xa que o etanol non podeentrar a lavalo. As bacterias gram negativas son decoloradas


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

234

polo etanol e, máis tarde, quedan tinguidas de vermello polasafranina. Algunhas especies de bacterias, en particular doxénero Mycobacterium non se tinguen facilmente.

Para a identificación preliminar das distintas especiespoden utilizarse diversos medios que revelan unha serie decaracterísticas diferenciais. Así, para o caso dos bacilosentéricos, o ágar triplo azucre ferro (TSI), que contén lacto-sa, glicosa, sacarosa e sulfato ferroso amónico, entre outrosprodutos, permiten detectar nun só cultivo a fermentacióndos tres azucres, ademais da produción de H2S e da produ-ción de gas. Non obstante, a metodoloxía convencionalrequire a confirmación das fermentacións observadas enmedios líquidos axeitados que conteñan como fonte de car-bono só un dos azucres. Para simplificar este laborioso tra-ballo existen na actualidade sistemas miniaturizados, comoveremos máis adiante.

En xeral, os fungos clasifícanse pola morfoloxía das espo-ras, pola súa forma de produción e pola morfoloxía dascolonias. A observación microscópica pode facerse directa-mente sobre as colonias, ou sobre fragmentos destas, debi-damente tinguidos. Pódense realizar tinguiduras como asde azul algodón de lactofenol (azul de Poirrier) ou do ácidoperiódico-Schiff (coloración PAS). O quentamento da mos-tra cun 10% de KOH ou NaOH facilita a visualización daparede celular. Non obstante, co só emprego destas técni-cas, é difícil a identificación dos fungos. Os fungos son grampositivos.

Microbioloxía clínica.

Actualmente, para a identificación de bacterias, existenbaterías de probas comerciais que inclúen característicasbioquímicas, fisiolóxicas e nutricionais. Estas baterías basé-anse na estandarización das probas convencionais utiliza-das para poñer de manifesto determinadas característicasbioquímicas. Ao igual que as probas de microbioloxía clási-ca, requírese o cultivo dos microorganismos para obter acolonia obxecto de estudo, pero necesitan menos cantida-de de material e os resultados obtéñense antes. Algunhas


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

235

destas probas comerciais para a identificación de bacteriasrequiren unha investigación previa con tinguidura gram.

Algúns dos lotes de identificación comerciais dispoñiblesson (NIOSH, 1998): API® 20 E (Analytab Products,Plainview, NY); Enterotube II and R/B Enteric (RocheDiagnostics Systems, Nutley, NJ; Hoffmann-A Roche & Co.,AG, Basel, Switzerland); Micro-IDE (Organon Teknika-Cappel, Durham, NC); Minitek and Sceptor (BBLMicrobiology Systems, Cockeysville, MD); e MicroScan(American Microscan, Inc., Sacramento, CA).

O API® 20 E, por exemplo, é un sistema para a identifica-ción de Enterobacteriaceae e outros bacilos gram negativos,mediante 23 test bioquímicos. A galería API® 20 E consta de20 microtubos que conteñen os substratos deshidratados.Os test inocúlanse cunha suspensión bacteriana que rehi-drata os medios. Durante a incubación, espontaneamenteou ao engadir reactivos, o metabolismo da bacteria producecambios de cor. As probas que inclúe o test poñen de mani-festo a presenza de encimas que se detectan pola utiliza-ción de determinados substratos (ß-galactosidasa, arxininadehidrolasa, lisina descarboxilasa, ornitina descarboxilasa,etc.), os produtos metabólicos (H2S, indol, acetoína, NO2N2,N2), o tipo de metabolismo (fermentativo ou oxidativo)fronte a determinados azucres (glicosa, manitol, sacarosa,arabinosa, etc.), a mobilidade ou o crecemento sobremedios específicos (MacConkey). Logo da valoraciónobtense un perfil numérico (7 ou 9 números, segundo onúmero de probas necesario) que pode buscarse na base dedatos e que nos permite asignar, cunha probabilidadedeterminada, unha especie.

Outro sistema de identificación é o que se basea na análi-se de ácidos graxos celulares. O perfil dos ácidos graxoscelulares que se localizan na membrana e na parede celulardas bacterias, cando crecen baixo condicións estandariza-das, é reproducible cun xénero, unha subespecie ou a nivelde cepa nalgúns microorganismos. O sistema de identifica-ción microbiana (Microbial Identification System; MIS),desenvolvido por MIDI (Newark, DE) proporciona unha


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

236

técnica cromatográfica e unha biblioteca de software capazde identificar varios microorganismos baseándose na súacomposición de ácidos graxos celulares. Actualmente, MIDIestá a distribuír un método prototipo para extraer e analizarfungos.

PROCEDEMENTOS ADICIONAIS PARA A IDENTIFICACIÓN ECUANTIFICACIÓN TANTO PARA BIOAEROSOIS VIABLES E NON VIABLES.

A clasificación dos microorganismos non viables ou via-bles, pero non cultivables, non se pode realizar usando osmétodos descritos na sección precedente, xa que estes pre-cisan dunha colonia de microorganismo sobre a que traba-llar. A identificación deste tipo de microorganismos, debidoao escaso número de exemplares dispoñibles, require o usode técnicas dunha maior sensibilidade que permita detectarcantidades mínimas do axente ou dos seus produtos. As téc-nicas englóbanse en dous grupos: as microscópicas e as debioloxía molecular. As técnicas microscópicas poden usarse,ademais de para a identificación, para o reconto de micro-organismos.

Microscopía

Microscopía óptica.

Na microscopía óptica utilízase un microscopio ordinario.A fonte de iluminación utilizada entra dentro do rango daluz visible e o obxecto aparece sobre ese fondo brillante. Oseu poder de resolución é moi limitado (0'2 µm) polo queofrece escasos detalles das células microbianas. Non obs-tante, o axente pode ser clasificado a partir do seu tamaño,a súa forma externa (coco, bacilos, espirilos...), os tipos deagrupacións a que dá lugar (diplococos, estreptococos, esta-filococos, sarcinas) e as súas propiedades de coloración.Este método úsase normalmente para o reconto de micro-organismos e, xunto coa microscopía electrónica, adoita sero método elixido para identificar e contar as esporas de fun-gos. A norma UNE-EN 13098 recomenda, para mostras queforon recollidas sobre un filtro ou nun medio líquido, que oreconto de microorganismos se leve a cabo sobre, polo


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

237

menos, 50 campos que poden escollerse aleatoriamente oudistribuídos regularmente sobre o filtro ou ben que se con-ten 400 microorganismos. Os microorganismos deben con-tarse utilizando unha retícula de ocular calibrada.

Microscopía de contraste de fases

A microscopía de contraste de fases úsase cando o orga-nismo baixo observación, debido ao seu pequeno tamaño, épracticamente invisible á microscopía óptica. O microsco-pio de contraste de fases usa un condensador especial eunha placa para difractar os raios de luz de modo que osmicroorganismos aparecen con diferentes graos de brillan-tez e contraste. Este tipo de microscopio úsase para a obser-vación detallada das estruturas internas dos organismosvivos. Non require tinguidura.

Microscopía de fluorescencia

A microscopía de fluorescencia utiliza unha fonte de ilu-minación de raios ultravioleta ou próximos aos ultravioletas,responsable de que os compoñentes fluorescentes do axen-te biolóxico emitan luz. Para incrementar esta fluorescenciapoden empregarse colorantes como a laranxa de acridina. Amicroscopía de fluorescencia utilizouse para o recontodirecto de microorganismos sobre filtros, con bos resultados,sobre todo cando aqueles representan só unha pequena pro-porción das partículas que se atopan sobre o filtro, ou candoeles mesmos se atopan adheridos a outras partículas, grazasá especificidade do colorante polos microorganismos(Eduard et alii, 1990).

Microscopía electrónica

A microscopía electrónica utiliza un feixe de electróns envez de luz. Como consecuencia da máis baixa lonxitude deonda dos electróns, o seu poder de resolución é maior (pró-ximo a 1 μm) e permite visualizar estruturas inferiores a 0'2mm. A microscopía electrónica de varrido ofrece imaxes entres dimensións, polo que se usa para estudar as característi-cas superficiais de células e microorganismos, aumentadas


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

238

de 1.000 a 10.000 veces. Permite observar un maior númerode detalles da estrutura dos axentes biolóxicos, que podenaxudar á súa clasificación. Karlsson e Malmberg (1989) con-sideran que esta técnica é adecuada para a avaliación totalda exposición a esporas de actinomicetos e fungos, que sedistinguen pola súa aparencia morfolóxica; para realizarmedidas do tamaño e da tendencia á agregación dos micro-organismos e para clasificalos, polo menos, de forma par-cial. Pola súa banda, para observar seccións finas de célulasou virus, utilízase a microscopía electrónica de transmi-sión. Esta técnica ofrece unha imaxe en dúas dimensiónspero cun gran poder de resolución, con aumentos com-prendidos entre as 10.000 e 100.000 veces. A microscopíaelectrónica non permite distinguir os microorganismos via-bles dos non viables.

Inmunoensaios

O inmunoensaio é unha técnica analítica que se baseanunha reacción de especificidade entre a molécula cuxapresenza queremos determinar, o antíxeno, xeralmenteproteínas ou polisacáridos da superficie dos microorganis-mos, e un anticorpo que se une a el. Para poder realizar odiagnóstico por inmunoensaio é necesario, pois, que dispo-ñamos do anticorpo específico. A unión entre o anticorpo eo antíxeno diana forma a base do inmunoensaio, pero, ade-mais, é necesario dispoñer de mecanismos que fagan “visi-ble” e cuantificable a devandita reacción. As distintas técni-cas de inmunoensaio diferéncianse polo sistema utilizadopara marcar o anticorpo (encimas, indicadores radiactivosou moléculas fluorescentes). Este tipo de análise é moi sen-sible e pode realizarse sobre unha matriz complexa sennecesidade de que a mostra estea moi “limpa”. Na actuali-dade, existen numerosos test de inmunoensaio comerciais.Os métodos de inmunodiagnóstico máis utilizados son:

Radioinmunoensaio

Unha determinada cantidade de antíxenos radiomarcadosengádense conxuntamente con diferentes concentraciónsde antíxenos non marcados a tubos de test que conteñen o


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

239

anticorpo específico. Os antíxenos non marcados compitencos antíxenos marcados para unirse aos anticorpos, demodo que, canto maior sexa a concentración de antíxenosnon marcados na mostra, menor será a cantidade de com-plexos antíxeno-anticorpo marcados formados. Os antíxe-nos non unidos retíranse antes de determinar a cantidadeformada de antíxeno-anticorpo radiomarcados. Entónconstrúese unha curva patrón que mostra o efecto dunhacantidade coñecida de antíxeno non marcado sobre a canti-dade de antíxeno-anticorpo marcado formada. Por compa-ración con esta curva, é posible determinar a cantidade dunantíxeno non marcado, neste caso descoñecido, presentenunha mostra determinada. Un método alternativo a estebaséase no emprego de anticorpos radiomarcados.

Inmunoensaios de fluorescencia

Esta técnica baséase na utilización de anticorpos marca-dos con moléculas fluorescentes (por exemplo, o isotiocia-nato de fluoresceína) para detectar antíxenos bacterianos.Os anticorpos aos que se uniron unha ou varias destasmoléculas son intensamente fluorescentes, sen que se vexaafectada a súa reactividade específica. Os anticorpos marca-dos poden usarse en secuencias de reaccións tanto directas(o anticorpo marcado reacciona directamente co antíxenoque está unido á célula) como indirectas (o anticorpo espe-cífico contra o antíxeno non está marcado, os anticorposmarcados son específicos contra as inmunoglobulinas).

Inmunoensaios encimáticos

Estes ensaios baséanse no uso de complexos encima-anti-corpo unidos covalente. Os encimas utilizados (por exemplo,peroxidasa, fosfatasa alcalina, ß-galactosidasa) proporcio-nan produtos doadamente medibles. A actividade encimáti-ca, ante a presenza dun cromóxeno, dá como resultado unproduto final coloreado. A cuantificación lévase a cabo usan-do un espectrofotómetro para medir a intensidade da cor. Amaioría dos inmunoensaios encimáticos dispoñibles comer-cialmente son ensaios inmunoadsorbentes ligados a encima(ELISA, Enzyme-linked immunosorbent assay). Este é un


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

240

inmunoensaio competitivo no que o anticorpo específico,que non está marcado, reviste as paredes do tubo de test. Aoengadir as mostras que conteñen o antíxeno e os antíxenosligados ao encima, prodúcese un cambio de cor que se rela-ciona coa cantidade de antíxeno presente na mostra. Os testELISA poden ser cualitativos e cuantitativos. Para cuantificarxérase unha curva patrón a partir de concentracións de antí-xeno coñecidas. Tamén se empregan para analizar produtosderivados dos microorganismos, como por exemplo, as afla-toxinas (Autrup et alii, 1991), sempre que sexa posible obteranticorpos específicos. Actualmente, os ensaios ELISA estánmoi automatizados e os esforzos diríxense a desenvolverlotes comerciais ben estandarizados que conteñan controise materiais apropiados.

Probas xenéticas

A aplicación das técnicas de bioloxía molecular aos méto-dos de diagnóstico de bacterioloxía, viroloxía e micoloxíapermitiu desenvolver probas altamente específicas e sensi-bles. Algunhas das probas xenéticas máis utilizadas son:

Probas de ADN oligomérico sintético

Deséñase e sintetízase quimicamente un curto segmentode ADN de cadea sinxela, xeralmente de 20-60 bases de lon-xitude. Cando se coñece a secuencia precisa de ADN doorganismo diana, deséñase unha sonda complementariaque representa unha parella perfecta do ADN diana. Nonobstante, cando non se coñece a secuencia precisa non sepode deseñar unha única sonda que manifeste unha com-plementariedade exacta, aínda que, aproveitando os coñe-cementos que actualmente temos sobre o código xenético eo uso de codóns, poden obterse sondas que mostren ungrao de emparellamento, senón perfecto, si elevado. Comoalternativa poden sintetizarse un grupo ou “familia” de son-das que cubran todas as secuencias posibles de ADN noorganismo diana. Para que as sondas, logo dos experimen-tos de hibridación, poidan ser detectadas, deben ir marcadas.Xeralmente emprégase o fósforo 32 (32P) como marcador.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

241

Reacción en cadea da Polimerasa (PCR, Polymerase chainreaction)

A reacción en cadea da polimerasa revolucionou o mundodo diagnóstico mediante a análise de ADN. Este métodobaséase na amplificación (a síntese encimática in vitro demiles de copias) dun ADN diana. Para iso tómanse dous seg-mentos de ADN de cadea simple sintéticos, xeralmente de18-25 bases de lonxitude, que serven de iniciadores para areplicación (primers) e que se unen ao ADN diana, permi-tindo unha rápida amplificación encimática do ADN com-plementario. O método é extremadamente sensible e espe-cífico e non fai necesario o cultivo do organismo.

Análise polimórfico de tramos de fragmentos de restrición

Esta técnica utilízase para distinguir cambios xenéticosdentro das especies. Mediante técnicas de cultivo obtenseun clon puro de cada un dos organismos de interese. A par-tir deste clon íllase o ADN xenómico e córtase cunha seriede encimas de restrición, xerando fragmentos de ADN devarios tamaños. Mediante unha electroforese sobre xelobtense unha distribución dos fragmentos de ADN en fun-ción do seu talle. Esta distribución de fragmentos podecompararse con outros illados, de modo que, se aparecenfragmentos con tamaño diferente, pode pensarse que setrata de clons distintos.

Ensaio de endotoxina

A endotoxina é un lipopolisacárido que forma parte damembrana externa da parede celular das bacterias gramnegativas. Como xa vimos, é un importante factor de viru-lencia que pode causarlles problemas de saúde ás persoasexpostas. A súa determinación realízase a través dun testbaseado no lisado dos amebocitos que se atopan na linfa docangrexo de ferradura, Limulus polyphemus. Se expoñemosas células de amebocitos lisadas a unha suspensión de líqui-dos que contén niveis de picogramo de lipopolisacárido(endotoxinas), actívase o sistema de coagulación da linfa docangrexo e prodúcese unha xelificación. Este test chámase o


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

242

ensaio do lisado de amebocitos de Limulus. A cuantifica-ción realízase por comparación cunha curva de calibraciónrealizada a partir dun patrón de endotoxina de referencia. Oresultado exprésase como unidades de endotoxina (UE)/ml.

Os laboratorios de microbioloxía clínica usan esta probacomo test para determinar a existencia de contaminaciónproducida por bacterias gram negativas. As medidas realiza-das polos distintos laboratorios non son directamente com-parables entre si, xa que, como demostraron Olenchock etalii (1989), a utilización de diferentes métodos de mostraxe,e de distintas solucións e tempos de extracción, dan lugar aimportantes diferenzas.

As mostras para a análise de endotoxinas deben almace-narse a unha temperatura inferior a -20º C (norma UNE-EN13098).

Recentemente foi aprobada a norma UNE-EN 14031 sobre“Atmoferas no lugar de traballo. Determinación de endotoxi-nas en suspensión no aire”, que debe contribuír a unificar oscriterios de actuación no que se refire á mostraxe e análisede endotoxinas.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

243

CRITERIOS DEVALORACIÓN

Unha vez que se mediron os niveis de exposición, a valo-ración realízase normalmente por comparación con crite-rios de referencia, os denominados criterios de valoración(por exemplo, para o caso dos contaminantes químicos, osvalores límite ambientais, VLA, e valores límite biolóxicos,VLB, do INSHT; ou os Threshold Limit Values, TLV, eBiological Exposure Indices, BEIs da ACGIH). O criterio devaloración establécese a partir dos resultados obtidos deestudos que relacionan os niveis de exposición cos efectosproducidos. O seu valor establécese en función dun efectomáximo tolerable. Normalmente exprésanse como concen-tracións, cantidades ou enerxías máximas permisibles decontaminantes. A valoración da exposición en relación conestes criterios permite estimar o risco que para a saúde dotraballador representa a devandita exposición.

No caso dos axentes biolóxicos, o nivel máximo tolerablesería aquel a partir do cal se manifestan os efectos tóxicosou alérxicos ou se produce a enfermidade. Non obstante,non existen suficientes estudos que relacionen os niveis deexposición cos efectos producidos e non se estableceron,polo menos para a maioría dos axentes, límites de exposi-ción permisibles. Mesmo en ocasións, como acontece coasenfermidades oportunistas, para que se produza a enfermi-dade é máis importante o estado fisiolóxico e de saúde dotraballador que os niveis de exposición. Mentres que unhapersoa nun estado inmunolóxico normal non se verá afecta-da pola presenza de millóns de Aspergillus fumigatus, paraun individuo deficiente inmunoloxicamente, unha simpleespora podería ser suficiente para producir enfermidade. Osaxentes biolóxicos, infecciosos ou non, e os materiais deri-vados deles (toxinas, antíxenos, etc.) non poden tratarse deigual modo que os axentes físicos ou químicos, pois entreeles existen diferenzas substanciais que veremos a conti-nuación. Estas diferenzas van determinar o modo de afron-tar a valoración dos riscos.

As características típicas dos materiais biolóxicos son asseguintes (Lee e Johnson, 1997):

CRITERIOS DE VALORACIÓN

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

247

• Non existen límites biolóxicos de exposición. Un orga-nismo patóxeno é capaz de replicarse e, nalgúns casos,se se dan as condicións precisas, de infectar un hospeda-dor e causar unha enfermidade. Non existen datos preci-sos, para a maioría dos axentes biolóxicos, sobre onúmero de microorganismos que poden dar lugar aunha infección. Ademais este número pode variar dunindividuo a outro.

• Son ubicuos no medio. O concepto de límite de exposi-ción permisible para axentes biolóxicos non é apropiado,xa que os axentes biolóxicos se atopan comunmente noambiente e non son, necesariamente, o resultado dunhadeterminada actividade laboral. Os axentes biolóxicospoden adaptarse ás condicións ambientais e unha mos-tra diso é, por exemplo, a adquisición de resistencia aosantibióticos. A concentración non é o único factor que osfai daniños. Os seus efectos patóxenos dependen dunhamultitude de factores.

• Os axentes biolóxicos vense afectados pola competenciabiolóxica. Os efectos que producen non son sinérxicosno sentido en que poden selo os efectos dunha exposi-ción a mesturas de axentes químicos. Os axentes biolóxi-cos compiten entre eles para dominar o ambiente e des-pois de entrar no hospedador poden ser inactivados polosistema inmune ou por outros procesos metabólicos. Nocaso de individuos inmunodeprimidos, as defensas dohospedador son menos efectivas, e os axentes que nonson patóxenos para individuos sans poden causarllesinfección, enfermidade, e mesmo a morte.

