RAZONES ECONOMICAS PARA UN NUEVO MARCO ... · Web viewGainera, sektore-eraldaketa horrekin batera,...

ESPARRU INSTITUZIONAL BERRI BATERAKO ARRAZOI EKONOMIKOAK

Estatutu Politiko Berri baterako Proposamena, Euskal Autonomia Erkidegoko ekonomiaren hazkundea eta gizartearen ongizatea garatzeko tresna gisa

EUSKO JAURLARITZA


EUSKO JAURLARITZA

AURKIBIDEAOrrialdea

I. SARRERA................................................................................................6

II. GERNIKAKO ESTATUTUA ONARTUZ GEROZTIK EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO EKONOMIAK IZAN DUEN BILAKAERAREN GAKOAK.......................................................10II.1. ARRAKASTADUN ERALDAKETA....................................................11II.2. KANPOALDERA BEGIRA................................................................13II.3. EUSKAL ERAKUNDEEK GAUZATUTAKO POLITIKA PUBLIKOAK.......14

III. NAZIOARTEKO EGOERA ALDAKORRAREN AURREAN, EKONOMIA-EREDU BERRI BATERAKO BIDEA.............................................22III.1. NAZIOARTEKO EGOERA EZBERDINA............................................23III.2. BIGARREN ERALDAKETA HANDIA: EREDU EKONOMIKO BERRI

BATERAKO BIDEA........................................................................27III.3. EREDU BERRIA ETA PRESTAKUNTZA...........................................29III.4. GEOGRAFIA ETA EKONOMIA-EREDU BERRIA................................32III.5. SINTESIA: EREDU BERRIA ETA ESPARRU INSTITUZIONALA..........38

IV. EKONOMIA-EREDU BERRIAREN OZTOPOAK ETA ESKAKIZUNAK.39IV.1. OZTOPO NAGUSIAK IDENTIFIKATZEA...........................................40IV.2. LURRALDE-ARTIKULAZIOA ETA AZPIEGITURA-SAREAK................40

ERREPIDEAK..............................................................................42TRENBIDEAK.............................................................................44PORTUAK ETA AIREPORTUAK....................................................46GARRAIOA SISTEMA GISA..........................................................47

IV.3. IKERKETA, GARAPENA ETA BERRIKUNTZA...................................48IV.4. HEZKUNTZA ETA PRESTAKUNTZA...............................................52

HEZKUNTZA OROKORRA...........................................................53LANERAKO PRESTAKUNTZA ETA ETENGABEKO PRESTAKUNTZA57

IV.5. ARAUTZE EKONOMIKOA..........................................................................59FINANTZA-SISTEMA...............................................................................61PRODUKZIO SEKTOREAK ETA ESKUMENA..............................................63

i


EUSKO JAURLARITZA

LAN HARREMANAK................................................................................65POLITIKA FISKALA ETA AURREKONTU-POLITIKA.....................................68

IV.6. GIZARTE-BABESA....................................................................................75ONDO ULERTUTAKO SOLIDARITATEA....................................................77GIZARTE-BABESA ESTATUTUAN:LETRATIK ERREALITATERA..................79

IV.7. ESPARRU BERRIAREN BEHARRA..............................................................81

V. HITZARMEN POLITIKO BERRIA ETA EDUKI EKONOMIKOA.........83V.1. PRINTZIPIO POLITIKOAK...............................................................84V.2. EDUKI EKONOMIKOA....................................................................85

MERKATUAREN BATASUNA....................................................................87HEZKUNTZA..........................................................................................88POLITIKA SEKTORIALAK, JARDUERA EKONOMIKOA ETA

FINANTZA-JARDUEREN ARAUTZEA ETA ANTOLATZEA.......................89NATURAKO BALIABIDEAK ETA AZPIEGITURAK.......................................91LAN-HARREMANAK ...............................................................................92POLITIKA FISKALA ETA AURREKONTU-POLITIKA.....................................93GIZARTE-BABESA..................................................................................94

V.3 AMAIERAKOAK.........................................................................................95

IV. ONDORIOAK....................................................................................96

VII ESTATISTIKA-ERANSKINAK

ii


EUSKO JAURLARITZA

TAULEN AURKIBIDEAOrrialdea

1. taula Euskadiren bilakaera autonomia onartuz geroztik diru-batasuna egin arte...................................................................................................12

2. taula Euskal autonomia-erkidegoko garraio-azpiegiturak.........................413. taula trenbide-azpiegituren kudeatzailea. Eusko Jaurlaritzak agindutako

obrak................................................................................................45

iii


EUSKO JAURLARITZA

GRAFIKOEN AURKIBIDEA

Orrialdea

1. grafikoa Euskadiko BPGd per capita delakoaren bilakaera 1980-2002 aldian. Estatututik diru-batasuneraino.........................................................12

2. grafikoa Euskal autonomia-erkidegoko ekonomiaren kanpoalderako irekiera 1980-2001 aldian.............................................................................13

3. grafikoa Euskal autonomia-erkidegoko administrazioaren bilakaera: 1980-2000 aldia. Udalak, Foru Diputazioak eta Eusko Jaurlaritza. Eragiketa arruntak eta aurrezpena..................................................................15

4. grafikoa Aurrezpena, kapital-gastuak eta defizita. BPGdaren aldean ehunekotan neurtuta, eta BPGd errealean izandako hazkunde-tasa16

5. grafikoa Eusko Jaurlaritzaren politika publikoetako gastuaren bilakaera BPGdaren aldean, 1981-1989 eta 1998-2002 aldietan....................18

6. grafikoa Eusko Jaurlaritzaren Politika Publikoetako gastuaren bilakaera, ehunekoak nola banatzen diren 1981-1989 eta 1998-2002 aldietan ...........19

7. grafikoa Sektore-aldaketa 1980 eta 2000 urteen artean. BPGd korrontean duten pisuaren aldaketa, ehunekotan neurtuta............................................23

8. grafikoa Esportazioen eduki teknologikoa...................................................................249. grafikoa Kotizatzen ez diren espainiar enpresetan atzerritar inbertsio gordin

errealak, 1993-2001 aldian. Pilatutako 155.000 milioi € ak nola banatzen diren...............................................................................................35

10. grafikoa Espainiar inbertsio gordin errealak atzerrian, 1993-2001 aldian. Pilatutako 258.000 milioi € ak nola banatzen diren.......................................36

11. grafikoa I+G egindako gastua, BPGdaren ehunekotan................................................4912. grafikoa Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Gorenaren zentroak autonomia-

erkidegoetan nola dauden banatuta.............................................................5013. grafikoa Lana egiteko adina duten herritarren heziketa-maila Euskadin ...................5214. grafikoa Ikasleak ebaluatzeko nazioarteko programa. Irakurketari dagokionez

daukaten gaitasunaren araberako hurrenkeran............................................5415. grafikoa Unibertsitatez besteko heziketan egindako gastua ikasleko.........................5516. grafikoa FORCEM eta HOBETUZ fundazioek onartutako etengabeko

prestakuntzako planak..................................................................................5817. grafikoa EAEko itundutako tributuek eragindako presio fiskala 1982-1995

aldian.............................................................................................................7318. grafikoa EAEko itundutako tributuek eragindako presio fiskala 1986-2000

aldian.............................................................................................................7319. grafikoa Gizarte Segurantzako sistemaren finantza-saldoa, 1989-2000 aldian..........78

iv


EUSKO JAURLARITZA

ESTATISTIKA-ERANSKINAK

A1 taula Euskal ekonomiaren kanpoalderako irekiera 1980-2001 aldian. BPGdaren aldean ehunekotan neurtuta

A2. taula Gobernuaren gastua 1981-1989 aldian eta 1998-2002 aldian. €-ak milioitanA3 taula Gobernuaren gastua 1981-1989 aldian eta 1998-2002 aldian. €-ak milioitanA4 taula BPGdaren bilakaera eta eskariaren osagaien bilakaera 1981-2001 aldianA5 taula Euskal Autonomia Erkidegoaren bilakaera 1980-2000 aldianA6 taula Euskal Autonomia Erkidegoaren bilakaera 1980-2000 aldian. Aurreztea,

kapital-gastuak eta defizitaA7 taula Kotizatzen ez diren espainiar enpresetan atzerritarrek egindako inbertsioa.

Inbertsio gordin erreala (milaka €-tan eta ehunekotan)A8 taula Espainiar inbertsioa atzerrian. Inbertsio gordin erreala (milaka €-tan eta

ehunekotanA9. taula BPGd korrontearen sektore-egituran gertatutako aldaketak 1980-2000 aldian.

BPGd korrontean dagokien ehunekoan gertatutako aldaketakA10 taula Hezkuntza-sistemaren alderaketa estatistikoa, Euskadi-EstatuaA11 taula Lan egiteko adina duten herritarren ikasketa-maila. Milaka pertsonetan

(egitura portzentuala)A12 taula Ikasleak ebaluatzeko nazioarteko programan lortutako gaitasun-emaitzak.A13 taula Gizarte-babesean egindako gastua alderatzea.A14 taula Gizarte-babesa Europan 2000 urteanA15 taula Gizarte Segurantzaren emaitza ekonomikoak. Euskal Autonomia Erkidegoa.

Kudeaketa-erakundeak eta Diruzaintza Nagusia.

v


EUSKO JAURLARITZA

I. SARRERA

6


EUSKO JAURLARITZA

SARRERAZalantzarik gabe, herrialde batek izan dezakeen esparru instituzionalak eragin handia du bere ekonomiaren jokamoldean, Gernikako Estatutua onartuz geroztik bizi izan dugun azken aldi honetan ikusi ahal izan dugun lez. Gaurko egunean, eztabaida politikoa esparru juridiko berri baterako proposamenaren inguruan dabilen honetan, esparru instituzionalak ekonomiaren hazkundeari eta gizarte-ongizateari nola eragiten dien eta horiek nola baldintzatzen dituen ekonomiaren ikuspuntutik aztertzea komeni da.

Bistan denez, estatutu berriaren proposamen artikulatua, Eusko Legebiltzarrari aurkeztutakoa, erreferentea izan da txosten hau egiteko orduan. Horrek ez du esan nahi, ordea, testu itxi baten ondorioen balorazio soila egin dugunik hemen aurkezten dugun analisi honetan. Ikusmolde hori aukeretako bat zen; baina ez zen hori komenigarriena, hobe zen bilakaeran oinarritutako ikusmolde bati heltzea, hau da, iraganeko esperientzian arakatu eta irizpideak eta faktoreak bilatzea, ekonomiaren garapena eta gizartearen aurrerapena eragiteko baliagarri eta komenigarri suertatu diren irizpide eta faktoreak, hain zuzen.

Behin irizpide horiek finkatutakoan, errazago izango da edozein araudik izango duen eragina neurtzen, hala Elkarbizitzarako Itun Politikoak nola haren beste edozein alternatibak, are oraingo egoeran jarraitzeak ere

Ikusmolde horren emaitza da txosten honek dakarren analisia: azken hogeita bost urteotan ekonomiak izan duen garapenaren gakoak aztertu ditugu, gako horiek beste honen ondoan jarrita: politika publikoek eta politika horien sorburu den esparru instituzionalak garapen horretan izan duten eraginaren ondoan, alegia. Ikusmolde horren arabera – argi geratu behar du– analisiak bi ezaugarri ditu funtsezkoak: lehenbizikoa, sintetikoagoa dela osoa baino; bigarrena, politika publiko horien esparrua ebaluatzea izan duela xede, eta ez hainbeste politika publikoak eurak aztertzea, nahiz eta batzuetan bi alderdi horiek nahastu egiten diren. Lehenbiziko ezaugarri horren arabera, hau bezalako sintesi-txosten batean kontua ez da garapenaren eragile guzti-guztiak aztertzea, baizik eta garapen horren ezaugarri funtsezkoak zeintzuk izan diren antzematea; esan nahi baita, interpretaziorako ereduak bilatzea, errazak baina azalpenerako ahalmen handia dutenak. Eta bigarren ezaugarriaren arabera, oro har, ez ditugu hainbeste erakundeen politiken edukia eta funtsa ebaluatu nola egungo esparru instituzionalak politika horietarako dauzkan aukerak eta mugak.

7


EUSKO JAURLARITZA

Horren osagarri beste gogoeta bat behar da, eta egingo dugun analisi-motarekin du zerikusia, eta, hortaz, baita ondorioen zer-nolakoarekin ere. Analisia ekonomikoa aipatze hutsak bi alderdi kuantitatibo dakartza gogora, berehala: finantza-baliabideak, alde batetik, eta ekonomiaren hazkundea, bestetik. Argi gera bedi: bi neurketa-mota horiek ez dira beti egingarri, eta, sarri, analisiek ez-kualitatiboak behar dute izan, eta beste alderdi batzuk hartu behar dituzte aintzat, hala nola banaketari eta kohesioari dagozkienak, ongizaterako hain garrantzitsu direnak.

Horren guztiaren emaitza gisa, irizpide orokor batzuk erdiesten dira, Euskadiren ekonomia-hazkundea eta gizarte-ongizatea eragiteko zeresan handia dutenak. Eta azkenik, irizpide horien argitan, estatutu politiko berri baten proposamenaren edukia aztertu dugu, ekonomiaren garapenean eta gizartearen aurrerapenean izango dituen eragin antzemangarrien inguruan zenbait ondorio ateratzearren, alde batera utzita haren alderdi ekonomikoarekin zerikusi zuzenik ez duten alderdiak eta politikari dagozkion beste zenbait.

Horretarako, hainbat ataletan egituratu dugu txostena. Lehenbizi, Gernikako estatutua onartuz geroztik euskal autonomia-erkidegoko ekonomiak izan duen eraldaketaren arrakastaren gakoak zehaztu ditugu.

Ondoren, euskal autonomia-erkidegoko ekonomiak zer-nolako egoera ekonomiko berriari aurre egin beharko dion aztertu dugu, eta, horrekin batera, Euskadiren bigarren ekonomia-eraldaketa eraikitzeko oinarri izango diren lehiakortasunaren giltzarri berriak ere bai; eraldaketa beharrezkoa, bestalde, baldin eta egun daukagun hazkunde- eta ongizate-eredua finkatu nahi badugu.

Gero, Gernikako estatutuak dituen mugak azaldu ditugu, edo, bederen, estatutu horren gainean egin den interpretazio murrizgarriaren mugak: nola, eskuratutako eskumenak kudeatzeko tresna baliozkoa izan den arren, agortuta geratu den etorkizuneko desafioei erantzuteko. Horrela, bada, egungo Gernikako estatutuaren erakunde-markoa gurutze-bidean dago ekonomiari dagokionez, zeren eta aspaldi baita ezgauza gelditu dela euskal autonomia-erkidegoari agertu zaizkion desafio ekonomikoei arrakastaren bermeez erantzuteko. Are gehiago, esan dezakegu Gernikako estatutua, Euskadiren bigarren eraldaketa handiari aurre egiteko tresna gisa, gure egungo ekonomia-eredua globalizazioaren garaiari egokitzea eskatzen baitu, eraginkortasuna galtzen ari dela maldan behera joango bailitzan.

Egia da, ordea, Gernikako Estatutuaren ahalmen guztia garatuko balitz, euskal autonomia-erkidegoko erakundeek gaitasun handiagoa izango luketela desafio horiek guztiak gainditzeko behar diren politika publikoak erabat garatzeko. Hala ere, beste hau ere egia da: disfuntzioen pilaketa hain da etsigarria eta konstituzio-

8


EUSKO JAURLARITZA

auzitegiaren jurisprudentziak hainbesteraino finkatu ditu hutsuneak, ezen dagoeneko ezin baitira konpondu biziberritze-ahalegin soil batekin, nahiz eta ahalegin hori komenigarri izan oraindik; eta, orduan ere, berriro ere atzerakadarik egongo ez den bermerik ez genuke izango, orain arteko esperientziak argi erakutsi digunez.

Nolanahi ere, ez dugu esan nahi oraingo erakunde-markoaren barruan hobetu daitekeen alderdirik ez dagoela. Aitzitik, hau baieztatzen dugu: Euskadiren bigarren eraldaketa beharrezkoari ekiteko badagoela estrategia-hutsune bat, eta hutsune hori gainditzeko erakunde-marko berria beharko dela; orobat, oraingo lege-esparruak eskumenetan ezartzen digun muga, enpresa-lehiakortasuna eta gizarte-ongizatea handitzeko ere –horretarako bederen– muga dela.

Azkenik, nola eta 1979az geroztik indarrean den autogobernu- eta politika-eredua ez den aski Euskadiri aurkeztu zaizkion ekonomia- eta elkartasun-erronka berriei erantzuteko, azken kapituluan estatutu berriaren proposamenean ageri diren autogobernu-tresna nagusienen –ekonomiaren ikuspuntutik– deskripzioa egin dugu , gure erkidego honetako herritarren ongizatea handitzen jarraitzeko aurreikusten diren tresnena, hain zuzen.

9


EUSKO JAURLARITZA

II. GERNIKAKO ESTATUTUA ONARTUZ GEROZTIK EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO EKONOMIAK IZAN DUEN BILAKAERAREN GAKOAK

10


EUSKO JAURLARITZA

II.1.- ARRAKASTADUN ERALDAKETA

Autogobernu-marko berri batek euskal autonomia-erkidegoko ekonomiari ekar diezaiokeena ulertzeko gauza hoberik ez da Gernikako estatutua onartu zenetik ekonomiak zer bilakaera izan duen oroitzea baino.

Oinarrizko adierazleei begiratuta, azken bi hamarkada hauetako ekonomiaren historia arrakastadun eraldaketa baten historia da; eraldaketa horrek hazkundearen garaiko garapen-ereduaren berregituratze ekonomikoa ekarri zuen, hain zuzen ere, autarkiaren amaieratik hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaierako krisira arteko ereduarena. 1. taulak oso ondo laburtzen du eraldaketa horren balantzea, eta, gainera, laurogeiko hamarkadaren erdi aldera arte langabezia-tasa izugarriekin iraun zuen gainbeheraren inertzia gerarazteko izan ziren zailtasunak erakusten ditu.

Datu horiek, berez, oso adierazkorrak dira objektiboki begiratuta, baina ezer gutxi azaltzen dute eraldaketa horren gakoez. Bistan denez, ezin da hemen azalpen erabatekorik eman, ezpada esperientzia horren azterketa ugarietatik ateratzen diren emaitzen berri arrazoituki eman, besterik ez. Enpresa-ekonomia batean eragilerik funtsezkoena da eragile ekonomikoek emandako erantzun endogenoa, eurek eraikitzen baitute etorkizuna. Baina, eraldaketa horren oinarri izan diren kanpo-eragileak edo erakundeekin zerikusia duten eragileak zeintzuk izan diren jakin behar izatera, orduan bi gako funtsezko hartu behar dira aintzat.

Lehenbizikoa: kanpoaldera irekitzea eta merkatuetan sartzea, kanbio-tipo errealaren baldintzak ere hor sartuta.

Bigarrena: euskal autonomia-erkidegoko erakundeek ezarritako politika publikoak, autogobernua berreskuratu izanak horretarako aukera eman baitzuen.

11


EUSKO JAURLARITZA

1. taulaEUSKADIREN BILAKAERA

AUTONOMIATIK EUROPAKO DIRU BATASUNERA

Adierazleak/mugarriakHasiera Sarrera Egungo

egoeraAutonomia Europa

1980 1986 2002 1. BPG per capita (2000 euro konstanteak) 11.030 11.142 20.623 2. Errentan Europaren mailara hurbiltzea = 100 89 90 105,8 3. Lan-merkatua Biztanleria aktiboa 803.100 805.000 979.200 Enplegua 702.400 607.200 891.200 Langabezia Pertsona-kopurua 100.700 197.800 88.000 Tasa 12,54 24,57 9,00 4. I + G-n egiten den ahalegina BPGdrekin alderatuta 0,07 0,5 1,5 5. kalitate-ziurtagiriak 468 (1996) 2600 (2001) 6. Internet erabiltzeko modua dutenak 2,5 (1997) 29,3

12


EUSKO JAURLARITZA

II.2.-KANPOALDERA BEGIRA

Kanpoko merkatuetarako ateak irekitzea eta merkatu horietan geroz eta gehiago sartzea hazkundea biziagotzeko mekanismoa izan da, 1. grafikoan ikusten den bezala. Grafiko horretan argi ikusten da 1986az geroztik orduko Europako Ekonomia Erkidegoan sartuta egoteak eragindako ondorio positiboa, orobat 90eko urteetan diru-batasunaren prozesuak eragindakoa.

Agerikoa da, berebat, kanbio-tipo errealaren ondorioz azaldutako lehiakortasun-baldintzen eragina. Laurogeiko urteen amaieran eta laurogeita hamarreko urteen hasieran kanbio-tipo errealetan gertatu zen gehiegizko balio gehitzeak zerikusi handia izan zuen 1993 urtean pairatu zen atzerakada larriarekin. Era berean, diru-batasunera sartzeko kanbio-tipo itzulezinen baldintza lagungarriak ere funtsezko eragile izan dira euskal autonomia-erkidegoaren kanpo-merkataritzaren garapen ikusgarriari laguntzeko orduan, laurogeita hamarreko urteen bigarren zatian.

Garai honetan zehar, euskal autonomia erkidegoko ekonomiak kanpoaldera izan duen proiekzioak aldaketa berebizikoa izan du egituraren ikuspuntutik. Kanpo alderako irekiera, BPGdren ehuneko gisa neurtuta, gutxitu egin da, eta, aldi berean, irekiera hori espainiar estatuko merkatutik nazioarteko eremura aldatu da. Datu horiek badirudi elkarren kontra doazela, kanpoko merkatuak hazkundearen gakoak direlako argudio nagusiaren arabera, baina ez da hala. Kontuan izan behar da BPGd esportazioen ehunekoa larriki gutxitu zen garaian bertan euskal autonomia erkidegoko ekonomia hirugarren sektorerantz bihurtzeko prozesu bizi-bizia gertatu zela, eta badakigu kanpoko merkatuekiko elkartrukeak ez daudela zerbitzuekin horren lotuta. Laurogeita hamarreko urteetako bigarren zatian, hirugarren sektorera bihurtze hori moteldu zenean, berriro hasi ziren esportazioak BPGd pisu handiagoa izateko joera hartzen. Baina, horrez gain, garrantzi handiko gertakizuna da esportazioak Estatuko gainerako merkatutik nazioarteko merkatuetara horrela aldatzea, eta kanpoko merkatu horiek, egun %30eraino iristea, hau da, Espainiako ekonomiak gurean hartzen duen %35eko kuotaraino hurbiltzea.

