Recetas de-nidos-de-lengua2

25
‘‘NIDOS DE LENGUAS’’ ‘‘HÑÄHÑU’’

Transcript of Recetas de-nidos-de-lengua2

Page 1: Recetas de-nidos-de-lengua2

‘‘NIDOS DE LENGUAS’’

‘‘HÑÄHÑU’’

Page 2: Recetas de-nidos-de-lengua2

SUBSECRETARIA DE EDUCACIÓN MEDIA SUPERIOR Y SUPERIOR

DIRECCIÓN GENERAL DE FORMACIÓN Y SUPERACIÓN DOCENTE DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN NORMAL

ESCUELA NORMAL ‘‘VALLE DEL MEZQUITAL’’ CLAVE C.T 13DNL0003F

LIC. PRIMARIA INTERCULTURAL BILINGÜE.

HMUNTS’I:

AMAIRANI PÉREZ MARCOS SALVADOR CRISTÓBAL LORENZO.

MIRIAM ALEJANDRA PÉREZ MARTÍNEZ ESTEBAN DAMIÁN BIÑUELO

JESSICA PAOLA CORTES ZENIL

4° SEMESTRE.

TALLER: HÑÄHÑU

XAHNATE: ADÁN LORA QUEZADA.

‘‘NIDOS DE LENGUAS’’

Page 3: Recetas de-nidos-de-lengua2

Pág.

INTRODUCCIÓN (ntu’i )………………………………………………………………………………………….. 1

PRESENTACIÓN (tengu) ………………………………………………………………………………………… 3

ACTIVIDADES (ya nt’ot’e)……………………………………………………………………………………… 6

ELABORACIÓN DE TLACOYOS (ya nthoka hmeju) ………………………………………… 7

ELABORACIÓN DE CHARAPE (y’a nthoka charape) ……………………………………..…. 11

ELABORACIÓN DE FRIJOL (y’a nthoka tsasju) …………………………….……………. 14

HISTORIA DE MIXQUIAHUALA (ra bede me nt’ahi) …………………………………. 17

CONCLUSIÓN (tengu juadi nur’a noy’a)…………………………………………………………..... 20

BIBLIOGRAFÍA (to’o manga nuy’a noy’a)…………………………………………..………………. 22

ÍNDICE (NTU’I)

)

Page 4: Recetas de-nidos-de-lengua2

Ja nuna ntofo di udi nara nmunts’i de gato ya b’efi sta ntofo de gato naha sta yoke ja ya mbaji de ya nmunts’i de ya nts’ints’i .

Ts’a da jandi janja ya nts’ints’i bi mpefi ne janja bi nja ya befi.

Nuya befi tsa da mpefi pa da nñudi n’a ra jai di pada ira nñaki Hñahñu pa con nuya nfadi nuyu tsa da mpefi con ngeke ja ya mbaji, cada n’aa de nuya tsa da mpefi ja ya: nñuni de ra nnini, ya npefi t’ada pa, ya npefi pa da nja ra boja, ne ya noya ya jai ma yabu de ya nnini.

Ra nxadi de ra nñaki Hñahñu mi petsi ra befi da unga ra manda pa janha de yoki ya befi ne nuyu me joki de ga nñaki hñahñu pa njabu di nmui ja ra ngu.

nu ya ntofo mi ma’a janha ma nts’ints’i de ra nmunts’i mi mpefi co ya befi mi yoki yasto ja ya nnini.

NTU’I NOY´A

1

Page 5: Recetas de-nidos-de-lengua2

En este presente escrito se presenta una recopilación de las distintas evidencias escritas de lo que se realizó en las actividades de los nidos que este equipo trabajo.

Se podrá observar cómo es que los compañeros participaron y como fueron desarrollando estas actividades.

Estas actividades consistían en presentar a una persona que conociera la lengua Hñahñu para que en base a ese conocimiento ellos pudieran trabajar con nosotros las actividades de nidos, en cada una de ellas se podía trabajar en: cocinar algún platillo típico de la región, alguna actividad cotidiana de sus comunidades, actividades que generen algún recurso, además de relatos que existan en sus comunidades.

Los instructores de lengua Hñahñu tenían como tarea regir para instruir las actividades ellos indican como es que se tiene que trabajar y sus instrucciones las realizan en hñahñu para que fueran contextualizadas.