Para avaliar o risco, o hixienista debe coñecer e considerara natureza do organismo e os seus produtos, a natureza dohospedador (fisioloxía humana e resposta inmunitaria) e ascondicións ambientais. A percepción do risco non é un cri-terio obxectivo, senón que pode verse modificado por facto-res externos, positiva ou negativamente. Factores como ograo de adestramento para realizar unha determinada acti-vidade, a motivación do traballador para seguir as precau-cións establecidas, a utilización de roupa de protección per-


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

248

soal, informar correctamente o traballador sobre os riscos eas medidas preventivas existentes para previlos, etc., podenmodificar a percepción do risco.

A valoración dos resultados obtidos tras unha mostraxe decontaminantes biolóxicos non é doada. As mostras ambien-tais poden conter microorganismos de diferentes caracte-rísticas (cultivables, viables pero non cultivables ou non via-bles), fragmentos destes microorganismos ou produtos doseu metabolismo que poden ter efectos tóxicos ou alérxicos.Os resultados da mostraxe pode darse como concentraciónambiental UFC/m3 ou, simplemente, como presenza ouausencia dun determinado axente, que en determinadoscasos (axentes altamente patóxenos, cuxa presenza é inad-misible, comprobación da efectividade das medidas de con-tención) pode ser suficiente.

A valoración é diferente en función de que se trate deaxentes capaces de producir unha enfermidade infecciosaou de axentes que ocasionan respostas alérxicas ou tóxicas.No primeiro caso é fundamental establecer a patoxenicida-de do axente, a súa virulencia, a súa transmisibilidade e seexiste ou non tratamento eficaz e/ou vacina. Sobre estesaspectos infórmanos o anexo II do Real decreto 664/1997,sobre a protección dos traballadores contra os riscos relacio-nados coa exposición a axentes biolóxicos durante o traballo,que clasifica os axentes biolóxicos en catro grupos en fun-ción das características mencionadas. Aqueles axentes quenon aparecen no devandito anexo han de clasificarse tendoen conta as definicións dadas para cada grupo no artigo 3 domencionado real decreto.

Ademais, no seu artigo 4, este real decreto esixe: “identifi-cados un ou máis riscos relacionados coa exposición a axen-tes biolóxicos durante o traballo, procederase, para aquelesque non puidesen evitarse, a avalialos determinando a natu-reza, o grao e a duración da exposición dos traballadores”. Osdous factores que determinan a valoración do risco, comomencionamos no capítulo dedicado á avaliación de riscos,son a probabilidade de que suceda o dano e as consecuen-cias que leva consigo ese dano (severidade). A severidade


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

249

vai depender do axente implicado, é dicir, da súa virulencia,pero tamén de factores individuais como a resistencia dotraballador ou a súa inmunización previa, etc. Tamén a pro-babilidade de que se produza o dano vai depender denumerosos factores. Lee e Johnson (1997) sinalan que paraque se produza unha infección han de cumprirse todos ecada un dos elos da que eles denominan cadea da infección(figura 13): 1) patoxenicidade do axente biolóxico; 2) exis-tencia dun reservorio; 3) liberación ao medio dende esereservorio; 4) transmisión a través do medio; 5) existenciadun portal de entrada; 6) susceptibilidade do hospedador.Así pois, a valoración e, como veremos máis adiante, asmedidas de control han de ter en conta a existencia desteselos. No caso da valoración do risco habería que ter en contacada un destes aspectos individualmente xa que, se nalgúndeles rompe, a cadea a infección non é posible.

Cando se trate de traballos que impliquen a exposición avarias categorías de axentes biolóxicos, os risco avaliaransebaseándose no perigo que supoñan todos os axentes biolóxi-cos presentes.

A natureza do axente biolóxico vainos dar unha idea dorisco que supón para o traballador: a gravidade da enfermi-dade que pode ocasionar, o tipo de tratamento que existe eo grao de infectividade. Terase en conta a información exis-tente sobre as enfermidades susceptibles de ser contraídaspolos traballadores como resultado da súa actividade profe-sional e as recomendacións das autoridades sanitarias paracontrolar os axentes biolóxicos. Cómpre considerar, ade-mais, a posibilidade de potenciais efectos tanto alérxicoscomo tóxicos, que poidan derivarse da exposición aosdevanditos axentes. Por último, ha de valorarse o risco adi-cional para aqueles traballadores especialmente sensiblesen función das súas características persoais ou estado bio-lóxico coñecido, debido a circunstancias tales como patolo-xías previas, medicación, trastornos inmunitarios, embarazoou lactación.

Os axentes biolóxicos non infecciosos e os produtos deri-vados dos axentes biolóxicos poden producir enfermidades


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

250

tóxicas ou alérxicas (alveolite alérxica, asma, rinite alérxica,conxuntivite) e han de tratarse de modo distinto os axentesinfecciosos. Malia ser certo que hai determinadas especiesque pola súa especial toxicidade, como é o caso dos fungosprodutores de micotoxinas (Aspergillus, Cephalosporium,Fusarium, Penicillium, Trichoderma, Stachybotrys), debenvalorarse independentemente, a maioría destes axentesvalóranse conxuntamente como produtores de endotoxi-nas, no caso das bacterias, de (1-3)-ß-D-glucano ou de alér-xenos. Non se pode esquecer que algúns destes axentes noninfecciosos baixo determinadas circunstancias (individuosinmunodeficientes) poden chegar a producir enfermidadesinfecciosas. Eduard e Heederik (1998) son da opinión de queos efectos sobre a saúde debidos á exposición a axentes noninfecciosos depende non só da súa concentración no aire,senón tamén das especies, tamaño e condicións de viabili-dade e crecemento. Os límites de exposición deberíandesenvolverse non para niveis totais de microorganismos,senón para especies ou grupos de microorganismos comobacterias gram negativas, actinomicetos, esporas de fungose substancias tóxicas de orixe microbiana como endotoxi-nas e alérxenos.

A primeira dificultade para valorar os axentes biolóxicosestriba en coñecer con precisión o tipo e a concentración demicroorganismos ambientais. Os axentes biolóxicos menosrepresentados poden escapar á mostraxe xeral e outrospoden sufrir danos que afectan a súa viabilidade, co que émoi probable que obteñamos falsos negativos ou importan-tes infraestimacións de determinadas especies. Así mesmo,durante o envío das mostras ao laboratorio, a composicióndas mostras pode verse afectada. Debemos, pois, coñecer aslimitacións que presenta o procedemento utilizado, incluín-do os métodos de mostraxe e analítico, para corrixir os seusefectos.

Os microorganismos, como seres vivos que son, podenreproducirse. A súa supervivencia, reprodución e dispersiónvan depender das condicións ambientais. Por iso, o seucoñecemento é esencial á hora de descartar a presenza dedeterminados organismos, á vez que nos permite supoñer a


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

251

presenza doutros. Por exemplo, en ambientes húmidos efríos espera un desenvolvemento maior de fungos. Se exis-ten materiais húmidos que conteñen celulosa é moi proba-ble a presenza de S. chartarum. Nos lugares de traballo osmicroorganismos poden proceder do ambiente exterior ou,pola contra, poden provir de lugares situados no interior dolocal que funcionan como reservorios ou como sitios deamplificación. Evidentemente, a interpretación non podeser a mesma nun ou noutro caso, de aí a necesidade de mos-trar no interior e no exterior do local de traballo, e comparara contaminación estimada en cada un deles, tendo en contatanto as especies presentes como a importancia relativa decada unha delas.

Ante a falta duns límites máximos de exposición precisos,na valoración hixiénica dos axentes biolóxicos non infeccio-sos cobra unha importancia fundamental a comparaciónentre as especies que aparecen no local de traballo e as queaparecen noutras áreas tomadas como control, normal-mente o ambiente exterior ou outra zona do edificio senproblemas. Estas comparacións son máis significativas nocaso dos fungos que no das bacterias. As especies de fungosno interior, en ausencia de focos contaminantes, non debenser significativamente diferentes das que aparecen no exte-rior, tanto en tipo coma en frecuencias.

Cando as diferenzas entre os dous ambientes son obvias,pode ser suficiente con realizar unha comparación infor-mal. Pero, cando as diferenzas non son tan claras, hai querecorrer a unha aproximación estatística. Con este obxecti-vo, un dos estatísticos máis utilizados é o de coeficientes decorrelación por rangos ordenados de Spearman. Este esta-tístico, recomendado pola American Industial HygieneAssociation (AIHA, 1996), é doado de aplicar para comparargrupos de datos que non se distribúen normalmente. Senafondar nos seus fundamentos, diremos, unicamente, quese basea en comparar a orde que, en función da súa fre-cuencia de aparición, ocupan as diferentes especies en cadaun dos ambientes.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

252

As conclusións obtidas pola aplicación deste estatísticodeben tomarse con precaución pois, xeralmente, o númerode mostras recollidas nos dous ambientes non adoita sersuficiente para garantir a validez da súa aplicación dada aelevada fluctuación nas concentracións de bioaerosois enperíodos de tempo relativamente breves (Spicer e Gangloff,2000). Estes problemas poden minimizarse aumentando onúmero de mostras recollidas, tendo en conta, ademais, queo número de mostras tomadas na zona de control debe ser,polo menos, tan grande como o número de mostras toma-das na área obxecto de estudo. En todo caso, o test de coefi-cientes de correlación por rangos ordenados de Spearmannon pode usarse cando o número de especies presentes nasmostras sexa inferior a seis.

As concentracións ambientais dos axentes biolóxicos varí-an enormemente co tempo. Se encima, como acontece ennumerosas ocasións, nos vemos obrigados a realizar mos-traxes curtas, a variabilidade entre mostras é importante. Amostraxe debe de cubrir estas posibilidades para reflectir omáis fielmente posible a situación real en cada momento.Existen prácticas que incrementan a aerosolización e dise-minación dos axentes biolóxicos. Deben terse en contaaspectos como o funcionamento de máquinas, movementodas persoas, realización de operacións de limpeza, etc., poiscalquera modificación pode supoñer unha variación subs-tancial do resultado final.

Para contrarrestar esta enorme variabilidade, recoménda-se tomar varias mostras nun mesmo punto, ademais debrancos para asegurar a esterilidade do medio. Así mesmo,para cubrir un maior rango de bioaerosois recórrese amiúdo á utilización de varios métodos de mostraxe e dediversas técnicas analíticas.

Pero, aínda supoñendo que conseguísemos minorar evalorar os efectos producidos polos factores antes indica-dos, seguiremos tendo o problema de que non existen rela-cións dose-resposta para a maioría dos axentes biolóxicoscausantes de enfermidades en humanos. Os bioaerosois sonmesturas complexas e os efectos que producen non se


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

253

deben normalmente a un só tipo de organismo, senón áinteracción (positiva ou negativa) entre todos os que estánpresentes. Ademais, como xa se sinalou en diversas oca-sións, a resposta do traballador vai depender de factorescomo o estado inmunolóxico, estado fisiolóxico ou a exis-tencia de prácticas que coadxuvan ao desenvolvemento daenfermidade. Vexamos entón como se pode valorar a pre-senza dun número determinado de microorganismos.

A valoración implica aspectos persoais, sociais, económi-cos e científicos.

En ausencia de criterios numéricos de valoración, é nece-sario decidir con antelación os criterios de interpretaciónque serán utilizadas para determinar se un ambiente está ounon contaminado. En termos xerais, pódense considerar osseguintes criterios de interpretación dos resultados obtidos(Hernández, 1996):

Os tipos e frecuencias relativas dos contaminantes bioló-xicos no ambiente con problemas e nun ambiente “control”(o exterior ou outro local sen problemas).

• A evidencia médica de que unha infección ou alerxia foicausada por un contaminante biolóxico específico.

• As relacións existentes entre o ambiente interior e o ambien-te control que poden indicar posibles amplificacións.

• A avaliación dos reservorios e as posibilidades de amplifi-cación e de diseminación.

Nesta nota técnica danse unhas pautas que poden axudar ainterpretar os resultados obtidos na mostraxe de bioaerosois.

VIRUS

Moitas enfermidades asociadas aos virus presentan sínto-mas ben definidos, polo que a existencia dunha enfermida-de é a demostración de que o virus estivo presente.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

254

Non se coñece o número de partículas necesarias paracausar unha infección nun individuo susceptible, aínda queexisten evidencias que suxiren que un único virus pode sercapaz de iniciar a infección. Polo momento non existen pro-bas de que a exposición a virus poida causar intoxicacións ousensibilizacións.

Os virus son parasitos intracelulares obrigados e, polotanto, son as persoas as que actúan como amplificadores. Nadiseminación poden intervir vectores artrópodos, como porexemplo, nos arbovirus. A transmisión prodúcese normal-mente de persoa a persoa polo que a valoración ambiental émenos necesaria. O control dos virus baséase en evitar que oaxente pase da persoa enferma ou portadora á sa. Factorestales como o aumento da ocupación ou unha escasa reno-vación do aire poden contribuír ao aumento da taxa decontaxio.

BACTERIAS

As bacterias colonizan numerosos ambientes. Moitasdelas, mesmo as que producen enfermidades infecciosasen humanos, presentan formas de resistencia que lles per-miten vivir longos períodos de tempo fóra do corpo. Nunambiente sen ningunha amplificación específica, as bacte-rias dominantes deben ser as correspondentes á flora bac-teriana normal humana, principalmente bacterias grampositivas pertencentes aos xéneros Micrococcus eStaphylococcus.

Unha concentración ambiental elevada destes tipos debacterias é indicativa de que os niveis de ocupación sonelevados e a renovación de aire insuficiente. O predominiode bacterias gram negativas indica, pola súa banda, a exis-tencia de focos de contaminación inusuais dende os que seproduce a diseminación: augas estancadas e contamina-das, ou de extraccións dos lavabos, etc.

Algúns autores suxeriron a cifra de 4.500 unidades forma-doras de colonias (UFC)/m3, como límite superior de con-centración de bacterias totais para interiores en climas


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

255

subárticos. Esta cifra só é aplicable para organismos deorixe humana, excluíndo calquera tipo de patóxenos.Tampouco é aplicable para climas cálidos.

Nun protocolo elaborado polo Comité sobre Bioaerosoisda ACGIH para ambientes de oficinas, establécese un modode actuación en función da concentración ambiental deaxentes biolóxicos. Segundo o mencionado protocolo, se aconcentración supera as 10.000 UFC/m3, hanse de aplicarde inmediato unha serie de medidas correctoras que sedescriben no propio protocolo. Mentres que se a concen-tración é inferior ás 10.000 UFC/m3, recomenda identificaros posibles axentes etiolóxicos, pertencentes tanto a bacte-rias como a actinomicetos ou fungos, e aplicar as medidascorrectoras se algún deles excede as 500 UFC/m3.Establécense, pois, á hora de tomar medidas correctoras, onivel xeral de 10.000 UFC/m3 e, para os casos en que non sealcance, o nivel de 500 UFC/m3 para algún dos axentesidentificados (Berenguer et alii, 1994). Ben entendido queestes niveis son aplicables para axentes non infecciosos esempre que non existan traballadores que estean sensibili-zados contra eles ou os seus produtos.

Existen guías para axentes específicas, como por exem-plo, a da OSHA (Occupational Safety & HealthAdministration de EE. UU.) que, referida a Legionella, servepara avaliar a efectividade do mantemento do sistema deauga. Para utilizar esta guía hai que ter en conta os seguin-tes aspectos:

1. Es aplicable a sistemas de agua usados por individuossanos.

2. Los niveles de acción varían según la fuente de exposición.

3. El objetivo es conseguir cero UFC de Legionella.

Guía para evaluar la efectividad del mantenimiento delsistema de agua


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

256

Unidades formadoras de colonia (UFC) de Legionella /ml

Torre refrixeración Auga doméstica Humidificador

Acción 1 100 10 1

Acción 2 1.000 100 10

• Acción 1: Limpeza rápida do sistema e/ou tratamento con biocidas.

• Acción 2: Limpeza inmediata e/ou tratamento con biocidas. Tomar

rápido medidas para previr a exposición dos traballadores.

ENDOTOXINAS

As endotoxinas son compoñentes (lipopolisacáridos) dasmembranas externas das bacterias gram negativas. Soncompostos altamente tóxicos que poden causar febre emalestar, alteracións no número de leucocitos, alteraciónsrespiratorias, etc. Os niveis de endotoxinas en ambientesinteriores poden ser de entre 100 e 1.000 veces superioresaos niveis medidos nos ambientes de control.

Rylander (1994) suxire as seguintes pautas para estable-cer límites para as endotoxinas, a partir dos efectos queproducen:

Límite de endotoxina μg/m3

neumonite tóxica 1-2opresión torácica entre os traballadores 0’3diminución do volume espiratorio forzado 0’2inflamación das vías respiratorias con incremento de reactividade 0’02

A Guía técnica para a evaliación e prevención dos riscosrelacionados coa exposición a axentes biolóxicos do INSHT(2003) sinala que na actualidade se admite un límite máxi-mo de exposición profesional a endotoxinas de 200 ng/m3.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

257

FUNGOS

Os fungos son organismos ubicuos, comúns sobre o chanou a vexetación. A orixe dos fungos que habitualmente seatopan nos ambientes interiores é maioritariamente doexterior, polo que preferentemente se utilizará este comoambiente control. Cando un edificio sofre danos como con-secuencia de fugas de auga ou humidades, os microorganis-mos habituais son substituídos por fungos e outros micro-organismos que requiren unha maior actividade de augapara se desenvolveren.

Dende o punto de vista da hixiene industrial pode non sertan importante determinar a concentración ambiental defungos, abonde lembrar que, en condicións normais, enlocais ventilados mecanicamente a concentración fúnxica énormalmente inferior á do ambiente exterior, como o tipode especies que a constitúen e o seu poder irritante e toxi-xénico.

A liberación das esporas varía coa humidade e outras con-dicións locais no lugar de crecemento, polo que a mediciónrealizada nun determinado momento pode non ser válidapara outro. A tendencia actual é que o principal foco deatención á hora de valorar o risco microbiolóxico se basearámáis na identificación das cepas microbiolóxicas que seatopan as superficies e menos no reconto total de esporasno aire (Husman, 1996).

Cooley et alii (1998) atoparon niveis de concentraciónambiental de fungos, expresados como UFC/m3, significati-vamente menores en ambientes interiores que no ambienteexterior que fora tomado como referencia. As especies queaparecían e as súas frecuencias relativas presentaban perfíssimilares. Naqueles ambientes que se relacionan con pro-blemas de saúde descubriron que as especies pertencentesaos xéneros Penicillium e Aspergillus tiñan unha concentra-ción superior á do ambiente exterior e á das áreas nas que nonse detectaron problemas de saúde. Estes lugares correspon-díanse cun escaso mantemento do sistema de calefacción e


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

258

aire acondicionado e coa presenza de fugas de auga.Despois do tratamento destas zonas, os niveis fúnxicos des-cenderon ata alcanzar valores un 50-90% menores que asdas mostras exteriores. É significativo destacar que se ben seillou Stachybotrys chartarum a partir de mostras tomadas enzonas de crecemento visibles sobre a superficie de mate-riais, esta especie non se illou a partir das mostras ambientais.

As diferenzas nas relacións entre os fungos do interior e doexterior dependen, fundamentalmente, do sistema de ven-tilación dispoñible. Esta relación é practicamente idénticacando o edificio está ventilado de forma natural, mentresque, en edificios ventilados de forma mecánica, mesmo nosque o sistema de ventilación é deficiente, a concentraciónde fungos atopados no interior debería ser inferior á pre-sente no exterior. En calquera caso, as especies atopadas nointerior deberían corresponder ás especies do exterior pro-pias da estación climática.

A identificación dos xéneros depende en boa medida dométodo de mostraxe e do medio de cultivo utilizadas.Para obter unha maior confianza sobre os niveis de expo-sición recoméndase a realización de mostraxes múltiplese repetidas.

Os niveis de ata 100 UFC/m3 de fungos saprófitos podenconsiderarse normais, sempre e cando se trate de ambien-tes nos que non existe poboación con deficiencias ou enfer-midades do sistema inmunitario.

A OSHA considera que niveis maiores que 1.000 UFC/m3

son inaceptables, non obstante, os estudos que tratan deestablecer os niveis de fungos existentes en diferentes edifi-cios indican que estes niveis son superados nunha elevadaporcentaxe de casos, tal e como demostra o traballo de com-pilación realizado por Gots et alii (2003).