13


EUSKO JAURLARITZA

Gráfico nº 2 APERTURA EXTERIOR DE LA ECONOMIA VASCA 1980-2001

0102030405060708090

100

% del PIB

Exportación Total 88,0 90,3 90,3 89,4 87,9 85,8 77,9 74,9 74,3 72,2 67,4 61,4 58,8 58,4 62,5 61,4 61,4 64,4 65,7 64,9 68,2 64,9Exportación resto Estado 64,8 67,8 67,3 64,3 59,4 59,0 56,2 56,4 54,0 52,5 48,3 42,2 40,1 37,1 36,8 36,3 33,4 33,2 35,4 35,9 36,4 35,9Exportación Extranjero 23,2 22,5 23,1 25,1 28,5 26,8 21,7 18,6 20,3 19,7 19,2 19,1 18,8 21,3 25,7 25,1 28,0 31,1 30,3 29,0 31,8 29,1Importación Total 79,9 79,9 80,7 82,3 81,6 81,3 74,1 70,3 68,4 68,5 65,4 65,8 63,9 62,6 65,0 62,5 62,5 65,2 65,6 64,9 68,5 65,8Importación Resto Estado 55,0 55,0 55,0 55,4 56,5 55,5 54,6 51,4 49,3 47,3 46,3 47,6 46,4 45,2 45,1 41,2 42,4 43,7 44,9 44,2 43,9 43,3Importación Extranjero 24,9 24,9 25,7 26,9 25,1 25,8 19,5 18,9 19,1 21,2 19,1 18,2 17,5 17,4 19,9 21,3 20,1 21,4 20,7 20,7 24,6 22,5

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Horrela, bada, euskal autonomia-erkidegoko ekonomiak bide luzea egin du egitura-aldaketan, hirugarren sektorera bihurtze horretarantz eta Europako merkatuak estatukoaren aldean pisu handiago hartze horretarantz. Gainera, garai horretan galdu egin zen laurogeiko urteetan izan ohi zen kanpo-merkataritzako soberakina; aipagarria da oraindik ere desorekarik gertatu ez izana kanpoko merkataritzaren arloan, hazkunde eta kapitalizazio bizi-biziko inguru batean. Euskal autonomia-erkidegoko ekonomiaren ahalegin endogenoa erakusten du egoera horrek: hazkundearen batez besteko metatze-tasa, 1993etik 2002ra, %3,9 izan zen, eta inbertsio-kuota, kapital-eraketa gordina BPGdren aldean, %22tik %27ra hazi zen.

II.3. EUSKAL ERAKUNDEEK GAUZATUTAKO POLITIKA PUBLIKOAK

Ekonomia-ituna berreskuratzearen ondorioz eta Gernikako estatutuak ekarritako esparru instituzional berriko arauak aplikatzearen ondorioz, euskal autonomia-erkidegoko administrazioek ekonomia-garapen berebizikoa izan zuten. 3. grafikoan ikusten den bezala, autogobernuaren garapena ekonomian ere islatu zen 1980-1988 aldian: orduko toki- eta probintzia-erakundeen gastu arruntak BPGdren %4 baino beheragotik %17 izatera igaro ziren, eta hor zeresan funtsezkoa izan zuen autonomia-erkidegoaren administrazioak. Sektore publikoaren hedatze horrekin batera haren azpisektore guztien berrantolatzea gertatu zen, eta Estatuaren administraziotik zerbitzu asko eskualdatu ziren, horien artean bi behinenak, hezkuntza eta osasuna, hain zuzen. Baina, gainera, beste hau ere nabarmendu

14


EUSKO JAURLARITZA

behar da: ekonomia-itunaren jarduteko moduak aukera zabala ekarri zuen gastuen atal gehienetan zerbitzu eta ondasun publikoen babes-maila hobetzeko; babes-maila horiek, 1981etik aurrera, kupoaren metodologiaren egozte-indizea hartu zuten erreferentziatzat (Estatuaren %6,24); lehengo babes-mailak, onenean ere, biztanleria-zenbakietaraino iristen ziren (%5,7 inguruan).

Horrela bada, hiru hamarraldi igaro dira autogobernua eskuratuz geroztik. Azaldutako horrengatik, 90eko urteen erditik aurrera gastuen eta diru-sarreren mailetan eta osaeran gertatuko diren aldaketen eragileak hauek dira: ekonomiaren unean uneko egoerak diru-sarreretan duen eragina eta euskal autonomia erkidegoko erakundeek fiskalitatearen, zerbitzuen hedaduraren eta zorpetze publikoaren gainean nahieran hartutako erabakiak

Hala ere, 3. grafikoak adierazten duenez, erabaki horien emaitza izan da gastu arrunta egonkortu egin dela BPGdren %18ren inguruan, laurogeita hamarreko urteen hasieran mailarik gorenean ibili ondoren. Kapital-gastuetan, ordea, izan da aldaketarik, diru-sarreren bilakaerak eta zorpetze-politikek eraginda.

15


EUSKO JAURLARITZA

Kapital-gastuek hazteko joera orokorra izan zuten aldi horretan guztian zehar, eta laurogeita hamarreko urteen hasieran BPGdren %6ra arte iritsi ziren. Hazteko joera hori, hasiera batean, laurogeiko urteen azken aldera izandako hazkunde-erritmo biziak eragin zuen, haren ondorioz diru-sarrerak gehitu egin baitziren; eta joera horrek 1993ra arte iraun izanari esker egin ahal izan zitzaien aurre orduko atzerakada larriaren ondorioei; hain zuzen ere, urte horretantxe izan zen larriena atzerakada. Orduz gero, aurrezte-mailak gehitu egin dira kapital-gastuak gutxitzearekin batera, egonkortze fiskalaren politika izan baita gailen eta zor publikoa gutxitu egin baita Estatuaren administrazioak ezarritako egonkortasun-irizpideekin bat etorriz.

Egonkortze fiskalaren politikak, diru-batasuna eraikitzeko prozesuaren barruan egondako adostasun-giroak lagundu baitio, zuzen-zuzen eragin du kapital publikoaren pilatze-mailak gutxitzeko orduan.

Egia da doiketa-prozesu horri esker euskal administrazioak finantza-egoera onean daudela balizko atzeraldi bati aurre egiteko, baina, egia da, orobat, Espainiako agintariek, finantza-fundamentalismoaren eriak jota, erabat itxuragabetu dutela aurrekontuen egonkortasunaren europar ideia, are hura absurdo ekonomiko bihurtzeraino, eta euskal sektore publikoa ez bada lege-lokarri horietatik askatzen, oso ondorio makurrak eragingo zaizkio euskal ekonomiari.

16


EUSKO JAURLARITZA

Orain arte politika publikoen finantza-alderdiaz eta politika horien alderdi makroekonomikoaz jardun gara. 5. eta 6. grafikoetan Eusko Jaurlaritzak 1981tik 2002ra1 egin zituen politiken bilakaeraren balantze bat erakusten da.

Hiru aldi bereizi dira grafiko horretan: lehenbizikoa ekonomiaren berregituratzearen eta autogobernuaren aurrerapenaren aldia izan zen, bigarrena zorpetzearen eta gizarte-gastuaren aldia izan zen, eta, hirugarrena, diru-batasuna eraikitzeko bidean egindako egonkortze fiskalarena eta gizarte-politika berriarena.

Nahiz eta lehenbiziko aldiaren eta hirugarrenaren artean bederatzi urte baino gehiago igaro, bata amaitu eta beste hasi bitartean gertatu ziren aldaketak ez dira oso handiak. BPGdren aldean gastu publikoa ia ez zen hazi –%12,6tik %13,3ra hazten da, 05 puntu–, eta horren arrazoia, hein handi batean, hau da: 1998an zor publikoaren zerbitzua gero eta pisu handiagoa ari zela hartzen 1989 urtearekin alderatuta; eta herritarren segurtasunaren arloan egindako aurrerapenagatik ez balitz, esan liteke hamarraldi hori alperrik galdu zela autogobernurako, eta, azken urteotako joerak ikusita, ziurrenik beste hamarkada bat ere igaro da, alperrik galduta.

1 Lehenbiziko aldiari buruzko datuak azterlan honetatik hartu dira: “Eusko Jaurlaritzak hamar urte. Gastu publikoaren politikak 1981-1989. Ogasun eta Finantza Saila, 1990”. Bigarren aldiari buruzko datuak ateratzeko behin-behineko balioespen bat egin da diferentzia txikiak izan ditzakeen metodología batekin.

17


EUSKO JAURLARITZA

Gráfico nº 5 EVOLUCION DEL GASTO EN LAS POLITICAS PUBLI CAS DEL GOBI ERNO VASCO EN RELACI ON AL PIB 1981-2002

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

18. Deuda Pública

17. Turismo y Comercio

16. Promoc. Activ.Empresarial15. Prod. Activ. Agric. YPesq.14. Regulación ActividadEconómica13. I nvestigación

12. Otras I nfraest. Públicas

11. I nfr. Transp. Y Comun.

10. Promoción del Euskera

9. Cultura

8. Viv. Ordn. Territ. y Med.Amb.7. J usticia

6. Educación

5. Sanidad

4. Promoción Social

3. Asistencia y BienestarSocial 2. Seguridad Ciudadana

1. Administración General

Consolidación fiscal y nueva política social

Reestructuración económica y avance del autogobierno1981-1989

Endeudamiento y prioridad al gasto social 1989-1998

18


EUSKO JAURLARITZA

Gastuaren pisua ez atzera ez aurrera gelditu da oro har, baina, hala eta ere, politika publikoak, beren definizioaz eta osaera erlatiboaz den bezainbatean, bizi-biziak izan dira. Urteetan zehar metodologia bera erabiltzea zail dela-eta zuhur ibili behar den arren, hiru aldi horiek bereizteko izan ditugun arrazoiak azal ditzakegu hemen:

Lehenbiziko aldian, autogobernu-prozesuak oso arlo ezberdinetan zer-nolako aurrerapena egin zuen ikus daiteke, hala nola segurtasunean, hezkuntzan eta osasunean, kulturan, lurralde-antolamenduan, azpiegituretan edo gizarte-sustapenean. Berregituratze-aldia ere bada, eta eginkizun horretan ekonomiaren eta azpiegituren sustapenak izan zuen lehentasuna; hasieran, zor publiko apur bat ere sortu zen sustapen hori egiteko, eta, ondoren, kapital-gastuen gehitze biziak eragindako diru-sarreren gehitzea baliatu zen.

19


EUSKO JAURLARITZA

Bigarren aldian, autogobernuaren aurrerapena gelditu egin zen, eta hasiera batean, gastu publikoa, BPGdren aldean neurtuta, gehitu egin zen, zorpetze ertain baina iraunkorren ondorioz; zorpetze horiek, aurreko aldian bizienetakoak izan ziren eginkizun batzuen apaltze erlatiboarekin batera (ekonomiaren sustapena, etxebizitza, kultura), gizarte-gastuetako atal nagusi eta pisu espezifiko handikoak (hezkuntza eta osasuna) piztea eragin zuten. Kapital-gastuek (azpiegiturak) berdin jarraitu zuten 1993 arte, eta handik aurrera apaldu egin ziren, eta, gero, egonkortasun fiskalaren prozesuari bide eman.

Azken aldian, 1998tik 2002ra, autogobernuaren erlojuak geldi dirau, hamar urte lehenagoko gastu-maila berarekin. Gastua egonkorra da, kopuruan ez ezik osaeran ere bai. Zorpetzeak eragindako gastuen pisua txikiagoa delako, ez beste ezergatik, sortzen dira gizarte-politika berria egiteko aukera ematen duten fondoak; politika berri horren bidez, aurrerakuntza kualitatibo eta kuantitatibo handia egin ahal izango da arlo hauetan guztietan: gizarte-laguntza eta -ongizatea, etxebizitza, lurralde-antolamendua eta ingurumena. Elkartasun-politika honi esker hobeto banatu ahal izan ziren aurrerapenaren emaitzak, eta sendotu egin zen politika publikoen koadro osoa.

Alabaina, 2002 urtean joera itzulikatu egingo da hazkunde ekonomikoari buruz, eta garai berria hasiko da, ziurgabetasun gero eta handiagoa dakarrena. Garai berri honetan, baliabideen aldetik joko-eremua geroz eta estuagoa izango da eta gastuaren eskariak handitu egingo dira. Alde batetik, presio fiskal txikiagorako joera izango da, eta ekonomiaren hazkunde-tasa handien bidez baizik ezingo dira politika publikoak hobetu. Beste alde batetik, demografiaren aldaketak tentsioa eragingo du, ezbairik gabe, gastu publikoaren arlo askotan, batez ere pentsioetan eta gizarte- eta osasun- zerbitzuetan. Horrez gain, nazioartean gertatuko diren aldaketek –hurrengo ataletan aztertuko ditugu–, lehiakortasun-eredua aldatzeko premia larria ekarriko dute, ekonomiaren hazkundean tasa handiak eta iraunkorrak ziurtatuko badira. Berrikuntzan eta jakintzan oinarritutako lehiakortasun-eredu berriak biziki eragingo du politika publikoetan, zeren eta ekonomiaren geografia berriaren eskakizunek berpiztu egin baitute kapital fisikoan inbertsioak egiteko beharra, eta ikerketan eta prestakuntzan, jakintzaren gizartea sustatzen eta komunikazio-azpiegituretan egin beharreko ahalegina berebizikoa izango baita.

Lehiakortasun-estrategia berrirako munta handiena duten adierazleetan nola gauden aztertzen badugu (aurrerago egingo dugu hori), ohartuko gara lan asko dugula egiteko. Uste izatekoa da erronka berri horri aurre egin ahal izateko bideetako bat hau izango dela: administrazioa bera eta haren politikak modernizatu eta berregituratzea. Baina dagoeneko hasita dagoen bide hori – eta, hasi ere,

20


EUSKO JAURLARITZA

hainbat lekutatik dago hasita– beharrezkoa izanagatik ere, ez da aski. Aurrerago datozen ataletan erakutsiko dugunez, autogobernua bidegurutze baten aurrean dago, eta urrats handi bat egin ezean, Euskadiren ekonomia-garapenerako bererako egiturazko muga izango da.

21


EUSKO JAURLARITZA

III. NAZIOARTEKO EGOERA ALDAKORRAREN AURREAN, EKONOMIA-EREDU BERRI BATERAKO BIDEA

22


EUSKO JAURLARITZA

III.1 NAZIOARTEKO EGOERA EZBERDINA

Azken bi hamarraldi hauetan emaitza biziki ikusgarriak lortu dira hala hazkundean nola enplegua sortzen –1. taulan ikus zitekeenez–, eta, gainera, produkzio-sare guztiaren berregituratze ekonomiko sakona erdietsi da.

Gráfico nº 7 CAMBI O SECTORI AL ENTRE 1980 y 2000 Variación de peso porcentual en el PIB corriente

- 7

- 6

- 5

- 4

- 3

- 2

- 1

0

1

2

3

4

5

6

7

1

25. Servicios a empresas24*. Banca y seguros20. Construcción10. Refino de petróleo28. Sanidad y servicios sociales27. Educación19. Energía eléctrica, gas y agua23. Transporte y comunicaciones30. Servicio doméstico8. I ndustria de la madera26. Administración Pública3. Extracción de petróleo y gas29. Servicios personales4. Min. metálicos y no metálicos7. I ndustria del cuero y calzado16. Material eléctrico11. I ndustria química22. Hostelería13. I ndustria no metálica9. Papel, edición y gráficas21. Comercio y reparación18. Otras manufactureras5. I ndustria de la alimentación6. Textil y confección2. Pesca y acuicultura1. Agropecuario12. Caucho y plástico17. Material de transporte15. Maquinaria14. Metalurgia y artículos metálicos

Principales pérdidas en las ramas industriales especialmente metal-mecánicas

Principales ganancias en las ramas de servicios y construcción

Euskal autonomia-erkidegoaren produkzio-egitura hirugarren sektorearen aldera bihurtuago dago gaur egun, askoz ere – 31 adarren sailkapenean garrantzitsuena enpresentzako zerbitzuak izeneko adarra da–; dibertsifikazio handiagoa du sektoreka, eta, are garrantzitsuagoa, mendekotasun gutxiago du orain gutxira arte nagusia zen metalaren eta mekanikaren blokearekiko. Gainera, sektore-eraldaketa horrekin batera, espezializazio produktiboa teknologia handiagoko beste produktu batzuetara lerratu da: goi-mailako teknologiako talde berri bat sortu da, eta aldaketa gertatu da teknologia txiki edo ertaineko produktuetatik goi-mailako eta maila ertaineko produktuetara.

23


EUSKO JAURLARITZA

Gráfico nº 8 CONTENIDO TECNOLÓGICO DE LAS EXPORTACIONES

54,8

7,8

1,1

40

9,4

4,4

46,6

0,8

36,6

49,6

8,5

40,6

1980 0,8 36,6 54,8 7,81990 1,1 40 49,6 9,42001 4,4 46,6 40,6 8,5

Alto Medio Alto Medio Bajo Bajo

Baina 1998-2000 aldian erakundeetatik ekonomiaren garapena sustatu zuten indarrak ahitu dira dagoeneko, ia eman dute eman zezaketen guztia.

Europar integrazioaren eremuan beti izango da zer eginik merkatu bakarra hobetzeko, baina, etorkizunean, industriaren neurriarengatik eta barrura begira duen espezializazioarengatik merkataritza-aukerak sortzea eta lehiakortasuna irabaztea ez da iraganean bezain erraza izango, ezta hurrik ere. Izan ere, arlo horretan eragilerik indartsuena, laster batean, Europaren hedapena izango da, 25 kide hartzeraino hedatuko baita; eta gertakizun hori gu sartu ginenekoa ez bezalakoa izango da, erabat2. Euskadik merkataritza-harreman ahulak ditu Sobiet Batasuna zeneko herrialdeekin eta Europako ekialdeko herrialdeekin, azkenaldian energiaz besteko inportazioak inportazio guztien %3 baino ez dira izan, eta energiaz besteko esportazioak esportazio guztien %1; horrek esan nahi du haien 2 Hedapen horrek ekonomian izango dituen ondorioen azterketa, gure inguru honetatik begiratuta, azterlan hauetan aurki dezakegu: “Europar Batasunaren ekialderako hedapena. Comissariat Géneral du Plan delakoak Frantziako Legebiltzarrerako egindako txostena”; baita beste honetan ere: ”Europar Batasunaren hedapena. Espainiako ekonomian izango dituen eraginak”. Bi azterlan horiek la Caixa-k argitaratu zituen bere Ekonomiari buruzko Azterlanen Bilduman, 20 eta 27 aleetan.

24


EUSKO JAURLARITZA

integrazioaren ondorioz sortuko den merkataritza murritza izango dela, eta handiagoa izan litekeela egun Europako merkatu handietatik guri datozkigun eskarien galera, baldin eta eskariak herrialde berri horietara aldatzen badira.

Era berean, kontuan izan behar da sartuko diren herrialde berri horien biztanleko BPG, batez beste, Europar Batasunekoaren %15 dela (eta lan-kostuak ere horren araberakoak dira), eta Europako geografia berriak ezberdintasun itzelak izango dituela lurraldeka.

Hasieratik ziren ezberdintasunak direla-eta, bateratze-prozesua biziki laster gertatuko da, eta herrialde berri horietan ekonomiaren hazkundearen erritmoa oso bizia izango da – %4 eta %7 bitartean, ELGA (OCDE) erakundeak dioenez–, atzerriko inbertsio ugari pilatuko baita han, eta ekonomia berregituratu egingo baita horren guztiaren ondorioz. Gure produkzio-sareak hego-ameriketarako produzitzen du batik bat, eta prozesu horretan parte hartze txikia izango du. Ikus daitekeenez, Europa erdialdeko eta ekialdeko herrialdeetan (PECO) euskal autonomia-erkidegoko inbertsioak 82,6 milioi euro baino ez ziren izan 1993-2001 aldian (Estatu osoko inbertsioen %4,4), eta Polonian eta Txekiako Errepublikan pilatu ziren guztiak.

Dena den, PECO izeneko herrialde horiek guztiak EBn sartzen direnean 100 milioi biztanle gehiago izango ditu Europar Batasunak; herrialde horiek hazkunde-ardatz garrantzitsua izango dira, lan-indarraren kualifikazio erlatiboa oso handia baitaukate eta lan-kostuak oso txikiak (EBko lan-kostuen hamarren bat, eta Mendebaldeko Alemanian baino hamar eta hogei aldiz txikiagoak, herrialdeen arabera); gainera, herrialde horien kapital-hornikuntza eta sektore-espezializazioa laster aldatuko da gama apaleko produktuetatik gama ertainekoetara. Arrazoi horiengatik guztiengatik, ekialdeko herrialdeek erronka handia ekarriko diote gure ekonomiaren etorkizunari.

Diru Batasunaren Europak babestu egiten gaitu finantza-ezegonkortasunetik, eta aurrekontuetan zorroztasuna eta interesetan tasa apalak ekarri dizkigu, eta gure eskaria malguagoa denez gero, erritmo biziagoan ari gara hazten; hala ere, baldintza horiek guztiak ez dira aski epe ertainean hazkundea eragiteko.

Horregatik bada, erdialdeko eta ekialdeko Europako merkatuen aurrean irekita egonda, bi aldeentzat hazkundea eragiteko aukera sortzen da, eta Europako ekonomian betiko motor ekonomikoak izan direnen – Alemaniaren eta Frantziaren– ahultasuna konpentsatu ahal izango litzateke. Datozen hamarraldietarako aurreikusten den ekonomiaren geografia berriak zeregin gaitza eta erronkaz betea dakarkio Euskadiri.

25


EUSKO JAURLARITZA

Euskadik aukera handia du hor, erronka horiei erantzunez gure ekonomia-sistemaren eraldaketa lasterragotzeko. Deskribatu dugun egoera horretan, agerikoa da etorkizuna ezin dela izan orainaren edo iragan berri den aldiaren proiekzio hutsa. Horregatik, bada, aldaketa kualitatiboa behar da garapen-ereduan, eta, horretarako, autogobernua handitu behar da politika publikoei bultzada berria eman ahal izateko eta sektore pribatuaren katalizatzaile-eginkizuna betetzeko, hazkundea oinarri berrien gainean eraikitze aldera.

26

BIGARREN ERALDAKETA HANDIA

Euskal gizarteak gaur duena bezalako garapen-maila lortu duen gizarte batek, etorkizunari aurre egiteko orduan, ezin du jarraitu kanpoko teknologiak hartzeko eta kostuetan abantailak profitatzeko jarrerarekin, aurre egin behar dio irmoki berrikuntzaren eta kalitatearen erronkari, bai eta jakintza sortzekoari. ere.

Ondoren, Euskadiren bigarren eraldaketa ekonomiko handia deitu zuenaren helburuak azaldu zituen; hiru ardatz ditu eraldaketa horrek: 1) informazioaren eta jakintzaren gizartea sortzea 2) Euskadi erreferente bihurtzea ikerketaren eta teknologiaren europar eremuan 3) Erabateko Kalitatearen printzipioa hedaraztea erakundeen kudeaketa-modutzat.


EUSKO JAURLARITZA

III.2 BIGARREN ERALDAKETA HANDIA: EREDU EKONOMIKO BERRI BATERAKO BIDEA.

Horixe da Lehendakariak igorri zuen mezua, kargutan ezartzeko hitzaldian, 2001eko uztailaren 11n; gogoeta hauek izan zituen abiaburu:

Horixe da, orobat, Michael Porter jaunak 2002ko apirilean Bilbon egindako hitzaldian eman zituen gomendioen edukia. Basque competitiveness3 izeneko hitzaldi hartan, Porterrek bat egiten zuen euskal autonomia-erkidegoko ekonomiaren bilakaera positiboa izan zelako iritziarekin, bai eta deskribatu berri dugun ingurunearen mehatxuen azterketarekin, eta, orobat, Euskal Autonomia-erkidegoak garapen-estrategiarako agenda berria behar duelako ustearekin.

Porterren lehiakortasun-eredua clusterretan oinarritzen da eta gida ona da ekonomia-eredu berriaren (EEB) gida-lerroen gainean eztabaida egiteko. Haren ekarpenek bat egiten dute nolabait Storper-en4 teoria berriekin: teoria horietan, harreman-aktiboek (hala clusterren barruan nola haietatik kanpora, administrazioan eta gizartean) eta eskualde-espazioen lehiakortasunaren ideiak duten garrantzia nabarmentzen ditu, eta lehiakortasuna bermatzen duten benetako eragiletzat jotzen.