Estos escritos relatan cómo es que los compañeros de equipo participaban de forma activa en cada una de ellas estas actividades se realizan de forma cotidiana en las comunidades originarias.

INTRODUCCIÓN

2

Page 6: Recetas de-nidos-de-lengua2

Ha ma país, n’a ntthebe ne yoto ya noy’a , ya ma da medi.

Nuna di uni njagua ngea sea na yoho ya dat’a jai hña nur’a hña.

Nuy’a ngatsi jey’a xa ñuts’i ya mef’i ke jioni p’a da pengi dunthi ya hña. De

nuni ja ya mafi de ga hña, ke bi boni nuya jeya goho n’ate a ra hnini Nueva

Zelanda.

Ya muntsi de ga mafi de ga hña bi mudi ra jey’a yom’o ne yoto, en k’uta ya

hnini y nubye ya ja ret’a ha ra hnini Oaxaca: Guadalupe Llano de Avispa,

Tilantongo, Nochixtlán (mixteco); El Oro, Nuxaa, Nochixtlán (mixteco);

Yolotepec de la Paz, Yosondúa, Tlaxiaco (mixteco); Coápam de Guerrero,

Concepción Pápalo, Cuicatlán (cuicateco); Tlalixtac Viejo, Santa María

Tlalixtac, Cuicatlán (cuicateco y mixteco).

Nu ya mafi de ga hña ye nej’e nuya data jai di mpef’i ko ya tu batsi pa da

badi da hña nehe nura hña ngatsi da hña de hga mbeje.

Nuna ntsemi ja aya hnini donde ja ya nuna basjai habu ya ingi hña nuya hña

y habu ya kasi da medi.

Njabu de nuna n’feni nuya basjai da b’adi n’uya hña, ngea pad’i hinga ma

hioni ra ntofo nera jemi, pada mui nu ra hña, ngea da bad’i nu ra mui de ga

ntunthi ra jey’a.

Nu ra jai thuhu Soberanes Bojórquez, ge bi m’a ge un ya tsogi de ya mafi de

ga hña, inga ya xahnate, nseya ñutat’e pa da badi ya hña.

Ge nuna ma hioni xa metsi ya hoga mfad’i pa inda medi nuya hña y ñutsi ya

hoga mfeni pad’a ,metsi nuya hña.

TENGU

3

Page 7: Recetas de-nidos-de-lengua2

En nuestro país, 107 variantes lingüísticas se encuentran en muy alto riesgo

de desaparición. Es decir en un avanzado proceso de extinción que se

evidencia con mayor gravedad en aquellas situaciones donde sólo unas

cuantas personas de edad mayor hablan su propia lengua.

En los últimos años también se han incrementado las propuestas iniciativas

y los proyectos que buscan la recuperación o rehabilitación de las lenguas

indígenas, entre ellas destaca el nido de lenguas, que además de ser una

estrategia para combatir extinción de lenguas indígenas es una estrategia

de rehabilitación que surge en los años 80’s en Nueva Zelanda.

La integración de los "nidos de lengua" comenzó en 2007 en cinco

comunidades y actualmente ya existen diez en Oaxaca: Guadalupe Llano

de Avispa, Tilantongo, Nochixtlán (mixteco); El Oro, Nuxaa, Nochixtlán

(mixteco); Yolotepec de la Paz, Yosondúa, Tlaxiaco (mixteco); Coápam de

Guerrero, Concepción Pápalo, Cuicatlán (cuicateco); Tlalixtac Viejo,

Santa María Tlalixtac, Cuicatlán (cuicateco y mixteco).

Los "Nidos de lengua" consisten en que los adultos y ancianos trabajen

con los niños para que aprendan su lengua como idioma primario antes de

hablar el español.

El interés es, sobre todo, en las comunidades donde las nuevas

generaciones están dejando de hablar sus lenguas maternas y donde hay

mucho peligro de extinción.

Y es así como a partir del uso de esta estrategia las nuevas generaciones

adquieren su lengua indígena como idioma primario, luego aprenden

PRESENTACIÓN

4

Page 8: Recetas de-nidos-de-lengua2

español, y en el caso de los niños de preescolar, primaria y secundaria que

están adaptando este modelo para el rescate de su lengua, adquieren el

conocimiento no tanto por lápiz y papel, sino vivir la lengua, aprender la

cultura y la visión de la vida desde la sabidurías de las lenguas indígenas

que son en comunidad.