Na táboa 11 indícanse as recomendacións para concen-tracións de fungos que dan distintas organizacións de rele-vancia mundial. Na devandita táboa pódense apreciar faltade unanimidade en canto aos valores recomendados.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

259

TÁBOA 11. Recomendacións para concentracións de fungos

ORGANIZACIÓN RECOMENDACIÓN

American < 100 UFC/m3 – BAIXO

Conference of 100-1.000 UFC/m3 – INTERMEDIO, representa os valores

Industrial de concentración externos e internos xerais

Hygienists > 1.000 UFC/m3 - ALTO

American Industrial Recomenda a comparación da orde de rangos entre

Hygiene Association o ambiente exterior e o interior

U. S. Occupational ≥ 1.000 UFC/m3 - CONTAMINACIÓN

Safety and Helth ≥ 106 fungos/g po – CONTAMINACIÓN

Administration ≥ 106 fungos/ml de auga estancada ou lama– CONTAMINACIÓN

World Health Patoxénicas e toxixénicas inaceptables no aire interior

Organization > 50 UFC/m3, unha especie - INVESTIGAR

≤ 150 UFC/m3, especies mesturadas – OK

≤ 500 UFC/m3, se Clasdosporiumou outros “phylloplane” comúns-OK

Estruturas residenciais:

> 10.000 UFC/m3 – MOI ALTO

< 10.000 UFC/m3 – ALTO

<1.000 UFC/m3 – INTERMEDIO

Commission < 200 UFC/m3 – BAIXO

of European <50 UFC/m3 – MOI BAIXO

Committees Estruturas non industriais, comerciais:

> 2.000 UFC/m3 – MOI ALTO

< 2.000 UFC/m3 – ALTO

< 500 UFC/m3 – INTERMEDIO

< 100 UFC/m3 – BAIXO

< 25 UFC/m3 – MOI BAIXO

IAQ Association Inc. < 300 UFC/m3 de fungos comúns – OK

< 150 UFC/m3 especies mesturadas, non patóxenas

o toxixénicas - OK

Modificada de Gots et alii (2003)


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

260

MICOTOXINAS

As micotoxinas son metabolitos secundarios, tóxicos paraos animais e o home, que producen os fungos durante osprocesos de destrución da materia orgánica, utilizada comofonte de enerxía. As micotoxinas absórbense por vía aérea ea través da pel xa que a maioría delas son lípidos solubles.

A exposición a estes compostos relaciónase, basicamente,con ambientes agrícolas e co almacenamento de gran. Osefectos para a saúde que foron descritos refírense á súapotencialidade para inducir procesos canceríxenos, á dete-rioración do sistema inmunitario e aos danos que producenen diversos órganos como son o corazón, o fígado ou osriles. Os efectos producidos polos tricotecenos débense ássúas accións a nivel subcelular, onde inhiben a síntese deproteínas e danan o ADN, e a nivel celular, xa que son tóxi-cos para a maioría das células eucarióticas, en particular, asdo sistema inmune. En doses baixas causan irritación da pelcon arroibamento e, a concentracións elevadas, destrúencapas da pel e causan necrose aguda con mínima inflama-ción. A necrose e inflamación son rápidas cando afectan amucosa da boca, esófago e intestino.

Na actualidade disponse dalgúns datos sobre as doses aque algunhas micotoxinas producen efectos adversos para asaúde. Diversos tricotecenos caracterízanse por ter dosesletais para o 50% dos individuos expostos inferiores a 1mg/kg (vía dixestiva). A aparición de efectos crónicos (can-cro) en relación coa exposición a aflatoxinas pode acontecera doses de concentración de µg/kg. É bastante probable queos efectos crónicos causados pola exposición a micotoxinassexan amplificados cando a vía de entrada no organismo é ainhalatoria.

A identificación e avaliación dos riscos debidos á exposi-ción a micotoxinas é complexa e require, en xeral, da mos-traxe tanto dos fungos que as producen coma de cada tipode micotoxinas. O feito de atopar fungos produtores demicotoxinas en mostras ambientais non sempre é evidencia


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

261

de que exista exposición a estas. Non obstante, o feito deatopar niveis inusuais de fungos toxixénicos debería iracompañado da mostraxe ambiental de toxinas específicas.

Por outra parte, moitas das cepas dos fungos denomina-dos toxixénicos non producen micotoxinas dunha formarutineira e algúns só as producen en condicións de labora-torio. En mostraxes ambientais con medios de cultivo ines-pecíficos, algúns destes fungos non poden competir conoutras especies, polo que os niveis de fungos toxixénicosobtidos son inferiores aos ambientais reais. Cooley et alii(1998) sinalan a dificultade de illar especies de Stachybotrysdo aire e suxiren que, cando as especies fúnxicas das mos-tras tomadas en áreas nas que se detectaron problemas desaúde atribuíbles á presenza de fungos toxixénicos, é similará exterior ou á doutra área control sen problemas, se se dancondicións de elevada humidade, poden existir no ambien-te micotoxinas producidas por fungos como Stachybotrys,que poden estar ocultos e crecendo no interior do local.

Outras especies non implicadas na produción de trastor-nos aos traballadores poden ser indicativas da existencia decondicións que potencialmente poderían favorecer o crece-mento doutros xéneros como Aspergillus e Penicillium.

PROTOZOOS

O tamaño dos protozoos fai pouco probable a súa presenzanos bioaerosois xa que tenden a sedimentar rapidamente.Se existise evidencia dalgún tipo de problema que poidaestar relacionado con organismos patóxenos pertencentesa este grupo de axentes biolóxicos, débense analizar osseus reservorios (humidificadores, augas estancadas), paradeterminar a orixe do problema e eliminar os focos decontaminación.

ANTÍXENOS

A alerxia ao po doméstico coñécese dende hai décadas,pero foi nos últimos anos cando se produciu un avanceimportante na identificación, purificación e caracterización


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

262

dos antíxenos producidos polos ácaros do po doméstico.Algúns autores propuxeron uns valores de antíxenos de áca-ros en po que poden causar sensibilización e a aparición desíntomas en persoas sensibilizadas.

O nivel de sensibilización para os antíxenos dos ácaros dopo estableceríase en 2 µg/g de po, mentres que os 10 µg/gconstituirían o nivel a partir do cal se apreciarían signos clí-nicos nos individuos sensibilizados. Propuxéronse outrosvalores límite, por enriba dos que se pode producir sensibi-lización. Así, suxeriuse 8 µg/g para alérxenos procedentesde gatos, Felis domesticus (Fel d I), 10 µg/g para os proce-dentes dos cans, Canis familiaris (Can f I), e de 2 µg/g paraos alérxenos de cascudas, Blatella germanica (Bla g I)(American Industrial Hygiene Association, 1996). Non obs-tante, aínda non se propuxeron valores límite de concentra-ción para antíxenos ambientais procedentes de microorga-nismos. Sábese que doses moi baixas de antíxeno podenproducir reaccións en individuos sensibilizados polo quenon existen en realidade valores de concentración segurospara esas persoas sensibilizadas. Pode suceder que un edifi-cio sexa seguro para os ocupantes non sensibilizados, peronon para aquelas persoas que desenvolvesen a enfermida-de a consecuencia da súa permanencia no edificio.

Concentración Nivel de risco μg Der p I/g ou Der f I/g de po*

<2 Baixo2-10 Significativo>10 Alto

* Der p I e Der f I son antíxenos dos ácaros do po Dermatophagoi-des pteronissinus e D. farinae, respectivamente.

A aplicación de medidas de control que rebaixen os niveisambientais de antíxeno interesa dende dous puntos devista. O primeiro deles é, tendo en conta que os niveis moibaixos de antíxeno non constitúen probablemente un riscode sensibilización para novos pacientes, diminuír o númerode sensibilizacións reducindo os niveis de antíxeno. En


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

263

segundo lugar, interesa reducir ao mínimo os niveis de antí-xeno para tratar de evitar que os individuos sensibilizadosreaccionan fronte a eles.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

264

CONTROL DOSCONTAMINANTES

BIOLÓXICOS

O hixienista industrial ha de realizar unha avaliación deriscos, identificando e valorando os contaminantes físicos,químicos e biolóxicos, e, finalmente, ha de planificar aacción preventiva, para eliminar os devanditos contami-nantes ou rebaixar a súa presenza a niveis tolerables.

O establecemento dunha acción preventiva de riscos inte-grada na empresa, en correspondencia co artigo 2 do Realdecreto 39/1997, polo que se aproba o Regulamento dos ser-vizos de prevención (acción da empresa en materia de pre-vención de riscos), supón a implantación dun plan de pre-vención de riscos que inclúa a estrutura organizativa, adefinición de funcións, as prácticas, os procedementos, osprocesos e os recursos necesarios para levar a cabo adevandita acción.

Outro dos piares fundamentais sobre os que se apoia aprevención de riscos laborais é a información e formacióndos traballadores, que ha de ser suficiente e adecuada enfunción do posto de traballo, e ha de facer referencia aos ris-cos existentes e aos medios e procedementos necesariospara previlos.

O Real decreto 664/1997, sobre a protección dos traballa-dores contra os riscos relacionados coa exposición a axentesbiolóxicos durante o traballado, establece: “Se os resultados daavaliación revelan que a actividade non implica intencióndeliberada de manipular axentes biolóxicos ou de utilizalosno traballo pero pode provocar a exposición dos traballado-res axentes, hanse de aplicar as disposicións dos artigos 5 ao13 deste real decreto, salvo que os resultados da avaliación ofixesen innecesario” (artigo 4.5).

Neste sentido, o artigo 5 do mencionado real decreto refí-rese a evitar a utilización de axentes biolóxicos perigososmediante a súa substitución por outros axentes que, en fun-ción das condicións de utilización, non sexan perigosos paraa seguridade ou saúde dos traballadores, ou que o sexan enmenor grao. Esta substitución levarase a cabo, cando a natu-reza da actividade o permita, tendo en conta a informacióntécnica e científica dispoñible.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

267

Este artigo é conforme cun dos principios fundamentaisda acción preventiva en hixiene industrial: evitar o risco nasúa orixe. Sempre debe primar a substitución de produtosquímicos e axentes biolóxicos perigosos por aqueles quenon sexan perigosos ou que o sexan en menor grao. É normabásica actuar sobre a fonte que orixina o perigo, eliminán-doa, antes que buscar a solución nos medios de proteccióncolectivos ou individuais. Neste sentido, o artigo 15 da Lei31/95, de prevención de riscos laborais, "Principios daacción preventiva", sinala, no seu apartado 1º, os principiosxerais que deberán terse en conta á hora de aplicar as medi-das preventivas, e, entre eles, os seguintes:

- Evitar os riscos- Combater os riscos na súa orixe- Substituír o perigoso polo que entrañe pouco ou ningúnrisco.

Seguindo o Real decreto 664/1997, o artigo 6 refírese áredución dos riscos. Di que: “se os resultados da avaliación aque se refire o artigo 4 puxesen de manifesto un risco para aseguridade ou saúde dos traballadores por exposición a axen-tes biolóxicos, deberá evitarse a devandita exposición. Candoiso non resulte factible por motivos técnicos, habida conta daactividade desenvolvida, reducirase o risco de exposición aonivel máis baixo posible para garantir axeitadamente a segu-ridade e saúde dos traballadores afectados, en particular pormedio das seguintes medidas:

1. Establecemento de procedementos de traballo ade-cuados e utilización de medidas técnicas apropiadaspara evitar ou minimizar a liberación de axentes bio-lóxicos no lugar de traballo.

2. Redución, ao mínimo posible, do número de traballa-dores que estean ou poidan estar expostos.

3. Adopción das medidas seguras para a recepción,manipulación e transporte dos axentes biolóxicosdentro do lugar de traballo.

4. Adopción de medidas de protección colectiva ou, noseu defecto, de protección individual, cando a exposi-ción non poida evitarse por outros medios.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

268

5. Utilización de medios seguros para a recollida, alma-cenamento e evacuación de residuos polos traballado-res, incluído o uso de recipientes seguros e identifica-bles, logo do tratamento adecuado se fose necesario.

6. Utilización de medidas de hixiene que eviten ou difi-culten a dispersión do axente biolóxico fóra do lugar detraballo.

7. Utilización dun sinal de perigo biolóxico como a indi-cada no anexo III do real decreto citado, así comooutros sinais de advertencia pertinentes.

8. Establecemento de plans para facer fronte a accidentesdos que poidan derivarse exposicións a axentes bioló-xicos.

9. Verificación, cando sexa necesaria e tecnicamenteposible, da presenza dos axentes biolóxicos utilizadosno traballo fóra do confinamento físico primario.”

A prevención de riscos laborais ten por obxectivo funda-mental evitar o risco, eliminando a exposición, e, só no casode que isto non sexa posible, reducir o risco actuando sobreos dous aspectos que o conforman, é dicir, diminuíndo aprobabilidade de que se produza o dano e a súa severidade.Á hora de poñer en práctica a acción preventiva, outro dosprincipios básicos é ter en conta a evolución da técnica (oart. 15.1.e) da Lei de prevención de riscos laborais). Na pre-vención de riscos laborais é moi importante establecer pro-cedementos de traballo claro nos que estean perfectamentedeterminados os traballadores que han de realizar unhadeterminada tarefa e o modo de realizala. Debe prepararseo persoal sobre o modo de recibir, manipular e transportaros axentes biolóxicos ou as mostras que poidan contelos, asícomo, posteriormente, sobre o modo de recoller, manipulare tratar os residuos. As normas deben ser detalladas e coñe-cidas polo persoal.

Deberán identificarse aqueles traballadores para os quepoida ser necesario aplicar medidas especiais de protec-ción. Así, o art. 25 da Lei de prevención de riscos laboraistrata da protección dos traballadores especialmente sensi-bles a determinados riscos. Nel indícase que:


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

269

“O empresario garantirá de xeito específico a proteccióndos traballadores que, polas súas características persoaisou estado biolóxico coñecido, incluídos aqueles que teñanrecoñecida a situación de minusvalidez física, psíquica ousensorial, sexan especialmente sensibles aos riscos deriva-dos do traballo. Para tal fin deberá ter en conta os devan-ditos aspectos nas avaliacións dos riscos e, en función des-tas, adoptará as medidas preventivas e de protección nece-sarias.” (art. 25.1)

Os artigos 26 e 27 da Lei 31/1995 ocúpanse da protecciónda maternidade e dos menores.

O artigo 7 do Real decreto 664/1997 establece as medidashixiénicas que se deberán seguir e os requisitos que se debe-rán cumprir en canto á organización e procedementos detraballo, dispoñibilidade de roupa de protección persoal encorrecto estado de funcionamento e separación entre áreaslimpas e aquelas potencialmente contaminadas. Entre estasmedidas hixiénicas inclúense: a prohibición de comer, beberou fumar nas zonas de traballo nas que exista risco por axen-tes biolóxicos; o aseo persoal antes da comida e antes deabandonar o traballo; quitar as roupas de traballo e os equi-pos de protección persoal que poidan estar contaminadospor axentes biolóxicos ao saír da zona de traballo e gardalosen lugares que non conteñan outros equipos. Considéraseademais a necesidade de dispoñer de roupa e de equipos deprotección axeitados que se limpan e se comproban despoisde cada utilización, prestándolle tamén atención ao seualmacenamento correcto. O empresario responsabilizarasedo lavado, descontaminación e, en caso necesario, destru-ción da roupa de traballo e dos equipos de protección.

Tamén se refire, aínda que en menor medida, aos aspectosde organización da actividade, e encoméndalle ao empresa-rio adoptar as medidas encamiñadas a especificar os proce-dementos de obtención, manipulación e procesamento demostras de orixe humana ou animal (art. 7.1.e)).

Outro aspecto importante na prevención dos riscos poraxentes biolóxicos é a vixilancia da saúde. Esta, realizada por


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

270

persoal sanitario con competencia técnica, formación ecapacidade acreditada (apartado 3 do artigo 37 do Realdecreto 39/1997), ten por obxecto garantir o bo estado desaúde dos traballadores. A composición dos equipos encar-gados da vixilancia da saúde establécese no Real decreto39/1997, polo que se aproba o Regulamento dos servizos deprevención. Estes equipos deberán contar cun médico espe-cialista en medicina do traballo ou diplomado en medicinade empresa e un ATS/DUE de empresa, sen prexuízo da parti-cipación doutros profesionais sanitarios con competenciatécnica, formación e capacidade acreditada.

A vixilancia da saúde deberá ofrecerse aos traballadores(artigo 8.1 do Real decreto 664/1997) nas seguintes ocasións:

a) Antes da exposición.

b) A intervalos regulares a partir deste intre, coa periodicida-de que os coñecementos médicos aconsellen, considerandoo axente biolóxico, o tipo de exposición e a existencia deprobas eficaces de detección precoz.

c) Cando sexa necesario por se ter detectado nalgún traballa-dor, con exposición similar, unha infección ou enfermida-de que poida deberse á exposición a axentes biolóxicos.

En materia de vixilancia da saúde, a actividade sanitariadeberá abranguer, nas condicións fixadas polo artigo 22 daLei 31/1995, de prevención de riscos laborais (artigo 37.3 doReal decreto 39/1997):

1.- Avaliación da saúde dos traballadores inicial despoisda incorporación ao traballo ou despois da asignaciónde tarefas específicas con novos riscos para a saúde.

2.- Unha avaliación da saúde dos traballadores que conti-núen o traballo logo dunha ausencia prolongada pormotivos de saúde, coa finalidade de descubrir as súaseventuais orixes profesionais e recomendar unhaacción apropiada para protexer os traballadores.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

271

3.- Unha vixilancia da saúde a intervalos periódicos.

Un bo programa de vixilancia da saúde permite descubrircon maior celeridade a infección nun traballador, mesmonaqueles casos en que as enfermidades presentan un longoperíodo de latencia. Neste sentido a vixilancia da saúde pre-senta unha dobre vantaxe. En primeiro lugar, permitecomezar a aplicar o tratamento axeitado ao traballadormesmo antes de que comecen a manifestarse os síntomasda enfermidade. En segundo lugar, no ámbito colectivo, queun traballador contraia unha enfermidade como conse-cuencia da súa actividade profesional ponnos sobre avisoda existencia dalgún fallo na avaliación de riscos ou na pla-nificación preventiva. Cando isto suceda, será obrigatoriorealizar unha investigación para determinar as causas (art.16.3 da Lei de prevención de riscos laborais) e realizaraseunha nova avaliación de riscos (art. 4.2 do Real decreto664/1997).

O Ministerio de Sanidade e Consumo publicou ata o deagora tres protocolos de vixilancia sanitaria específica quepoden ser de aplicación a traballadores expostos a contami-nantes biolóxicos.

•- Protocolo de vixilancia sanitaria específica para os traba-lladores expostos a axentes biolóxicos.

• Protocolo de vixilancia sanitaria específica para neumoni-te por hipersensibilidade ou alveolite alérxica extrínseca.

• Protocolo de vixilancia sanitaria específica para asmalaboral.

O persoal sanitario do servizo de prevención estudará evalorará especialmente os riscos que poidan afectar as tra-balladoras en situación de embarazo ou parto recente, osmenores e os traballadores especialmente sensibles a deter-minados riscos, e proporá as medidas preventivas axeitadas(art. 37.3.f) do Real decreto 39/1997).

O mesmo artigo 8 do Real decreto 664/1997, no seu apar-tado 2, establece que “os traballadores poderán solicitar arevisión dos resultados da vixilancia da súa saúde”. E, no


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

272

apartado 3: “que cando exista risco por exposición a axentesbiolóxicos para os que haxa vacinas eficaces, estas deberánpoñerse á disposición dos traballadores, informándoos dasvantaxes e inconvenientes da vacinación”.

O Anexo VI deste real decreto indica unhas recomenda-cións prácticas para a vacinación.

Cando a avaliación de riscos demostre a existencia dunrisco para a seguridade e a saúde dos traballadores porexposición a axentes biolóxicos contra os que existan vaci-nas eficaces, o empresario deberalle ofrecer ao traballador adevandita vacina, informándoos das vantaxes e inconve-nientes tanto da vacinación coma da non vacinación. Avacinación deberá efectuala o persoal sanitario do Servizode Prevención e será este servizo quen informe os traballa-dores sobre os riscos da exposición ao axente biolóxicoimplicado, enfermidade que produce, así como dos riscos(reaccións adversas, contraindicacións) e beneficios davacinación recomendada.

A vixilancia da saúde continuará, se fose necesario, des-pois de finalizada a relación laboral. Sobre este punto acon-sellaranse e informaranse os traballadores no relativo a cal-quera control médico que sexa pertinente efectuar con pos-terioridade ao cesamento da exposición (artigo 8.6 Realdecreto 664/1997). A devandita vixilancia posterior á finali-zación da relación laboral levarase a cabo a través doSistema Nacional de Saúde (art. 37.3.e do Real decreto39/1997).

Os artigos seguintes refírense a: documentación (art. 9),notificación á autoridade laboral (art. 10), información ásautoridades competentes (art. 11), información e formacióndos traballadores (art. 12) e consulta e participación dostraballadores (art. 13).

Os establecementos sanitarios e veterinarios distintos doslaboratorios de diagnóstico teñen un tratamento particularno artigo 14 do Real decreto 664/1997. Neste tipo de esta-blecementos han de terse en conta os riscos inherentes ás


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

273

actividades que desenvolven e, en especial, a incertezasobre a presenza de axentes biolóxicos nos pacientes huma-nos, os animais e os materiais ou mostras procedentesdeles. As medidas que se han de tomar para garantir a pro-tección dos traballadores comprenderán a especificación deprocedementos apropiados de descontaminación e desin-fección e a aplicación de procedementos que permitanmanipular e eliminar sen riscos os residuos contaminados.