Ekonomia-eredu berria eraiki ahal izateko – berriro ere, Storper-en terminologian oinarrituta–, esan dezakegu honako hauek zehaztu beharko liratekeela: helburu

3 Michael Porter: “Basque Competitiveness” 2002. Hitzaldi horren testua Interneteko helbide honetanbegiratu daiteke: http://www.isc.hbs.edu/CAON%20Basque%20Country%2004-17-02%20CK2.pdf4 Ikus, bereziki, Michael Storper: “The Regional World. Territorial Development in a Global Economy”. The Guilford Press, 1997.

27

http://www.isc.hbs.edu/CAON%20Basque%20Country%2004-17-02%20CK2.pdf

EKONOMIA-EREDU BERRIA:Helburua, metodoa eta estrategia

Lehiakortasuna: jarduera batean edo hainbatetan merkatu-kuotak atxikitzeko edo gehitzeko gaitasuna, eta aldi berean horietan parte hartzen dutenen bizi-maila hobetzekoa. Enplegua babestea eta produktibitatea irabaztea, Erreflexibitatea: Ingurua moldatzeko jarduera nahitako eta estrategikoa, inguru horri buruzko jarrera kritiko batetik abiatuta. Nahi dugun etorkizuna zehaztu, hura gauzatzeko modua bilatu.

Jakintzaren ekonomia: .Gehiago eta lasterrago ikastea parte hartzen duten eragile guztien harremanak koordinatuta. Sormena: era ezberdinez egitea, hobeto egitea, ekonomikoago egitea


EUSKO JAURLARITZA

bat, lehiakortasuna; metodo bat, erreflexibitatea, eta estrategia bat, ikasketaren eta jakintzaren ekonomia.

EEBa (Ekonomia-eredu berria) eraikitzeko helburua, metodoa eta estrategia ez dira clusterreterako eta enpresa-mundurako bakarrik asmatu; administrazioetarako, irabazteko asmorik gabeko erakundeetarako, politikarako eta, oro har, gizarterako ere badira.

Hain zuzen ere, Ekonomia Eredu Berriaren giltzarrietako bat da produkzio-ekonomiatik jakintzaren ekonomiara igarotzea.

“Euskadiren bigarren eraldaketa handiari” aurre egin nahi badiogu, gauza izan behar dugu ikasketaren eta jakintzaren ekonomiaren garapenari eragiten dioten giltzarriak zein diren antzemateko, eta horretarako beharrezkoa da ekonomia-mota horren ezaugarriak eta ondorioak ulertzea5. Laburbilduta, bost direla esan dezakegu: lehenik eta behin, jakintza, egiaz, etengabe sortzen ari den jariakin bat da; bigarrena: jakintza pertsonala da, pertsonengandik eta pertsonek era bateko eta besteko gizarte-inguruetan izaten dituzten hartu-emanetatik ezin bereizizkoa; hirugarrena: elkarrizketa eta ekintza dira jakintzaren bizi-ingurua, eta, hori dela-eta, tokian-tokian gertatzen da ezinbestean; laugarrena: jakintza da hitzaren eta ekintzaren bidez errealitatea eraldatzeko ahalmena; eta, bosgarrena, jakintzak libreago egiten gaitu, baina bere emaitzak ezin iragarrizkoak dira.

5 Hemen, Alfonso Vázquez-ek egindako azalpen bikainari jarraituko diogu: “Erakundeen etorkizuna eta etorkizuneko erakundeak”, 2001eko urria, Guipúzcoa 2020; helbide honetan kontsulta daiteke:http://www.gipuzkoa.net/g2020/docum/G2020-Empresa-Vazquez_es.pdf.

28

http://www.gipuzkoa.net/g2020/docum/G2020-Empresa-Vazquez_es.pdf


EUSKO JAURLARITZA

Ezaugarri horien ondorioak oso handiak dira, pertsonek hartuko dituzten jarreretarako ez ezik, baita hezkuntza-sistemarako, enpresetarako eta, oro har, erakundeetarako ere.

Gainera, nola eta jakintza elkarrizketa dagoen lekuan eta tokian-tokian sortzen den, jakintzaren gizarteak ondorio larriak dakartza espazioari dagokionez. Hau da, alde batetik banakoen eta erakundeen jakintzaren faktorea hartu behar da kontuan, baina beste alde batetik, harremanen faktorea ere aintzat hartu behar da, jakintza berria sortzeko orduan ezinbesteko zeresana duelako. Horregatik, ondorengo bi ataletan bi faktore horiek aztertu nahi izan ditugu, kontuan izanik, gainera, harremanen logikak gainditu egiten dituela eragile zehatzak eta ekonomia-sektoreak, horiek baino harantzago doala, eta herrialde guztia hartzen duela barruan, hala herrialde horren barrualdeko harremanak nola kanpoaldearekin dituenak; hori dela eta, ezinbestekoa da ekonomia-geografiaz ere hitz egitea.

III.3 EREDU BERRIA ETA PRESTAKUNTZAEkonomia-eredu berriaren estrategia jakintzaren edo ikasketaren ekonomiarena dela zehaztu dugu. Zorrotz izatera, badago bi horien artean alderik. Jakintzaren ekonomiaz den bezainbatean, jakintza produkzio-prozesuaren input gisa ulertu behar da; eta, ikasketaren ekonomiaz ari garenean –Lundwall-ek6 asmatu zuen termino hori–, hau nabarmendu behar da: garrantzizkoena ez da produkzioan jakintza intentsiboagoa izatea, baizik eta langileak, erakundeak eta herrialdeak nolako trebeak diren gaitasun berriak berenganatzeko orduan; hau da, jakintza jariakinaren moduan ulertu behar da, lehentxeago aipatu dugun ezaugarri oinarrizko horren arabera, alegia.

Hain zuzen ere, ingurune berri horretan ikasketa-prozesu etengabea behar denez gero, heziketa orokorrak garrantzi berezia du, zeren eta bera baita oinarria ondorengo prestakuntza-ibilbide guztiak eraiki ahal izateko. Eta heziketa orokor horren barruan nabarmendu beharrekoak, lehen-lehenik, tresna gisako trebetasunak dira, ikasteko beharrezko direnak: hizkuntza, idazketa, atzerriko hizkuntzak eta matematikak. Iraultza teknologiko baten erdian gaudenez eta aurrerapen teknikoa denez aurrerapen ekonomikoaren sustraia, aurreko trebetasun horiei gehitu behar zaizkie zientziak eta teknologia, gizarte-zientzien eta giza zientzien aurretik. Gure inguru honetan, nolabait, joera handiagoa izan da azken aipatu ditugun horietarako, eta orain oreka bilatu behar da; hala ere, giza zientziek ere zeresan garrantzitsua dute jakintzaren gizartean, zeren eta tresna gisako trebetasun horiekin batera, behar-beharrezkoak baitira harremanetarako eta

6 EAEPE erakundeak 1992 urtean Parisen egindako batzar batean aurkeztutako txostenean. Txosten horretarako erreferentzia nagusitzat beste hau hartu zen arren: Bengt Ake Lundwall: “Innovation, Growth and Social Cohesion. The Danish Model”. Edward Elgar, 2002.

29


EUSKO JAURLARITZA

komunikaziorako gaitasunak hobetzeko, jakintza sortzeko orduan pertsonen artean ezinbestekoak diren zubiak eraikitze aldera.

Ekonomiak epe luzera izango duen jokamoldea heziketa orokorraren oinarrizko erronka horren pean dago; izan ere, hezkuntza-sistemak gaitasuna izan behar du independentzia eta lankidetzarako gaitasuna – biak ala biak– sustatzeko; orobat, lagundu egin behar du tresna gisako trebetasun horiek menperatzen, eta arazo praktikoei eta arazo horien konponketari zuzendutako jarduerak izan behar ditu xede.

Behin oinarrizko heziketaren garrantzia nabarmendutakoan, analisia goragotik egin behar dugu, ez baita aski hezkuntza garrantzitsua dela iradokitzea; beharrezkoa da, gainera, pertsonek, enpresek eta administrazioek prestakuntzaz duten ikusmolde horretan aldaketa larri bat gertatzea, eta, orobat, jakintza sortzeko beharrezko diren erakunde-egiturak egokitu egin behar dira.

Analisia ekonomikoak atera duen ondorioa da langileen jakituria gero eta kontuan hartu beharrekoagoa dela produkzio-gaitasuna azaltzeko orduan (hau da, gero eta garrantzi handiagoa du gainerako ohiko eragileen aldean, esan nahi baita, kapital finkoaren, input-en eta kudeaketa-tekniken aldean), eta horregatik asmatu da kontzeptu berri hau: giza kapitala da gizabanakoek bizitzan zehar eskuratzen duten jakituria, ondasunak, zerbitzuak edo ideiak sortzeko erabiltzen dutena, den merkatu-ingurune batean zein merkaturik gabekoan7.

Giza kapitalak produkzio-faktore gisa duen zeresan oinarrizko horren aitorpenak berebiziko ondorioak ditu agenteen jokabideari eta politika publikoei begira. Ikus ditzagun ondorio horietan garrantzitsuenetakoak.

Pertsonei dagokienez, esan daiteke prestakuntza, benetako orduan, inbertsiotzat hartu izan dela beti, ageriko eran ez bada ere. Prestakuntza-urteen eta errenta-mailen artean erlazio argia zegoela ikusita, frogatutzat eman zen hezkuntzan egindako inbertsioek bazutela itzulera-tasa positibo bat. Benetako orduan, erlazio hori zaila da, ez da bat ere automatikoa. Lanaren segmentazioak eta egiturazko aldaketarekin lotuegia zen eskariarekiko mendekotasun handiak (lehenbizi usadiozko industrializazioa, gero hirugarren sektorera bihurtzea eta herri-administrazioaren garapena, egun teknologia berriekin lotutako sektoreak…) eraginda, pertsona askoren hezkuntzan egindako ahaleginaren itzulera-tasa ez da izan uste zen bestekoa, eta, horrek erakutsi du, hezten emandako urteak ez ezik,

7 OECD: “Measuring What People Know. Human Capital Accounting for the knowledge Economy”.1996

30


EUSKO JAURLARITZA

espezialitate zehatzak merkatuaren lan-eskariari berehala egokitzea ere axola handikoa dela.

Prestakuntzan egindako gehiegizko inbertsioaz hitz egitea ez da erraza, zeren eta jakituria ez baita inoiz alferreko, baina, hala eta ere, gure biztanleriaren kualifikazio-egitura oso dago goiko mailetara lerratua. Beharbada, pertsona askok, informazio gehiago izan balute, besterik erabakiko zuketen beren prestakuntza-ahalegina zertan eman erabakitzerakoan. Informazioa giltzarri izaten da beti erabakiak hartzeko orduan, eta, giza kapitalari dagokionean, politika publikoek beharrezko informazio guztia eman behar dute, baita prospekzio-erako informazioa ere, hartara pertsonei erabakiak hartzen lagundu ahal izateko, lan-merkatuaren eskari aldakorrei egokitzen asma ahal izan dezaten bizitza osoan zehar (lifelong learning).

Enpresek, ordea, ez dute inoiz ere argi ikusi giza kapitalaren kontzeptua, eta prestakuntzako gastuak inbertsio direnik ere ez. Itzultze-tasa balioesten zaila denez gero, ez da harritzekoa kostutzat jotzea ahalegin hori, eta prestakuntza-jarduerak behar larriak agintzen duenean baino ez hartzea eztabaidaezinezkotzat. Hor ere lagundu egin behar dute politika publikoek ikusmolde hori errotik aldarazten. Aldaketa horren oinarria, informazioan eta diru-laguntzan ez ezik, zerga-kontzeptuak eta kontabilitate-arauak berraztertzean ere bermatu behar da, inbertsioaren kontzeptua benetan sartuko bada.

Eta, azkenik, hau gogorarazi behar da: kontzeptuaren aldaketa horren bidez, ikasketa eta prestakuntza inbertsiotzat ikusarazteaz gain, antolakundeen jarduteko modua bera ere aldatu egingo da. Euskal autonomia-erkidegoko gizartea oso dago errotua paradigma industrialista taylorista, hierarkiko eta piramide-erakoan, eta hemen azaldu dugun honek urrutiko kontua dirudi; alabaina, kooperatiben herrialdean aiseago ulertu beharko litzateke hori, alegia, giza kapitala jokoan sartuta antolaketa-arauak aldatu egingo direla, zeren eta jakituria pertsonei itsatsita baitago eta pertsonak ezin baitira beren ahalmenaz baliatu besterenduta dagoen lan-eremu batean.

Amaitzeko, laburpena eginez, hau esan behar da: Euskadiren XXI. menderako ekonomia-eredu berrian lehiakortasun-faktoreetan lehena pertsonak eta beren jakituria izango dira. Horri darraio herri-agintarien erantzukizun berebiziko hau: gizarte-ezberdintasunak saihestea eta ez dadila berriro ere gerta “ez daukatenak” “ez dakitenak” izatea

III. 4 GEOGRAFIA ETA EKONOMIA-EREDU BERRIAInformazioaren teknologia berriek lagundu egiten dute jakituriaren garapenari eta informazio-jarioei oztopo egiten dieten hesi fisikoak eta distantziak gainditzen, hori

31


EUSKO JAURLARITZA

egia da; baina jakituriak pertsonen arteko harremana behar du, hori ere egia da. Hori dela-eta, paradoxa badirudi ere, globalizazioarekin eta estatu-nazioen gainbeherarekin batera, tokian tokiko geografiaren eta lurraldearen alderako interesa berpiztu egin da. Michael Porterrek egin dituen ekarpen horiek berak, industria-estrategiaren munduan guztiek aitortzen baitute beren balioa, oso estuki daude lotuta doktrina-ildo zabal batekin, hain zuzen ere, lurraldea ekonomiaren garapenaren ezinbesteko osagaitzat jotzen duten doktrina-ildoarekin.

Ekonomia-eredu berri batez ari gara, hain zuzen, produkzioaren errealitate berri bati aurre egin behar diogulako. Bigarren eraldaketa handiaren beharra dago, neurri handi batean, hirurogeita hamarreko urteez geroztik “bigarren haustura industriala”8 dagoelako abian: produkzio erraldoietatik espezializazio malgura egin da urratsa, hori izan da ziurtasun gabeziaren eta produktuaren pertsonalizazioaren aurrean emandako erantzuna; eta horrek guztiak enpresaren desintegrazio bertikalari laguntzen dio, eta, horrek, era berean, jarduerak geografiaren arabera taldekatzen laguntzen du.

Joera berriei antzematen zaila da, zeren eta produkzio-egiturak beti ari baitira aldatzen, igarotze-sistema izaten dira beti, eta paradigma zaharren eta berrien ezaugarriak izaten baitituzte. Euskal autonomia-erkidegoko ekonomian, esaterako, badago industria-geografiaren eredu klasikoa aurkitzea, industria-espezializazioa nagusi izaten duen eredua, alegia (Eibar, Durango, Beasain-Zumarraga, Zarautz-Azpeitia, Tolosa). Eredu hori bizirik dago oraindik zenbait eskualdetan, eta geroagoko beste eredu batekin batera bizi da, urbanizazio-ekonomiekin, hain zuzen ere: azken hori hiri handien inguruan garatu da, batik bat9. Hiri handiek duten pisua kontuan hartuta, esan dezakegu euskal autonomia-erkidegoko ekonomiaren muina produkzio erraldoiaren ereduari datxekiola, eredu fordistari, alegia; eredu hori produkzio-faktoreen hornikuntza naturalari esker sortu zela, eta input-en artean eta merkatuetara iristeko zegoen distantziaren kostuek baldintzatu zutela sorrera hori.

Helduaroan, gure ekonomia-ereduaren bilakaerak bide hau hartu zuen: ekonomia-jarduera ondoko beste lurralde batzuetara hedatu zen, kanpoko ez-ekonomien eraginez (ingurune fisikoaren andeatzea eta itotzea); baina, batez ere, produkzio-prozesu guztiaren desintegrazio bertikalerantz abiatu zen (are zerbitzu-jarduerak eurak ere; gogoan izan enpresentzako zerbitzuen fenomenoa), eta kanpoko merkatuetarako atea ireki zen. Azken emaitza Euskal Autonomia Erkidegoko cluster-en egungo industria-eredua dugu. Porterrek eredu hori zabaldu eta sendotzea proposatzen du. Eredu honen ezaugarria da cluster horien barruan kanpo-eragin (externalities) handiak izatea.8 Piore M J eta Sabel C.F.: “La Segunda Ruptura Industrial”, Alianza Editorial, Madrid, 19909 Miren Larrea Aranguren: “Tokian tokiko produkzio-sistemak EAEn”. Ogasun eta Herri Administrazio Saila. Eusko Jaurlaritza, 2000.

32


EUSKO JAURLARITZA

Alde batera, industria-barruti zaharren garaian bezala, espazioak eta elkarretaratzeak zeresan handia dute berriro ere, hirigintzaren fenomenoei zerraizkien eskala-ekonomiak baino areago dute esateko gaur egun. Ezaugarri positiboa da hori euskal autonomia-erkidegorako, eta atzerriko inbertsioa ahula izan arren azken bi hamarraldietan egin ahal izan den produkzio-berregituratzearen emaitza ona azaltzen laguntzen du. Alabaina, aldaketa teknologiko eta ekonomikoak ez dira gelditu, aurrera doaz, eta, baldin eta, Allen J. Scott-ek10 dioen bezala, globalizazioaren joerak, baliabideak eta merkatuak mundu osoan eskuratu ahal izateko, kontzentrazioaren beharra ekartzen badu, ondorioa, cluster ugari sortzea baino, super-clusterrak garatzea izan daiteke.

Kontzentraziorako joera hori, agerikoa denez, giltzarri diren jarduera askotan ari da gailentzen, hala nola informazio- eta komunikazio-teknologien arloan, enpresentzako zerbitzu aurreratuen arloan, publizitatean, aholkularitzan, kontabilitatean eta finantza-zerbitzuetan. Jardueren konglomeratu hori berori da hiri edo eskualde global direlakoen ezaugarria. Geografia-eremu horietan egon ohi da pertsonen arteko elkar trukeak eta aurrez aurreko hartu-emanak behar duten hurbiltasuna, eta hor egiten dute bat globalak eta tokian tokikoak, informazioari eta jakituriari datxezkion eta berrikuntzaren legami diren kanpo-eragin positiboen (externalities) iturri.

Euskadik hiri globala izateko bokazioa du eta hiri global horrek izan behar du bigarren eraldaketa handiaren gertaleku. Neurria oztopo izan daiteke, agerikoa da, baina ez da gaindi ezinezko; horra hor, bestela, Singapur, lau milioi biztanleko hiria, munduko lehen mailako hamar hirien artean. Madril munduko bigarren mailako hamaika hirien artean dago; Bartzelona munduko hirugarren mailako hogeita hamabost hirien artean; Bilbo, ordea, ez dago hiru maila horien ondoren datozen hirurogeita hamar hirien artean ere, hiri globala sortzen ari deneko zantzuren bat duten hirien artean, alegia (zerrenda horretan ez lirateke egongo ez Burdeos, ez Oporto, ez Toulouse, baina bai, ordea, hiri handiagoen artean, Lisboa, Anperez, Edinburgo, Leeds, Lille, Glasgow, Bolonia, Manchester, Birmingham…)11. Nazioartean duen zeresan apalegi horrez gain, esan behar da, Europaren eremuan bertan, Bilbo hogeita hamabigarren lekuan baino ez dela ageri negozioetarako egokienak diren Europako hirien artean (Bartzelona 6. ageri da eta Madril 7.)12.

10 Allen J. Scout: “Regions and the World Economy”. The Coming Shape of Global Production. Competition and Political Order”. Oxford University Press. 1998.11 J.V. Beaverstock, R.G. Smith and P.J. Taylor: “A roster of World Cities”. http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb5.html. 12 European Cities Monitor 2002. Cushman &Wakefield, Healey & Baker. http://www.cushmanwakefieldeurope.com/global/en/ECM2002forweb.pdf

33

http://www.cushmanwakefieldeurope.com/global/en/ECM2002forweb.pdf

http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb5.html


EUSKO JAURLARITZA

Nazioarteko esperientziak erakusten du hiri-kontzentrazioa –beste faktore batzuen artean– oso estuki dagoela lotuta botere politikoaren kontzentrazioarekin13, bai eta biztanle bakoitzeko errentaren mailekin eta kanpoko merkatuetarako ateak irekita izatearekin. Azken bi hamarraldietan hiru faktore horiek izan duten bilakaerak leku hobean kokatu behar zukeen Euskadi nazioarteko eta Europako ekonomia-eremuetako hiri-eskualde globalen artean. Alta, oso apalki gertatu da hori, hainbat eratako arrazoiak tarteko. Deszentralizazio politikoa handi samarra izan da gastu publikoari eta lurralde-botere berrien sorrerari dagokionez; baina, oraindik ere, botere kontzentrazioa oso handia da Madrilen, ez bakarrik Estatuaren erakunde politikoak han daudelako, baita ere, batik bat, administrazioaren eremuko zerbitzu aurreratuak bereganatu dituztelako, hala nola ekonomia arautzeko organismoak eta ikerketa-organismoak.14

Bigarrenik, garapenaren ikusmolde erradialak hor jarraitzen du15, eta horrek garraio-kostuen apaltzea dakar, eta, Madrilen geroz eta biztanle eta errendimendu gehiago pilatzen direnez, metropoliak are garapen biziagoa izatea eragiten du horrek16. Historiak ere badu zeresana, edo, beste era batera esanda, bidezidorrarekiko mendekotasunak ere eragiten du hazkundean, eta Madrileko metropoliak iritsi duen lekua plataforma ahaltsua da berez, garapenaren egungo baldintzek are ahaltsuago bihurtzen dutena.

13 Paul Krugman: “Urban Concentration: The Role of Increasing Returns and Transport Costs.” Internacional Regional Science Review, 19, 1&2, 1996.14 Comisión Nacional del Mercado de Valores, Banco de España, Comisión Nacional de la Energía, Comisión del Mercado de las Telecomunicaciones, Consejo Superior de investigaciones Científicas…15 Inbertsio-egitarau handi bat, Espainia Europatik gertuago jartzeko eta harekin gehiago batzeko… egitarau horren bidez probintzia-hiriburu guztietatik penintsularen erdigunera lau ordu baino gutxiagoko bidea egon dadin” Aznar presidenteak kargutan ezartzeko azken hitzaldian esandako hitzak.16 Ikus horren inguruan Paul Krugmanek ateratako ondorio interesgarriak, hemen: “Geography and Trade”. The MIT Press,1991.

34


EUSKO JAURLARITZA

Indar horiek espazioan eragiten dituzten ondorioen adierazgarri da Espainiako estatuan diren nazioarteko inbertsio-jarioen geografia bera; 9. eta 10. grafikoetan erakutsi dugu geografia hori17. Madrilen nagusitasuna ikaragarria da, batez ere hiriaren eragin-eremu zuzenekoarekin alderatuta. Inbertsioetan, Estatuan bi autonomia-erkidego daude, hiri globalaren nolabaiteko zantzuak eduki dauzkatenak: Katalunia eta Euskadi, hain zuzen ere; horietan badago kapital-jarioen pisua eta neurri ekonomikoa alderatzea, era minimo batez bada ere.