Soberanes Bojórquez comentó que los encargados de los "nidos de lenguas"

no son considerados maestros o asesores, sino guías en el aprendizaje de la

lengua.

Por lo que el uso de este modelo ha tenido un gran éxito en el rescate de

las lenguas indígenas y llena de esperanza a las comunidades por la

alternativa de conservar sus lenguas originarias, que seguir en otras

instituciones del estado y del país para esta labor contribuya a la

conservación del legado cultural de los pueblos indígenas a través de sus

lenguas maternas.

5

Page 9: Recetas de-nidos-de-lengua2

ACTIVIDADES

ya nt’ot’e

6

Page 10: Recetas de-nidos-de-lengua2

* ya ntsots´i *kon te maga j’a

1.- juni 1.- juni

2.- taxju 2.- nt´atsi

3.- ´tzumi 3.- dohmi

4.- ndega 4.- doy´o

5.- dehe

6.- komino

7.- pimienta

8.- axi

*ra thoki

met´o da hopi bi dä ra ju, da utsi ra dehe, ya u, ya axi, nepu da hopi bi

dä ha ra tsibi ngu nä hora mäde.

nepu da tsege ra tsibi pa da huxa ra doy´o, ra ngätsi da ent´a ra ´tzumi

pa da uet´i.

YA HOKA HMEJU

7

Page 11: Recetas de-nidos-de-lengua2

da ju ra juni pa da nkuni ya ntzotsi, met´o da nkuni ra ñ´i, nepu ra

komino, ra pimienta, ra taxju, ne da japi na tui ra dehe pa bi nkuni

xahño.

da exa ra dohmi ha ra tsibi ne da uti ya ndega ne besto bi pat´i, ne da

utsi ya thantañ´i da japa ra u, ne da hopi bi ndhuni.

nubie bi nthuni, da ut´i ya kungaju ne da hopi bi dä.

da hokje ya hme ko ya juni, nepu da kätsuabi ya kungaju ko ya ñ´i pa da

hokje ya hmeju, ne da enta ha ra doy´o, da puntsi yo hmiki, da hopi bi dä

ne da ent´a ha ra ´bithi.

8

Page 12: Recetas de-nidos-de-lengua2

* Ingredientes: Materiales:

1.- Masa. 1.- Metate.

2.- Frijol blanco. 2.- Cuchara.

3.- Chiles de árbol. 3.- Cazuela.

4.- Aceite. 4.- Comal.

5.- Agua.

6.- Comino

7.- Pimienta.

8.- Axi.

*Procedimiento:

Primero dejamos coser el frijol le agregamos sal, ajo y lo dejamos coser 1

hora ½.

Después prendimos lumbre para poner el comal enseguida pusimos los

chiles de árbol para que se asaran.

Con el metate molimos los ingredientes, primero el chile, el comino, la

pimienta, y agregamos un poco de agua para que todo se pudiera moler

bien.

ELABORACIÓN DE TLACOYOS

9

Page 13: Recetas de-nidos-de-lengua2

Mientras molíamos el frijol cosido, pusimos la cazuela en la lumbre le

pusimos un poco de aceite cuando el aceite se calentó agregamos la

salsa que molimos le pusimos sal y dejamos hervir.

Después de que la salsa hirvió agregamos el frijol molido, un poco de

agua y dejamos coser.

Con la masa hicimos tortillas, antes de ponerla al comal le untamos el

frijol ya cosido con la salsa y la doblamos asiéndola en forma de

quesadilla, la pusimos en el comal, lo volteamos dos veces, cuando se

cosió la sacamos del comal y la pusimos en la canasta, finalmente

probamos, nos quedaron muy ricos los tlacoyos.

10

Page 14: Recetas de-nidos-de-lengua2

* ya ntsots´i * kon te maga j’a

1.- se´i 1.- jua´i

2.- dazä 2.- xoni

3.- pimienta 3.- juni

4.- dothui 4.- nt´atsi

5.- arro 5.- ´mats´i

6.- aki

*ra thoki

met´o bi mit´i ra arro ha ra sei

nepu bi nkuni ha ra guni ne bi xit´i na tui ra sein pa da nkuni xahñon,

nehe ra dazä, ra pimienta.

ha ra xoni da ut´i kut´a litro ga sei ne da japa ra ntsots´i bestho di

mats´i.

ne da japabi ra dothui ne da japa ra dothui ne da äni ra ngätsi da tsapi

xahma bi hogi ra ñu

ne da aki na tui pa ga tsihe ¨xmakuhi¨

YA NTHOKA CHARAPE

11

Page 15: Recetas de-nidos-de-lengua2

* Ingredientes: Materiales:

1.- Pulque. 1.- Cuchillo.