Pola súa banda, no artigo 15 establécense as medidasespeciais aplicables aos procedementos industriais, aoslaboratorios e aos locais para animais. Estes establecemen-tos e procesos han de cumprir cunha serie de medidas decontención, establecidas nos anexos IV e V do propio realdecreto, en función do grupo de clasificación a que perten-cen os axentes biolóxicos utilizados ou que se sospeite quepoden estar presentes.

Os laboratorios que realicen traballos que impliquen amanipulación de axentes biolóxicos dos grupos 2, 3 e 4 confins de investigación, desenvolvemento, ensino ou diagnós-tico deberán establecer as medidas de contención de acor-do co anexo IV do Real decreto 664/1997.

As actividades que supoñan a manipulación dun axentebiolóxico executaranse unicamente en zonas de traballoque correspondan, polo menos, ao nivel de contenciónigual ao grupo a que pertence o devandito axente, é dicir,nivel de contención 2 para axentes do grupo 2, nivel de con-tención 3 para axentes do grupo 3, e niveis de contención 4para axentes do grupo 4.

Os laboratorios que, sen ter intención de traballar con elescomo tales (cultivándoos ou concentrándoos), manipulenmateriais sobre os que existe incerteza de que poidan conteraxentes biolóxicos que poidan causar enfermidade no home,deberían adoptar, polo menos, o nivel 2 de contención. Seránecesaria a utilización de niveis de contención superioressempre que se saiba ou sospeite que son necesarios.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

274

Os procedementos industriais que utilicen axentes bioló-xicos dos grupos 2, 3 ou 4 deberán tomar medidas de con-tención de conformidade co anexo V do Real decreto664/1997.

MEDIDAS DE CONTROL DOS AXENTES BIOLÓXICOS

Ademais das directrices expostas no Real decreto664/1997 sobre a protección dos traballadores contra os ris-cos relacionados coa exposición a axentes biolóxicos duranteo traballo, e dende un punto de vista práctico, imos analizara continuación as medidas de control aplicables para osaxentes biolóxicos.

No caso das enfermidades producidas por axentes infec-ciosos, como sinalan Lee e Johnson (1997), para que se produ-za unha enfermidade ou un dano ao traballador, é necesarioque se dean seis condicións que completan o que eles deno-minan a cadea da infección (figura 13). Estas condiciónsson:

1. o axente debe ser patóxeno2. debe existir un reservorio cun número suficiente deorganismos vivos e reprodutivos

3. o axente debe ser capaz de escapar do reservorio4. o organismo debe ser capaz de se mover a través domedio (aire, contacto, vectores)

5. debe existir unha porta de entrada no nuevo hospedador(roturas na pel, membrana mucosa, inhalación, transfe-rencia sanguínea)

6. o nuevo hospedador debe ser susceptible ao axente.

Se algunha das condicións anteriores non se cumpre, nonterá lugar a enfermidade. A prevención suporá romper esacadea en calquera dos seus elos, empezando, sempre quesexa posible, en sentido de: eliminar o foco, actuar nomedio de transmisión e, finalmente, protección persoal.

As medidas de control basearanse, en primeiro lugar, eneliminar o axente biolóxico patóxeno do medio, ben porsubstitución por outro axente, cando iso sexa posible


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

275

dentro dunha actividade produtiva, ben a través do estable-cemento de procedementos de traballo que impidan a emi-sión de bioaerosois, ben mediante a aplicación de medidasde contención que impidan a súa saída fóra do recinto enque se manexan.

Como xa se indicou, no caso dunha actividade na queexiste risco por axentes biolóxicos, sempre que sexa posiblesubstituiranse os axentes biolóxicos perigosos por outrosque non o sexan ou o sexan en menor grao. Isto, claro está,cando é o propio proceso produtivo o que precisa da utili-zación do axente. Non obstante, cando a presenza deste éallea ao proceso produtivo, as medidas preventivas encami-ñaranse, en primeiro lugar, a eliminar o devandito axente, oque pode conseguirse mediante a aplicación de medidas delimpeza, desinfección e esterilización. Nestes casos actua-mos sobre o primeiro elo da cadea da infección: o axentepatóxeno.

Para evitar o crecemento de fungos, ademais de controlaro exceso de humidade, deben manterse as zonas sensibleslimpas e secas. Deben previrse os problemas de condensa-ción, utilizando deshumidificadores ou acondicionadoresde aire. O obxectivo é claro, hai que eliminar os factores quefavorecen o crecemento posto que é moi difícil eliminar oaxente completamente. Supoñamos, por exemplo, que aefectividade dun biocida é do 99'999%, se a densidade deesporas é de 105 esporas/cm2, aínda quedará unha esporaque pode, en condicións óptimas, servir de foco inicial demultiplicación do axente.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

276

Figura 13.- A cadea da infección (Lee e Johnson, 1997)

ACTUACIÓNS SOBRE O AXENTE BIOLÓXICO

Para manter os contaminantes biolóxicos a niveis acepta-bles é imprescindible realizar unha limpeza e, en ocasións,unha desinfección e esterilización adecuadas do lugar detraballo e dos materiais utilizados.

Limpeza

A limpeza serve para rebaixar os niveis microbiolóxicosdas superficies ou instrumentos. A maior ou menor acciónbactericida dos deterxentes (axentes tensioactivos) vai depen-der da súa composición. Así, os deterxentes non iónicos nonson bactericidas e mesmo poden servirlles de alimento ásbacterias. Os deterxentes aniónicos son bactericidas débiles,pois son repelidos pola carga negativa neta da superficiebacteriana, mentres que os deterxentes catiónicos son activos


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

277

Patóxeno

Reservorio

Saídado

reservorio

Transmisión a través do

medioambiente

Vía de entrada

Hospedadorsusceptible

contra toda clase de bacterias. Os deterxentes actúan dis-gregando a membrana celular e disolvendo as películas lipí-dicas que protexen as bacterias.

A limpeza ha de ser sempre un paso previo á desinfecciónposto que esta non sería efectiva se non vai acompañadadunha limpeza exhaustiva que elimine a materia que poderebaixar a efectividade do desinfectante. Se as superficies oumateriais non están limpos pode suceder que o desinfec-tante non chegue a alcanzar o axente biolóxico ou que,como lle sucede ao cloro, se consuma coa materia orgánica.

Desinfección

Como se pode ver, coa limpeza e co emprego de deterxen-tes pódese reducir considerablemente a flora microbiana,non obstante, se queremos eliminar dunha forma segura orisco infeccioso, teremos que recorrer a técnicas de desinfec-ción ou de esterilización. Ao falar de desinfección facemosreferencia normalmente ao emprego de axentes químicosxermicidas que destrúen a infectividade potencial dun mate-rial, pero que non supoñen a eliminación de todos os micro-bios viables. Pola súa banda, a esterilización baséase na utili-zación tanto de axentes físicos como químicos para eliminartodos os microbios viables, incluídas as formas resistentes.A desinfección de instrumentos e superficies, sobre todo

nos laboratorios que manexan mostras biolóxicas, considéra-se a forma máis axeitada para evitar un posible contaxio. Nonobstante, o manexo destes produtos require un coñecemen-to das súas características de perigosidade e os seus valoreslímite de exposición, para evitar os riscos inherentes a estes;así como do tempo e concentración necesarios, en funcióndos microorganismos de que se trate, para que a súa aplica-ción sexa eficaz. Martí et alii (1996) realizan unha revisión dosdesinfectantes químicosmáis correntes para instrumentos esuperficies dos postos de traballo con risco biolóxico.

O produto desinfectante debe ter un amplo espectro deactividade e unha acción rápida e irreversible. Unha correctaaplicación do desinfectante permitirá un bo contacto entre odesinfectante e a superficie para desinfectar.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

278

Moitos desinfectantes teñen características de toxicidadeimportantes para o home ou os animais. Non obstante, apli-cado correctamente, o produto non ha de supoñer ningúnrisco de toxicidade, polo que se deben seguir sempre as ins-trucións para a súa aplicación contidas na etiqueta e fichas dedatos de seguridade. Os desinfectantes que se utilicen debenestar axeitadamente etiquetados segundo a normativacorrespondente (Real decreto 1078/1993 e Real decreto363/1995 e as súas posteriores modificacións), tanto se seadquiriron comercialmente, coma se son de preparación pro-pia.

Algúns dos desinfectantes químicos de uso máis correnteson:

a) Auga osixenada (peróxido de hidróxeno). É un axenteoxidante utilizado amplamente, non obstante, hai queter en conta que a súa efectividade contra as bacterias émoi variable xa que algunhas especies posúen catalasa.

b) Alcoles: alcol etílico (etanol), alcol isopropílico (isopro-panol). A acción desinfectante dos alcohois alifáticosaumenta coa lonxitude da cadea ata 8 átomos de carbo-no, a partir desta lonxitude diminúe moito a solubilidadeen auga. Aínda que o etanol é moi utilizado, o alcoholisopropílico presenta certas vantaxes sobre aquel, comoson a súa maior potencia desinfectante e a súa menorvolatilidade. Os alcohois son volátiles e inflamables.

c) Aldehidos: formaldehido, glutaraldehido. Son axentesalquilantes, cuxa acción está ligada á desnaturalizacióndas proteínas e dos ácidos nucleicos. Son eficaces contrafungos, bacterias e virus. O formaldehido é un canceríxe-no sospeitoso e o glutaraldehido é tóxico e irritante paraa pel e as mucosas.

d) Cloro. Utilizado xeralmente en forma de hipocloritosódico con diversas concentracións de cloro libre, é unpotente axente oxidante. O cloro é un desinfectante deacción rápida para os materiais limpos, pero é menossatisfactorio cando hai presenza de materia orgánica. Ocloro gas é altamente tóxico.

e) Compostos fenólicos. O fenol actúa a través da desnatu-ralización das proteínas e da súa acción deterxente. A


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

279

actividade antibacteriana aumenta mediante a substitu-ción no anel con halóxenos ou alquilos que incrementana solubilidade do grupo – OH fenólico, sendo o resto damolécula máis hidrófoba, co que resulta máis tensioactivo.

f) Iodo e iodóforos. O iodo combínase irreversible coasproteínas e é oxidante. O iodo pode ser tóxico.

g) Ácido peracético.h) Compostos de amonio cuaternario (coñecidos coma“quats”). A súa actividade xermicida vese reducida enpresenza de materia orgánica, augas duras e presenza dedeterxentes aniónicos.

i) Metais pesados, principalmente mercurio (Hg) e prata(Ag)

A descontaminación dos materiais que conteñen priónsha de ter en conta a natureza destes. Non se trata de micro-organismos senón que se cre que se trata de proteínas decarácter infeccioso. Estes axentes infecciosos son inusual-mente resistentes á inactivación pola maioría dos axentesfísicos e químicos e os materiais que son sospeitosos debensometerse a un tratamento específico antes de ser elimina-dos (OMS, 2003). Os datos dispoñibles indican que os priónspoden ser inactivados por unha solución de 2 mol/litro dehidróxido sódico (NaOH) que conteña 4 mol/litro de clorhi-drato de guanidina (HNC(NH2)2·HCl) ou isocianato de gua-nidina (HNC(NH2)2·HNCO) e hipoclorito sódico (NaOCl)(≥2% de cloro libre) seguido por autocravado con vapor a132º C durante 4'5 horas.

Esterilización

O emprego de determinados instrumentos e materiais, asícomo a eliminación de determinados residuos, esixen unhaesterilización previa. A esterilización destrúe todos os xer-mes, incluídas as esporas bacterianas, que poida conter unmaterial.

Existen diferentes tipos de esterilización, entre eles:


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

280

Esterilización por calor:

A calor é o método de elección para a esterilización demateriais, salvo para aqueles que poden sufrir dano comoconsecuencia das elevadas temperaturas. A desinfecciónalcanza superficies que poderían estar protexidas á accióndun desinfectante químico. Aínda que a maioría dos fungos,virus e células vexetativas bacterianas son esterilizados nunsminutos a 70º C, e moitas esporas a 100º C, existen esporasdalgunhas bacterias saprófitas que poden sobrevivir á ebuli-ción durante horas. Cando se quere conseguir unha esterili-dade absoluta, recórrese a esterilizar os materiais por vaporen autoclave. Aínda que, como xa se mencionou para osprións poden existir casos especiais, para a maioría dos pro-pósitos, os ciclos que indicamos a continuación aseguran aesterilización na autoclave:

• 134 ºC durante 3 minutos• 126 ºC durante 10 minutos• 121 ºC durante 15 minutos• 115 ºC durante 25 minutos

Ao utilizar a autoclave hai que ter a precaución de que ovapor de auga desprace completamente o aire antes de pro-ducir a presión.

Tamén pode levarse a cabo a esterilización por calor seca,pero neste caso a temperatura ha de ser máis alta. A esteri-lización de esporas por calor seca require 160º C durante 1 a2 horas.

Esterilización por radiacións:

A radiación ultravioleta actúa producindo lesións no ADNcelular o que ocasiona mutacións letais. Actúa principal-mente a través de alteracións do ADN que bloquean a súareplicación. A maioría destas alteracións poden ser repara-das polo que a eficiencia da esterilización por radiaciónultravioleta é baixa.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

281

A utilización deste tipo de radiación pode ser útil paradiminuír a infección aérea ou sobre superficies, pero haique ter en conta que pode haber moitos lugares que nonsexan alcanzados por estas radiacións, que ademais, teñenpouco poder de penetración.

Outro tipo de radiacións utilizadas para a esterilizaciónson as radiacións ionizantes, que teñen un elevado poder depenetración. A utilización de radiacións de tipo g ha decumprir cunha serie de requisitos especiais como instala-ción radiactiva.

Esterilización química:

Os axentes gasosos, tales como o formaldehido ou o óxidode etileno, teñen unha actividade bactericida e esporicida nointervalo de 30-80º C. O formaldehido pode utilizarse comogas para esterilizar superficies secas. Non obstante, é absor-bido polas devanditas superficies como un polímero reversi-ble, o paraformaldehido, que pode despolimeralizarse lenta-mente producindo un residuo irritante. A esterilización deinstrumentos ou materiais pode levarse a cabo en esteriliza-dores específicos que permiten obter as condicións de pre-sión, temperatura e humidade axeitadas.

O óxido de etileno tamén se usa para a desinfección gaso-sa de superficies secas, pero presenta certa toxicidade resi-dual. Tamén se usa para esterilizar obxectos sensibles á tem-peratura. Polos riscos que presenta, sen descartar perigos demutaxenia e carcinoxenia, este tipo de esterilización debelevarse a cabo por persoal cualificado, mediante un protoco-lo de actuación ben establecido e cos equipos de protecciónindividual axeitados. As autoclaves de óxido de etilenodeben ser de estanquidade contrastada, a ser posible dedobre porta con extracción por enriba da de descarga e conaireación incorporada. Deben situarse en áreas illadas, benventiladas e mantidas a depresión coas adxacentes, proce-déndose a un control ambiental periódico da presenza enaire do composto.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

282

BARREIRAS DE CONTENCIÓN

Cando non é posible actuar directamente sobre o axentepatóxeno, cabe a posibilidade de actuar sobre o reservorio.As medidas que se aplican teñen como finalidade eliminaros reservorios existentes ou confinalos nunha área en quepoidan ser controlados de modo que se poida impedir aliberación dos axentes biolóxicos fóra da devandita área. Acontención pode levarse a cabo mediante o emprego debarreiras primarias e secundarias. As barreiras primariasprotexen o traballador e o medio na área inmediata ondepode producirse a exposición. As barreiras primarias inclú-en as cabinas de seguridade biolóxica centrífugas seladas,caixas con luvas, habitáculos para animais con filtros HEPA,etc. Tamén a roupa de protección persoal: luvas, lentes,máscaras... son unha importante barreira primaria. As boastécnicas microbiolóxicas son así mesmo unha barreira pri-maria de contención. En canto ás barreiras secundarias,estas encárganse de protexer o medio exterior, incluíndoáreas fóra do recinto de traballo. Neste grupo entran aspec-tos relacionados co deseño do edificio (diferenzas de pre-sión entre distintas zonas de traballo, ventilación con saídade aire a través de filtros HEPA, esterilización de efluenteslíquidos, etc.) e prácticas e procedementos de traballo.

No caso dos procesos industriais, nos que se manexanaxentes biolóxicos a grande escala, os posibles efectos paraa saúde como consecuencia da exposición aos devanditosaxentes han de ser tidos en conta cando se realice o deseñodo local de traballo. A maioría dos axentes biolóxicos que seutilizan na industria, sobre todo na destinada á produciónde alimentos e bebidas, pertencen ao grupo 1, e aínda que épouco probable que causen enfermidade no traballador,poden ocasionar reaccións alérxicas. Nalgúns procesos,sobre todo na industria farmacéutica, utilízanse axentes dosgrupos 2, 3 e 4. Neste último caso, estableceranse medidasde contención baseadas nas propostas no anexo V do Realdecreto 664/1997. A manipulación dos microorganismosque pertenzan aos grupos 2, 3 ou 4 levarase a cabo nun siste-ma que separe fisicamente o proceso do medio. As actividades


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

283

de toma de mostras, adición de materiais e transferencia deorganismos viables a outro sistema realizaranse de modoque se minimice (grupo 2) ou se impida (grupos 3 e 4) a súaliberación. Igualmente han de tratarse os gases de escape dosistema para minimizar ou impedir, se é o caso, a liberaciónde axentes biolóxicos ao exterior. Os fluídos do sistemapechado han de ser inactivados mediante medios de efica-cia probada, segundo o axente de que se trate, antes de pro-ceder á súa retirada. Tamén os sistemas de traballo estarándeseñados tendo en conta o posible risco biolóxico.

Na Guía Técnica para a avaliación e prevención dos riscosrelacionados coa exposición a axentes biolóxicos (INSHT,2000), indícanse os puntos fundamentais con respecto a pro-cedementos de traballo, contención primaria e secundaria eos métodos de protección persoal en procesos industriais:

Procedimientos de trabajo:

Antes de iniciarse o traballo con produción a grande esca-la, o traballador ha de recibir a oportuna información e for-mación que inclúa o adestramento en traballos de rutina ensituacións de urxencia. Todas as operacións se realizaránsegundo procedementos preestablecidos, con instruciónsescritas sobre as actuacións ante accidentes ou incidentesque poidan supoñer un contacto co axente biolóxico, incluí-dos plans de urxencia. Onde sexa posible, deberíase implan-tar un sistema de vixilancia para comprobar a eficacia dossistemas de contención (art. 7.1 i).

Contención primaria:

O fermentador ou recipientes e colectores equivalentes,dependendo do tipo de industria, debe ser o primeiro ele-mento de contención primaria, polo cal debe ser validadoante posibles verteduras.

Cando o proceso requira axitación do contido do reactor,os axitadores contarán con sistema de selado único nos tra-ballos con axentes biolóxicos do grupo 2, ou de dobre sela-do en caso de traballos cos grupos 3 ou 4.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

284

Para o grupo 2 de axentes, requírese minimizar posiblesescapes de organismos viables, o cal implica o emprego deciclóns superficiais, ou tratamento con hipoclorito ou concontrois de filtro.

Para os grupos 3 ou 4 requírese impedir a liberación, queadoita conseguirse mediante filtros HEPA.

A inoculación e a toma de mostras nos fermentadoresfarase impedindo a liberación de axentes se estes son dosgrupos 3 ou 4, utilizando mostradores provistos de válvulastipo diafragma, pasando o gas desprazado a través dun filtroHEPA.

Débense comprobar os transdutores de presión e tempe-ratura. Para os axentes do grupo 2 estes poderán retirarsepara realizar os ensaios con facilidade. Nos grupos 3 ou 4estes non poderán retirarse, recomendándose duplicar ostransdutores como procedemento de seguridade.

Os fluídos de grandes cultivos non deben ser retirados domedio sen que os organismos viables fosen desactivados. Ométodo para eliminar o risco dependerá do tipo de produto,admitindo para a desactivación o emprego de filtros de 0.22mm para os do grupo 2 ou aplicación de altas temperaturasou biocidas efectivos para os grupos 3 ou 4.

Contención secundaria: Sala de reactor-edificio

• Todos os procesos que utilicen axentes dos grupos 2, 3e 4 deben estar deseñados para minimizar (grupo 2) ouprevir (grupos 3 e 4) a liberación.

• O deseño debería ser de tal forma que a sala de fer-mentación actuase como contención secundaria e queo resto do equipo estivese situado dentro dun edificiohermético, equipado con ventilación e para os axentes3 e 4 dispoñer de ventilación de aire. Cando no devan-dito edificio se leven a cabo outros procesos indus-triais, débese ter especial coidado en evitar a posiblecontaminación en caso de accidente. No caso do grupo


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

285

2, só se necesitan asegurar unhas 10 renovacións horapara o confort das operacións do persoal. No caso deáreas de procesos deseñados para utilizar axentes dogrupo 3, a ventilación debe estar asegurada instalandofiltros HEPA nas saídas do aire e á entrada e saída parao grupo 4.