17 Ministerioak eman dituen Inbertsio Gordin errealaren datu berriak adierazkorragoak dira, beste ez-egoiliar batzuengandik eskuratutakoak eta Espainian diren talde atzerritarren berregituratzeak kentzen baititu zenbaketatik. Eta, hala eta ere, greenfields-en benetako kontzeptua zuzen eman behar izanez gero, Atzerriko Baloreak Dauzkaten Erakundeen inbertsioak ere kendu egin beharko lirateke. Datu-serie hau 2000-2002 hiru urteko aldiari buruzkoa baizik ez da, eta Euskadiri ehuneko hauek ematen dizkio: )1,6, )3 eta )1,5.

35


EUSKO JAURLARITZA

Hori ikusita, ez da harritzekoa Madril izatea Estatu guztian aurreneko erkidegoa, hala epe luzean nola motzean zein ertainean. Datu hori ez da nahikoa nabarmendu ohi, baina bistakoa da. Ikus, bestela, Instituto de Estudios Económicos18 delako erakundeak 1975-2000 aldiaren gainean oraintsu egindako azterlan bat; hor, mediterraneoko ardatzak izandako hazkundea eta kantauri-itsasertzeko eskualdeen gainbehera nabarmentzen da, eta gainbehera jasan duten eskualdeen artean Euskadi aipatzen dute bereziki, susma daitekeen bezain itxuragabetuta egiten badira ere aipamenok. Hala bada, Madril kasu berezia da, zeren eta biztanleko errenta-maila erlatiboari eutsi egiten baitio (bataz bestekoa baino %30 handiagoa) eta aldi berean hazi egiten baita ikaragarriro biztanle-kopuruaren aldetik eta enpleguaren aldetik. Aitzitik, errenta apaleko erkidegoen artean, Kanariar uharteek baino ez dute lortu errentan aurreratuenen mailara hurbiltzea enplegua gehitzearekin batera; beste erkidego batzuek,

18 “Evolución Económica de las Comunidades Autónomas 1975-2000” http://www.ieemadrid.com/pdfs/Opinion%20CCAA-OK.pdf

36

http://www.ieemadrid.com/pdfs/Opinion%20CCAA-OK.pdf


EUSKO JAURLARITZA

ordea, nahiz eta biztanle-kopurua eta enplegua gehitu (Valentzia, Andaluzia, Murtzia eta Balear uharteak) ez dute lortu biztanleko BPGd erkidego aurreratuenen mailara hurbiltzea.

Azterlan horretan, euskal autonomia-erkidegoko ekonomiaren bilakaera krisi handi batek oztopatu zuela ikus daiteke, nahiz eta laurogeiko urteen erdialdetik aurrera izandako indarberritzea ikusgarria izan. Azken urteetan aldaketak gertatu dira epe luzeko koadro horretan; hala eta ere, 2002 urtean, Madrilek jarraitzen du erkidegoetan aurreneko, Europar Batasunarekin alderatuta %112ko adierazlea duela; ondoren Nafarroa dator (%107); ondoren Euskadi dator (%105), eta bera da hurbiltze horretan gehien aurreratu duena 1995az geroztik (12 puntu hurbildu da).19

Datu horiek, Euskadiri dagokionez, baieztatu egiten dute aurreko kapituluetan azaldu duguna; alabaina, ezin digute ahantzarazi atal honen helburua zein den. Ekonomia bakoitzak du garapenerako bere bidea, eta aurkitu egin behar du bide hori bere nortasunetik abiatuta; alde horretatik, gogorarazi behar da Euskadik pisu demografiko apala izan duela beti. Egun biztanleria egonkortzen ari da, eta 1981ean Estatuko biztanleriaren %5,7 izatetik 2001ean %5,1 izatera igaro da; hala ere, 1950ean artean %3,8 zela gogoratu behar da; enplegua %6 gutxitu zen 1976tik 1996ra bitartean, baina ia %26 gehitu da 1996tik 2003ra, eta enpleguaren hazkunde indartsuaren ziklo berri honek iraunez gero, biztanleria-kopurua ere hazi egingo da. Nolanahi ere, ekonomiaren hazkunde estentsiboa ez da berez politika ekonomikoaren helburu bat, batez ere demografiaren bilakaerak berak arazo larri samarrak eragiten dituenean eta inmigrazioarekiko mendekotasuna handitzen ari denean.

Euskadik estrategiaren mailan duen erronka da ikuspuntu kualitatibo batetik erakarpen ekonomikodun gune bihurtzea; horretarako, aurrera egiteko hiru ildo ditu aurrez aurre: bat erakundeen ildoa, beste bat arauketarena eta beste bat lurraldeari dagokiona.

Lehenbizikoa: erakundeak euskal autonomia-erkidegoko lurraldean erro daitezen sustatzea, are Estatuaren erakundeak ere: nola gaur badagoen Laneko Segurtasunaren eta Higienearen Europar Agentzia bat, edo nola Euskadin erakundeak hiri guztietan barreiaturik dauden hiriburuaren estatusari kalterik egin gabe, hala on litzateke eta baita egingarri ere Estatuaren erakundeen deszentralizazioa sustatzea.

19 Informazio hori gaurko iturri ofizial eta eguneratuenetik dago hartua; hemen dago jasota: Contabilidad Regional de España base 1995 (1995-2002). Azterlan horren prentsa-ohar laburtua hemen ikus daiteke: http://www.ine.es/prensa/np286.pdf

37

http://www.ine.es/prensa/np286.pdf


EUSKO JAURLARITZA

Bigarrena: gastu publikoaren ehuneko gero eta handiagoa kudeatzeaz gainera, Euskadik ekonomia arautzeko ahalmen handiagoa eskuratzea. Bi bide horietan aurrera eginez administrazioaren eremuko zerbitzu aurreratuak sendotzea lortuko litzateke; jakina denez, zerbitzu horiek baldintzatu egiten dute sektore pribatuaren jokamoldea.

Hirugarrena: hirien sistema nukleo anitzekoaren integrazio handiagoa lortu behar da, bi milioi biztanle baino gehixeago izanik dagokion pisu demografikoa eraginkorragoa izan dadin, eta aldi berean auzoko lurraldeak ekonomiaren eremuan artikulatzeko gaitasuna areagotzeko, harik eta masa kritikoa benetako biztanleria halako bi izan dadin lortu arte. Langintza horren oinarria honetan datza: errepide eta trenbide bidezko garraioaren azpiegitura sareak egokiro antolatzean.

III. 5 SINTESIA: EREDU BERRIA ETA ESPARRU INSTITUZIONALAKapitulu honen edukia laburbilduz, esan dezakegu ekonomia-eredu berriaren auziak bi alderdi dituela: lehenbizikoan, jakintzaren ekonomia sustatzea da kontua, eta, hor, prestakuntza, ikerketa eta berrikuntzarako inguru bat sortzea dira nabarmentzekoak.

Bigarrenean, Euskadiren kokalekua sustatzea da kontua, ekonomiaren geografian dagokion lekua, alegia, eta, hor, kokapena, arauketa eta komunikazio-sareen ondorioak dira nabarmentzekoak.

Ondoren, euskal autonomia erkidegoko ekonomiaren benetako egoerari begiratu behar diogu, atalez atal begiratu ere, eta atal horiek esparru instituzionalarekin lotu behar ditugu, hau da, eskumenen egungo banaketak eta arauketak autonomia-erkidegoaren barrualderantz eta kanpoalderantz ageri duen egoerarekin, eta, horrela, egungo antolaera horrek garapen-eredu berriaren beharkizunei nola erantzuten dien edo horiek nola baldintzatzen dituen neurtu ahal izango dugu. Hori da hurrengo kapitulu honen xedea; kapituluaren goiburua: “eredu berriaren hesiak eta eskakizunak”.

38


EUSKO JAURLARITZA

IV EREDU EKONOMIKO BERRIAREN OZTOPOAK ETA ESKAKIZUNAK

39


EUSKO JAURLARITZA

IV.1. OZTOPO NAGUSIAK IDENTIFIKATZEAAtal honetan esparru instituzionalaren azterketari ekin diogu, Euskadi jakintzaren ekonomiara igaro dadin zer “oztopo” egon daitekeen identifikatzeko. Zalantzarik gabe baloreek badute eraginik planteamenduetan, baina, hala eta ere, atal honetan, hasierako kapituluetan bezalaxe, eztabaidatu daitezkeen eta eztabaidatu behar diren interpretazioak aurkezten ditugu. Interpretazio horiek, nolanahi ere, gertakarietan eta analisietan oinarritzen dira. Hau da, erkaketa esparru ekonomiko hutsean egin nahi dugu, eta gertakari eta eredu horien arabera ikusi beharko da, ondoren, Itun Politiko Berriak proposatutako instituzio-aldaketek zein neurritaraino dakarten garapen ekonomikorako aurrerabidea.Ez da gauza erraza Euskadiren bigarren eraldaketa ekonomiko handia bultzatzeko erabakigarriak izan daitezkeen analisi-esparruak aukeratzea, baina, nahitaez horietako asko aipatu gabe uzteko arriskuarekin ere, itxuraz berebiziko garrantzia duten honako hauek hautatu ditugu:• lurralde-artikulazioa eta zer-nolako eragina duen garapen ekonomikoan;• ikerketa, garapena eta berrikuntza;• maila eta modalitate guztietako prestakuntza;• arautze ekonomikoa (sektorez sektorekoa, lanekoa, finantzen arlokoa eta

fiskala);• eta gizarte-babesa.

IV.2. LURRALDE ARTIKULAZIOA ETA AZPIEGITURA SAREAK1. taulan garraio-sistemaren deskribapena dago eginda, eta sistema horren ezaugarri instituzionalen laburpena aurkezten da; guztiz baliagarria da epigrafe honen edukia kokatzeko. Bertan adierazten den bezala, ezaugarri nagusia barreiamendua da eta, aurrerago ikusiko dugunez, horixe da lurraldea behar bezala artikulatzeko garraio-azpiegiturek dituzten zailtasun nagusietako batzuen arrazoia.

40


EUSKO JAURLARITZA

2. taulaEUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAREN GARRAIO AZPIEGITURAK

“Euskadik kokapen geografiko paregabea du Pirinioetako igarobide atlantikoan merkantzien joan-etorrirako. Horrez gain, giltzarri da Europako garraio sarean.

Garraiobide guztiak aztertuz gero, errepideak erabateko lehentasuna du, gainerako aukeren aldean. Errepide bidezko merkantzia-garraioa izugarri ari da hazten urtez urte (1994/1997 aldian = %57), eta kokapen geografikoaren ondorioz, iragaitzako trafikoak eragin handia du urteen arteko bilakaeran.

Gaur egun, bidaiarien %80 eta merkantzien %67 garraiatzen dira errepidez, bidaiarien %19 eta zamen %2 garraiatzen dira trenez, eta %30 itsasontziz, Garraio Jasangarriaren Plan Zuzentzailean jasotako datuen arabera. Europa mailan, bidaiarien %79 errepidez garraiatzen dira; %6, trenez; eta %5, hegazkinez. Merkantziei dagokienez, ordea, %44 garraiatzen dira errepidez; %41, itsasontziz; %8, trenez; eta %3, hegazkinez.

Euskadiko gaur egungo garraiobideen sisteman eskumenak barreiatuta ageri dira, honako taula honetan jasotzen den bezala:

Sistema Azpiegitura Organoa Erakundea/Operadorea

Tren sistema

Europar sareaPenintsulako sarea Estatua RENFE

Sare metrikoa

Euskal Autonomia Erkidegoa

Estatua

Euskotren

FEVE

Metroa / Tranbia Euskal Autonomia Erkidegoa Metro B., Euskotren

Errepide- sistema

Errepide sare nagusia Foru Aldundiak Garraio Zerbitzu Publikoaren kontzesiodunak (CST)

Erabiltzaile partikularraToki eta auzo sarea Udalak

A-68 autopista Estatua

Portu- sistema

Portu nagusiak Estatua Portuko Agintaritza

Autonomietako portuak Euskal Autonomia Erkidegoa Euskal Autonomia Erkidegoa

Aire-sistema Aireportu nagusiak Estatua AENA

Iturria: Eusko Jaurlaritzako Garraio eta Herri Lan Saila

41


EUSKO JAURLARITZA

Errepideak

Zalantzarik gabe, azken hogei urteetan ahalegin handiak egin dira errepideko garraio-azpiegituren sarea hobetzeko, bai Euskadi barruan bai kanpora begira. Euskadik 4.312 km-ko sarea du, 7.235 km²-ko lurraldean. Sare horretan, Eusko Jaurlaritzaren ustez (www.euskadi.net):

“Errepide azpiegituren hobekuntzak 1.093,84 milioi eurotik gorako inbertsioa behar izan zuen 1989-94 aldian, eta 1.274,15 milioi eurokoa 1994-1998 aldian. Hori dela eta, irisgarritasuna hobetu egin da barrualdean, eta Europako autobideen ardatzarekiko loturak (E-5) ere hobetu dira, Errepide Plangintza Orokorrean aurreikusita zegoen bezala.”

Teorian, hedadura handiko foru-eskumen benetako eta osoaren jardunetik espero zitekeena da hori. Emaitza horietako asko bikainak dira, baina, hala eta ere, ahalmen handiko bideak eta horiek lurralde-artikulazioan duten egitekoa kontuan hartuz gero, kontraesankorrak ere badira. Gertakari hauek agerian uzten dute esandakoa:

Alboko lurraldeekiko lotura, Kantabria eta Nafarroarako autobideekin, lehenago amaitu da, hiru lurralde historikoen artean ahalmen handiko bideen bitartez lortu beharreko behin betiko artikulazioa baino.

Gaur egun autobia horiek dohainekoak dira, eta Bizkaia eta Araba arteko loturak eta Bizkaia eta Gipuzkoa artekoak, ordea, bidesaria dute; eta gauza bera gertatuko da, aurki, Gipuzkoa eta Araba arteko konexioarekin ere.

Doako bide lasterrei esker, kanporako harremanak areagotu egin dira: Bizkaiak 10.000 bidaia baino gutxiago hartzen ditu, jatorria eta helmuga Araban dutenetakoak, eta Gipuzkoan dutenetakoak 9.000 baino gutxiago; aldiz, Kantabriarekiko bidaia-kopurua 23.000 da, eta Kantabria eta Nafarroa arteko bidaiak laukoiztu egin dira 1990 eta 1995 artean.20

Arabak Nafarroako hegoaldearekin eta Aragoirekin duen loturak, A-68 autobideak, bidesaria du, baina, hartzen duen trafiko eskasa dela-eta, Autonomia Erkidegoaren barruko tartean jasotzen diren diru-sarreren bidez finantzatzen da.

Araba eta Burgos arteko loturak ere bidesaria du; ez, ordea, Burgosen eta penintsulako gainerako lekuen (batez ere Madril) arteko loturek.

Kudeaketa hainbat administrazioren artean dago bananduta: Estatuak kudeatzen du A-68 autobidea; foru-aldundien bi sozietatek kudeatzen dute A-8 autobidea, oraintsu gure gain hartutako eskumenaren bidez; eta ziur aski, bi sozietate beharko dira Gasteiz eta Eibar arteko etorkizuneko A-1 autobidea kudeatzeko ere.

Halako egoerak koherentziarik eza erakusten du eta horren arrazoi bakarra esparru instituzionalaren gabeziak dira; hain zuzen ere, errepideen gaietan autogobernua

20 Gai horri buruz, ikus honako azterlana: Imagen de la demanda de transporte en el País Vasco. Garraio eta Herri-lan Saila. Eusko Jaurlaritza, 1996.

42

http://www.euskadi.net/


EUSKO JAURLARITZA

eztabaidaezina zela bazirudien ere, ez da bete-betean garatu, eta, neurri handi batean horren eraginez, ez da aurkitu konponbide koordinaturik Autonomia Erkidegoko ahalmen handiko bideak kudeatzeko.Egoera hori ekarri duen prozesua ulertzeko, Espainiako Konstituziotik abiatu behar dugu. Konstituzioaren 148, 1. – 5. artikuluan aurreikusten da, besteak beste, gai hauek izan daitezkeela autonomia-erkidegoen eskumenekoak: “Trenbideak eta errepideak, horien ibilbide osoa autonomia-erkidegoaren lurraldean hasi eta amaitzen denean”. Erkidego guztietan aplikatzekoa den aurreikuspen generiko hori aldatu egiten da, Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, Gernikako Estatutuaren 10.34 artikuluaren bidez (haren 3. artikuluan eta konstituzio-testuaren beraren Lehen Xedapen Gehigarrian ezarritakoarekin lotuta): “Kamio-bideei dagozkienetan, Konstituzioaren 148. artikuluaren 1 zenbakiaren 5. apartatuan bildurik dauden konpetentziez gainera, Lurralde Historikoetako Diputazio Foralek osorik gordeko dituzte eduki dauzkaten erregimen juridiko eta konpetentziak, edo eta, hala nahi izanez gero, Estatutuaren 3. artikuluaren arauera berrartuko dituztenak”.Errepideekin lotutako gaietan foru-berezitasun horrek ez du inolako zalantzarik sorrarazten konstituzionaltasun-multzoaren arabera (are gehiago, eskubide historikoen konstituzionalizazioaren eredu paradigmatikoa dela esan daiteke), baina, hala eta guztiz ere, zeharo baztertuta gelditu da Konstituzio Auzitegiak eman zezakeen epairik bidegabeko eta etsigarrienetakoaren bidez (Konstituzio Auzitegiaren ekainaren 18ko 132/1998 epaia, Administrazio Zentralak Euskal Autonomia Erkidegoko Errepide Plan Orokorra arautzen duen 2/1989 Legearen hirugarren xedapen iragankorraren aurka jarritako errekurtsoaren ondorioz emandakoa).21 Laburbilduz, Konstituzio Auzitegiak ezartzen du ezen legez Estatuko sarean sartutako errepideak foru-eskumenen esparrutik kanpo gelditzen direla. Garai batean lekualdatu ez ziren kontzesio-erregimeneko autobide guztiak (A-1, A-8 eta A-68) izan zitezkeen. Gaur egun, Euskaditik igarotzen diren A-1 eta A-68 autobideen tarteak besterik ez dira geratzen, eta horien kontzesioa luzatu egin da euskal administrazioen iritziaren aurka. Baina larriena da, legearen ikuspegitik, eskumena Estatuaren nahierako erabakiaren mende dagoela eta, ikuspegi praktikotik, euskal administrazioen eskumen-sarea etenda geratzen dela eta kudeaketa osoa egin ahal izateko aukerak galarazita daudela.

Kudeaketa oso hori, Auzitegi Gorenaren eta Administrazio Zentralaren erabakien ondorioz galarazitakoa, guztiz gomendagarria da eraginkortasun ekonomikoaren ikuspegitik, bai kanpo-eraginak eta informazio-asimetriak daudelako, bai eta kudeaketa-kostuengatik eta garraio-kostuek lurraldearen artikulazioan duten eraginagatik ere.

21 Legeak honakoa ezarri zuen: “ Egiteko eta zerbitzuen esku-aldatzea egiten ez den artean, A-1, A-8 eta A-68 autobideen aipamena Lege honen 20. ataleko lehenengo lerroaldean eta 21. atalean adierazitakorako baino ez da izango”. Hau da, eskumenaren hedadura koordinazio-lanetara mugatzen zuen, eskualdatzea gauzatu artean, baina, lehen adierazitako aginduak betearazi ahal izateko, eskualdatzea nahitaezkoa zela aitortuta.

43


EUSKO JAURLARITZA

Jakina, ondorioa da kudeaketa koordinatuak bidesariei buruzko politika koherentea egiteko bidea emango lukeela lurralde osoan, eta helburu hauek lortuko liratekeela:

Sarearen erabilera optimizatzea. Garraio-sistemaren iraunkortasunari buruzko irizpideak sartzea. Kostua zuzen banatzea, erabileragatik ordaintzeko printzipioan

oinarrituta.

Konponbide horrek, bestalde, eskubide historikoak errespetatu behar ditu, eta, beren lurraldetik igarotzen diren errepide guztien gainean foru-instituzioek duten eskumena (gaur egun murriztutakoa) bete-betean berreskuratu behar da. Hortik abiatuta, instituzio horiek eurek sustatu behar dute koordinazioaren konponbidea, erakunde erkideei dagozkien plangintza-eskumenen laguntzarekin.

Trenbideak

Trenbidea ahalmen handiko garraio-sistema da, oso gutxi garatutakoa. Garraioaren etorkizuna da, duen hazkunde-potentzialagatik, ingurumenaren gaineko eragin txikiagatik eta garapen iraunkorrari laguntzen diolako.Garapen eskas horrek historia luzea du, baina, jakina, horren arrazoietako bat da azken hogei urteetan Estatuaren eskumeneko sarearen balantze pobrea. Euskal administrazioen eskumen-esparruan, adibidez, Bilboko metroa eraiki izana lorpen handia da. Hiriak eta nazioarteko sareekiko ardatzak artikulatu behar dituen sare nagusian, berriz, ia bi hamarkada galdu ditugula esan daiteke, sare berriaren obrak ez baitira hasi oraindik.

44


EUSKO JAURLARITZA

3. taulaTRENBIDE-AZPIEGITUREN KUDEATZAILEA

Estatuko Gobernuak eskatutako obrak Linea Eskaera-data*

Abiadura handiko linea: Madril-Zaragoza-Bartzelona-Frantziako muga 1997ko maiatzaren 23a

Espainiako ipar eta ipar-mendebalderako tren-sarbide berria: Madril-Segovia-Valladolid/Medina del campo

1998ko irailaren 18a** 1999ko uztailaren 31***

Tren-sarbide berria: Malaga-Kordoba 1999ko uztailaren 31Abiadura handiko tren-sarbide berria: Madril-Gaztela-Mantxa- Valentziako Erkidegoa-Murtzia Herrialdea 1999ko irailaren 17a

Abiadura handiko tren-sarbidea: Toledo 2001eko abuztuaren 3aOurense-Santiago tartea, Galiziarako abiadura handiko lineakoa, Ipar/Ipar-mendebalde korridorean 2002ko abenduaren 20a

La Robla-Pola de Lena (Pajaresko saihesbidea) tartea, Leon-Asturias abiadura handiko lineakoa, Ipar/Ipar-mendebalde korridorean

2002ko abenduaren 20a

EAEko abiadura handiko linea, Ipar/Ipar-mendebalde korridorean 2002ko abenduaren 20a

Avilarako abiadura handiko linea, Ipar/Ipar-mendebalde korridorean 2002ko abenduaren 20a

Soria-Calatayud abiadura handiko linea, Ipar/Ipar-mendebalde korridorean 2002ko abenduaren 20a

Almeriatik Murtzia Herrialdearekiko mugarako tartea, Mediterraneoko korridorekoan 2002ko abenduaren 20a

Navalmoral de la Mata-Caceres tartea, Madril-Caceres-Merida-Badajoz, abiadura handiko lineakoa, Extremadurako korridorean

2002ko abenduaren 20a

(*) Ministro Kontseiluaren erabakiaren data. Erabaki horren bidez, linea horiek eraiki eta administratzeko ardura ematen zaio GIFi.(**) Sarbide berria eraikitzeko enkarguaren data.(***)Sarbide berria administratzeko enkarguaren data.Iturria: Gestor de Infraestructuras Ferroviarias

45


EUSKO JAURLARITZA

Egoera hori ez da kasualitatez sortu, eta arrazoia ez da inbertsioetarako baliabideen eskasia ere. “Y trenbidea” izenekoaren atzerapen amaiezinak (hamarkada bat baino gehiago igaro da proiektuez hizketan) Estatuko garraio-sistema erradialaren lehentasunetan Euskadik duen garrantzi hutsalarekin du zerikusia. Hori egiaztatzeko, nahikoa da gogoan izatea lehentasunen artean lehendabizi Madril-Sevilla arteko abiadura handiko lotura zegoela eta, ondoren, Gestor de Infraestructuras Ferroviarias erakundeak, 1996an sortu zenetik, lehentasun erradial horri eutsi diola. Izan ere, Euskadiko abiadura handiko linearen enkargua iazko abenduan egin da. “Euskal hiriari” buruzko ikuskera baztertzaile horrek, atzerapena ekarri zuen sare moderno baten bidezko kanpo-konexioan –oso garrantzitsua bidaiarien eta merkantzien trafikorako, bai Estatuarekin bai nazioartean–, eta, gainera, euskal hiriak trenbidearen bitartez elkarrekin artikulatu gabe egotea ere eragin du. Ez da ahaztu behar hirien muinean barneratzeko duen ahalmenagatik, trenbidea baliabide aproposa dela hirien gune anitzeko sisteman eraginkortasunez sartzeko eta bizitegia, lana eta eguneroko aisialdia uztartu ahal izateko.Aurrekoaz gain, Bilboko metropoli-eremuan eragina duten erkidego barruko trenbide-zerbitzuak (Bilbo-Desertu-Santurtzi; Desertu-Triano; Olabeaga-Cantalojas; Aizko merkantzien adarra Basaurin; eta Bilbo-Balmaseda linea) eskualdatu ez izanak baldintzatu egin du oinarrizko zenbait arazoren konponbidea (hala nola, zerbitzu horiek Bilboko metroarekin eta Bilboko portuaren merkantzia-zerbitzuarekin bateratu eta lotzea); eta, gainera, oztopatu egin ditu metropoli-eremua zaharberritu eta suspertzeko eragiketak.