2.- Plátano. 2.- xoni

3.- Pimienta. 3.- Metate.

4.- Azúcar. 4.- Cuchara.

5.- Arroz.. 5.- Coladera.

6.- Recipiente.

*Procedimiento:

Primero remojamos el arroz en el pulque por media hora

aproximadamente, para que el arroz se ablandara y pudiera

molerse.

Después molimos el arroz en el metate y al molerlo le

agregábamos un poco de pulque para que se moliera muy bien,

enseguida molimos el plátano y la pimienta de la misma

manera.

Cuando molimos todos estos ingredientes los vaciamos en un

recipiente para hacer una sola mezcla.

ELABORACIÓN DE CHARAPE

12

Page 16: Recetas de-nidos-de-lengua2

En la xoni depositamos 5 litros de pulque y agregamos la mescla de

ingredientes con ayuda de una coladera.

Le pusimos azúcar y movimos para que todo quedara concentrado en

una propia mezcla, enseguida probamos para verificar si de azúcar ya

estaba bien.

Atajamos un poco y tomamos, el sabor era delicioso.

13

Page 17: Recetas de-nidos-de-lengua2

Ya ntsots´i * kon t’e maga j’a

1.- ju 1.- nt´a ts´i

2.- tsumi 2.- ts´e

3.- kominu 3.- za

4.- ixkua 4.- juai

5.- landro 5.- cerillo

6.- xiga ts´ani

7.- ndomä bäst´a

8.- u

9.- dehe

10.- juni

*ra thoki

Ra mudi da t´oma ra ju ha ra juni

Met´o bi nkuni ra ts´umi ko na tuki ra dehe, ne da japabi na xeni ra juni,

ne ut´i ha na ra ´mats´i ne da äni pa bi nthants´i.

Da exa ra ts´e ha ra tsibi, da japi ra dehe ne ha hopi bi nthuni, ra ngäts´i

da ut´i ra ju, da hopi bi dä ra ju, nubie ha da ut´i naä ra ntsots´i mi

bepi, ya ixkua, ya ndoma bäst´a, ya kunga ´ñi ne gatho naä mi tsits´i.

RA HOKA TSASJU

14

Page 18: Recetas de-nidos-de-lengua2

* Ingredientes: Materiales:

1.- Frijol. 1.- Cuchara.

2.- Chile de árbol. 2.- Olla de barro.

3.- Comino. 3.- Leña.

4.- ixkua 4.- Cuchillo.

5.- Cilantro. 5.- Cerillo.

6.- Hojas de aguacate.

7.- Flor de garambullo.

8.- Sal.

9.- Agua.

10.- Masa.

*Procedimiento:

Para comenzar con el metate quebramos el frijol.

Después molimos el chile de árbol con un poquito de agua y le pusimos

un pedazo de masa, cuando esto quedo molido, con una coladera

colamos y la depositamos en un recipiente.

Pusimos la olla en la lumbre, le agregamos agua y dejamos hervir,

agregamos el frijol y dejamos coser.

ELABORACIÓN DE FRIJOL QUEBRADO

15

Page 19: Recetas de-nidos-de-lengua2

Cuando se coció le agregamos lo que habíamos molido, las hojas de

aguacate, las flores de garambullo y sal.

Movimos y dejamos hervir otro poquito, finalmente probamos.

16

Page 20: Recetas de-nidos-de-lengua2

ra häki ne ra hutsä beste

Ra behña ra thuhu María de Jesús Ortiz . Bi petkagi nara bede de ya mfeni

di hoki mengu nt´ahí.

Ha ra nt´ahí ja na ra dango ra pa hñu ra zänä guto t´ada jeya, di mudi ko ra

nts´onte yoho ya si dada nara nda San Antonio mengu Los Tigres ne ra San

Nicolas me Taxhuada.