• O acceso ás áreas de traballo debe estar restrinxidopara aqueles traballadores que teñan traballos especí-ficos que realizar na área. Cando o risco proceda dunaxente do grupo 4, a entrada farase a través de esclusasde presión negativa.

• O sinal de perigo biolóxico deberá estar presente nolado externo das portas onde se manexen axentes dosgrupos 3 e 4.

• Nos lugares onde se manexen axentes do grupo 2 nonhai necesidade específica de traballar con presiónnegativa, pero si onde se estean a manexar axentes 3 e4. A presión diferencial será de 10 a 70 Pascais.

Cando as actividades que implican risco biolóxico non sedeban a procesos industriais, deberán aplicarse igualmentemedidas de contención que impidan ou minimicen a libe-ración dos axentes potencialmente perigosos ao mediolaboral, seguindo o anexo IV do Real decreto 664/1997.Entre outras medidas, os microorganismos deben de mani-pularse en lugares específicos dentro do edificio, separadosfisicamente doutras áreas. Esta recomendación é aconsella-ble para os axentes pertencentes ao grupo 3 e esixible paraos do grupo 4. O acceso ás áreas en que se manexan axentesbiolóxicos estará restrinxido ao persoal designado. O aireextraído dos lugares de traballo en que se manexen axentesdos grupos 3 e 4 ha de ser filtrado a través de filtros de altaeficacia para partículas no aire (HEPA), para os axentes dogrupo 4, tamén se filtrará o aire introducido. Segundo oaxente de que se trate, pode ser aconsellable ou necesariomanter unha presión negativa no lugar de traballo con res-pecto á presión atmosférica. Estableceranse procedementosespecíficos de desinfección para estas áreas. Ademais,


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

286

cando se manexen axentes dos grupos 3 e 4, o lugar de tra-ballo deberá poder precintarse para permitir a súa desinfec-ción. O control eficiente de vectores é outra medida impor-tante para controlar os axentes que se transmiten coa parti-cipación daqueles.

Cando os axentes cos que se traballa pertencen ao grupo1, é suficiente con aplicar as boas prácticas de laboratorio enon se require ningún equipamento específico para un con-finamento primario. O traballo lévase a cabo en bancos ele-vados abertos, cun sumidoiro como protección secundaria,as ventás han de estar pechadas para evitar correntes, omobiliario será resistente e tanto o laboratorio como omobiliario serán doados de limpar.

Un medio importante para a prevención dos riscos bioló-xicos por manipulación de material ou mostras de animaisinfectados é a utilización de cabinas de seguridade biolóxi-ca. Estas son de diferentes tipos, en función dos tipos deaxentes biolóxicos que se van manexar.

CABINAS DE SEGURIDADE BIOLÓXICA

As cabinas de seguridade biolóxica desenvolvéronse apartir das cabinas de fumes utilizadas nos laboratorios dequímica. Son cámaras de traballo que teñen como funciónprotexer o traballador, pero que tamén serven para protexero medio e o produto que se manexa. Para realizar eficaz-mente a súa función, estas cámaras van dotadas de filtrospara purificar o aire. As cabinas de seguridade biolóxica vanvariar o seu deseño (colocación dos filtros, dos ventiladores,e das entradas e saídas de aire, así como a porcentaxe de airerecirculado) en función do grao de seguridade que se pre-tende alcanzar.

Basicamente, distínguense tres tipos de cabinas de seguri-dade biolóxica: clase I, clase II e clase III. Dentro destas cla-ses poden establecerse subclases (figura 14).


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

287

Cabina de seguridade biolóxica tipo I:

Este tipo de cabinas é apropiado para o traballo con axen-tes biolóxicos de baixo ou moderado risco. O aire que entrana cabina é aspirado directamente do laboratorio, sen filtra-ción previa. Non se produce recirculación do aire, que é fil-trado por filtros HEPA (filtros de alta eficacia para partículasno aire) antes da súa saída ao exterior.

Para un funcionamento correcto, a velocidade de entradade aire debe estar comprendida entre 0'4 e 1'0 m/s, conaberturas frontais non superiores a 20 cm, para evitar tur-bulencias.

Este tipo de cabinas non prevé a exposición por contacto.

Nestas cabinas o aire, previamente filtrado a través dunfiltro HEPA, circula en sentido descendente (fluxo laminarvertical), protexendo, ademais de o traballador e o medio, osmateriais manipulados. Tanto o aire recirculado como o quesae ao exterior son filtrados a través de filtros HEPA. O aireque provén do exterior forma unha barreira que impide asaída de aire pola abertura frontal. Esta cabina está reco-mendada para a manipulación de axentes biolóxicos debaixo ou moderado risco. Algúns autores inclúen os axentesclasificados no grupo 3. Tampouco preveñen a exposiciónpor contacto.

Segundo as súas características de deseño, porcentaxe deaire recirculado e dinámica de fluídos, hai diferentes tiposde cabinas de seguridade biolóxica de clase II: tipo A, tipoB1, Tipo B2 e tipo B3 (Lee e Johnson, 1997).

Nas cabinas de clase II, tipo A recircúlase o 70% do aire,mentres que só se extrae o 30% restante. Como xa se indi-cou, as dúas correntes son filtradas a través de filtros HEPA.Na figura 14 pode verse a distribución de fluxos dentro dacabina. O aire que entra dende o local é aspirado na reixafrontal da cabina, sen alcanzar a área de traballo que, destaforma, permanece estéril. Dende a parte inferior ou posterior


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

288

da cabina un ventilador impulsa todo o aire ata a zona supe-rior onde parte deste será recirculado.

Para unha abertura frontal de 20 cm, a velocidade de entra-da do aire recomendada é de aproximadamente 0'4 m/s. Avelocidade do aire do fluxo laminar aconséllase que nonsexa inferior a 0'4 m/s (Martí et alii, 1997).

Figura 14.- Esquema de diferentes tipos de cabinas de seguridad biológica (de Arquer et alii, 2000)


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

289

a) Clase I

c) Clase II, tipo B c) Clase III

b) Clase II, tipo A

Cabina de seguridade biolóxica clase II:

As cabinas de seguridade biolóxica clase II, tipo B1 recir-culan unicamente o 30-50%-50 do aire, mentres que extraenun 50-70%-70. Nos dous casos o aire pasou a través de filtrosHEPA. O aire limpo descende en fluxo laminar vertical sobrea área de traballo. A corrente de aire divídese na zona cen-tral, onde parte do aire se dirixe á reixa situada na parte pos-terior, por onde é extraído e conducido á zona de expulsión,e o resto do aire, xunto co que penetra dende o local polaabertura frontal, é filtrado e impulsado por un condutoseparado ata a zona superior da cabina dende onde se reini-cia o ciclo (figura 14). Este tipo de cabina dispón dun ple-num separado para a corrente de aire recirculado non con-taminado. A velocidade de entrada do aire, para unha aber-tura frontal de 20 cm, debe ser de 0'5 m/s, e a velocidade doaire do fluxo laminar descendente de 0,25 m/s (Martí et alii,1997).

Nas cabinas de clase II, tipo B2 non hai recirculación deaire dentro da cabina. Despois de filtrado a través de filtrosHEPA, todo o aire é expulsado ao exterior. Estas cabinas uti-lízanse cando se traballa con axentes químicos tóxicos. Oaire expulsado ha de recibir un tratamento suplementarioaxeitado aos produtos que se manexen. En canto aos axen-tes biolóxicos, ao igual que o resto das cabinas da clase II,utilízase para traballar cos de risco baixo ou moderado (gru-pos 1, 2 e, en casos, 3).

Por último, a cabina de seguridade biolóxica clase II, tipoB3 é similar á de tipo A, cun plenum común para o aire desaída e o aire recirculado. O 70% do aire recirculado é expul-sado ao exterior a través de filtros HEPA.

Cabina de seguridade biolóxica clase III:

Son cabinas hermeticamente seladas que separan com-pletamente o traballador do axente biolóxico contaminante.As manipulacións dos materiais realízanse mediante asluvas que incorpora a cabina no seu panel central. O aireque se toma do local pasa por un filtro HEPA antes de entrar


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

290

na zona de traballo, non se recircula e vértese ao exteriorlogo da filtración a través de filtros HEPA. Esta cabina estárecomendada para a manipulación de axentes biolóxicosextremadamente perigosos, dos grupos de risco 3 e 4. Estascabinas son as que lle confiren a maior protección ao traba-llador, protexéndoo mesmo dos riscos por contacto.

O INSHT (de Arquer et alii, 2000; Martí et alii, 1997) dáunha serie de recomendacións para o traballo con cabinasde seguridade biolóxica, co fin de garantir unha eficaciaóptima. As devanditas recomendacións fan referencia ásituación da cabina no laboratorio, aos procedementos detraballo, aos materiais e equipos para traballar no interiordas cabinas, á utilización de equipos de protección indivi-dual, á realización de controis e mantemento e de opera-cións de limpeza e desinfección:

• Colocar as cabinas en cuartos nos que a actividade sexaescasa e afastadas de portas, ventás ou zonas nas queexistan correntes de aire que puidesen crear turbulenciase perturbar o fluxo laminar.

• Colocar todo o material que se vaia utilizar na cabinaantes de iniciar o traballo, procurando que a introduciónde novo material sexa mínima.

• Evitar a introdución de focos de calor importantes nazona de traballo. Para a esterilización das asas de semen-teira utilizaranse, preferentemente, microincineradoreseléctricos ou asas de sementeira desbotables.

• Evitar introducir materiais sucios ou que liberen doada-mente partículas, por exemplo, papel ou algodón.

• Evacuar os produtos de escoura en recipientes imperme-ables aptos para a súa esterilización.

• Realizar movementos lentos de brazos e mans no inte-rior da cabina para non alterar a laminaridade do fluxo.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

291

• Procurar que a zona de traballo estea situada entre 5 e 10cm por enriba da base da cabina e a máis de 20 cm daabertura frontal, para evitar contaminacións producidaspolo aire que choca contra a superficie ou o que penetrapola abertura frontal.

• Poñer a cabina en funcionamento entre 15 e 30 minutosantes de iniciar o traballo, e esperar un tempo prudenciallogo de concluír o traballo para apagala.

• Evitar colocar obxectos entre o filtro HEPA e a área detraballo, xa que estes obxectos producirán zonas de tur-bulencias. O fluxo laminar non se reconstitúe ata unhadistancia de 2,5 veces o diámetro do obxecto.

• Utilizar vestiario apropiado e limpo. Aconséllanse batasde manga longa, con bocamangas axustadas. Candoexista risco de contacto usaranse luvas de protección erecubriranse as mangas.

• Manter, en lugar visible, unha ficha de mantemento econtrol da cabina na que conste: o modelo e a referencia,a data de control, as horas de funcionamento, a presiónde traballo, a velocidade do aire, o test DOP, a data desubstitución do filtro HEPA e a data da próxima revisión.

• Realizar as operacións de limpeza e desinfección antesde iniciar o traballo e ao finalizar este e, ademais, nosseguintes casos: cando se produzan derramamentos nasuperficie de traballo, sempre que se cambie o programade traballo, antes de realizar un test de control e antes decalquera traballo de mantemento rutineiro ou accidentalda cabina.

• ∑ Realizar a descontaminación das zonas inaccesibles econtaminadas (ventiladores, plenos, filtros) medianteesterilización gasosa. Un método posible consiste na des-polimerización de paraformaldehido por quentamento.Este método debe aplicarse antes de traballos de mante-mento, antes do cambio dos filtros, antes de realizar os


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

292

tests básicos de control, antes do traslado da cabina eantes de cambiar o programa de traballo.

PRECAUCIÓNS DE CARÁCTER UNIVERSAL

Naquelas actividades laborais, como as de asistencia sani-taria, veterinaria ou os laboratorios de análises clínicas, nasque existe unha incerteza sobre a presenza de axentes peri-gosos para a saúde han de tomarse unha serie de precau-cións de carácter universal (de Arquer, 2000). As precau-cións universais comprenden unha serie de recomenda-cións no que se refire ao trato e manexo dos pacientes, dasmostras e dos materiais, destinadas a evitar os problemascausados por estes axentes, supoñendo que poden conterpatóxenos transmitidos polo sangue ou outros fluídos bio-lóxicos como seme, secrecións vaxinais, líquido cefalorra-quídeo, líquido sinovial, líquido pleural, líquido peritoneal,líquido pericárdico e líquido amniótico.

Estas recomendacións desenvolvéronse, fundamental-mente, para previr os contaxios provocados, entre o persoalsanitario e o que traballa en laboratorios de diagnóstico,polo virus da inmunodeficiencia humana (VIH) e o virus dahepatite B. Partindo do suposto de que a exposición aos fluí-dos corporais constitúe o principal determinante do riscode infección ocupacional, engádese o concepto da univer-salidade do risco, o que significa que debe asumirse quetodos os pacientes son potencialmente infecciosos. Non seestablecen prácticas de traballo diferentes para aquelespacientes que se considera que poden padecer unha deter-minada enfermidade infecciosa fronte a aqueloutros quenon se sospeita que estean afectados polas devanditasenfermidades. En xeral, dende este punto de vista, non fala-remos de pacientes de risco, senón de prácticas de risco.

As guías refírense ás prácticas de traballo, á utilización deequipos protección, ás prácticas de limpeza, desinfección edescontaminación, e ao manexo e depósito das agullas eobxectos punzantes. Os traballadores deberían usar de formarutineira elementos de protección cando, nas operaciónsque realicen, exista a posibilidade de contacto co sangue ou


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

293

fluídos corporais: luvas, cando se vaian realizar manipula-cións do sangue, fluídos, mucosas, feridas ou obxectos con-taminados; máscaras e protectores oculares, cando se poidaproducir aerosolización do sangue ou fluídos biolóxicos; eroupa de protección, cando se poidan producir salpicadu-ras. Nunca se pipeteará coa boca. Deben de extremarse asmedidas de hixiene persoal, como o lavado das mans, conauga e xabón líquido, ao comezar e ao rematar a xornada, edespois de realizar calquera técnica. En circunstanciasespeciais empregaranse substancias antimicrobianas. Parao secado das mans utilizaranse toallas de papel desbotables.As feridas e lesións das mans deben protexerse cun apósitoimpermeable antes de empezar a traballar. Está prohibidocomer, beber, fumar, comer goma de mascar ou maquillar-se na área de traballo.

Para previr accidentes por cortes ou picaduras con mate-riais como agullas, escalpelos, etc., estes instrumentosdeben manipularse coas máximas precaucións e, para eli-minalos, depositaranse, sen encapsular, en recipientes ríxi-dos e impermeables axeitados, situados nas proximidadesda área de traballo.

Algúns estudos (Roy e Robillard, 1994) poñen de manifes-to que o nivel de cumprimento destas precaucións univer-sais é moi variable. Así, mentres que o cumprimento deprácticas como non pipetear coa boca (97%) ou o manexoseguro das xiringas (72%) son seguidos por unha elevadaporcentaxe de profesionais, outras como lavar as mans(28%) ou a utilización de luvas (35%), teñen un seguimentomoito menor. Tamén se apreciou que o grao de cumpri-mento varía coa profesión, o tipo de pacientes e o tipo deprocedemento. Por exemplo, os médicos usan luvas enmenor medida que as enfermeiras, e os que tratan a nenosutilizan menos os elementos de protección que os que tra-tan a adultos.

No caso de traballar con determinados axentes pertencen-tes ao grupo 2, pode ser necesario establecer unha serie demedidas complementarias ás que establece o nivel de con-tención 2 do anexo IV do Real decreto 664/1997. O traballo


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

294

con estes axentes poderíase realizar directamente sobre obanco de probas ou mesa de traballo, procurando reducir aomáximo a produción de bioaerosois. Non obstante, naque-les casos en que poidan producirse bioaerosois infectivos, omaterial infectado manexarase en cabinas de seguridadebiolóxica ou illantes. Este é o caso de traballar con axentesinfecciosos a través do aire: Chlamydia trachomatis,Clostridium botulinum, Cryptococcus neoformans,Legionella pneumophila ou Neisseria meningitidis. Ademaisé recomendable a utilización de luvas ao manexar estesaxentes, pois algúns deles son infectivos a través da pel oude mucosas, en doses baixas.

EQUIPOS E PRENDAS DE PROTECCIÓN INDIVIDUAL

Seguindo o Real decreto 773/1997, sobre disposiciónsmínimas de seguridade e saúde relativas á utilización polostraballadores dos equipos de protección individual, consi-dérase como equipo de protección persoal calquera equipodestinado a ser levado ou suxeitado polo traballador paraque o protexa dun ou de varios riscos que poden ameazar asúa seguridade ou saúde, así como calquera complementoou accesorio destinado para tal fin. Os equipos de protec-ción individual (EPI) utilizaranse cando os riscos non se poi-dan evitar ou non poidan limitarse suficientemente pormedios técnicos de protección colectiva ou mediantemedidas, métodos ou procedementos de organización dotraballo.

Os equipos de protección individual proporcionaránunha protección eficaz fronte aos riscos que motivan o seuuso, sen supoñer por si mesmos ou ocasionar riscos adicio-nais nin molestias innecesarias. Para tal fin deberán:

a) Responder ás condicións existentes no lugar de traballo.b) Ter en conta as condicións anatómicas e biolóxicas e oestado de saúde do traballador.

c) Axeitarse ao portador, logo dos axustes necesarios.

En calquera caso, os equipos de protección individual quese utilicen deberán reunir os requisitos establecidos en


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

295

calquera disposición legal ou regulamentaria que sexade aplicación, en particular no relativo ao seu deseño oufabricación.O Real decreto 773/1997 dá indicacións que serven de

guía para a selección e avaliación dos EPI.

Os equipos de protección individual clasifícanse atenden-do á parte do corpo que protexen. Así, os destinados a pro-texer contra os axentes biolóxicos poden dividirse nosseguintes grupos:

1. Protección respiratoria2. Protectores da cabeza, dos ollos e da cara3. Protección dos brazos e das mans4. Protección do tronco5. Protección dos pés e das piernas

A protección respiratoria ten como obxectivo previr ainhalación de bioaerosois. Estes equipos poden ser depen-dentes do medio (máscaras ou máscaras cun filtro axeitado)ou, naqueles laboratorios que experimenten con axentesclasificados no grupo 4, independentes do medio, con tra-xes illantes cun equipo de protección individual respiratoriacon introdución de aire a presión positiva.

De entre os filtros de que existen actualmente no merca-do, os clasificados como P 3 (alta eficacia fronte a partículassólidas e aerosois líquidos) son os que se poden recomendarpara protexer fronte a microorganismos. Esta afirmaciónnon está, non obstante, contemplada especificamente nocampo de aplicación das normas EN-143 e EN-149. Hai quefacer notar que só os filtros absolutos, HEPA, protexen com-pletamente contra os riscos biolóxicos. As máscaras cirúrxi-cas, malia poder protexer fronte aos riscos biolóxicos deri-vados de salpicaduras de auga contaminada, de sangue oudoutros fluídos corporais ás mucosas oral ou nasal, non seconsideran equipo de protección persoal.

En canto á protección da cabeza, dos ollos e da cara, estaaplicarase cando existe risco de que se produzan proxecciónse salpicaduras que poden alcanzar o rostro. Estas proteccións


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

296

poden circunscribirse unicamente aos ollos cando o que sequere protexer é a mucosa ocular. Falamos entón de lentesde protección, que poden ser de varios tipos, pero que hande protexer o ollo en calquera dirección. Se, ademais, sequere protexer toda a cara, entón débense empregar panta-llas, viseiras faciais ou, en determinados casos, un capuzque recubra completamente a cabeza.

O manexo de substancias ou materiais que poden estarcontaminados con axentes biolóxicos ha de realizarse coasdebidas proteccións das mans e dos brazos. Estas protec-cións han de evitar que a pel entre en contacto coas subs-tancias contaminantes, especialmente salpicaduras de fluí-dos biolóxicos ou líquidos contaminados, pero tamén hande protexer contra os obxectos cortantes e punzantespotencialmente contaminados.

Na actualidade non existen luvas específicas fronte aorisco biolóxico, pero considérase que as luvas que protexencontra a penetración da auga e do aire e que se ensaiansegundo a norma UNE-EN 374-2 protexen contra os micro-organismos. Normalmente empréganse luvas dun só usoque, ademais, deben substituírse cando se cambie de activi-dade ou cando teña lugar unha salpicadura, rotura ou per-foración.

En determinadas actividades, ademais da roupa de traba-llo (batas e uniformes), pode ser necesario a utilización demandís ou mandís impermeables que protexan o corpo dunmodo máis eficiente.

Por último, tamén se pode recorrer ás botas e polainaspara protexer os pés e as pernas.

Pode obterse máis información sobre equipos de protec-ción individual ou sobre a súa xestión nas notas técnicas deprevención número 571 e 572 do INSHT (Martí et alii, 2000a e Martí et alii, 2000b).