Portuak eta aireportuak

Portuek eta aireportuek garrantzi berezia dute maila guztietan, elkarreragina gero eta handiagoa den globalizazio-garai honetan. Izan ere, portuen bidez, esaterako, kanpo-merkataritzaren zatirik handiena bideratzen da; eta aireportuei dagokienez, berriz, jakintzaren gizartean oso garrantzitsuak dira, funtsezko baitira pertsonen joan-etorrietan duten egitekoarengatik.Beste azpiegitura-sare batzuek ez bezala, portuek eta aireportuek kokapen zehatza dute, lurraldeari atxikita daude. Portuak eta aireportuak, hirian egoteaz gain, hiriarenak ere badira. Hala erakusten du munduan diren aireportu arrakastatsuenetako batzuen (esaterako, Amsterdamgo portua) esperientziak.Logika horren aurrean, egungo esparru instituzional zentralista eta ulertezina dugu. Konstituzioak, 149.1.20 artikuluaren bidez, interes orokorreko portuen eta aireportuen eskumena Estatuarentzat gorde zuen, eta, ondoren, horien kudeaketa Autonomia Erkidegora eskualdatzeari uko egin zaio, “portuen gaineko eskumena Estatuaren mende uzteko tradizio historiko luzeari” eusten zaio, nahiz eta hori gutiz ezegokia den egungo munduaren eskakizunen arabera jarduteko.Europako esparru komunitarioaren egoera berriak bultzatuta, baina zentralizazio-politikari uko egin gabe, laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, Aeropuertos

46


EUSKO JAURLARITZA

Españoles y Navegación Aérea –Aena– erakundea sortuz, eta Estatuko 47 aireportuen eta 27 portu-agintaritzen bitartez, portuei eta aireportuei nolabaiteko kudeaketa-autonomia emango zien diseinua ezartzen saiatu ziren, betiere zuzendaritza zentralizatua mantenduz. Nolanahi ere, agerian da ezarritako ereduak nahastu egiten dituela azpiegiturei dagokien kudeaketaren arautzea eta nabigazioaren kudeaketa, edo joera hori duela, bederen; eta portu-legeria adibide hartuta, esan daiteke “eredu autoritario eta interbentzionistatik eredu liberalera” egin den ustezko igarotze hori porrota izan dela hein handi batean, eredua ekonomikoki ahula delako.

Ezinezkoa da portu bakoitza unitate ekonomikotzat hartu, baldin eta haren jarduna portu-sistema zentralizatuaren bitartez baldintzatuta badago, eta sistema horrek jarraibideak eta kudeaketa-helburuak ezartzen baditu eta inbertsioak planifikatzen baditu. Gehienez ere kudeaketaren desburokratizazioa lor daiteke. Ezin da, ordea, portua erakarpen-ahalmen handiko zerbitzu-enpresatzat hartu eta lehiakortasun-dinamika bat eragin, hala nola Bilboko portuan, zeina Uniport-ekin clusterra eginez elkartu baita eta inguruan garapena eragiteko orduan eragin ikaragarria izan baitu.AENAren kasua ere bakarra eta paradoxikoa da nazioartean; paradoxikoa, jardueraren estatalizazioaren esparruan diharduen bitartean nazioarteko merkataritza-jardueretan sartzen delako, Mexiko eta Kolonbiako aireportuen kudeaketan parte hartuz; bakarra, modu zentralizatuan 47 aireportu kudeatzen dituelako. Aldiz, Europako, Amerikako eta mundu osoko ehunka aireportuk berezko nortasuna dute eta, halakotzat, nazioarteko sozietateetan parte hartzen dute, besteak beste, Aireportuen Nazioarteko Kontseiluan (Airports Council International).Arrazoi horiek guztiak kontuan izanda, aireportuen eta Bilboko eta Pasaiako bi merkataritza-portu handien eskualdatu beharko litzaizkioke Autonomia Erkidegoari, eta, horrek bestelako sistema bat arautu beharko luke, egun indarrean dagoen sistema ez bezalakoa, hartara aireportuek eta bi portu horiek funtzionamendu-autonomia osoa izan zezaten enpresa beregainen moduan garatu ahal izateko, hurbileneko lurralde-administrazioen zuzeneko eraginpean egonik. Gainera, sistema horren barruan antolatu ahal izango lirateke egun Autonomia Erkidegoaren jabetzakoak diren hamabost portu txikiagoen eskumenak ere.

Garraioa sistema gisa

Aurreko ataletan, azpiegitura bakoitzak bereizirik garapenerako sortzen dituen zenbait arazo eta oztopo agerian utzi ditugu. Banan-banako ikuspegi horretan, mugikortasuna eta hurbilerraztasuna ia besterik ez da kontuan hartu: kezka zen azpiegiturak sistema ekonomikoaren eskaerei erantzuteko gai izatea, eta herritarrak lurraldearen edozein gunetatik helmuga jakin batera iristeko aukera ziurtatzeko behar adinakoak izatea. Barreiamendua garraiobide bakoitzaren ezaugarria da, baina arazoak areagotu egiten dira garraio-sistema modu bateratuan eta ingurumenari, ekonomiari eta gizarteari lotuta kudeatu behar direnean. Erronka

47


EUSKO JAURLARITZA

horri erantzun dio Garraio Jasangarriaren Gida Planak. Dokumentu horrek Europako politika Euskadiko errealitatean txertatzen du, baina politika hori gauzatzea oso zaila izango da egungo esparru instituzionalaren urritasunengatik, eta, orobat, esparru horren barruan erantzun estrategiko bat emateko zailtasunarengatik, erantzun horretan hainbat balio biltzen direlarik, hala nola mugikortasuna, iraunkortasuna, segurtasuna, intermodalitatea eta lurraldean jardueren banaketa espaziala hobeto kudeatzeko ahalmena.

IV.3 IKERKETA, GARAPENA ETA BERRIKUNTZAMichael Porter-ek iradokitako agenda estrategikoan hauek dira bi lehentasun nagusiak: gutxien espezializatutako lan-indarraren prestakuntza eta gaitasunak areagotzea eta berritzeko ahalmena hobetzea. Lehenengoari buruz aurrerago arituko gara, epigrafe honetan funtsezko bigarren gaia jorratzea dagokigu eta, hots: berrikuntza.

Euskadin laurogeiko hamarkadaren erdialdean jabetu ginen I+G-ren garrantziaz. Garai hartan EITE – Euskal Teknologi Ikertegien Elkartea sortu zuten. Laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran plangintza teknologikoaren lehen saioak hasi ziren. Horiek, eskaintza finkatu ondoren, eskaera indartzera bideratu dira, teknologia-ikertegiak enpresetara eta clusterretara hurbilaraziz. Harrezkero izandako esperientziak –Industria Teknologiaren Plana 1993-1996, Zientzia eta Teknologia Plana 1997-2000 eta, azkenik, Zientzia, Teknologia eta Berrikuntzarako Plana 2001-2004– berrikuntzaren eta jakintza sortzearen erronkari erantzuteko politika publikoen eskeman gauzatu dira.22

Gráfico nº 11 GASTO EN I+D EN PORCENTAJE DEL PIB

0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

Euskadi

EstadosUnidosJapón

EU15

España

Bide luzea egin dugu, ez soilik baliabideetan eta politiken antolamenduan, baizik eta emaitzetan ere. Laurogeiko hamarkada ezkero I+G-n egindako

22 Horri buruz, ikus “Zientzia, Teknologia eta Berrikuntzarako Plana 2001-2004”, helbide honetan: http://www.euskadi.net/pcti/indice_c.htm.

48

http://www.euskadi.net/pcti/indice_c.htm


EUSKO JAURLARITZA

gastuaren bilakaera da horren erakusgarri. Hasierako mailak ia sinbolikoak baziren ere (BPGd-ren %0,1 1980an), berehala %1era pasa ginen hamarkadaren amaieran, eta hurrengo hamarkadan %50 gehitu zen, egungo %1,5era iritsi arte. Datu horiek, gainera, alde nabaria erakusten dute Espainiarekiko. Espainian gastu hori BPGd-ren %1ekoa da, abiapuntu nabarmenki hobea zuten arren Euskadiren aldean. Biztanleko patenteetan ere abantaila nabaria dugu, Euskadin batez besteko maila 84koa baita eta Espainiarena, berriz, 66koa.Baina, I+G-ri dagokionez egindako aurrerabidea gorabehera, agerian da lehiakortasun-ingurune orokorrean konparazioak nazioarteko mailan egin behar direla. 11. grafikoak erakusten duenez, alde handia dago Euskadiko adierazleen eta herrialde aurreratuenetakoen artean, bai eta Europar Batasunekoen aldean ere. Euskal ekonomiak errentaren konbergentzia 1999an lortu du eta bide luzea egin behar du oraindik berrikuntza-gaietan Europarekin parekatzeko. Europar Bulegoan Euskaditik jasotako biztanleko patenteak Italia edo Frantziakoen erdiak besterik ez dira, eta hamabost herrialdeen Europar Batasunekoen batez bestekoaren herenera ere ez dira iristen. Gastuan egindako ahaleginari dagokionez, Europar Batasunarekiko konbergentzia teknologikoaren prozesua gelditu egin da azken bi urteetan (%1,5, eta Europar Batasunean %1,9).

Gráfico nº 12 CENTROS DEL CONSEJ O SUPERI OR DE I NVESTI GACI ONES CI ENTÍ FI CAS

Distribución por Comunidades Autónomas

0

10

20

30

40

50

Centros mixtos 6 2 0 1 0 1 1 2 3 0 0 6 0 2 5 0Centros propios 13 3 2 0 1 0 0 2 14 1 4 37 1 0 3 1

Andalucía

Aragón

Asturias

Baleares

Canarias

Cantábria

Castilla-La

Manch

Castilla y

LeónCatalu

ñaExtremadura Galicia Madrid Murcia P aís

VascoValenci

a Roma

Konbergentziak ez dio zertan jarraitu prozesu lineal zorrotz bati. Hala ere, iraganak erakusten duen bezala, hain luzea da berrikuntzaren esparruan egin beharreko bidea eta hain premiazkoa da bide hori egitea, zeren ezinbestekoa baita geure buruarekin kritiko izatea, gure I+G sistemaren oztopoak eta ahultasunak zein diren antzemateko. Aski ezaguna denez, euskal berrikuntza-sistemaren indarra enpresen sektorean dago, bertan biltzen baita politika publikoek sustatutako teknologia-zentroen sarea. Baina gune sendo horrek, aldi berean, desoreka bat agerian uzten du eta desoreka hori oinarrizko ikerketa zientifikoari lotutako administrazio

49


EUSKO JAURLARITZA

publikoen sektoreak egindako gastuaren ahultasunean islatzen da. Espainian, eta Europar Batasunean ere bai, unibertsitatez besteko erakunde publikoek egindako gastuak guztizkoaren %15 gainditzen du, eta Euskadin, ordea, gastu hori ez da %3ra iristen.12. grafikoaren edukia aztertuz gero ikus daitekeenez, desoreka horren arrazoia ikerketaren ardura duen Estatuko erakunde publikoaren egitura bitxia besterik ez da: Ikerketa Zientifikoen Kontseilu Gorenak (CSIC) presentzia zeharo urria du Euskadin. Izan ere, bertan ez du zentro propiorik, CSIC-Unibertsitateko bi zentro bitariko besterik ez ordea23. Madrilen, berriz, 43 zentro daude, 8 Valentzian, 19 Andaluzian eta 17 Katalunian, esate baterako. Oso egoera bitxia da, Estatutuaren 10.16 artikuluaren arabera, Autonomia Erkidegoak eskumen esklusiboa duelako “ikerketa zientifikoan eta teknikoan, Estatuarekin koordinazioan”. Baina, administrazio zentralaren ukoagatik, zerbitzuak ez dira eskualdatu. Zerbitzu horiek eskualdatu izanez gero, zentroak euskal administrazioen eskuetan egoteaz gain, tartea egongo litzateke beste zentro batzuk sortzeko eta konbergentzia teknologikoa lortu arte gastu publikoa nabarmen indartzeko. Kontuan izan behar da eskumena eskualdatu ez izanak 800 milioi eurotik gorako finantzaketa ez jasotzea ekarri diola Euskadiri azken hamarkadan. Hau da, eskualdatzea gauzatuz gero I+G-ko gastua %1,7 ingurukoa izango litzateke gaur egun, eta emaitza praktikoak askoz ere hobeak izango lirateke berrikuntzari dagokionez.Arrazoiz esan da ez dela posible jakintzaren gizarterik oinarrizko ikerketarik gabe, eta euskal berrikuntza-sistemaren ahultasuna hor dagoela. Baina ez da ahaztu behar ahultasun horren arrazoia zein den: Estatuak eskumenak blokeatzea, eta, horren ondorioz, Gernikako Estatutuan aurreikusitako I+Gren gaineko eskumena guztiz deuseztatu izana. Horretarako aitzakia hau izan da: “ikerkuntza zientifiko eta teknikoa bultzatu eta koordinazio orokorra egitea” Estatuaren eskumena dela (Konstituzioaren 149.1.15 artikulua), edota Euskadik politika hori berorren baliabideekin gauzatu dezakeela.24 Argiro ikusten denez, egungo blokeo-egoeraren ondorioz, administrazioen zereginak itzulikatu egin dira gai horretan: hala, orain Estatuak du eskumen esklusiboa, eta Autonomia Erkidegoari sustapen-eginkizuna aitortzen zaio.I+G politika nola aurrera eraman izugarri garrantzitsua da garapen ekonomikorako. Norbaitek pentsa dezake jakintza non sortzen den ez dela hain garrantzitsua, jakintza hori beste lurralde batzuetara zabaldu daitekeelako, Unamunoren “beraiek asma dezatela” esaldiaren ildotik. Logika berari jarraituz, horrek oinarrizko ikerketa zeharo alboratzea ekarriko luke, puntako herrialdeen esku utzita. Ekonomia Eredu Berriaren ezaugarri orokorren deskribapenean argudiatu izan da hori egia ez dela , eta aktibo ez-materialak lurraldeari atxikita daudela. Politika horren inguruko euskal esperientziak bete-betean barneratu zuen hori, zientzia- eta teknologia-

23 Biofisika Unitatea (BFU) eta Unidad de Materialen Fisikako Saila (MFS)24 “...nola jardun behar du bada Euskadik ikerketan eta garapenean? Berorren fondoekin, kontzertuarekin. Hemen dauden ordezkarietako askok eta askok gauza bera erantzungo lizuekete. Izan ere, behar adina eta gehiago transferentzia baduzue zuen transferentzietarako”. (2. presidenteordea eta Ekonomia ministroa).

50

http://csic.sw.ehu.es/csic/index.html

http://www.ehu.es/biofisica/


EUSKO JAURLARITZA

sistemaren nolakotasun nagusietako bat ehun ekonomikoari eta sozialari itsatsita egotea dela erabat aitortu baitzen; izan ere, lurraldean agenteek duten elkarreraginetik sortzen baitira jakintza eta berrikuntza.

51


EUSKO JAURLARITZA

IV.4 HEZKUNTZA ETA PRESTAKUNTZAAurreko kapitulu batean aipatu dugu euskal ekonomiak azken bi hamarkadetan izandako eraldaketa ikusgarria eta horretan bai esparru instituzionalak bai kanpoko merkatuek bete duten funtsezko egitekoa. Orduan esan bezala, politika publikoen eginkizuna garrantzitsua da, baina, azkenean, ekonomian pertsonak nagusitzen dira, ekintzaile eta langile gisa. Zalantzarik gabe, pertsona horiek aldaketa ikaragarria izan dute aipatutako aldian eta horrek ekarri du arrakasta ekonomikoa.

Gaurko gizartearen ezaugarri nagusia, hain urrunekoa ez den iraganeko gizartearekin alderatuta, “gizarte hezia” izatea da. 13. grafikoan ikus daitekeenez, analfabetismoaren eragin ia marjinalaz, lan-indarrak eraldaketa ikusgarria izan du azken hiru hamarkadetan. Aldi horretan, erdi-mailako edo goi-mailako ikasketak dituztenen kopurua hirukoiztu egin da (gaur egun aktiboen %60 dira dagoeneko). Hori du euskal gizarteak sendotasun-ezaugarri bat, Estatuari buruzko datuekin alderatuz gero (eranskinean jasota dauden). Baina, txosten honetan behin eta berriz azpimarratu bezala, benchmarking-ak, baliagarria izan dadin, konparazio horrek aditzera ematen duena baino irekiagoa izan behar du (nahiz eta bere horretan ere lagungarria den konparazio hori). Hala, botilaren zati hutsa agerian jartzen da: lan egiteko adinean dagoen eta ikasketarik ez duen edo lehen mailako ikasketak dituen biztanleriaren %40 hori. Izan ere, 25 eta 59 urte arteko guztizko biztanleria-segmentu mugatuagoa kontuan hartzen duen beste iturri bati jarraituz, Michael Porter-ek25 egiaztatu zuen biztanleriaren %52k (Espainia, %62; Italia, %54) prestakuntza eskasa duela (Europako batez bestekoa, berriz, %36 da). Horrenbestez, espezializazio txikieneko lan-indarraren kualifikazioa hobetzea da lehentasuna, hala behar du.25“Basque Competitiveness” http://www.isc.hbs.edu/CAON%20Basque%20Country%2004-17-02%20CK2.pdf

52

13. grafikoa. LAN EGITEKO ADINEAN DAGOEN BIZTANLERIAREN HEZIKETA MAILAEUSKADIN

%0

%20

%40

%60

%80

%100

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

Goi-mailako ikasketekin

Goi-mailatik beherako ikasketekin

Ikasketa ertainekin

Ikasketarik gabe edo lehen mailako ikasketekin




EUSKO JAURLARITZA

Gainera, kezkagarria da berariazko prestakuntzarik gabe lan-merkatuari aurre egiten dion biztanleriaren %40 hori (13. grafikoa). Hori, zalantzarik gabe, hezkuntza-sistema orokorraren porrot metatuaren ondorio da, eta, aldi berean, irakaskuntzaren ikuspegi jakin bat ez izatearen ondorio: alegia, eskola-adinean lortu ez zen prestakuntza bizitzan zehar lortzeko bidea emango lukeen ikaskuntzaren ikuspegia. Horregatik, hurbileko etorkizunari begira, bizitza osoko ikaskuntzaren eredua (lifelong learning) hedatzeko konpromisoa hartu behar dugu. Horretarako, gurea “ikaskuntzaren herrialdea” izateko helburua gauzatu behar dugu eta, hori lortzeko, kalitate handiko hezkuntza orokorraren oinarriak jarri behar ditugu; izan ere, hasierako hezkuntzak baldintzatu egingo baitu bizitza osoko ikaskuntzaren ibilbidea.

Hezkuntza orokorra

Azken puntu honi heltzeko orduan, egiaz lehena eta garrantzitsuena baita, bada nondik hasi: nazioarteko esparruan hezkuntzaren emaitzak neurtzeko saio bat egin da oraintsu, Ikasleak Ebaluatzeko Nazioarteko Programa26 izenekoa, eta ondorio oso interesgarriak atera dira hortik; ondorio horiek oso dira baliagarriak politika jakin batzuk taxutzeko, eta gogoeta egin behar da haien gainean. Oro har, irakurketarako eta matematika eta zientzietarako gaitasunean emaitza onenak dituzten herrialdeak ekonomikoki aurreratuenak dira; baina horrek ez du esan nahi guztiz batera datozenik errenta eta hezkuntzaren kalitatea. Izan ere, 41 herrialderen lagin horretan (ELGEko –OCDE- herrialde guztiak daude bilduta), harrigarria da biztanleko errenta handia duten ekonomia batzuk (esaterako, Suitza eta Alemania) zertxobait atzeratuago egotea, eta errenta ertain-handiko beste herrialde batzuk ere (adibidez, Italia eta Espainia bera; Espainia 19. lekuan dago ) postu apaletan egotea.Emaitza horien garrantzia puzteko asmorik gabe, eta egungo ekonomiek euren lehiakortasun-abantailak eraikitzeko izan dituzten oinarriak zeinahi direla ere, zalantzarik gabe, gaitasun handiak dituzten herrialdeek jakintzaren ekonomia berrian postu pribilegiatuetara heltzen edo postu horiei eusten lagunduko dien aktiboa dute.

26 ELGEk eta UNESCOk garatua, eta ingelesezko siglekin (“PISA, Programme for International of Students Assesment”) ezaguna. PISA 2000 txostena ingelesez kontsultatu daiteke http://www1.oecd.org/scripts/publications/bookshop/redirect.asp?962003071E1 helbidean, eta gaztelaniazko laburpena honakoan: http://www.oecd.org/pdf/M00042000/M00042506.pdf.