Ya zi jäi di ma mada honi ya doni ha ra t´oho di tohni maña hara xazä, pa da

hoki ya ntoge, ne di jäpi pa da huxa ya ra´yo mepate. Naä yoho ya si dada di

ñehe hara nijä bi ja nt´ahí, pa da hoka ra mixa ne ra ngäts´i di ma hara

hmuntsi los Tigres di hutsa ya si santo hara hermita ne di hoka nä ra xadi,

ya xita di japa ya jäi pa da nsagi. Mbo ha ra hermita de di ngähä di hudi ya

ñoho ne ma ñe´i Di hupu ya b´ehña, ya xadi di huxa ya ntoge ya danga

ntsut´ui ne ya nfätsi ne gatho ya jä´i.

Nubye di tsitsi ya beste di huxa mañä ha ra nt´ots´i di tsopu ñhato ya pa,

ne di häki pa da umbi ra ra´yo mepate, ne nuyu ya xita di meni ha ra hai di

ntsutsa goho ya mboxhyadi, k´onts´ahyadi, mähyats´i. Ne di jäpi pa da apa

njämdi de gatho ya nsofo.

Ya mepate di juahu ra b´efi di umba ra ponza ra ra´yo mepate ne da hoki ya

nthet´i di guadi di ubi ra hñuni gatho ya jäi.

RA BEDE ME NT’AHI

17

Page 21: Recetas de-nidos-de-lengua2

Pon y quita bandera.

La señora llama María de Jesús Ortiz, nos platicó una de las tradiciones

que tienen en el municipio de Mixquiahuala.

En Mixquiahuala hay una fiesta cada año en el mes de Marzo, empieza con

la llegada de dos santos, uno es San Antonio que viene de Los Tigres y San

Nicolás que viene de Tashuada.

Los señores van a buscar flores al cerro, para cortarlas los señores tienen

que subir árboles.

Con estas flores hacen cuelgas, estas cuelgas son incensadas y son puestas

a los nuevos mayordomos.

Los dos santos se van a la iglesia de Mixquiahuala, hacen misa y después

salen y se van los Tigres, en donde ha una ermita ósea un lugar de

descanso, en ese lugar hacen oración y los xitas hacen bailar a las personas.

Adentro en el lugar de descanso, los señores, señoras y autoridades

empiezan bailar

Después se lleva la bandera, la ponen arriba en el asta y la dejan 6 días,

cuando quitan la bandera se la entregan a los nuevos mayordomos.

RELATO DE MIXQUIAHUALA

18

Page 23: Recetas de-nidos-de-lengua2

Ngu da hoku ya befi, nububi za da hokihe, da tsa ga henhyu ge da padihu

ma r’a ya mfadi de ma noya hu, ra hñähñu da padihu ma na ra noya, hanja ga

mmÄ hu, hanja ha hñähñu kon ma ra ya jai, ngetho bi faxkagihu nuú to padi

da ña.

Ha bi xike hanja da thoki te ga tsihu, ´ne hanja thoki. Gatho te bi xikje da

faxkagighe pa da untuabihe ya batsi ha ra nguntudi habu ma ga mahu.

TENGU JUADI NUR’A NOY’A

20

Page 24: Recetas de-nidos-de-lengua2

De acuerdo con los nidos de lengua o actividades que realizamos durante

el tiempo posible podemos decir que dichas actividades nos dejan algo

nuevo para nuestro aprendizaje conforme a la lengua hñähñu.

De dichas actividades aprendimos nuevas palabras, oraciones, y hasta en su

momento un dialogo gracias al apoyo que las personas que saben la lengua

hñähñu nos brindaron sus conocimientos en la realización de diferentes

acciones como la elaboración de comida típica de la región del valle del

mezquital.

CONCLUSIÓN

21

Page 25: Recetas de-nidos-de-lengua2

jaf.lenguasindigenas.mx/docs/el-nido-de-lengua.pdf

www.redalyc.org/articulo.oa?id=13923155017

corresponsalesindigenas.blogspot.com/2009/06/nidos-de-lenguas-

estrategia-para.html

www.elpinerodelacuenca.com.mx › Inicio › Politica

www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1405...

revolucionemosoaxaca.org/.../nido-de-lengua-recuperacion-linguistica-y-

resistencia-c...

BIBLIOGRAFÍA

TO’O MANGA NUY’A NOY’A

22