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

297

VACINACIÓN

A vacinación é unha inmunización preventiva que se apli-ca sobre o receptor. Consiste en lle administrar á persoapotencialmente exposta unha suspensión de axentes espe-cíficos, ou dalgún compoñente deles, co fin de establecerresistencia a unha enfermidade infecciosa. A eficacia da res-posta inmunolóxica depende de varios factores como son acomposición e dose de antíxeno, o modo de administrar avacina, os adxuvantes utilizados para potenciar a respostainmunitaria e o propio estado inmunitario do receptor.

Son numerosos os procedementos de inmunización queincrementan a resistencia aos axentes infecciosos. Así, podeutilizarse o propio axente infeccioso atenuado, como nocaso dos virus que producen a varíola, o sarampelo, a paro-tidite, a rubéola, a poliomielite ou as micobacterias produ-toras da tuberculose (bacilo de Calmette-Guérin ou cepaBCG); o axente inactivado como nos virus da rabia, ainfluenza ou a poliomielite; o axente morto como as bacte-rias que ocasionan a febres tifoideas e paratifoideas(Salmonella spp.), a tose ferina (Bordetella pertussis) ou arickettsia causante da febre tifoidea (R. prowazeki); frac-cións antixénicas (Yersinia pestis) ou os seus produtos comotoxoides (difteria e tétano), cando son aqueles os responsa-bles principais do efecto patóxeno, ou polisacáridos capsu-lares (Neisseria meningitidis).

A vacina debe ter unha forte capacidade antixénica queprovoque unha resposta protectora mediante a estimula-ción da produción de anticorpos e/ou a activación das célu-las inmunocompetentes. Así mesmo, a vacina debe xerar“memoria inmunolóxica” para o que, nalgúns casos, podeser necesario administrar periodicamente dose de recordopara conseguir que a resposta inmune sexa duradeira.

A inmunoxenicidade das proteínas solubles increméntasecoa súa persistencia nos tecidos, así, a resposta inmunitariaque se consegue nun individuo é maior cando se administraunha dose repartida en repetidas ocasións que cando esa


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

298

mesma dose se administra dunha soa vez. Para conseguirun efecto duradeiro, os inmunóxenos adoitan administrarseadsorbidos en xeles inorgánicos (ilumine, hidróxido de alu-minio, fosfato de aluminio), o cal ten por misión liberar oantíxeno lentamente durante un período prolongado.

A vía de administración (oral, inxección cutánea ou intra-muscular) e a zona do corpo tamén van influír sobre a res-posta inmune. A elección do lugar de inxección do antíxenodetermínase por conveniencia, pois a inmunidade débeseás moléculas diseminadas de forma xeral. Non obstante, endeterminados casos, a activación preferente de determina-dos grupos de células que se localizan nos puntos de entra-da dos organismos pode ser moi valiosa. Así, por exemplo, avacina antipolio atenuada administrada por vía oral pareceser máis efectiva que cando se inxecta.

Na administración de vacinas hai que ter en conta queexisten situacións nas que pode haber un incremento dorisco de reaccións adversas ou unha diminución da eficaciadas vacinas. De modo xeral, a vacinación está contraindica-da cando o suxeito padece unha enfermidade infecciosafebril aguda ou se atopa no período de convalecencia, oucando existe algunha enfermidade crónica non tratadacomo a tuberculose. A vacinación tamén pode estar con-traindicada no caso de enfermidades sistémicas crónicas(cardíacas, renais, diabete, etc.).

Determinadas vacinas, como consecuencia do sistema deobtención ou das substancias engadidas (conservantes,antibióticos), poden conter substancias capaces de provo-car reaccións alérxicas en individuos susceptibles, e o seuuso estará contraindicado nestes casos.

Nos casos de inmunodeficiencia, ben sexa conxénita ouadquirida, pode suceder que, como consecuencia da admi-nistración de vacinas fabricadas con axentes atenuados,estes axentes se multipliquen de forma incontrolada ocasio-nando unha enfermidade.A OMS (2003) recomenda que o persoal que traballa nos

laboratorios se vacine contra as seguinte enfermidades:


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

299

difteria, hepatite B, sarampelo, papeiras, poliomielite, rubé-ola, tétanos, tuberculose e febre tifoidea. Así mesmo, a todasas persoas que manexen ou que traballen con animaisinfectados cos axentes que se relacionan a continuación,subministraráselles a vacina ou o toxoide axeitados: Bacillusanthracis, Clostridium botulinum, Francisella tularensistipo A, Haemophilus influenzae, virus da encefalite xapone-sa B, Mycobacterium leprae, Neisseria meningitidis, Yersiniapestis, virus da hepatite A, virus da influenza, virus da rabia,virus da febre do val do Rift, virus da encefalite por carra-chas, virus varíola-zoster, virus da encefalomielite equinavenezolana, virus da febre amarela. A vacina contra o virusda Vaccinia está recomendada para aquelas persoas que tra-ballan con poxvirus. Existen ademais outras vacinas quepoden ser indicadas en circunstancias específicas para tra-balladores de laboratorio de alto risco.


BIOLÓXICOSRi

scos

relac

ionad

os co

a ex

posic

ión a

axe

ntes

biol

óxic

os

300

Axentes para os que existe unha vacina eficaz dispoñible (Anexo II doR.D. 664/1997)

VIRUS BACTERIAS E AFÍNS

Virus da febre do val Rift Bordetella pertusisVirus da encefalite das Clostridium tetani(1)

carrachas de Europa Central Corynebacterium diphtheriae(1)

Virus da Encefalite B xaponesa Mycobacterium africanumVirus do Bosque de Kyasamur Mycobacterium bovisVirus Omsk Mycobacterium tuberculosisVirus da encefaliteverno-estival rusa Neisseria meningitidisVirus da febre amarela Salmonella paratyphi A, B, CVirus da hepatite B(1) Salmonella typhiVirus da hepatite D (Delta) Yersinia pestisVirus da influenza tipos A, B e CVirus do sarampelo(1)

Virus das papeiras(1)

Virus da hepatite A(1)

PoliovirusVirus MonkeypoxVirus da variolaVirus “Whitepox”Virus da rabiaVirus da encefalomietiseequina americana orientalVirus da encefalomietiseequina venezuelanaVirus da encefalomietiseequina americana occidentalRubivirus(2)

(1) vacinas máis recomendadas para traballadores expostos a estes axentes bioló-

xicos.(2) recomendada para o persoal feminino seronegativo en idade fértil con proba-

ble exposición ao axente.


BIOLÓXICOS

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

301

REQUIRIMENTOS DOSLABORATORIOS SEGUNDO OSEU NIVEL DE CONTENCIÓN

O artigo 15 do Real decreto 664/1977 establece que oslaboratorios que emprendan traballos que impliquen amanipulación de axentes biolóxicos dos grupos 2, 3 ou 4 confins de investigación, desenvolvemento, ensino ou diagnós-tico deberán establecer medidas de contención de confor-midade co anexo IV deste real decreto, co fin de reducir aomínimo o risco de infección. Atendendo ao risco relativoque entrañan os microorganismos que neles se manipulan,os laboratorios clasifícanse en catro niveis de seguridadebiolóxica, niveis de contención biolóxica 1, 2, 3 e 4, para tra-ballar, respectivamente, con axentes biolóxicos pertencen-tes aos grupos de risco 1, 2, 3 e 4. No Manual de bioseguri-dade da OMS (OMS, 2003) e na Guía técnica para a avalia-ción e prevención dos riscos relacionados coa exposición aaxentes biolóxicos (INSHT, 2003) resúmense as característi-cas, en canto a estrutura, equipos de protección (conten-ción) e normas de traballo (técnicas de laboratorio), que sehan de aplicar a cada tipo de laboratorio. As medidas indi-cadas para un nivel inferior aplicaranse tamén nos niveis deseguridade superiores, salvo que sexan substituídas poroutras máis esixentes.

LABORATORIOS DE NIVEL DE CONTENCIÓN BIOLÓXICA 1. LABORATORIOBÁSICO

Os laboratorios de nivel de contención biolóxica 1 nonestán directamente contemplados polo Real decreto664/1997. Neles trabállase con axentes biolóxicos que épouco probable que lle causen enfermidade ao traballador.Aínda que algunhas das precaucións que se indican a conti-nuación poidan parecer innecesarias tendo en conta ogrupo de risco co que traballamos, non o son en tanto encanto é necesario promover as boas prácticas microbiolóxi-cas, en xeral, e as que se refiren á seguridade, en particular.

Prácticas de laboratorio

• As portas de acceso ao laboratorio deben mantersepechadas.

REQUIRIMINTOS DOSLABORATORIOS SEGUNDO OSEU NIVEL DE CONTENCIÓN

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

305

• O acceso ao laboratorio estará limitado cando os experi-mentos estean en marcha e o responsable do laboratorioo considere necesario.

• As superficies onde se traballa deben ser descontamina-das unha vez ao día e despois do derramamento de cal-quera material infeccioso.

• Estará estritamente prohibido pipetear coa boca.• Non deben colocarse materiais na boca. As etiquetas nondeben ser lambidas.

• Non está permitido comer, beber, fumar, maquillarse oumanexar lentes de contacto no laboratorio.

• A comida almacenarase en armarios ou refrixeradoresdestinados para tal fin e situados fóra da zona de traballo.

• Antes de abandonar o laboratorio, o persoal que mane-xase materiais ou animais infecciosos debe lavar asmans.

• O uso de luvas será obrigatorio en todos os traballos queentrañen risco de contacto directo ou accidental consangue, material infeccioso ou animais infectados.Despois do seu uso, retirarán as luvas e lavarán as mans.

• As mans hanse de lavar despois do manexo de materiaisou animais infecciosos e antes de deixar as áreas de tra-ballo do laboratorio.

• Sempre que haxa perigo de salpicaduras utilizaranse len-tes de seguridade, pantallas faciais ou outros dispositivosde protección.

• Calquera técnica ou manipulación debe ser efectuada demaneira que minimice a creación de aerosois.

• Débense utilizar procedementos que minimicen a for-mación de aerosois. Se hai risco de aerosolización, os tra-ballos deben realizarse en cabina de seguridade biolóxica.

• Recoméndase o emprego de batas ou outro tipo de equi-pamento que preveña a contaminación da roupa de rúa.Estará prohibido utilizar a roupa de laboratorio fóradeste.

• A roupa de laboratorio non se almacenará no mesmolugar que a roupa de rúa.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

306

Prácticas especiais

• Os materiais contaminados iranse depositando en colec-tores apropiados, identificados axeitadamente, que sepecharán para o seu traslado.

• Debe existir unha programa de desinsectación e desrati-zación.

• Na área de traballo non se permitirá a presenza de ani-mais non relacionados co traballo en marcha.

Equipo de seguridade

• Normalmente non é necesario.

Instalacións

Ao deseñar un laboratorio hai que lles prestar unha aten-ción especial aos factores que poden xerar problemas. Entreeles figuran a xeración de aerosois, traballos con grandescantidades de microorganismos, laboratorios ateigadostanto de persoal como de material, a infestación por roedo-res ou insectos ou a entrada de persoas non autorizadas. Acontinuación danse unha serie de recomendacións xeraisque debe seguir o deseño das instalacións dun laboratorio,sexa cal sexa o seu nivel de contención.• O laboratorio estará deseñado para que a súa limpezaresulte cómoda e accesible. Os teitos, paredes e chansserán resistentes á acción das substancias químicas eprodutos desinfectantes de uso ordinario.

• As superficies de traballo serán impermeables e resistentesa ácidos, álcalis, disolventes orgánicos e calor moderada.

• O mobiliario será robusto. O espazo entre mesas, estan-tes, armarios, cabinas e outros equipos será suficientepara permitir a doada limpeza do laboratorio e un move-mento cómodo dos traballadores.

• Instalarase unha iluminación axeitada e suficiente paratodas as actividades que se realicen. Evitarase que seproduzan reflexos. O nivel recomendado para o traballono laboratorio é de 500 lux.

• O laboratorio disporá dun espazo de almacenamentopara as subministracións de uso inmediato, no que se


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

307

evitará a desorde. Os produtos de uso a longo prazoalmacenaranse nun espazo localizado fóra das zonas detraballo do laboratorio.

• As portas deben estar protexidas contra incendios epecharse automaticamente. Estarán provistas de axexa-doiros de porta con cristal de seguridade de 40 x 23 cmsituado á altura da mirada. A súa misión é evitar acci-dentes e poder examinar o interior do laboratorio senabrir a porta.

• Deben existir medios de protección contra incendios,para evitar que se inicie o incendio e para impedir que sepropague. Tamén debe haber un sistema de detección defumes con alarma acústica e óptica.

• O laboratorio estará provisto dun lavabo para lavar asmans.

• Se o laboratorio dispuxese de ventás que se puidesen abrir,estas levarán protección fronte á entrada de insectos.

LABORATORIOS DE NIVEL DE CONTENCIÓN BIOLÓXICA 2.

Aplicaranse as recomendacións descritas para o laboratoriobásico, engadindo as especiais para a instalación dun labora-torio de contención biolóxica 2 e que se citan a continuación:


• O responsable de seguridade e hixiene do laboratoriopoderá limitar ou restrinxir o acceso a este cando o tra-ballo estea en marcha. Deste xeito, persoas con risco deadquirir infeccións ou para as que unha infección poidaresultar especialmente perigosa non terán permitida aentrada ao laboratorio.

• Cando os axentes infecciosos que se manexen requiran oemprego de medidas de seguridade adicionais (porexemplo, estar vacinado) na porta de acceso ao laborato-rio deberá colocarse un cartel que o indique claramente,xunto co símbolo de “perigo ou risco biolóxico”. Taméndeben sinalizarse os conxeladores e refrixeradores utili-zados para gardar microorganismos do grupo de risco 2co mesmo símbolo.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

308

• Todos os residuos do laboratorio, tanto líquidos comosólidos, deben ser descontaminados axeitadamenteantes da súa eliminación. Os que teñan que ser descon-taminados fóra do laboratorio depositaranse en colecto-res apropiados que se pecharán antes de ser trasladadosdo laboratorio.

• O uso das agullas hipodérmicas e xiringas limitarase áinoculación parenteral ou extracción de fluídos dos ani-mais ou de colectores con diafragma. Nunca se utilizaráncomo substituto das pipetas.

• Será necesario prestar atención especial á autoinocula-ción e á creación de aerosois. As agullas e xiringas desbo-taranse sen reencapsular en colectores ríxidos, destina-dos para tal fin, que se descontaminarán en autoclaveantes da súa eliminación.

• Os derramamentos e outros accidentes que teñan comoconsecuencia a sobreexposición do persoal a materiaisinfectados deberanlle ser comunicados ao responsablede seguridade e hixiene. Manterase un rexistro de todosos accidentes e incidentes.

Equipos de seguridade

• Cabinas de seguridade de clase I ou II ou outros sistemasde protección física do persoal (lentes de seguridade,máscaras ou outros dispositivos de protección) que seempregarán cando se leven a cabo técnicas cun alto riscode formación de aerosois ou se utilicen grandes volumesou altas concentracións de axentes infecciosos.

Instalacións

• O laboratorio onde se manipulen os axentes biolóxicosestará separado do corredor de circulación por un vestí-bulo. Este serviralles aos usuarios para cambiar a roupade traballo, xa que ten que ser distinta á habitual.

• Será necesario que haxa unha autoclave no mesmo labo-ratorio para a descontaminación de escouras e de mate-rial biolóxico contaminado.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

309

• Se o aire do laboratorio é renovado regularmente, a ache-ga de aire novo será, como mínimo, de 60 m3 por persoae hora. As ventás estarán hermeticamente pechadas.

• Cada laboratorio contará cun lavabo para lavar as mans.Este deberá funcionar preferentemente co cóbado ou copé.

• Ten que haber unha sala de repouso para o persoal.

LABORATORIOS DE NIVEL DE CONTENCIÓN BIOLÓXICA 3.

Aplicaranse as recomendacións descritas para o laborato-rio de contención biolóxica 2, engadindo as especiais para ainstalación dun laboratorio de contención biolóxica 3 e quese citan a continuación:


• Aplicarase a regra de traballo por parellas segundo a calningún individuo traballará só no laboratorio.

• O responsable de seguridade e hixiene do laboratorioserá quen controle o acceso a este e quen restrinxa, aoseu criterio, a entrada daquelas persoas das que se requi-ra a súa presenza por razóns alleas ao traballo que se rea-liza (persoal de mantemento, visitantes...).

• O responsable do laboratorio debe establecer as regras eos procedementos segundo os cales se autorizará o accesoao laboratorio. A lista das persoas autorizadas estará colga-da na porta de acceso ao nivel de contención biolóxica 3.

• Na porta de acceso ao laboratorio de nivel 3 de conten-ción biolóxica, ademais de colocar o sinal internacionalde perigo biolóxico, hai que identificar o axente biolóxi-co, mencionar o nome do director do laboratorio e dapersoa que o substitúa, e indicar calquera condiciónespecial imposta aos que entren nesta área, por exemplo,a necesidade de inmunización.

• As persoas cun alto risco de contraer infeccións ou paraas que estas poidan resultar especialmente perigosasteñen prohibida a entrada.

• As superficies de traballo das cabinas e doutros equiposde seguridade descontaminaranse unha vez que o traba-llo co material infectado conclúa. Pode ser de utilidade o


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

310

emprego de materiais desbotables especiais para cubrirdeterminadas superficies.

• En principio, o número de persoas presentes no labora-torio non será nunca superior á de cabinas de segurida-de biolóxica.

• Calquera accidente con exposición a axentes infecciososdebe serlle inmediatamente notificado ao responsabledo laboratorio e ao servizo de prevención.

• Todo o material de refugallo debe ser descontaminadoantes da súa eliminación.

• As tomas de baleiro deberán estar protexidas con filtrosHEPA e os sifóns deberán descontaminarse.

• De todo o persoal que traballe no laboratorio deberasefacer unha toma anual de sangue ou coa periodicidadeque o requira o tipo de traballo que se realice.

• Disporase dun Manual de seguridade biolóxica.


• En todas as actividades que impliquen manexo de mate-rial infectado con perigo de produción de aerosois sedeberán empregar cabinas de seguridade biolóxica dostipos I, II ou III. Estas utilizaranse para todos os traballose actividades que poidan provocar calquera risco deexposición aos aerosois infecciosos. Se non é posible oemprego de cabinas de seguridade biolóxica, estudaran-se sistemas de protección segundo os principios básicosde hixiene e seguridade.

Instalacións

• O laboratorio deberá estar separado das zonas onde nonexista restrición á entrada de persoal. É conveniente queo acceso a este dende os corredores e outras zonas con-tiguas se realice a través dun dobre porta. A separacióndo laboratorio do resto de instalacións tamén pode efec-tuarse mediante salas como vestiarios que conteñanduchas, esclusas...

• Debe haber un sistema de ventilación que produza unhapresión negativa dentro do laboratorio, de maneira quese estableza unha corrente de aire que vaia dende o


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

311

corredor ou o laboratorio básico ata a zona de conten-ción. O aire debe circular sempre do lugar menos conta-minado ao máis contaminado.

• O sistema de aire acondicionado do edificio debe estardeseñado de modo que non se produza recirculación doaire do laboratorio de contención a outras áreas do edifi-cio. O aire que saia do laboratorio debe descargarse aoexterior filtrado a través de filtros de alta eficacia parapartículas (HEPA).

• As cabinas de seguridade biolóxica situaranse separadasdas zonas de paso e fóra da influencia das correntes dasportas e do sistema de ventilación.

• Preto da porta de saída disporase dun lavabo automáticoou accionado por pedal ou co cóbado.

• As ventás permanecerán sempre pechadas, seladas e concristais irrompibles.

• As portas de acceso ao laboratorio terán peche automá-tico e con fecho, aínda que dende o interior sexan dedoada apertura.

• Neste tipo de laboratorio non haberá nin conexión aogas da rede, nin ao sistema de baleiro centralizado.

LABORATORIOS DE NIVEL DE CONTENCIÓN BIOLÓXICA 4. LABORATORIODE CONTENCIÓN MÁXIMA.

Os laboratorios de nivel de contención 4, tamén chamadosde contención máxima, requírense cando se traballa conaxentes biolóxicos do grupo 4. Antes de construír e poñer enfuncionamento un laboratorio de contención máxima requí-rese un labor de investigación e consulta con instituciónsque adquiriran experiencia con laboratorios deste tipo. Oslaboratorios de contención máxima deben estar supervisa-dos polas autoridades sanitarias.


• Os materiais biolóxicos que teñan que saír do laboratoriode nivel 4 de contención ou das cabinas de clase III fara-no nun colector irrompible, que irá, pola súa vez, den-tro dun segundo colector hermético e de doada descon-taminación. Para permitir a saída deste material, o


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

312

segundo colector pasarase por un produto descontami-nante.

• Ningún material, agás o biolóxico que debe permanecerintacto, sairá do laboratorio sen ser descontaminado enautoclave. O equipo ou material que poida resultar dana-do polas condicións da esterilización descontaminarasede xeito similar a como se fai co biolóxico.