53

http://www.oecd.org/pdf/M00042000/M00042506.pdf

http://www1.oecd.org/scripts/publications/bookshop/redirect.asp?962003071E1


EUSKO JAURLARITZA

54

14. grafikoa. IKASLEAK EBALUATZEKO NAZIOARTEKOPROGRAMA

Gaitasunen emaitzak, irakurketaren araberako hurrenkeran

0 100 200 300 400 500 600

PeruAlbania

IndonesiaMacedonia

BrasilChile

ArgentinaMexico

BulgariaTailanda

LuxemburgoIsrael

LetoniaFed. Rusa

PortugalGrecia

PoloniaHungria

LiechtensteinAlemania

ItaliaRep.Checa

EspañaSuiza

DinamarcaOECD

Estados UnidosFrancia

NoruegaAustriaBelgica

IslandiaSueciaJapón

Gran BretañaHong Kong-China

KoreaIrlanda

AustraliaN. Zelanda

Canada

Zientzia

Matematika

Irakurketa


EUSKO JAURLARITZA

Euskadik bikaintasun-postuak lortu nahi baditu ikasleen ebaluaziori buruzko nazioarteko sailkapenean (14. grafikoan dago jasota) eta, egiaz, “ikaskuntzaren herrialde” bihurtu nahi badu, hori lortzeko estrategia bati jarraitu behar diogu. Estrategia horrek kostu-osagai adina kalitate-osagai ditu. Kostuei dagokienez, 15. grafikoan ikusten denez, azken hamarkadan izandako ikasleen murrizketarekin batera ikasle bakoitzeko gastua nabarmen areagotu da. Hala, Espainiak baino gastu-maila askoz ere handiagoak ditu Euskadik. Nolanahi ere, kontuan izan behar da kostua ez dela guztia. Adierazitako nazioarteko azterlanean agerian denez, ikasle bakoitzeko gastuan egon daitekeen aldeak emaitzetan antzemandako aldeen %54 baino ez du azaltzen. Horrek argiro adierazten du hezkuntza-sistemetan alderdi kualitatiboek eta antolamendukoek duten garrantzia.Hezkuntzaren esparruan, Euskadiren adierazle-koadroa Estatukoa baino nabarmen hobea da, baina hori ez da garrantzizko konparazio bat eta ez du esan nahi nazioartean bikaintasunezko postuan gaudenik. Horri dagokionez, nahikoa da Espainiari buruzko bi ohar hauek gogoan izatea: lehenik, zer postu apala duen goian adierazitako azterlan horretako nazioarteko gaitasun-balantzean; eta, bigarren, Europar Batasunean eskola-hutsegitean bigarren tasa handiena du (Portugalek soilik du handiagoa). Horregatik Euskadik ez du etsi behar egun duen eskola-porrotaren mailarekin (Europako batez bestekoaren mailan dago, %19). Tasa onenak dituzten herrialdeak hartu behar ditu eredutzat, hala nola, Suedia, Finlandia eta Alemania (herrialde horietan ez da %10 baino handiagoa).Hori lortzeko jarraibidea ez da hezkuntza-sistema garestiagoa sortzea, baizik eta sistema hobea, bikaintasunerako bere bidea bilatuko duena, harik eta sistema desberdina sortu arte. Zalantzarik gabe, hori da Gernikako Estatutuaren 16. artikuluan jasotako hezkuntza-politikaren helburua, zuzenean eskubide historikoak aldarrikatzen dituena. Inoren irudimenetik pasa ezin zitekeena hau da: 27. eta 149.1.30 artikuluetan finkatutako esparru konstituzionala neurriz kanpo aplikatzeak azkenean gaur dugun egoera hau ekarriko zuela. Kalitate Lege bitxia dugu horren erakusgarri argia; egoera horretatik atera daitezkeen ondorio orokorrak, ordea, berdin balio dute hezkuntza-sistema osorako.

55


EUSKO JAURLARITZA

Izan ere, konstituzio-xedapen horiek – Estatutuak berak aipatzen ditu– titulazioei eta 27. artikuluaren garapenari buruzkoak dira. Artikulu horrek, I. tituluan –oinarrizko eskubide eta eginbeharrak– baitago sartuta, hezkuntza oinarrizko eskubidea delako adierazpena egiten du (Hezkuntzarako Eskubidea Arautzeko Lege Organikoaren bidez garatu zen arau hori) eta ez du inolako zerikusirik hezkuntza-sistemaren egiturarekin eta kalitatearekin.Praktikan, ordea, Konstituzioaren testuan inolako zuzeneko euskarririk ez duten hainbat lege egin dira, esaterako, lehenik, LOGSE Legea eta, ondoren, Hezkuntzaren Kalitateari buruzko abenduaren 23ko 10/2002 Legea. Legeria horrek hezkuntza-sistemaren funtsezko alderdi guztiak arautzen ditu eta Autonomia Erkidegoaren eskumenak ia kudeaketa hutsaren arlora murriztuta uzten ditu. Estatuko legeriarekin sarritan gertatzen den bezala, alderdi askotan euskal errealitatearen atzetik doa, Autonomia Erkidegoan dagoeneko lortuta dauden helburuak ezartzen ditu-eta. Horra hor, esaterako, LOGSEko 16 urtera arteko eskolatzea eta, orain, haur-hezkuntza bera; baina hori baino askoz okerrago, oro berdintzeko ideia sustatzen du, hezkuntza propioa lortzeko helburu bidezkoa galarazten duena, eta gainera okerreko ildoari jarraituz berdintzeko asmoa duena.

Arazoa ez da soilik Informazioaren eta Komunikazioaren Teknologiak irakasgaia ez duela ardatz diren gaien artean sartzen, baizik eta ezagutzaren ekonomia berriaren eskakizunetatik guztiz aldentzen dela. Ekonomia berri horrek zientzien eta letren arteko eta kultura orokorraren eta teknologikoaren arteko antzinako bereizketak gainditzea eskatzen du. Izan ere, bereizketa horiek jadanik ez dute inolako zentzurik, helburua irakaskuntza horiek gero eta gehiago bateratzea baita, eta ikas-ekinezko prestakuntza sartzea, ikasleentzako eskolatze-eskaintza erakargarriagoa izan dadin eta enpresen langile kualifikatuen premiari erantzun ahal izateko.Kalitate Legea oso urruti joan da asmo berdintzaile eta arautzaile horretan; baina, egiaz, Unibertsitateei buruzko abenduaren 21eko 6/2001 Lege Organikoaren eta Lanbide Trebakuntzari eta Lanbide Heziketari buruzko ekainaren 19ko 5/2002 Lege Organikoaren bitartez hasitako egitekoa burura eraman besterik ez du egiten. Lege organiko horietako lehenak egituraren, sailen, kudeaketa ekonomikoaren, gaikuntza nazionaleko irakasleen, ikerketaren… hain arautze zorrotza ezartzen du, ezen Autonomia Erkidegoari finantzaketa-eginkizun hutsa besterik ez baitio uzten, unibertsitate-autonomiarekiko gutxieneko errespetua ere kontuan hartu gabe. Bigarren lege organikoak Lanbide Heziketako Euskal Planaren bidez jadanik finkatuta zeuden helburuak ezartzera dator, berandu, eta, benetako orduan, euskal ekonomiaren enpresa-ehunari eta berariazko behar profesionalei egokitzeko ahalmena mugatu egiten du.Egoera horretan, ezin da esan Autonomia Erkidegoak hezkuntzan eskumena duenik –ez esklusiboa ez eta antzeko ezer ere–; gure ingurunean sarritan gaindituta ditugun irizpideekin, funtsezko alderdietan Administrazio Zentralak diseinatutako hezkuntza-sistema kudeatzeko ahalmena besterik ez du. Horrek, berez, eta ekonomikoak ez diren bestelako ondorioak baloratzen hasi gabe,

56


EUSKO JAURLARITZA

mugatu egiten du bikaintasunezko ikastetxeak lortzeko aukera, bai eta jakintzaren gizarte berrian arrakasta ziurtatzeko politika eraginkorrak gauzatzeko aukera ere.

Lanerako eta etengabeko prestakuntza

Etengabeko edo bizitza osoko ikaskuntzak trebakuntza iraunkorra eskatzen du. Trebakuntza hori, jakina, hasierako heziketa araututik askoz ere harantzago doa eta langileak berekin darama laneko bizialdi osoan zehar. Gaur egun, gure ingurunean, etengabeko prestakuntza edo lanerako prestakuntza deitzen diogu horri, langilea okupatuta ala lan bila dagoen. Esperientzia zehatzetan prestakuntza hori batere eraginkorra ez bada ere, eta, are gehiago, gehiegikeriak eta eskandaluak izan badira ere, garrantzi erabakigarria du, informazio- eta komunikazio-teknologia berrien kasuan froga daitekeenez. Kasu horretan, langile gehienek euren bizitza aktiboan sartu behar izan dute prestakuntza hori.Esparru horretan, esan daiteke aurrerapen nabaria egin dela gizarte-kontzientziazioan eta prestakuntza-esperientzietan; baina azpimarratu behar da, orobat, lanbide-heziketa horren egoera gaur egun kezkagarria dela. Horregatik, egoera hori argi eta garbi aditzera ematea merezi du, administrazioen arteko ulermenaren aldarrikatze hutsak ez duelako laguntzen konponbideak bilatzen.Lanerako prestakuntzarekin hasiz, gogoan izan behar da badirela urteak enplegu-politikak euren jardun-ardatzak diru-laguntzetatik politika aktiboak izenekoetara aldatzen hasi zirela: enplegu-politika egokiena, egiaz, prestakuntza-politika eta lan-munduratzen laguntzekoa da.Politika hori, nahitaez, inguruko errealitateari atxikita diseinatu eta garatu behar da, azkenean, aplikazio pertsonalizatura iritsi arte. Gainera, nahiz eta gaur egun enpresen eta langileen berariazko kuoten bidez finantzatzen den, bizitza osoko ikaskuntzaren ikuspegitik ez dago inolako arrazoirik bestelako prestakuntzetatik bereizketa hori justifikatzeko. Prestakuntza banakoaren eskubidea da, eta halako jarduerak sustatzeak ez du egon behar erakundeen erabakiaren mende; eta, horrenbestez, askoz ere komenigarriagoa litzateke, lanaren kostuari gehitu beharreko karga bat izan beharrean, prestakuntza zerga orokorren bidez finantzatzea.Ildo horretatik erreformari ekiteak nahaste ugari zuzentzen lagunduko luke, baina ez da behar-beharrezkoa ere egungo egoeran ordena ezartzeko. Izan ere, lanbide-heziketako fondoak kuotetatik ateratzen direla-eta, Administrazio Zentralak aitzakia aurkitzen du prestakuntza-politikak zentralizatzeko, nahiz eta Konstituzio Auzitegiak argiro zehaztu zuen prestakuntza-kuotak ez daudela gizarte-segurantzaren baliabideen barruan.27

27 Bide batez, epai hori emateko hamar urte behar izan zituzten (adibidez, Autonomia Erkidegoaren 2002ko Aurrekontuari buruzko epaiarekin zerikusirik ez, 2003ko Aurrekontuari buruzko eztabaidaren aurreko egunean bertan iritsi baitzen).

57


EUSKO JAURLARITZA

Kutxa bakarreko mekanismoaren bidez prestakuntza kudeatzeko setagatik, Autonomia Erkidegoak bere prestakuntza-planak izateko eragozpenagatik, ikastetxe jakin batzuk eskualdatzeko ukoagatik eta Euskadik fondo guztiak (enpresa-kuotetarako hobarien bidez lan-kontratazioetarako pizgarriak ematera zuzendutakoak barne) kudeatzeko ezezkoagatik mantentzen da, inolako justifikaziorik gabe, lanerako prestakuntzaren kaos-egoera Euskadin.Aurrekoaz gain, FORCEM (Etengabeko Prestakuntzarako Fundazioa) –Estatuan– eta HOBETUZ (Langileen Prestakuntzarako Euskal Fundazioa) –Euskadin– hiru alderdien arteko fundazioen bitartez etengabeko prestakuntza kudeatzeko hasierako esperientziaren ondoren, Administrazio Zentralak, azkenean, Euskadin bildutako fondo guztiak ukatu ditu, diskrezionalitate politiko hutsagatik, euskal fundazioak legezkotasun osoa duen arren (1995eko irailaren 27ko Lanbide arteko Akordioaren babesean eratua baita) eta 1996-1999 aldian haren finantzaketa hitzarmen bidez mantendu izan arren.

Administrazio Zentralaren jarrerak etengabeko prestakuntzaren nahasmenezko aldia ekarri du, jatorriari, funtzioei eta legezkotasunari dagokienez berdin-berdinak diren eta gainjarririk diharduten bi fundazioekin. Horrez gain, harrezkero Eusko Jaurlaritzak HOBETUZen finantza-urritasunari aurre egin behar izan dio, urteko 6 milioi euroko zenbatekoaz baliabide berriak esleituz.Baina hori gutxi balitz, gaur egungo sistemaren gehiegikeriak zuzentzeko premiaren aurrean, oraindik gehiago estutzeko, bai ikuspegi instituzionaletik bai gizarte-eragileen ikuspegitik gauzak okertzeko arriskua dakarren formula asmatu dute. Onartutako mekanismoa enpresen kotizazio-erlazioez baliatzen da, prestakuntza-planetan sortutako gastutik prestakuntza-kuotak ia automatikoki kentzeko.Erreformak bide horretatik jarraituz gero, dagoeneko ezin izango da urrutirago joan zentralizazio-ingeniaritzaren bidetik, ez eta funtsezko politika publikoan norabide okerretik ere. Zalantzarik gabe, enpresen atxikimendua prestakuntza-politika guztiz

58


EUSKO JAURLARITZA

librearen bidez lor daiteke, ez ordaintzeko planak egitera bultzatuz. Baina hori, Autonomia Erkidegoaren eskumenei dagokienez iruzurra izateaz gain, eraginkortasunik gabeko diseinua da, berriz ere pizgarri maltzurrak sorraraziko dituena eta, horregatik, nola edo hala saihestu beharko genukeena.Esperientzia berrian, akats ohikoena gehiegizko prestakuntza-eskaintza sustatzea izan da, behar zuen eskaera bilatuko zuelakoan, eta eraginkortasunik gabea eta neurrigabekerien aurrean ahula suertatu da. Ikuspegi berriak eskatzen du prestakuntza-politika eskaeran oinarritzea, baina banakoari ere funtsezko eginkizuna emanez, interesdun nagusia baita bere estrategia bideratzeko, lan-merkatuan arrakastaz moldatzeko bidea emango dioten gaitasunak eskuratzearren; betiere ahaleginaren eta erantzukizunaren printzipioei jarraituz.

Pertsonak abiapuntu izatea, gainera, bide bakarra da prestakuntzaren erabateko ikuspegia lortzeko, herritar bakoitzak bizitza osoko bere “ikaskuntza-kontua” eduki ahal izateko, dagokion hartzekoarekin eta zorrarekin, berak finantzatutako zatiarekin eta kostuarekin, hezkuntza arautuan (lan egin duen enpresetan), lanerako prestakuntzan (langabezia-aldietan) nahiz norberaren ekimenez. Prestakuntzak hain garrantzi handia duen gizarte-inguruan, pertsona bakoitzak, osasun-txartelaren bidez identifikatzen den bezalaxe, bere “prestakuntza-txartela” izan behar du, sistemari gardentasuna emate aldera eta hezkuntzarako eta lan-munduratzeko prestakuntzarako eskubidea ziurtatze aldera. Ez dago esan beharrik ere eginkizun hori Autonomia Erkidegoari dagokiola, eta prestakuntza are gehiago xehatzeko eta zatikatzeko saio orok sistema guztiz eraginkortasunik gabera daramala.

IV.5 ARAUTZE EKONOMIKOAPolitika publikoen funtzio adierazgarri guztiek ez dute isla garrantzitsu bat aurrekontuetan. Izan ere, horietako askok oro har jarduera ekonomikoa arautzearekin dute zerikusia, hau da, ekonomiaren sektore edo segmentuen (sektore publikoa bera barne dela) funtzionamendua antolatzeko tresnak dira. Politika horiek oro har ez dakarte gastu publikorik, baina izugarri garrantzitsuak dira, jokoaren arauak finkatzen dituztelako eta ekonomiaren jardunerako erabakigarriak diren portaera-pizgarriak abiarazten dituztelako. Lehen ikusi dugunez, Autonomia Erkidegoari kudeatzeko ahalmena emateko eta Estatuarentzat arautzeko ahalmena gordetzeko joera du estatu autonomikoaren bilakaera berriak. Hamarkadako aurkikuntza handia izan da, kudeaketa deszentralizatua duen estatu unitarioa. Estatu horretan, lurralde-erakundeei soldatez eta erosketez arduratzea dagokie, gastu publikoaren egitura jakin batez hitz egitea justifikatu ahal izateko ondoren; eta, aldi berean, haien arautze-eginkizuna, erregelamenduzkora ez ezik, zenbaitetan huskeriara ere murrizten da. Gainera, aurrekoa ez da eragozpen, araubideak kontrol eta diseinu unitario hori ahalbidetzen ez duenean, sustapen-jarduerez ari garenez, zuzeneko kudeaketa beretzat gordetzeko espedienteaz baliatzeko. Lehen deskribatutako ikerketaren eta

59


EUSKO JAURLARITZA

prestakuntzaren kasuetan argi eta garbi erakusten da hori; eta askoz ere kasu gehiago gaineratu daitezke.Parametro horien barruan, “estatu autonomikoa” finkatzen jarrai daiteke, eta, era horretan, gastuaren zenbatekoa areagotzearekin batera zeresan politikoa gero eta hutsalagoa bihurtzea. Hala gertatzen da funtsezko zerbitzuetako berezko eskumen esklusiboekin, hala nola hezkuntzarekin. Araubidezko eskumenetan are gehiago estutzen da joko-eremua, eta Autonomia Erkidegoaren jardun-esparrua hutsala edo garrantzirik gabea bilakatzen da. Hona hemen adibide bat: erreparatu zertan geratu den aurrezki-kutxen gaineko eskumen esklusiboa, Aurrezki-kutxei buruzko Lege berri eta polemikoaren edukiari jarraituz.Horixe izan liteke egungo esparru instituzionalean arautzearen egoerari buruzko laburpena. Gure kasuan, salbuespen gisa, Kontzertu Ekonomikoaren tresna mantentzen dugu. Tresna horrek gai fiskaletan nolabaiteko autonomia bermatzen du baina, nolanahi ere, benetako arriskuan izango da etorkizunean, aurrerago ikusiko dugunez.Nabarmena izanik ere, egungo autogobernuari buruz neurriz kanpoko iritziak ematen direnez, esan beharra dago Euskadiren arautze-eskumenek ez dutela zerikusirik zuzenbide konparatuan estatu federalek dituzten eskumenekin. Nahikoa da Estatu Batuetako edozein estatu adibide gisa hartzea eta haren Konstituzioa eta gainerako arau oinarrizkoak eta konplexuak aztertzea, egiaztatzeko bere eskumenen hedadura handiagoa dela funtzio publikoan, banku-arautzean eta -ikuskapenean, enpleguan eta prestakuntzan, edota sareko zerbitzuen arautzean (Kalifornian, horien kudeaketa desegokiak, elektrizitatearen kasuan, mundu osoan izan du oihartzuna).3.4 epigrafean ohartarazi bezala, arautze ekonomikoaren arloan eginkizun nabariagoa lortzea oso garrantzitsua da, Euskadi hiri globaltzat itxuratzeko funtsezko faktorea baita. Eginkizun hori indartu egin daiteke lurraldean Estatuko agentziak finkatuz, horietan parte hartuz edota Autonomia Erkidegorako hedadura esklusiboa izango duten agentzien eskumenak ezarriz.Egiaz, aipatutako aukera guztiek ez dute ezer berririk ekartzen; aitzitik, egungo esparru instituzionaletik abiatuta ere bageneukan horiek garatzen saiatzea, maila ezberdin batean. Nolanahi ere, aurreko arloekin gertatu bezala, esparru honetan ere, autonomiari dagokionez, geldialdi bat izan da Administrazio Zentralaren arauketa- eta betearazpen-eginkizuna indartu izanagatik, honako esparruok aztertuz jarraian ikusiko dugunez:

a) finantza-sistema, b) produkzio-sektoreak eta eskumena, c) lan-harremanakd) politika fiskala eta aurrekontukoa.

60


EUSKO JAURLARITZA

a) Finantza-sistema

Nekez imajina daiteke hiri global bat finantza-sistema garaturik gabe, diru-fluxuetan bitartekari izango diren eta kreditu- eta zerbitzu-jardueraren bidez enpresa-jarduna bultzatuko duten merkaturik eta erakunderik gabe. Oro har, bi elementu nagusi nabarmendu daitezke finantza-sistemaren barruan. Alde batetik, balore-merkatuak, inbertsioei likidezia emateko eta enpresek baldintza mesedegarrietan baliabideak bereganatzeko aukera ematen baitute. Beste alde batetik, banku-erakundeek funtsezko egitekoa dute; kreditua ematen baitute, hori izanik enpresa-ekonomian jarduera ekonomikoaren benetako bultzatzailea.Horrenbestez, finantza-sistema garatua izateak, diru-fluxuetan bitartekari-lana eraginkortasunez eginez eta enpresa- eta familia-finantzaketan lehiakorra izanez, gainerako jarduera ekonomikoen jarduna hobetzen laguntzen du. Horregatik, hain zuzen, Porter-ek berak input-en baldintzen artean beti nabarmentzen du “finantza-merkatuen indartzea”.Badira aparteko garrantzia duten bi funtzio, banku-bitartekariek bere gain hartu beharrekoak eta ezaugarri desberdinak eskatzen dituztenak. Lehena da finantza-fluxuak bideratzea merkatu baten esparru desberdinen artean. Bideratze hori, ahal izanez gero, banku-enpresaren barrutik egiten bada eraginkorragoa izango da. “Herrialdean zeharreko” banku deitzen zaio horri. Bigarren funtzioa kreditu-jarduera da, informazio-asimetriei eta monitorizazio-kostuei (printzipioz, eskualde-banku batek hobeto berdintzen ditu) aurre egiteko formula gisa. Zalantzarik gabe, bi kasuetan puntako erreferenteak dira eta, praktikan, lehen funtzioa diru-merkatuen eta oro har onartutako aktiboen bidez errazten bada ere, bigarrenari ekiteko, bezeroen bereizketarako eta kreditu-jardueraren deszentralizaziorako estrategia erabil daiteke. Baina, nolanahi ere, esperientziak erakusten duenez, itxuraz banku-espezializaziorako joera dago. Espezializazio hori eskualde-estatu ardatzaren eta, batez ere, estatu-Europa-nazioarte ardatzaren barruan mugitzen da, bakoitzak bere hedadura duela eta oraindik bide luzea duen berregituraketa-prozesu dinamikoa egin behar dela.Euskadin, euskal esparruko banku-segmentu horrek garrantzi berezia du zalantzarik gabe, dituen ezaugarriengatik eta egiten dituen inbertsio estrategikoak gure garapenerako funtsezkoak diren enpresetan oinarritzen direlako. Bat-egiteen gaian sartzeko asmorik gabe, gure helburutik desbideratuko ginateke eta, esan beharra dago eskualde-banku nagusiak –aurrezki-kutxak– Estatuan hedatzeko prozesuan murgildu direla, dimentsioa handitzeko, oraindik “Euskadin zeharreko banku” gisa gauzatu ere ez direnean. Horrez gain, hedapen horretan inbertsio estrategikoetan sinergiak galtzen ditu.Aurrezki-kutxei buruzko Lege berria – orobat, lege horren inguruan agertu den arazoa, Euskaditik kanpoko interesen ordezkaritza, eta lege horrek duen mugimendu-tarte estua –urria ez esateagatik– dugu aukera gogoeta egiteko euskal aurrezki-kutxen garapen-ereduaren eta Eusko jaurlaritzak sektorea arautzeko duen ahalmenaren gainean.

61


EUSKO JAURLARITZA

Herrialde federalen esperientziaren arabera, Euskadik eduki zitzakeen Europar Batasunaren jarraibideen eta Espainiako legeria-printzipioen arabera bankuak baimendu, arautu eta ikuskatzeko eskumenak. Behinik behin, ahalmen hori bete-betean izan beharko luke arrazoizko eskumen-irizpideen arabera euskal esparrukotzat har daitezkeen bankuetan, hau da, gure kasuetan, aurrezki-kutxetan eta eskualde-banku txikietan.Horrelako zerbait espero zitekeen Gernikako Estatutuaren 11.2.a artikuluaren hedadura kontuan izanda. Baina, praktikan frogatu da bankuen eta aseguru-etxeen gaineko eskumenak hutsalak direla, are betearazte hutsaren arloan ere. Gehienez ere, azalean aurrezki-kutxen eta kooperatiben informazio- eta ikuskapen-sistema paraleloa eta bikoiztua izatera iritsi gara, nahiz eta zuzenbide konparatuan ezin den horrelako aurrekaririk aurkitu.10.26 artikuluak jasotzen duen eskumen-titulu itxuraz sendoenari dagokionez, aurrezki-kutxei buruzko legerian ia errepikatze hutsa izan den eginkizun hori alde batera utzita, gogoan izan behar da kreditu ofizialaren historia zapuztua. Puntu horretan, estatutuaren aurreikuspenei dagokienez iruzur nabaria egin zuten. Kreditu Ofiziala Estatuko sozietate bihurtu zen 1988an, azkenik, Banco Exterior-ekin batera, Argentaria zena (gaur egun, BBVA talde pribatuaren zati bat) osatzeko. Eraldaketa hori hasi zenean, ICOk (Kreditu Ofizialeko Institutua) bost bulego zituen Euskadin (hiru Banco Hipotecario de España-renak, bat Banco de Crédito Industrial-ena eta beste bat Banco de Crédito Agrícola-rena), horiek guztiak Euskadik bere gain hartutako eskumenei lotutakoak, eta 200.000 milioitik gora pezetako kreditu-kontuak. Egoera hori finantza-institutu publiko bat osatzera bideratuta zegoen eta horren beharra, neurri handi batean, Banku Publiko baten ideiaren atzean zegoen.Ezin dugu historian atzera egin, baina ikasitakoaz balia gaitezke. Ziur aski, kreditu-institutuak sortzean autonomia-erkidego askok hartutako bidea jadanik ez da izango egokiena. Kreditu publikorik eta banku zentralik ezean, Euskadik helburu izan behar du banku zentralean zuzenean parte hartzea eta arautze-eskumenez baliatzea, herriaren garapenaren eta ongizatearen konpromisoa hartuko duen banku-sistema propioa izan daitekeena osatzeko. Sistema horrek hainbat formula bildu behar ditu: banku pribatu sinpleak, aurrezki-kutxak edo enpresa-sektoreei edo -multzoei lotutako kooperatibak tartean; lurralde-hedadura desberdineko erakundeek behar dute bertan; guztiak, betiere, herriaren beharrei lotuta daudela.Banku-sistema propioa arautzeko eskumen-irizpideak aseguruen esparrura ere zabaldu daitezke eragozpenik gabe. Gainera, beharrezkoa da Euskadiri itzultzea baloreen merkatuak eta horien operadoreak sortu, antolatu eta ikuskatzeko ahalmenak, Baloreen Merkatuari buruzko Legeak kendu zizkionak, Baloreen Merkatuko Batzorde Nazionalean partaidetzarik bermatu ere egin gabe.Adierazitako garapen-ildo horiei jarraituta, “finantza-merkatuak indartzeko” eskakizuna gauzatzeaz gain, finantza-sektorea bera balio erantsiaren iturri berebizikoa bihurtuko litzateke. Hori erakusten du nazioarteko esperientziak, ez soilik finantza-plaza handien kasuan (Londres, esaterako), edo paradisu fiskalen edo

62


EUSKO JAURLARITZA

babesleku-herrialdeen kasuan. Maila txikiagoko beste hiri batzuetan ere, adibidez Edinburgon, finantza-espezializazio bat garatzen jakin izan dute merkatu globalen barruan.28

b) Produkzio-sektoreak eta eskumena

Estatutuaren sorreran eta krisialdi ekonomiko handiaren garaian, enpresa publikoa tresna garrantzitsua zen, kreditu ofiziala bezalaxe, eta, ziur aski horregatik, 12.7 artikuluak Estatuko sektore publikoan parte hartzea aurreikusi zuen Autonomia Erkidegoaren esparruan. Arau horren arabera, arrazoizkoena zen administrazioen artean harremanetan jarri eta koordinatzeko organoak eta prozedurak finkatu izana, enpresa-taldeak (hala nola, INI, INH eta Estatuaren Ondareko enpresak) estrategikoki orientatzeko. Izan ere, enpresa horiek eragin izugarria izan dute euskal ekonomian eta berregituraketa sakonak izan dituzte hogei urte baino gehiagotan. Hala eta guztiz, partaidetza horren balantzea erabat hutsa izan da.Kreditu ofizialaren kasuan bezala ezin gara iraganera itzuli, eta jakina bada ere pribatizazioen eta berregituraketen ondoren eragina biziki murriztu dela, gomendio hori guztiz baliagarria da egun SEPI (Industria Partaidetzen Estatuko Sozietatea) izena duen sozietaterako, zuzeneko partaidetza baitu Euskadin, esaterako, Astilleros de Sestao (IZAR), Babcock Wilcox, Mercasa (Mercabilbao) eta Infoinvest (Abra Enpresa Parkea) enpresen bitartez. Are gehiago, azken bi horiei dagokienean, merkataritza-banaketarekin eta industria-lurzoruari buruzko politikarekin baitute zerikusia, zaila da ulertzen nola ez diren sartu Euskal Autonomia Erkidegoaren esku hartzeko politiken eta tresnen esparruan.Estatuko sektore publikoaren egoera horrek ere gogora ekartzen digu paradore nazionalak eta turismoari lotutako zenbait eskumen eskualdatu gabe daudela. Horiez gain, beste zenbait hutsune ere badira, batzuk oso harrigarriak, esaterako, ETEak sustatzeko programak oraindik transferitu ez izana (Auzitegi Gorenak bere garaian aitortu bezala). Eta, are harrigarriago, Ekonomia Ministerioak gauzatzen ditu oraindik programa horiek “autonomia-erkidegoen herrialdean”.Beste hainbat alderditan bezala, Estatutua bere garaiko sorkaria da. Garai hartan, enpresa-sektore publikoak aparteko garrantzia zuen, besteak beste, sareko industriak izenekoak (adibidez, energiakoak eta telekomunikazioetakoak) administratzen zituzten monopolioen zati handi bat biltzen zuelako. Gaur egun, hogei urte baino gehiago igaro eta gero, monopolioak desagertu egin dira eta, herrialde anglosaxoien adibide konparatuari jarraituz (utilities), erakunde arautzaile independenteak sortu dira: Espainiaren kasuan, Energia Batzorde Nazionala (CNE) eta Telekomunikazioen Merkatuko Batzorde Nazionala (CNMT).Erakunde arautzaileen funtzioak eta konfigurazioa ez dira berdinak herrialde guztietan, baina, oro har, esan daiteke erakunde independenteak direla eta

28 Horri buruz, ikus “Las Plazas Financieras en una Economía Global. Una propuesta estratégica para Bilbao”, BBK, 2000.

63


EUSKO JAURLARITZA

eginkizun nagusi hauek dituztela: merkatuko sarrera arautzea, kontsumitzaileak babestea, eraginkortasun ekonomikoa zaintzea eta enpresen portaera eta merkatuaren funtzionamendua kontrolatzea. Jakina, funtzio horiek aparteko garrantzia dute lehiakortasunerako, eta lotura estua dute kontsumitzailearen babesarekin eta lehiaren defentsarekin. Baina, Autonomia Erkidegoak, adierazitako arrazoi historikoak direla-eta, ez dauka hor parte-hartzerik,herrialde federaletan ohikoa den bezala.Konstituzio Auzitegiak duela gutxi emandako epai batean, onartu egiten zaie autonomia-erkidegoei badutela egitekorik lehiaren babesarekin zerikusia duten gaietan, baldin eta beren lurraldean gertatzen badira auziak, baina ez zaie ahalmenik ematen kontzentrazio-prozesuei buruz ezer esateko. Hortik abiatuta, ohikoa izan da autonomia-erkidegoetan lehiaren auzitegiak eta zerbitzuak sortzea. Nolanahi ere, une egokia izan daiteke arazoa zentzu zabalagoan aztertzeko, Estatuaren mimetismotik aldenduta eta esperientzia konparatuan gehiago oinarrituta.Esan bezala, egitura federaleko herrialdeek agentzia arautzaileak eta lehiaren arlokoak dituzte, hala maila federalean nola estatukoan, eta estatu-mailakoei dagozkie banaketaren eta merkaturatzearen inguruko jarduerak. Gainera, kasu ugaritan, hala maila federalean nola estatukoan, agentzia berean biltzen dira lehiaren eta arautzearen funtzioak. Euskadik adibide hori kontuan hartu beharko luke. Izan ere, gure tamaina txikiagatik ez da komeni erakundeak ugaltzea eta, gainera, ekonomia-abantaila nabarmenak eta funtzionamenduan eraginkortasun handiagoa lortuko lirateke. Horrela, lehiaren babesa, prezioen zaintza (gaur egun “ad hoc” batzorde baten bidez egiten da) eta sareko industrien (energia eta telekomunikazioak) arautzea erakunde bakarrean bilduko lirateke, eta erakunde horrek, aurkeztutako prozedurak ebazteaz gain, produkzio-ehun osoan zehar lehia eta eraginkortasun ekonomikoa biziki sustatuko luke.

c) Lan-harremanak

Lan-harremanen esparruan egonkortasuna ezinbesteko baldintza da ekonomiaren garapenerako. Horrek zer esan nahi duena argiro aditzera emateko, ezegonkortasunezko aldi baten ondorioen adibide bat emango dugu. Hirurogeita hamarreko urteen amaiera aldean bizitako aldiaz ari gara. Krisialdi ekonomiko handiaren garaia zen, eta trantsizio politikoarekin batera etorri zen. Herrialde bat kanpoarekiko pobretzeak (petrolioaren krisialdia) errentaren banaketaren inguruan tirabirak piztu ohi ditu. Baina gauzak are eta gehiago nahasten dira, lan-harremanak gizarte-eragileen ordezkaritzarekiko errespeturik eta askatasunik ezaren tradizioan oinarritzen direnean.Esperientziak erakusten duenez, lan-harremanen egonkortasun-esparru hori, herri-administrazioen botere erregulatzailetik baino gehiago, enpresaburuak eta langileak ordezkatzen dituzten erakundeen arteko

64


EUSKO JAURLARITZA

harremanen heldutasunetik eraikitzen da. Praktikan, egia da botere publikoek, euren erantzukizunaren jardunean, aldeen borondatetik harantzago joango diren neurriak proposatzeko beharra eta egokitasuna antzeman dezaketela. Baina, oro har, lan-harremanen sistema baten egonkortasuna eta heldutasuna aldeen harremanek ekarriko dituzte, administrazioaren jardun zuzenarekin batera (gauzak errazten eta, zenbaitetan, bitartekari-lanak egiten).Aurreko oharrek Euskadin lan-harremanek duten konplexutasun bereziaren arrazoietako batzuk ulertzen laguntzen dute. Kontuan izan behar da Euskadiko langileengan eta enpresetan eragina duen negoziazio kolektiboa batez ere Autonomia Erkidegoaren esparruan garatzen dela; are gehiago, esan liteke ia erabat garatzen dela bertan. Lan Harremanen Kontseilutik hartutako 17. grafikoaren arabera, sektore publikoa alde batera utzita (batez ere autonomia-esparrukoa da), 2002. urtean, batez ere esparru sektorialean eta lurralde historikokoan garatzen den negoziazio kolektiboaren eraginpean zeuden soldatapekoen %80. Zifra hori handia da, baina enpresako estatu-hitzarmenetako batzuen (gehienak euskal esparrukoak) eraginpeko langileei buruzko zifrak gehitu beharko lirateke. Beraz, Estatuaren esparruko negoziazio-kuotari inola ere garrantzirik ukatu gabe (batez ere horrek, bereziki, oso sektore zehatzetan eragina izan dezakeen neurrian), esan beharra dago negoziazio kolektiboa, funtsean, Euskadiren esparruan garatzen dela. Horrez gain, ez da ahaztu behar egitura sindikalean euskal esparru hutseko sindikatuak nagusitzen direla, eta ordezkaritzari dagokionez gehiengoa osatzen dutela une honetan.

65


EUSKO JAURLARITZA

66

Gráfico 17


EUSKO JAURLARITZA

Errealitate horren aurrean, harrigarria bada ere, Autonomia Erkidegoak ia ez du ahalmen arautzailerik eta, are gehiago, Langileen Estatutuaren estatu-mailako arautzean zentralizazio-potentzial handia dago. Beraz, funtsezko asimetria dago, orain artean Euskadiko lan-harremanen dinamika baldintzatu duena: arautzeari dagokionez Madrilen gauzatzen den lan-harremanen esparruak Estatu osoko gizarte-eragileen ordezkaritzaren baldintza objektiboei erantzuten die, baina ordezkaritza hori nabarmen ezberdina da Autonomia Erkidegoan dugunaren aldean. Horrek etengabeko egokitzapen-arazoak eta tirabirak sortzen ditu.

Egia da Langileen Estatuaren 83.2 artikuluan29 ezarritako ahalmen zentralizatizailea ez dela azken muturreraino eraman. Baina erabili izan da eta, laurogeiko hamarkadaren amaieran eta laurogeita hamarrekoaren hasieran hitzarmen garrantzitsuekin (adibidez, metala eta eraikuntza) gertatu bezala, horrek, halabeharrez, gaiztotu egin zituen Euskadin lan-harremanak. Egia da ere 1994ko erreforma eta gero, 83.2 artikuluaren arrisku zentralizatzaileak jarraitu arren, arrisku hori neurri batean arindu egin dela 84. artikulu berria30 sartu denetik; batez ere negoziaziorako bertan eskatzen den gehiengoa aintzat hartzen den neurrian. Baina agerian da bide deszentralizatzaile berri horrek ez dituela eman espero ziren emaitzak, eta aipa daitezkeen emaitza urriak, sistemak etengabe dakartzan tirabiren isla besterik ez direla (etengabeko prestakuntzarako HOBETUZ fundazioa horren adibide garbia da).Egoera horretan, ez da harritzekoa eredua krisialdi atzeraezinean egotea. Garapen autonomikoaren hainbat eta hainbat arlotan gertatzen den bezala, instituzioen funtzionamendu eraginkorra ezin da utzi aldeen arteko borondate onaren esku, funtsezko diseinu-akats batetik abiatzen garenean. Lan-harremanen oinarrizko asimetria legerian islatu behar da; bestela, esparru honetan, politikan bezalaxe, zentzu ona gehienetan bertan behera geratzen da botere-nahiaren aurrean.

d) Politika fiskala eta aurrekontukoa

Kontzertu Ekonomikoa autogobernuaren berezitasun bat da, instituzio gisa adostasun eta babes zabala duena. Ziur aski, denborarekin areagotzen joan den adostasun horren arrazoia, oro har, 1981ean berreskuratu zenetik igarotako hogeitik gora urteetan lortutako emaitza positiboa izan da. Hala eta guztiz,

29 “Lanbide arteko akordioen edo hitzarmen kolektiboen bidez, ordezkaritza handieneko erakunde sindikalek eta enpresaburuen elkarteek, estatu-mailakoek nahiz autonomia erkidegokoek, negoziazio kolektiboaren egitura ezarri ahal izango dute, eta esparru desberdineko hitzarmenen eta kontratazio-unitateen osagarritasun-printzipioen arteko gatazkak ebazteko arauak finkatu ahal izango dituzte. Azken suposizio horretan, beheragoko esparruetan negoziatu ezin izango diren gaiak finkatuko dira betiere.”30 “Nolanahi ere, aurreko artikuluan ezarritakoa gorabehera, Lege honen 87. eta 88, artikuluetan ezarritako legezkotasun-baldintzak betetzen dituzten sindikatuek eta enpresa-elkarteek, enpresarena baino goragoko esparru jakin batean, goragoko esparrukoetan xedatutakoari eragingo dioten akordioak edo hitzarmenak negoziatu ahal izango dituzte, baldin eta erabaki horrek dagokion negoziazio-unitatean negoziazio-batzordea eratzeko exijitzen diren gehiengoen babesa badauka.”

67


EUSKO JAURLARITZA

aurrerabide horrek zailtasunak ere topatu ditu, baina, batez ere, gaur egun gainditu gabeko arazo garrantzitsuak ditu oraindik.Egiaz, ikusirik Kontzertuak adostasun hori lortu duela eta eskubide historikoen adierazpen pragmatikoa dela, pentsatzekoa da etorkizunari aurre egin ahal izateko esparru instituzional adostuagoa eta eraginkorragoa finkatzeko gidatzat balio dezakeela eta balio behar duela. Eginkizun hori errazteko, lehenik eta behin, honako hau aipatu beharra dago: lurraldeetatik Administrazio Zentralera boterea eskualdatzeko prozesuaren ondorioz sortu zen Kontzertua; eta, prozesu horren arabera, 1876an foruak deuseztatu ondoren, euskal lurraldeak Estatuko “kontzertuan” sartu ziren. Horregatik, Bizkaian eta Gipuzkoan Kontzertua berreskuratzeak askatasun-ezaren garaian galdutako instituzio bat berriro ezartzea dakar, baina ez litzateke inola ere ikuspegi anglosaxoiaren araberako “itzulketako” prozesua izango. Kontuan izanik Konstituzioaren Lehen Xedapen Gehigarriak “eskubide historikoak babestu eta errespetatzen” dituela, eta haren Xedapen Indargabetzaileak indarrik gabe utzi zituela foruak deuseztatzen zituzten 1839ko urriaren 25eko eta 1876ko uztailaren 21eko legeak, “itzulketa” horrek Kontzertua eta autogobernuaren beste esparru batzuk berreskuratzea ekarriko luke, hura Estatutuaren testuan gaineratuz gero (“Konstituzioaren eta autonomia-estatutuen eremuan”); eta Konstituzioaren VIII. Tituluan ezarritako eskumen-banaketaren bidez ezin izango litzateke eskubide hori mugatu, Kontzertu Ekonomikoa bera ezinezkoa bihurtuko bailuke horrek.“Eskubide historikoen konstituzionalizazio” horren ondorio sakonak eta logikoak onartu beharrean, beraren hedadura Arabak eta Nafarroak frankismoaren garaian gorde zuten instituzio bat berreskuratzera mugatzen saiatu dira; estatutu-eskumenak, foraltasunaren muin ukiezinetatik gertuen daudenak ere, murrizteko bideari ekinez. Horren adibide da Konstituzio Auzitegiaren jurisprudentzia errepideen kasuan, aurreko epigrafe batean adierazi bezala. Berehala ikusiko dugunez, Kontzertu Ekonomikoa bera ere Gernikako Estatutuarekin hasitako “itzulketako” prozesuaren erasoak jasaten hasia da. Hala, esparru instituzionalaren berrikuspena, eduki bermatzaileagoaren bila, premia saihestezina bilakatu da. Hala eta guztiz ere, eta autogobernuaren egoera orokorraren aurrean, Kontzertua adibide berezitzat ere agertzen da, funtsezkoa den beste alderdi batean gida izan behar duen adibidetzat. Alderdi hori, ziurrenik, Kontzertuaren erabilgarritasunari eta horren inguruan dagoen adostasunari atxikita dago, eta hau da: ingurunearen egoera aldagarriari egokitzeko duen ahalmena, indarrean daraman 20 urte baino gehiagotan are bost erreforma ere izan baititu. Erreforma horietako gehienak Europar Batasunean sartzeko egokitzapen-beharraren ondorioz etorri dira. Zenbait arazok ez dute konponbide egokia izan (ikusiko dugunez, gai fiskaletan Europar Batasunaren erabakietan parte hartzea gainditzeko dugun arazo nagusia da oraindik). Baina, gai fiskaletan atzeratuta dagoen eta, Europar Batasuna egitura politikoaren beste maila bat izanik, Europar

68


EUSKO JAURLARITZA

Batasunaren mailatik guztiz urrun dagoen estatutu-testuaren ustezko petrifikazioaren aurrean, Kontzertua behin baino gehiagotan aldatu behar izan da, maila berri horri egokitu ahal izateko: Balio Erantsiaren gaineko Zerga sartzeko (1985); Merkatu Bakarra posible egiteko eta inportazioak ondasunen komunitate barneko erosketetara aldatzeko (1993); monopolio fiskalak desagertu ondoren, zerga bereziak hitzartzeko (1997); toki-ogasunen arautzea erreformatzeko (1990); edota Sozietateen gaineko Zergaren kudeaketa sinplifikatzeko (1990).Erreforma horiekin guztiekin, nolabait esatearren, premia bertute bihurtzen jakin izan dugu, beharrezkoa egokitzen eta, aldi berean, horren diseinua hobetzen. Horrela, arautzeko autonomia handiagoa eta kudeatzeko erraztasun handiagoa lortu dugu. Azkenik, maiatzaren 13ko 12/1981 Legearen testu originalaren indarraldia agortzearen ondorioz, maiatzaren 23ko 12/2002 Legeak bideratutako haren berrikuspen osatua egin da, aurreko erreformak finkatzen dituela. Hortaz, esan daiteke egungo Kontzertuak jarraitasun bat dakarrela 1981. urtetik, baina, era berean, hura guztiz gainditu duela ogasun-gaietan izandako jarrera konstruktiboaren ondorioz. Jarrera horri esker, Kontzertuaren berrikuspen sakona egin da, hurrengo hiru oharrotan aditzera ematen den gisan: 1) arautze-gaietan eragin praktikorik gabeko printzipiozko onarpen baten ordez (Kontzertu honen indarraldian, erregimen arrunteko araudi beraren bidez zuzenduko da), gaur egun arautze-autonomia handia dago zuzeneko zergetan; 2) hitzartutako tributuen esparrua nabarmen zabaldu da, ez soilik zerga berriak gaineratuta, baita zerga bereziekin (lehen baztertuta zeuden, monopolio fiskalen esku egoteagatik), ez-egoiliarren zerga-ordainketarekin edota komunitate barneko eragiketen aldaketarekin ere; eta 3) segurtasun juridiko handiagoa du, indarraldi mugagabea eman baitzaio, eta, zerga-izaeraz gain, izaera finantzarioa aitortu zaio.Orain arte balantzearen alde positiboak ikusi ditugu; orain itzalak ikusteko garaia da. Lehenik, nahiz eta gaur egun gainditutako arazoa dirudien, aipatzekoa da politika fiskalaren judizializazio-aldi luze batean agerian jarri den Kontzertuaren ahultasuna; bigarren, gai fiskaletan Europar Batasunaren erabakietan euskal erakundeek izan beharreko parte-hartzea dago, lehen adierazi bezala; eta hirugarren, autonomia finantzarioaren eta politikoaren muga, presio fiskal berdinaren printzipioa eta aurrekontu-egonkortasunaren gaineko araudia mantentzea dakarrena.Kontzertuan aurreikusitako lankidetzako prozeduren eta jardunen bitartez (zehazki, Araugintza Koordinatu eta Ebaluatzeko Batzordearen funtzionamendu egokiaren bidez), badirudi judizializazio-arazoek antzinako gauza bihurturik beharko zuketela. Lankidetza-giroak nahi hori gauzatzeko bidea ematea espero da. Hori lortuz gero ere, iraganeko esperientziatik ikasten jarraitu beharra dago, erabilgarria izango baita etorkizuneko instituzioak diseinatzeko. Ez da ahaztu behar laurogeita hamarreko errekurtso-sortaren ondorioz (errekurtso gehienak ezetsi ziren), Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusiak foru-arauei buruzko judizio aurreko arazo bat planteatu zuela, estatuko laguntzei eta ezarpen-askatasunari buruzko Europako araudiaren inguruan. Auzi horrek ia bertan behera utzi zuen foru-araudiaren Zerga