• Nunha nota clara e á vista, especificaranse o desinfec-tante que se debe utilizar, a concentración e o tempo decontacto.

• Só as persoas expresamente autorizadas para iso teránacceso ao laboratorio. E deberán facelo a través dun ves-tiario con ducha de seguridade. Os traballadores ducha-ranse cada vez que abandonen o laboratorio.

• Prohibiráselles a entrada ás persoas con alto risco decontraer infeccións ou para as que estas poidan ser par-ticularmente perigosas. Por outro lado, a entrada aolaboratorio estará limitada mediante medidas de seguri-dade adicionais.

• O persoal que entra no laboratorio só poderá saír a travésdun vestiario con ducha e deberá ducharse obrigatoria-mente cada vez que abandone o laboratorio.

• A roupa de rúa deixarase no vestiario e cambiarase poroutra de uso exclusivo para o laboratorio de nivel 4.Cando se vaia saír do laboratorio, esta roupa introducira-se nunha caixa hermética de transporte que se desconta-minará antes de ser levada ao exterior.

• O símbolo universal de “perigo biolóxico” estará situadona porta de entrada. Nos casos necesarios, indicarase ade-mais o tipo de axente biolóxico que se manexa, así como aidentificación e modo de localización do responsable deseguridade e hixiene, así como a necesidade de empre-gar determinados equipos de seguridade adicionais.

• A subministración de materiais realizarase a travésdunha autoclave de dobre porta, esclusa ou cámara dedescontaminación superficial.

• No laboratorio están totalmente prohibidos os materiais,como plantas, animais, roupa non relacionados co expe-rimento.

• O descrito anteriormente para outros niveis en canto aouso de xiringa e agullas hipodérmicas, é aplicable neste


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

313

caso, coa salvidade de que sempre que a técnica o per-mita, se preferirán cánulas a agullas.


• Todas as manipulacións que se leven a cabo no laborato-rio se efectuarán en cabinas de clase III ou en cabinas declase II en combinación con traxes autónomos de respi-ración asistida e presión positiva no interior.

Instalacións

• Un laboratorio de máxima seguridade ou de nivel decontención 4 pode considerarse tanto como unha insta-lación independente como parte dunha zona claramen-te demarcada dentro do edificio xeral. Requírense vestia-rio de entrada e saída con duchas. Para aqueles materiaisque non poidan pasar a través dos vestiarios, é imprescin-dible contar cunha autoclave con dobre porta, ou unhaesclusa ou cámara de descontaminación superficial.

• As paredes, teitos e chans estarán construídos de manei-ra que formen unha “cámara” selada que facilite a des-contaminación por vaporización e impida a entrada deinsectos ou roedores. As superficies internas desta cáma-ra serán resistentes aos produtos químicos, de xeito quesexa posible a limpeza e descontaminación pola vía máisconveniente para cada caso.

• Evitaranse as xuntas nas mesas de traballo e as súassuperficies serán impermeables e resistentes a ácidos,álcalis, disolventes orgánicos e calor moderada.

• Todos os desaugadoiros estarán conectados directamen-te co sistema de descontaminación de escouras. Osefluentes das pías de lavado, cabinas de seguridade,chans e autoclaves descontaminaranse por un tratamen-to químico ou por calor antes de saír do laboratorio.

• O laboratorio de nivel 4 de seguridade biolóxica terá unsistema de ventilación propio que o manterá en depre-sión. A saída do aire estará separada de tomas de aire e delugares habitados, e realizarase a través de filtros HEPA,que se situarán o máis preto posible do laboratorio co finde reducir ao máximo a contaminación das conducións.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

314

• Se existe un sistema centralizado de baleiro debe selo através de filtros HEPA; outros servizos que se subminis-tran ao laboratorio, tanto de líquidos coma de gases esta-rán protexidos por un dispositivo que evite o refluxo.

• A entrada e saída do aire será individualizada do resto doedificio.

• As portas de acceso serán de peche automático e coaposibilidade de ser pechadas con chave.

• Para pasar materiais dentro do laboratorio existirá unhaautoclave de dobre porta, esclusa ou cámara de descon-taminación superficial. A porta da autoclave que dá áparte exterior do laboratorio estará controlada automati-camente, de maneira que só se poida abrir cando o ciclode esterilización finalice.

• Para os equipos que non poidan ser introducidos naautoclave, existirá un colector con líquido descontami-nante ou algún sistema similar.

• Tamén se pode traballar con cabinas de tipo I e II se sesubministra un traxe especial, feito dunha soa peza, conpresión positiva no seu interior e respiración asistida.Inclúe alarmas e bombonas de osíxeno de urxencia. Aentrada ao laboratorio farase a través dunha esclusa.Antes de abandonar por completo a zona, o persoal queleve este tipo de traxe tomará, para a súa descontamina-ción, unha ducha química.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

315

CASOS PRÁCTICOS(EXEMPLOS DE MOSTRAXE DE

AXENTES BIOLÓXICOSTOMADOS DA BIBLIOGRAFIA)

Coa fin de dar unha orientación sobre a elección do siste-ma de toma de mostra, así como dos métodos de análise,seleccionamos algúns traballos de recente publicación.Destes traballos destacamos os sistemas de toma de mostra,a análise e os valores atopados, dado que son indicativos dasúa aplicabilidade a problemas ambientais.

BACTERIAS, FUNGOS E ENDOTOXINAS EN GRANXAS DE PORCOS

Caroline Duchoine et alii (2000 a) estudaron a influenciaque aspectos como o mantemento do edificio, factoresambientais e a variación estacional exercen sobre os niveisde contaminantes biolóxicos e químicos en granxas deporcos. Deste traballo interésanos destacar que se estudoua contaminación fúnxica, bacteriana e por endotoxinas. Acontinuación indicamos os sistemas de mostraxe e análisesutilizadas, así como os principais resultados obtidos.

Os lugares máis representativos do ambiente da granxaseleccionáronse visualmente. As mostras tomáronse nunperíodo de 4 horas, a razón de tres mostras por cada perío-do (ao principio, na metade e ao final das 4 horas).

Bacterias. Para mostrar as bacterias utilizouse un burbu-llador no medio líquido (AGI-30) conectado a unha bombaque funcionaba a un caudal de 12'5 litro/min. durante 16minutos. O impinger contiña 20 ml dunha solución salina(0'08% NaCl) e mantense en xeo despois da mostraxe.Previamente á análise, no laboratorio, mídese o volume delíquido (para valorar a evaporación), e complétase o volumeata 30 ml con disolución salina que contén 0'15% Tween 80.

Para a cuantificación das bacterias, sementáronse por tri-plicado mostras diluídas e sen diluír. O medio de cultivo eli-xido foi Triticase soia ágar (TSA) con 500 mg/litro de ciclo-heximida para evitar o crecemento de mofos. As placasincubáronse a 30º C durante 60 h. O reconto de bacteriaslevouse a cabo naquelas placas cun número de colonias queestaba comprendido entre 30 e 300. Como control utilizá-ronse mostras procedentes do exterior da granxa (estesvalores restáronselle aos do interior).

CASOS PRÁCTICOS.EXEMPLOS DE MOSTRAXE DOS

AXENTES BIOLÓXICOSTOMADOS DA BIBLIOGRAFÍA

Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

319

Os resultados poñen de manifesto que a presenza de bac-terias é maior no inverno, con 4'25 x 105 UFC/m3 (1'67 x 105 a 9'30 x 10 5 UFC/m3) de bacterias totais. Non obstante, apesar de ser máis baixos, os valores observados en veránaínda están moi por enriba do TLV de 10.000 UFC/m3 pro-posto por Dinamarca.

Mofos. Os mofos mostráronse cun impactador deAndersen de 6 niveis conectado a unha bomba que funcio-naba a un caudal de 28'3 litro/min. As mostraxes, de 2minutos de duración, realizáronse, igual que para as bacte-rias, tres veces nun período de 4 horas.

O medio de cultivo utilizado foi ágar de rosa bengala concloranfenicol (50 mg/litro) para evitar o crecemento debacterias. As placas incubáronse a 30º C durante 5 días. Aidentificación baseouse en observacións macroscópicas emicroscópicas. Como control tomáronse mostras no exte-rior do edificio. Nun traballo realizado en leiterías, autoresdeste mesmo equipo (Duchaine et alii, 1999) utilizaronoutros medios de cultivo específicos para fungos: ágar dedextrosa Sabouraud e ágar solución Czapaek. O tempo decultivo dos fungos nestes medios foi de 7 e 10 días, respecti-vamente.

Non se atoparon variacións significativas nos valores obti-dos nas diferentes estacións. O valor medio achado foi de883 UFC/m3 (547 a 2.862 UFC/m3), e as especies máisimportantes: Penicillium spp., Aspergillus spp., Scopula-riopsis spp., Paccilomyces spp., Acremonium spp.,Trichoderma spp., Zygomycetos spp.

Actinomicetos termófilos e Saccharopolyspora recti-virgula. Ao igual que os mofos mostráronse con impactadorde Andersen, co mesmo caudal, pero durante 20 min. Asmostras tamén se tomaron tres veces no período de 4 h. Asplacas utilizadas contiñan medio TSA con cicloheximida(500 mg/litro) para evitar o crecemento de mofos. O cultivodestas placas levouse a cabo a 52º C durante 5 días. Unhavez finalizado o cultivo contáronse as colonias de actinomi-cetos termófilos e, usando as características de crecemento,



Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

320

determinouse a presenza de Saccharopolyspora rectivirgula(responsable da enfermidade coñecida como “pulmón dogranxeiro”).

O reconto de actinomicetos termófilos e de S. rectivirguladeu niveis baixos, 29 UFC/m3 (3 a 94 UFC/m3), e non seobservou variación estacional.

Endotoxinas. Para a mostraxe de endotoxinas utilizouseun burbullador en medio líquido AGI-30 (igual que para asbacterias). As mostras conxeláronse a -20º C ata a súa análi-se. As endotoxinas analizáronse co ensaio do lisado de ame-bocitos de Limulus (Limulus amoebocyte assay, LAL) e o testcromoxénico do punto final (Endpoint Chromogenic Test).Como controis empregouse disolución salina con 0,05% deTween 80 coa que se lavarán os AGI-30 durante uns minu-tos. Este procedemento permite detectar a contaminacióninicial do material e das mostras.

Os niveis de endotoxinas atopados foron elevados, 4'9 x103 EU/m3, moi superiores ao valor de 50 EU/m3 propostocomo límite de exposición.

Outros autores (Rask-Andersen et alii, 1989; Milton et alii,1990 e Hollander et alii, 1993) utilizan o método de filtraciónpara a mostraxe de endotoxinas. Os filtros utilizados, os cau-dais e tempos de mostraxe, así como o líquido para a extrac-ción varían duns investigadores a outros.

FUNGOS EN GRANXAS DE VACAS.

Rauno Hanhela et alii (1995) estudan os fungos presentesno aire de granxas de vacas (leiterías). Para a análise deesporas totais empregaron filtros de policarbonato de 37mm f con tamaño de poro de 0'4 mm, a un caudal de 20litro/min. O tempo de mostraxe variou entre 1'5 e 4 horas.As esporas viables mostráronas con un impactador deAndersen de 6 niveis a un caudal de 28'3 litro/min. Nestecaso, a mostraxe levouse a cabo durante un tempo com-prendido entre 42 e 106 segundos.



Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

321

Os fungos (do filtro) mesófilos e termófilos cultiváronsesobre ágar de Malta. Incubáronse a 25º C de 5 a 7 días, osmesófilos, e a 40º C de 3 a 4 días, os termófilos. Os fungosxerófilos (do filtro) cultiváronse en ágar DG 18 (Dichloran-glycerol agar) e incubáronse a 25º C durante 5-7 días. Aosmedios de cultivo anteriores engadíronselles 100 mg/litrode cloranfenicol para evitar o crecemento de bacterias.

As esporas totais e as viables analizáronse polo métodoCAMNEA (Parlington U. et alii 1983) (Collection of airbornemicroorganismos on nucleopore filters, estimation andanalysis). As partículas en suspensión procedentes das mos-traxes por filtración tinguíronse con laranxa de acridina e asesporas contáronse utilizando un microscopio de epifluo-rescencia. Contáronse conxuntamente as esporas de fungose de actinomicetos.

As mostras procedentes do impactador de Andersen foronrecollidas sobre ágar de Malta e ágar HAGEM (ágar malta-glicosa-rosa bengala) para analizar os fungos mesófilos etermófilos, e sobre ágar de cloruro sódico-malta (10%NaCl) para os xerófilos. Os dous medios contiñan 35mg/litro de estreptomicina para inhibir o crecemento bac-teriano.

Para o cálculo das esporas viables aplicouse a fórmulapara corrixir a probabilidade de que máis dunha esporaincidise no mesmo punto no medio de cultivo. Os fermen-tos contáronse separadamente, e a identificación dos dife-rentes xéneros de fungos realizouse por microscopía óptica.

Os resultados mostran que a concentración de esporas,tanto as viables como as totais, é moi variable. Nesta varia-bilidade inflúen tanto o método de mostraxe, como o utili-zado para o reconto. Os datos obtidos, expresados comoUFC/m3 son os seguintes: para fungos mesófilos, de 200 a1'7 x 106; para os fungos xerófilos, entre 1'2 x 103 e 1'4 x 107;e para os fungos termófilos entre 20 e 1'5 x105. As esporastotais oscilaban entre 5'6 x 105 e 4'0 x 10 7 UFC/m3.



Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

322

As especies de fungos máis abundantes foron Aspergillusspp. (A. glaucus e A. fumigatus), Penicillium spp.,Cladosporium spp., fermentos, Acremonium spp., Wallemiasebi, Absidia spp., Paecilomyces spp. e Mucor spp.

Nesta experiencia tamén tomaron mostras dos materiaisutilizados como comida e bebida que pesaron e homoxe-neizaron nunha dilución en auga de 1 g/litro de peptona,con 0'01% de Tween 80. Tras unha hora de axitación, toma-ron alícuotas das suspensións anteriores que se sementaronen placas con ágar extracto de malta, para os fungos mesó-filos e termófilos, e en ágar DG18 para os fungos xerófilos,como se indicou arriba.

BACTERIAS, FUNGOS E ENDOTOXINAS EN SERRADOIROS DE MADERA.

Caroline Duchaine et alii (2000 b) estudan entre outroscontaminantes os bioaerosois presentes nos serradoiros dediversos tipos de madeiras en Canadá, rexión de Quebec. Oseu maior interese céntrase en avaliar os bioaerosois pre-sentes nos serradoiros e determinar o tipo de especies fún-xicas que forman parte da microflora destes ambientes. Oestudo compara a microflora atopada na rexión de Quebeccoa atopada en diferentes países europeos.

Para a toma de mostras utilizaron un impactadorAndersen de 6 niveis e burbulladores AGI-30. Os medios decultivo empregados son: ágar soia tripticasa (TSA) suple-mentado con 500 mg/L de cicloheximina para a mostraxe deactinomicetos termófilos e bacterias mesófilas; ágarnutriente de dureza media (1/2 N) para actinomicetos ter-mófilos; ágar dextrosa Sabouraud (SDA) e ágar rosa bengala(RB) para a mostraxe de fungos e fermentos; e o ágar solu-ción Czapek (CZA) suplementada con 50 mg/L de cloranfe-nicol, para a mostraxe de fungos. O burbullador foi cargadocon 20 ml de solución salina ao 0'85%.

O tempo de mostraxe empregado depende do tipo demicroorganismo que se desexa captar. Co impactador deAndersen, a un caudal de 28'3 L/min., mostrouse durante 20minutos para actinomicetos termófilos e 1 minuto para bac-



Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

323

terias; e 30 segundos para fungos e fermentos. As mostraxesrealizadas co burbullador AGI-30, a un fluxo de 12'5 L/min.,duraron 16 minutos.

As mostras de control tomáronse no exterior dos serradoi-ros a unha distancia comprendida entre 1 e 5 quilómetros.

As mostras tomadas en TSA e 1/2 N incubáronse a 52º Centre 5 e 7 días para determinar actinomicetos termófilos ea 30º C durante 48 horas para bacterias mesófilas. As mos-tras SDA, RB e CZA incubáronse a 30º C entre 7 e 10 días.

As mostras do AGI diluíronse en series de ata 10-5 e culti-váronse nos mesmos medios anteriores.

Realizouse o reconto de colonias de bacterias, actinomi-cetos termófilos e fungos. As distintas colonias de mofosdiferenciables macroscopicamente foron cultivadas en SDApara a súa posterior identificación.

As endotoxinas das mostras de AGI medíronse usando otest cromoxénico do punto final de lisado de amebocitos deLimulus (LAL).

Entre a microflora que atopan, os fungos do xéneroPenicillium son os máis abundantes con concentraciónsque alcanzan altos niveis nalgúns postos de traballo, segui-dos das especies do xénero Trichoderna. Os valores atopa-dos son do mesmo nivel dos que aparecen en cortes devacas e granxas de porcos. Estas especies son diferentes dasatopadas por outros autores en Europa, en onde predomi-nan os xéneros Rhizopus, Paecilomyces, Aspergillus e Mucor.

A maior contaminación de mofos (1'5 x 106 UFC/m3),bacterias (21.620 UFC/m3) e endotoxinas (1.081 unida-des/m3) atopáronse no posto de descortizado. Os autoresconclúen que a concentración e os tipos de mofos atopadossuxiren a necesidade de avaliar os efectos desta contamina-ción ambiental no sistema respiratorio dos traballadoresafectados.



Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

324

BACTERIAS E FUNGOS NUNHA PLANTA DE COMPOSTAXE

Rosa Mª Alonso et alii (2001) estudaron a concentraciónambiental de bacterias e fungos en diferentes etapas do pro-ceso de compostaxe co fin de avaliar a exposición laboral.

Para mostrar as bacterias utilizaron un mostrador SAS, uti-lizando como soporte placas RODAC de 55 mm de diámetro.O medio de cultivo empregado foi TSA (Tryptic Soy Agar). Asplacas incubáronse a 37º C durante 48 horas.

A mostraxe dos fungos realizárona cun analizador M Air Tde Millipore, utilizando como soporte placas Petri de 90 mm.Como medio de cultivo empregaron rosa bengala. Nestecaso, as placas incubáronse a 25º C durante 5 días.

Os autores realizaron un illamento selectivo das diferentescolonias de fungos en función da forma, cor e produción depigmentos. Sementaron as colonias en placas de Petri conágar Sabouraud e incubáronas a 25º C durante 5 días. A iden-tifición realizárona observando co microscopio as formasreprodutoras.

Deste estudo conclúese que tanto as bacterias como osfungos están presentes en todo o proceso de compostaxe,tanto na zona de compostaxe propiamente dita coma nazona de preparación das mesturas. Non obstante, a concen-tración ambiental de fungos e, sobre todo, de bacterias émáis elevada na primeira fase da compostaxe (fase termófi-la) que na segunda, fase mesófila.

Nalgunhas fases do proceso atoparon concentracións debacterias superiores ás 1.500 UFC/m3, mentres que os fun-gos tamén superaron as 1.000 UFC/m3. Os xéneros de fungosatopados foron: Aspergillus, Fusarium, Penicillium, Rhizopuse Cladosporium.



Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

325

FUNGOS E SÍNDROME DO EDIFICIO ENFERMO

Cooley et alii (1998) estudaron a relación existente entre apresenza de certas especies de fungos e a síndrome do edi-ficio enfermo.

Realizaron unha mostraxe do aire utilizando un impacta-dor de Andersen de 2 niveis. As mostras tomáronse durante5 minutos a un caudal de 28,4 L/min. O medio que se utili-zou nas placas do impactador foi ágar de dextrosaSabouraud, a pH 5'6. As mostras incubáronse a 22º C duran-te 14 días. O resultado do reconto das devanditas placasexpresouse como UFC/m3.

Tamén se tomaron mostras en superficie naquelas áreasen que o crecemento era visible. As bólas utilizadas foronintroducidas en bolsas de plástico estériles para envialas aolaboratorio. Alí, introducíronse nun tubo estéril con 10 mlde tampón salino fosfato e axitouse vigorosamente durante1 minuto. Destas solucións tomáronse 100 µlitro que sesementaron sobre as placas co mesmo medio de cultivo ebaixo as mesmas condicións que se sinalaron para as placasdo impactador de Andersen. O resultado expresouse en UFC(unidades formadoras de colonias) e o crecemento cualifi-couse como nulo (0 UFC), moi lixeiro (1-5 UFC), lixeiro (6-10 UFC), medio (11-30 UFC), elevado (31-50 UFC) e moi ele-vado (>50 UFC).

Os fungos illados foron identificados por técnicas están-dar. Dos fungos atopados, só cinco xéneros constituían o95% dos que existen no aire exterior: Cladosporium (81,5%),Penicillium (5,2%), Chrysosporium (4,9%), Alternaria (2,8%)e Aspergillus (1,1%). A presenza do xénero Cladosporiumera menor no interior dos edificios, especialmente naquelesnos que non existían queixas, que no aire exterior.Penicillium spp. e Aspergillus spp. foron as únicas especiesilladas dos edificios nos que se recibiran queixas por partedos ocupantes, que aparecían en concentracións significati-vamente maiores que no aire exterior ou nos edificios senqueixas.



Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

326

As mostras de superficie permitiron poñer de manifestoáreas de crecemento de Stachybotrys ata que, non obstante,non conseguiu illarse das mostras ambientais. Tamén sedetectaron áreas cun crecemento elevado ou moi elevadode Penicillium spp. e Aspergillus spp.

Os traballos anteriores serven para mostrar a utilizaciónque se pode facer dalgúns dos métodos de toma de mostra,análise e valoración dun ambiente con respecto a contami-nantes biolóxicos. Cada investigador elixe, entre todos osdispoñibles, o tipo de mostrador e os medios de cultivo que,ao seu xuízo, lle van ofrecer mellores resultados. A oferta éampla, polo tanto, mentres non se establezan uns métodosde análises e identificación estandarizados, o hixienistapode recorrer a calquera método validado para a identifica-ción e reconto de microorganismos, así como os distintosmedios de cultivo, xerais ou específicos, que mellor respon-dan ás súas necesidades. Os puntos de mostraxe e a dura-ción desta, así como o número de mostras, estableceransepara cada caso concreto, atendendo ás premisas que indica-mos ao falar da mostraxe de fungos e bacterias.



Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

327

BIBLIOGRAFÍA E ANEXO

Altmeyer, N.; Abdía, G.; Schmitt, S e Leprince, A. (1990).Risques microbiologiques et travail dans les stations d’epura-tion des eaux usées, Documents pour la médecin du travail,nº 44.

Aizenberg, V.; Grinshpun, S.A.; Willeke, K.; Smith, J. e Baron,P.A. (2000a). Performance characteristics of the button perso-nal inhalable aerosol sampler, Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 61:398-404

Aizenberg, V.; Reponen, T; Grinshpun, S.A. e Willeke, K.(2000b). Performance of Air-O-Cell, Burkard, and Buttonsamplers for total enumeration of airborne spores, Am. Ind.Hyg. Assoc. J., 61: 855-864

Alonso, R.M.; Solans, X. e Constans, A. (2001). Evaluaciónambiental de agentes biológicos en una planta de composta-je, Comunicación al XII Congreso Nacional de Seguridad ySalud en el Trabajo. Valencia 20-23 de novembro.

American Industrial Hygiene Association (1996). Field guidefor the determination of biological contaminants in enviro-mental samples, Edit. Dillon, H. K.; Heinsohn, P. A. e Miller,J. D.. Virginia: 174 pp.

Andersen, A. A. (1958). New Sampler for the collection, sizingand enumeration of viable inhaled particles, J. Bact. 76: 471-484

Andrup, L.; Nielsen, B. H. e Kolvraa, S. (1990). Biosafety con-siderations in industries with production methods based onthe use of recombinant deoxyribonucleic acid, Scand. J. WorkEnviron. Health 16: 85-95

de Arquer, M. I.; Gadea, E.; Guardino, X.; Hernández, A.;Luna, P.; Martí, M. C.; Martín, F; Nogareda, C.; Nogareda, S.;Piqué, T.; Rosell, M. G.; Solé, M. D.; Heras, C.; Caballero, J. D.(2000). Condiciones de trabajo en centros sanitarios, EditaInstituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo.Madrid: 529 pp.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

331

Autrup, J. L.; Schmidt, J.; Seremet, T. e Autrupp, H. (1991).Determination of exposusre to aflatoxins among Danishworkers in animal feed production through the analysis ofaflatoxin B1 adducts to serum albumin, Scand. J.Work,Environ. Health 17. 436-440

Berenguer, M. J.; Guardino, X.; Hernández, A.; Martí, M.C.; Nogareda, C.; Solé, M. D. (1994). El síndrome del edifi-cio enfermo. Metodología de Evaluación, Edita InstitutoNacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo, Madrid:149 pp.

Berenguer, M.J. (1991). NTP-289. Síndrome del EdificioEnfermo: factores de riesgo. Edita Instituto Nacional deSeguridad e Higiene en el Trabajo. Madrid: 8 pp

Chang, C-W.; Grinshpun, S.A.; Willeke, K.; Macher, J. M.;Donnelly, J.; Clark, S. e Juozaitis, A. (1995). Factors affectingmicrobiological colony count accuracy for bioaerosol sam-pling and analysis. Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 56: 979-986

Clarck, S.; Rylander, R. e Larsson, L. (1983). Airborne bacte-ria, endotoxin and fungi in dust in poultry and swine confi-nement buildings, Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 44: 537-541

Comité Européen de Normalisation (CEN) (1993).Workplace atmospheres. Size fraction definition proceduresfor measurement of airborne particles in the workplace (EN481)

Constans, A; Alonso, R.M. e Martí, M.C. (1998) NTP-473.Estación depuradora de aguas residuales: riesgo biológi-co. Edita Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en elTrabajo. Madrid: 5pp

Cooley, D. J.; Wong, W. C.; Jumper, C. A. e Straus, D. C. (1998).Correlation between the prevalence of certain fungi and sickbuilding syndrome, Occup. Environ. Med. 55: 579-584

Cormier, Y.; Tremblay, G.; Meriaux, A.; Brochu, G. e Lavoie, J.(1990). Airborne microbial contents in two types of swine


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

332

confinement buildings in Quebec, Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 51:304-309

Demers, P. e Teschke, K. (1999). Industria de la madera, enEnciclopedia de la seguridad y salud en el trabajo de la OIT,3ª Edición. Publica Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales:71.1-71.13.

DHHS-NIOSH (1997a). Preventing asthma in animal hand-lers, Publication nº 97-116

DHHS-NIOSH (1997b). Histoplasmosis: protecting workersat risk, Publication nº 97-146

DHHS-NIOSH (1999). Cercopithecine herpesvirus 1 (B virus)Infection Resulting from Ocular Exposure, Publication nº 99-100

DHHS-NIOSH Publications (1998). NIOSH manual of analy-tical methods. (4ª Edición). Editor Eller P. M. y Cassinelli, M.E. Cincinnati.

Donham, K. (1999). Confinamiento del ganado, enEnciclopedia de la seguridad y salud en el trabajo de la OIT,3ª Edición. Publica Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales:70.12-70.15.

Duchaine, C.; Grimard, Y. e Cormier, Y. (2000a). Influence ofbuilding maintenance, environmental factors, and seasonson airborne contaminants of swine confinements buildinds,Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 61: 56-63

Duchaine, C.; Mériaux, A.; Brochu, G. e Cormier, Y. (1999).Airborne microflora in Quebec dairy farms: Lack of effect ofbacterial hay preservatives, Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 60: 89-95

Duchaine, C.; Mériaux, A.; Thorne, P. S. e Cormier, Y. (2000b).Assessment od particulates and bioaerosols in eastern cana-dian sawmills, Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 61: 727-732


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

333

Dulbecco, R. e Ginsberg, H. S. (1984a). Multiplicación ygenética de los virus animales, en Tratado de microbiología,Salvat editores S.A.: 790-816

Dulbecco, R. e Ginsberg, H. S. (1984b). Patogénesis de lasinfecciones víricas, en Tratado de microbiología, Salvat edi-tores S.A.: 841-852

Eduard, W. (2003). The performance of culture-based met-hods and microscopy for quantification of non-infectiousairborne microorganisms in epidemiological studies ofhighly contaminated work environments, Am. Ind. Hyg.Assoc. J. 64: 684-689

Eduard, W. e Heederik D. (1998). Methods for quantitativeassessment of airbone levels of noninfectious microorga-nisms in highly contaminated work enviroments, Am. Ind.Hyg. Ass. J. 59: 113-127

Eduard, W.; Lacey, J.; Karlsson, K.; Palmgren, U.; Ström, G. eBlomquist, G. (1990). Evaluation of methods for enumera-ting microorganisms in filter samples from highly contami-nated occupational environments, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 51:427-436

Elms, J.; Beckett, P.; Griffin, P.; Evans, P.; Sams, C.; Roff, M. eCurran, A.D. (2003). Job ccategories and their effect on expo-sure to fungal alpha-amylase and inhalable dust in the U.K.baking industry, , Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 64: 467-471

Gestal, J.J. (1989). Riesgos del trabajo del personal sanitario.McGrawn-Hill, Interamericana de España: 831 pp

Guillespie, V. L.; Clark, C. S.; Bjornson, H. S.; Samuels, S. J. eHolland, J. W. (1981). A comparison of two-stage and six-stage Andersen impactors for viable aerosols, Am . Ind. Hyg.Assoc. J. 42: 858-864

Gots, R.E. ; Layton, N. J. e Pirages, S.W. (2003). Indoor health: background levels of fungi, , Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 64: 427-438


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

334

Hanhela, R.; Louhelainen, K. e Pasanen, A.-L. (1995).Prevalence of microfungi in Finnish cow barns and someaspects of the occurrence of Wallemia sebi and Fusaria,Scand. J. Work Environ. Health 21: 223-228

Hauck, B. C.; Grinshpun, S.A.; Reponen, A.; Reponen, T.;Willeke, K. e Bornschein, R. L. (1997). Field testing of newaerosol sampling method with a porous curved surface asinlet, Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 58: 713-719

Hernández, A. (1996). NTP-409. Contaminantes biológicos:criterios de valoración, Edita Instituto Nacional deSeguridad e Higiene en el Trabajo. Madrid: 5pp

Hernández, A. (2003). NTP-608. Agentes biológicos: planifi-cación de la medición, Edita Instituto Nacional de Seguridade Higiene en el Trabajo. Madrid: 18pp

Hollander, A.; Heederik, D.; Versloot, P. e Douwes, J. (1993).Inhibition and enhancement in the analysis of airborneendotoxin levels in various occupational environments, Am.Ind. Hyg. Assoc. J. 54: 647-653

Husman, T. (1996). Health effects of indoor-air microorga-nisms, Scand. J. Work Environ. Health 22: 5-13

IARC (2004). Overall evaluations of carcinogenicity tohumans. http//monographs.iarc.fr/monoeval/crthall.htmlInstituto Nacional de Seguridad e Higiene en el trabajo,INSHT, (2003). Guia técnica para la evaluación y prevenciónde los riesgos relacionados con la exposición a agentes bioló-gicos, 3ª edición. Edita Instituto Nacional de Seguridad eHigiene en el Trabajo. Madrid: 78 pp

International Organization for Standardization (ISO) (1995).Air quality particle size fraction definitions for health-relatedsampling (ISO 7708)

Ivens, U. I.; Breum, N. O.; EbbehØj, N.; Nielsen, B. H.;Poulsen, O. M.; Würtz, H. (1999). Exposure-response rela-tionship between gastrointestinal problems among waste


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

335

collectors and bioaerosol exposure, Scand. J. Work Environ.Health 25: 238-245

Jimeno, A.; Ballesteros, M.; Pardo, A.; Ugedo, L. (1983).Biología, Editorial Santillana S.A. Madrid: 462 pp.

Jones, W.; Morring, K.; Morey, P. e Sorenson, W. (1985).Evaluation of the Andersen viable impactor for single stagesampling, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 46: 294-298

Karlsson, K. e Malmberg, P. (1989). Characterization of expo-sure to molds and actinomycetes in agricultural dusts byscanning electron microscopy, fluorescence microscopy andth culture method, Scand. J. Work Environ. Health 15: 353-359.

Kenny, L. C.; Stancliffe, J. D.; Crook, B.; Stagg, S.; Griffiths,W.D.; Stewart, I.W. e Futter, S. J. (1998). The adaptation ofexixting personal inhalable aerosol samplers for bioiaerosolsampling, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 59: 831-841

Kobayashi, G. S. (1984). Hongos, en Tratado de microbiolo-gía, Salvat editores S.A.: 663-691

Kotimaa, M. H.; Oksanen, L.; Koskela, P. (1991). Feeding andbedding materials as sources of microbial exposure on dairyfarms, Scand. J. Work Environ. Health 17: 117-122

Laborda, R. (1993). NTP-317. Fluidos de corte, criterios decontrol de riesgos higiénicos. Edita Instituto Nacional deSeguridad e Higiene en el Trabajo. Madrid: 6 pp

Lee, S. B. e Johnson, B. (1997). Biohazards in the work envi-ronment, en The occupational environment - its evaluationand control, editado por DiNardi, S. R.; AIHA Press, Virginia:243-261

Leopold, S. S. (1988). Positive hole statistical adjustment fora two-stage, 200-hole-per-stage Andersen air samler, Am.Ind. Hyg. Assoc. J. 49: A88-A90


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

336

Macher, J. M. (1989). Positive-hole correlation of multiple-jetimpactors for collecting viable microorganisms, Am. Ind.Hyg. Assoc. J. 50: 561-568

Macher, J. M. e First, M. W. (1983). Reuter centrifugal airsampler: measurement of effective airflow rate and collectionefficiency, Appl. Environ. Microbiol. 45: 1960-1962

Macher, J. M. e First, M. W. (1984). Personal air samplers formeasuring occupational exposures to biological hazards,Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 45: 76-83

Macher, J. M. e Hansson, H.-C. (1987). Personal size-separa-ting impactor for sampling microbiological aerosols, Am.Ind. Hyg. Assoc. J. 48: 652-655

Martí, M.C.; Alonso, R.M. e Constans, A. (1994). NTP-351.Micotoxinas (aflatoxinas y tricotecenos) en ambientes labo-rales. Edita Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en elTrabajo. Madrid: 4pp

Martí, M.C.; Alonso, R.M. e Constans, A. (1996). NTP-429.Desinfectantes: características y usos más corrientes. EditaInstituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo.Madrid: 4pp

Martí, M.C.; Alonso, R.M. e Constans, A. (1998). NTP-488.Calidad del aire interior: identificación de riesgos. EditaInstituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo.Madrid: 4pp

Martí, M.C.; Alonso, R.M. e Constans, A. (2000 a). NTP-571.Exposición a agentes biológicos: equipos de protección indi-vidual. Edita Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en elTrabajo. Madrid: 6pp

Martí, M.C.; Alonso, R.M. e Constans, A. (2000 b). NTP-572.Exposición a agentes biológicos: la gestión de los equipos deprotección individual en los centros sanitarios. EditaInstituto Nacional de Seguridad e Higiene en el Trabajo.Madrid: 6pp


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

337

Martí, M. C.; Alonso, R. M.; Constans, A.; Guardino, X.(1997). Prevención de riesgos biológicos en el laboratorio,Edita Instituto Nacional de Seguridad e Higiene en elTrabajo: 169 pp

Martí, M.C. e Obiols, J. (1991). NTP-288. Síndrome delEdificio Enfermo: enfermedades relacionadas y papael delosbioaerosoles. Edita Instituto Nacional de Seguridad eHigiene en el Trabajo. Madrid: 6 pp

Miller, C. D.; Songer, J. R. e Sullivan, J. F. (1987). A twenty-fiveyear review of laboratory-adquired human infections at theNational Animal Disease Center, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 48:271-275

Milton, D. K.; Gere, R. J.; Feldman, H. A. e Greaves, I. A.(1990). Endotoxin measurement: aerosol sampling andapplication of a new Limulus method, Am. Ind. Hyg. Assoc.J. 51: 331-337

Morring, K.L.; Sorenson, W. G. e Attfield, M.D. (1983).Sampling for airborne fungi: A statistical comparison ofmedia, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 44(9): 662-664

National Institute for Occupational Safety and Health(1998). NIOSH manual of analytical methods, 4ª Edition,DHHS (NIOSH) Publication No. 94-113; Ed. Cassinelli, M. E.Cincinnati, Ohio.

Norma UNE-EN 13098 (2001). Atmósferas en el lugar de tra-bajo. Directrices para la medición de microorganismos yendotoxinas en suspensión en el aire. Editada por AENOR,Madrid: 29 pp

Olenchock, S. A.; Lewis, D. M. e Mull, J. C. (1989). Effects ofdifferent extraction protocols on endotoxin analyses of air-borne grain dusts, Scand. J. Work Environ. Health 15: 430-435

Occupational Safety and Health Administration, OSHA(1999).Technical manual TED 1-O.15. Edita Occupational


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

338

Safety and Health Administration, Salt Lake City, UTAH:http://www.osha-slc.gov/dts/osta/otm/otm_toc.html

OMS (2003) Laboratory biosafety manual 2ª edition. PublicaWorld Health Organization, Geneva: 99 pp

Palmgren, U.; Ström, G.; Blomquist, G.; Malmberg, P. (1986).Collection of airborne micoorganisms on Nucleopore filters,estimation and analysis - CAMNEA method, J. Appl.Bacteriol. 61: 401-406

Ramos, C. (1999). Riesgos biológicos en personal sanitario.Programas de prevención, Edita Instituto Nacional deSeguridad e Higiene en el Trabajo, Madrid: 51 pp.

Rappaport, S. M.; Kromhout, H. e Symanski, E. (1993).Variation of esposure between workers in homogeneousexposure groups, Am Ind. Hyg. Assoc. J. 54: 654-662

Rask-Andersen, A.; Malmberg, P. e Lundholm, M. (1989).Endotoxin levels in farming: absence of symptoms despitehigh exposure levels, Br. J. Ind. Med. 46: 412-416

Rautiala, S.; Kangas, J.; Louhelainen, K. e Reiman, M. (2003).Farmers’ exposure to airborne microorganisms in compostingswine confinement buildings, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 64: 673-617

Roy, E. e Robillard, P. (1994). Effectiveness of a compliance topreventive measures against the occupational transmissionof human immunodeficiency virus, Scand. J. Work Environ.Health 20: 393-400

Rubow, K. L.; Marple, V. A.; Olin, J. e McCawlwy, M. A. (1987).A personal cascade impactor: design, evaluation and calibra-tion, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 48: 532-538

Rylander, R. (1994). Organic dust - from knowledge to pre-vention, Scand. J. Work Environ. Health 20, special issue:116-122


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

339

Shelton, B. G.; Kerbel, W.; Witherell, L. e Millar, J. D. (2000).Review of legionnaires’ disease, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 61:738-742

Simmons, R. B.; Price, D. L.; Noble, J. A.; Crow, S. A. e Ahearn,D. G. (1997). Fungal colonization of air filters from hospitals,Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 58: 900-904

Smid, T.; Schokkin, E.; Boleij, J. S. M. e Heederik, D. (1989).Enumeration of viable fungi in occupational environments:a comparison of samplers and media, Am. Ind. Hyg. Assoc. J.50: 235-239

Spicer, R. C. e Gangloff, H. J. (2000). Limitations in applica-tion of Spearman’s rank correlation to bioaerosol samplingdata, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 61: 362-366

Stanevich, R. e Petersen, M. (1990). Effect of sampling timeon airborne fungal collection, Proc. Ind. Air Qual. 90: 91-95

Thorne, P. S.; Lange, J. L.; Bloebaum, P. e Kullman, G. J.(1994). Bioaerosol sampling in field studies: Can samples beexpress mailed?, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 55: 1072-1079

Thorne, P. S.; DeKoster, J. A. e Subramanian, P. (1996).Environmental assessement of aerosols, bioaerosols y airbor-ne endotoxins in a machining plant, Am. Ind. Hyg. Assoc. J.57: 1163-1167

Trout, D.; Gomez, T.M.; Bernard, B.P.; Mueller, C.A.; Smith,C.G.; Hunter, L. e Kiefer, M. (1995).Outbreak of brucellosis ata United States pork packing plant, J. Occup. And Environ.Med. 37: 697-703

Wood, W. B. y Davis, B. D. (1984). Relaciones parásito hués-ped en las infecciones bacterianas, en Tratado de microbiolo-gía, Salvat editores S.A.: 455-471

Woskie, S. R.; Virji, M. A.; Kriebel, D.; Sama, S. R.; Eberiel, D.;Milton, D. K.; Hammond, S. K. y Moure-Eraso, R. (1996).Exposure assessment for a field investigation of the acute


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

340

respiratory effects of methalworking fluids. I. Summary offindings, Am. Ind. Hyg. Assoc. J. 57: 1154-1162

Xunta de Galicia (1998).Guía de Avaliación de RiscosLaborais. 45 pp


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

341

ANEXO

REAL DECRETO 664/1997, do 12 de maio, sobre a protec-ción dos traballadores contra os riscos relacionados coaexposición a axentes biolóxicos durante o traballo.

ORDE do 25 de marzo de 1998 pola que se adapta en fun-ción do progreso técnico o Real decreto 664/1997.


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

343


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

344


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

345


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

346


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

347


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

348


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

349


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

350


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

351


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

352


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

353


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

354


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

355


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

356


Risc

os re

lacion

ados

coa

expo

sición

a a

xent

esbi

olóx

icos

357

RISCOS RELACIONADOS COA EXPOSICIÓN A AXENTES...

Documents

Transcript of RISCOS RELACIONADOS COA EXPOSICIÓN A AXENTES...