69


EUSKO JAURLARITZA

Erregimen Orokorraren izaera ere. Azkenik sen ona nagusitu eta errekurtsoa erretiratu egin zen. Horri esker, Estatuaren araudi osoa (ez soilik Euskadikoa, baizik eta zentrala ere, agerikoa baita biek ez zutela indarrik lurralde osoan) eskualde-laguntza bihurtzeko zentzugabekeria saihestu zen.Administrazio Zentralak auzi horretan arauen aurka egin bazuen ere, Luxenburgoko Europar Auzitegiaren aurrean defendatu egin zituen. Horrek agerian utzi zuen Europako esparruan berezko parte-hartzea izateko premia nabaria (gai hori aurrerago jorratuko dugu); baina, baita ere, ondorio prozesaletarako lege-lerrunik ez duten arauetan oinarritutako sistema baten ahultasuna. Ildo horretatik, nabarmena da esperientziatik abiatuta sistema hobetu daitekeela eta, finantza-gaietan Herri Dirubideen Euskal Kontseiluaren erabakien adibideari jarraituz (ondoren Parlamentuaren legearen bidez onartzen dira erabaki horiek), gai fiskaletan hartzen diren erabaki garrantzitsuak Parlamentuaren legearen bidez onartuko liratekeela, Estatutuaren 41. artikuluak gaur egun aintzatetsitako harmonizazio-esleipenez baliatuz.Baina, gainera, esan daiteke hori ez dela adierazitako gaian beharrezkotzat jotzen den erreforma garrantzizko bakarra. Egungo finantzaketa-sistemaren berezitasunen artean, ondorengo paradoxa dago: Kontzertuko Batzorde Mistoan gobernu guztien ordezkaritzak (eta ez gobernuek beraiek) itundutako Kontzertu Ekonomikoa ez da euskal botere legegilearen bitartez onartzen, Estatukoaren bitartez baizik. Zalantzarik gabe, guztiz komenigarria litzateke demokrazia-hutsune oro ezabatzea eta hain garrantzitsua den akats prozesal hori betetzea.Bestalde, Luxenburgoko Gorteari buruzko auzia euskal instituzioen babesgabetasunaren adibide larria besterik ez da, europar agintariekin elkarrizketa eraginkorrik ez egoteak eragindakoa. Puntu horretan, indarrean dagoen Kontzertuak ez du ezertan ere aurrera egin; eta, 4.2 artikuluan, 1981eko Kontzertuaren testu bera errepikatu baino ez da egiten, nazioarteko erabakiak hartzeko lankidetzaren ingurukoa, deus gutxitarako balio izan duena. Esaterako, euskal instituzioek Sozietateen gaineko Zergari buruzko erregimen bereziaren aplikazioa itsasontzi-sektorean (“edukiera-tasa”) bideratu behar izan dutenean, ezin izan dute hori egin Europar Batzordearen beraren aurrean, eta, arrazoi ezezagunengatik, etsirik, paperak Atzerri Arazoetako Ministerioaren bide ofizialean geldiarazten direla ikusi dute.Era berean, “Primarolo Taldea” izenekoak, lehia librerako kaltegarriak izateagatik epe ertainean desagertu egin behar zuten neurri fiskalak zein ziren ezartzeko lanak garatu zituenean, euskal instituzioek ez zuten inolako partaidetzarik izan talde horretan. Gai hori, agerian denez, izugarri garrantzitsua izateaz gain, etorkizunak dakarkigunaren aurrerapen bat ere bazen; izan ere, eztabaida bizia sortuko baita Europa-mailako harmonizazio fiskalaren inguruan, eta horrek eragin zuzena izango du euskal administrazioen araugintza-ahalemenean.Jakina, euskal instituzioek Europar batasunaren erabakietan parte hartzea ez da politika fiskalari soilik eragiten dion arazoa. Eta norbaitek esan dezake 1992 ezkero zertxobait aurreratu dugula Europar Arazoetako Konferentzian eta

70


EUSKO JAURLARITZA

batzordeetan lortutako parte-hartzearekin. Baina, egiaz, Kontzertuaren esperientziak argi eta garbi erakusten du arazoa sakonean berriro planteatzeko premia. Herrialde ugariren (Austria, Alemania, Belgika…) nazioarteko esperientzia konparatuak erreferentzia baliagarriak ematen ditu. Eztabaida irekita dago oraindik, eta gobernu arteko hurrengo konferentziak beste aukera bat emango du horri buruzko deklarazio bat bultzatzeko, baina argi dago zailtasunen jatorria izan dela Estatutua sortu zenean guretzat europar botererik ez izatea. Beraz, arazoaren muinera jo beharra dago eta Estatutuaren testuan Europar Batasunarekiko harremanak sartu behar dira, bereziki euskal administrazioen eskumen esklusiboen jardunari dagokionez.Harmonizazio fiskala gero eta gehiago garatuko da Europan eta horrek garrantzia kentzen die Euskadiren eta Estatuaren arteko harmonizazio-arauei. Asmoa ez da desberdintasunik ez dagoen lekuan desberdintasunak ezartzea , baina bai, ordea, oinarrizko harmonizazio-printzipioa aintzatestea: “-zirkulazio eta ezarpen askea eta lehia askea errespetatzea-” Estatuko lurraldeetarako ez ezik, Europar Batasunekoetarako da aplikagarria. Egoera berri horren ondorioz, indarrean dagoen Kontzertuak 1981eko Kontzertuan jasotako gehiegizko harmonizazio-aurreikuspenak sinplifikatu ditu. Aurreikuspen horiek presio fiskalaren lasaitze-arriskua saihesteko obsesioa ematen zuten aditzera. Baina, harrigarria bada ere, “Kontzertu honen aplikazioak ezin izango du ekarri lurralde komunekoa baino txikiagoa izango den guztizko presio fiskal eraginkor txikiagorik” preskripzio zaharraren ordez, borondate politikoaren arabera polemikoa suerta daitekeen honakoa ezarri da: “lurralde historikoetan, araudia lantzean, Estatuaren gainerakoan dagoen guztizko presio fiskal eraginkor berdinari eutsiko zaio”.

Gráfico nº 17 PRESION FISCAL RELATIVA POR TRIBUTOS CONCERTADOS DEL PAIS VASCO 1982-1995.

Estado = 100 (RecPV/ VABPV)/ (RecEst/ VABEst)

5060708090

100110120130140150

I mp. Directos 110 109 109 106 104 101 105 95 96 98 92 97 90 91I mp. I ndirectos 147 131 142 139 113 111 114 112 118 117 122 130 116 115Presión fiscal total 121 114 119 116 108 105 108 101 103 105 103 108 99 100

1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

71


EUSKO JAURLARITZA

Gráfico nº 18 PRESION FISCAL POR TRIBUTOS CONCERTADOS DEL PAIS VASCO 1986-2000.

(RecPV/ PIBPV)

0,02,04,06,08,0

10,012,014,016,018,020,022,0

Imp. Directos 7,2 9,0 9,1 9,3 9,4 10,0 9,5 9,7 8,7 8,9 9,2 8,9 9,4 9,2 9,1Imp. I ndirectos 6,7 6,3 6,5 6,5 6,7 6,8 7,5 7,3 7,0 6,7 7,0 9,4 9,8 10,1 10,5Presión fiscal total 14,2 15,6 16,0 16,1 16,5 17,2 17,4 17,3 15,9 15,9 16,5 18,6 19,5 19,5 19,8

1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

17. grafikoan ikus daitekeenez (Fundación BBVren “Los principios y normas de armonización fiscal en el Concierto Económico” azterlanaren datuetan oinarrituta dago), 1981eko Kontzertuaren preskripzioa bete egin da eta presio fiskala Estatukoaren gainetik mantendu da, nahiz eta 1986an BEZaren zeharkako zergapetze mailakakoa utzi zenez geroztik aurrera izandako trantsizioak Euskadin zerga-bilketa nabarmen murriztea ekarri duen arren. Zeharkako presio fiskal erlatiboa mantentzeari esker, gainera, zuzenekoa murriztu egin da, bai errentaren gaineko zergan, bai sozietateen gaineko zergan; baina hori guztia termino erlatiboetan betiere. Izan ere, 18. grafikoan irudikatzen denez, zuzeneko presio fiskala, oro har, mantendu egin da Euskadin (egoera orokorraren gorabeherak islatuz bada ere), bai eta zeharkakoa ere, zeren eta laurogeita hamarreko hamarkadaren amaiera aldeko gehikuntza hitzartutako tributuak zabaltzearen ondoriozkoa baita, gorago adierazi bezala.Presio fiskala mantentzeko euskal eredu fiskalaren ezaugarri hori koherentea da 2. kapituluan adierazitako gastu-politikekin eta finantza-alderdiarekin. Horiek aditzera ematen dutenez, euskal administrazioen osotasunean, gastu arrunta BPGd-aren %18 inguruan mantentzen da eta kapital-gastua %4 eta %6 bitartean dago, egoera ekonomikoaren eta zor eta finkapen fiskaleko politikaren arabera.Kontzertu berriaren testuarekin erabateko aldaketa egin da presio fiskalaren gaietan. Hala, zerga-bilketan ezarritako presiotik araudia lantzeko garaian finkatutakora igaro da. Horrek, inplizituki, lurralde komunekoaren antzeko zuzeneko zergapetzera eraman dezake; hortaz, araudiaren interpretazio hertsiak harmonizazio-printzipio aurrekoa bezain zorrotza edo are zorrotzagoa ekar dezake. Horrek, zentzurik ez izateaz gain, berez, Euskadiko politika publikoen autonomia mugatzen du.

Euskadik zirkulazio eta ezarpen librearen printzipioa, ez diskriminatzearena eta lehia librearena errespetatzen baditu; eta, gainera, jakina denez, Kontzertuak alde bakarreko arriskua duen finantzaketa-sistema baldin badakar (sistema horretan, Euskadik zerga-bilketako kudeaketaren emaitza kontuan hartu gabe egiten du

72


EUSKO JAURLARITZA

ekarpena Estatuaren kargetara), zein arrazoi dago presio fiskalean baliokidetasun-printzipioa ezartzeko?Gorago onartu bezala, Kontzertu berriak, 48. artikuluan, autonomia finantzarioaren printzipioa aintzatesten du autonomia fiskalarekin batera, baina, 3. artikuluan, autonomia horretarako muga estrukturalak bertan jarraitzen du. Eta, zeharkako zergak ia berdinak badira, zuzeneko presioak berdina izan behar badu, aurrekontu-egonkortasunari buruzko arauek defizitak murrizten badituzte (zenbaitetan, ezabatu ere bai), orduan, praktikan, sektore publikoen homogeneizazioa ezartzen da. Horren aurrean, galdera hau egin daiteke: non dago Euskadiren autonomia politikoa eta gizartea eraikitzeko eredu propioa aurrera eramateko aukera?Garrantzizko arazoa da, euskal sektore publikoa Estatuko sektore publikoarekin homogeneizatzeko prozesua (politika sektorialetan ere eragina duena, txosten honetan bertan ikusi ahal izan dugunez), bere tamaina txikiagatik eta gizarte-babesaren maila eskasagatik Europako eskalan beheko muturrean dagoen Espainiako sektore publikoan gertatzen delako. Hala, teoria ekonomikoak eta esperientziak diotenez, sektore publikoak ekonomia txikietan eta kanpoko merkatuetara irekiago daudenetan presentzia handiagoa izateko joera du.31

Bestalde, gogoan izan behar da autonomia fiskala eta finantzetakoa aintzatesten dituen Kontzertu ekonomikoaren 48. artikulu horretan, “aurrekontu-egonkortasunaren gaietan Estatuarekin koordinatu eta lankidetzan aritzeko” printzipioa gaineratu dela. Agindu horrek badu bere garrantzia, oraintsu Aurrekontu Egonkortasunari buruzko Legeak onartu direla kontuan izanda. Lege horiek egonkortasunari buruzko Europako arauaren zentzua itxuragabetu egiten dute, hura ziklo ekonomiko osoan zehar interpretatu beharrean (teoria ekonomikoak agintzen duen bezala), ekitaldi bakoitzaren aurrekontuko superabit edo orekatzat interpretatzen baitute; hau da, zentzurik gabe, defizita formalki baztertu egiten dute.Kontzertuaren alde biko mekanismoen arabera, egia da lankidetzak eta koordinazioak ez dutela nahitaez Estatuko arauak zuzenean aplikatzea eskatzen. Baina, nolanahi ere, kontuan hartuta Estatuko arauen bideratzean oraintsu izandako segurtasun-eza (arau horietako bat, gainera, organikoa izanik) ideia zentralizatzaileen jario etengabea (horren adibide, diru-laguntzei buruzko lege berria) eta, batez ere, jokoan dauden printzipioen garrantzia, komeni da Euskadiko Erkidegoaren finantza-autonomia eta ahalmen tributarioa Estatutuaren testuan bertan bermatzea, eta orobat sektore publikoa arautu eta antolatzeko ahalmena.

IV.6 GIZARTE BABESA

31 Kontsumo publikoko gastuak zerikusia handiagoa izango luke tamainarekin, eta transferentziek, berriz, kanpora zabaltzearekin: Alberto Asesina and Romain Wacziarg: “Openness, Country Size and the Government”, NBER, WP. 6024, May 1997; eta Dani Rodrik: “Why do More Open Economies Have Bigger Governments?, Journal of Political Economy, 106 lib., 51 zk., 1998.

73


EUSKO JAURLARITZA

Hasiera batean, harridura sor dezake gizarte-babesari buruzko epigrafe bat hemen sartzea, politika publikoen edukia oro har aztertzea ez baita txosten honen helburua, baizik eta politika ekonomikoak bakarrik aztertzea, instituzio- eta lurralde-ereduaren barruan duten artikulazioaren ikuspegitik. Nolanahi ere, gizarte-babesak ere, ogasunak bezalaxe, egiteko garrantzitsua du pertsonei begira; betiere, edozein sistema ekonomikoren oinarria baitira. Beharbada, merkatuko ekonomia modernoen ezaugarririk gizatiarrenetakoa, eta aldi berean funtzionalenetakoa, bizitzak dituen gorabeheren aurrean pertsonak ziurtatzearena da. Babes-sare horri esker, giza baliabideek euren eginkizuna bete dezakete bizitza aktiboan zehar aberastasuna sortzeko. Horregatik, Eredu Ekonomiko Berriaren funtsezko zati bat da gizarte-babesa.Esan berri dugu Estatuaren sektore publikoaren ezaugarrietako bat BPGd-an duen eragin eskasa dela, Europar Batasuneko herrialdeekin alderatuta; eta diferentzia hori gizarte-babeseko gastu txikiaren ondoriozkoa dela. Zehazki, gastu publikoaren eragina BPGd-aren gainean %48koa da Europar Batasunean, eta zortzi puntu gutxiagokoa Espainian. Horretan antz handiagoa du Europaz kanpoko ELGEko herrialdeekin (hala nola, Australia, Japonia eta Zelanda Berria), Europako bazkideekin baino.Gainera, gizarte-babesean egiten den gastu txikiagoa zazpi puntukoa da, eta horixe da ia alde guztia.32 Espainiako sektore publikoaren ezaugarri estruktural horiek, jakina, neurri handi batean Euskadin ere badira, ikusi dugunez antzeko presio fiskala duelako, eta gizarte-kotizazioak, pentsioak eta langabezia kudeatzen ez dituelako (horiek dira diru-sarreren beste atal nagusi bat eta gizarte-gastuaren zati handi bat). Euskadin, gizarte-babeseko gastua 1999an Estatukoaren antzekoa zen (BPGd-aren %20; Europan %27). Hala eta guztiz ere, biztanle bakoitzeko, Euskadiren egoera Espainiakoa baino askoz hobea zen (59 versus 49, Europako batez bestekoaren 100 gainean).Esanguratsua da, alabaina, EBren aldean Estatuaren gastuaren diferentzia nagusiak batez ere familia-babesaren ondorioz izatea, eta neurri txikiagoan etxebizitzaren eta gizarte-bazterketaren ondorioz. Jakina denez, estatistika horiek atera ondoren hain zuzen, Euskadin, familiari, etxebizitzari eta gizarte-bazterketari buruzko politikak sakon eta laster ari dira egokitzen: Inmigrazio Plana, Familia Plana eta haur-hezkuntzaren hedapena, babespeko etxebizitzaren bultzada handia (Estatukoen %5,3tik 1998an, Estatukoen %9ra 2001ean) eta, azkenik, oinarrizko errentaren igoera (lanbide arteko gutxieneko soldataren %53tik, 1998an, %81era, 2003an).

32 Economic Outlook-en gastu publikoari buruzko datuak (ELGEko 73 zk., 2003ko ekaina); eta Eutostat-eko gizarte-babesari buruzkoak hartuta, duela gutxi 2000. urterako zabaldutakoak eta Interneteko helbide honetan kontsultatu daitezkeenak, estatistika-eranskin batean jasota: (http://www.europa.eu.int/comm/eurostat/Public/datashop/print-product/EN?catalogue=Eurostat&product=3-13022003-EN-AP-EN&type=pdf8).

74

http://www.europa.eu.int/comm/eurostat/Public/datashop/print-product/EN?catalogue=Eurostat&product=3-13022003-EN-AP-EN&type=pdf8

http://www.europa.eu.int/comm/eurostat/Public/datashop/print-product/EN?catalogue=Eurostat&product=3-13022003-EN-AP-EN&type=pdf8


EUSKO JAURLARITZA

Hori guztia berebiziko garrantzia duen prozesuaren zati da. Prozesu horrek ibilbide luzea du oraindik eta eredu ekonomikoari estuki lotuta dago. Izan ere, modernizazio ekonomikoak bi erronka nagusi hauek ditu: batetik, emakumeak erabat lan-merkatuan sartzea eta, bestetik, trantsizio demografikoaren ondorioei aurre egitea. Gizarte-babeseko gastuari dagokionez EBrekin bategitea ez da laster eta berdin-berdin gertatuko; hala ere, zalantzarik gabe, aldaketa horiek eragin gero eta handiagoa izango dute aurrekontu publikoetan eta, horregatik, hain zuzen, ezinbestekoa da autonomia fiskal eta finantzazko handia lortzea.Gainera, gastu publikoaren baliabideak eta berregituraketa alde batera utzita, beharrezkoa da orobat hutsune handi batzuk betetzea politika publikoen diseinuan. Autonomia Erkidegoaren esparruan hutsune horietako nabarmenena inmigrazioari buruzko politika estrategikoa artikulatzeko ahalmen eskasa da. Inmigrazioaren eskutik etorkizunean sortuko den demografiaren eta lan-indarraren aldaketa handiak eginkizun berria eskatzen dio euskal administrazioari, eta eginkizun hori Erkidegoaren beharrak zehaztera eta gizarteratzearekin eta lan-munduratzearekin zerikusia duten alderdi guztietara hedatuko da, atzerritartasun-erregimenaren gainean Estatuak duen zereginaren kalterik gabe.Familia, inmigrazioa, etxebizitza… gizarte-babesaren ereduaren zati garrantzitsua dira, baina, horiez gain, ongizate-estatuaren muina osatzen duena kontuan hartu behar da; prestazio ekonomikoen bidez bizitzaren gorabehera eta egoeretatik babestearekin du zerikusia eta, gure ingurunean, Gizarte Segurantza deitzen zaio.

Ondo ulertutako solidaritatea

Solidaritatea, betiere, ahalmen ekonomikoaren ondorio da, baina, baita ere, borondatearena. Laurogeita hamarreko hamarkadaren amaiera aldeko euskal politikaren aktibo nagusia gizarte-babeseko sistema hobetzeko bidean urrats erabakiak egiten hastea izan da.Estatutua onartu zenean ia ez zegoen gizarte-babesik; eta, are okerrago, sistemaren alderdi kontribuziozkoaren eta solidaritatekoaren artean hain nahaste kaltegarria zegoen, emaitza ezin okerragoa izan zela bientzat. Gogoan izan behar da subsidio gurutzatuak estatu totalitarioaren mekanismo gogokoenetakoa zirela, eta hori zela frankismoaren Gizarte Segurantzaren ezaugarrietakoa. Gizarte Segurantzako gure sistema kontinentala da, eta kontribuziozkoa horrenbestez; eta, hala ere, solidaritatearen benetako bermatzailetzat hartzeko seta interesatua dago. Gaur egun bertsio gogokoena lurraldeari buruzkoa da, hau da, autonomia-erkidegoen arteko finantza-eragina solidaritatetzat hartzea. Hori guztiz faltsua da: gauza bat da sistemak birbanaketa egitea, eta beste gauza bat solidario izatea. Maila handieneko taldeetatik maila txikienekoetara errenta transferitzea da solidaritatea, eta Estatuak bizitza-egoera desberdinen artean transferitzen du errenta: industriako langileengandik nekazaritzako langileengana,

75


EUSKO JAURLARITZA

osasuntsuengandik gaixoengana, lanean dabiltzanengandik langabeengana, seme-alaba eta bilobengandik guraso eta aitona-amonengana, etab.Laurogeietako urteetan, Gizarte Segurantzaren lurralde-saldo horren finantza-eraginaren ondorioa izan zen Euskaditik ia 2.700 milioi euroko (garaiko 447.000 milioi pezeta) baliabideak kanporatzea33.

Aitzitik, 92. eta 97. urteen artean, Euskadin, Gizarte Segurantzako sistemaren saldo finantzarioa zertxobait negatiboa izan zen eta BPGd-aren %1,5 gainditu ez zuten defizitak izan zituen. 1996 ezkero berriz ere saldoa igo eta 1998tik aurrera zertxobait positibo izatera itzuli zen (ikus 19. grafikoa).

2000. urtea ezkero Euskal Autonomia Erkidegoan Gizarte Segurantzaren diru-bilketari eta prestazioei dagozkien azken datuen arabera, diferentzia positiboa dago eta kotizazioak (diru-bilaketa) handiagoak dira prestazioak (gastuak) baino, Gizarte Segurantzari, lan-istripuei, IENMi, FOGASAri eta Lanbide Heziketari buruzko kontzeptuetan.

Noski, Gizarte Segurantzako euskal sistemaren etorkizuneko proiekzioa ezin da egin iraganeko datuak eta hipotesiak estrapolatuz. Horri buruz, gogoan izan duela urte gutxi Estatu-mailan Gizarte Segurantzaren porrotaz hitz egiten zela eta gaur egun, ordea, eredua orekatuta dagoela. Beraz, Gizarte Segurantzaren eta, bereziki, pentsioen etorkizuneko ereduaren bermea, kotizazioen bilakaeran eragina duten aldagaien (hazkunde ekonomikoa, enplegua, kotizazio-urteak, bilakaera demografikoa, etab.) eta prestazioen (bizi-itxaropena, gorabeherak, erretiratze-adina, etab…) araberakoa ez ezik, aldagai horiei eragiteko garatutako politika publikoen mende ere badago, bai eta, gizarte-aurreikuspen osagarriak orokortzeko laguntzaren bidez sistema publikorako osagarritasun-mekanismoak garatzeko 33 Javier Gurpide eta Koldo Hualde: “La solidaridad social, la solidaridad interterritorial y el fetiche de la caja única de la Seguridad Social”, Mimeo, Ogasun eta Finantza Saila, 1991.

76

19. grafikoa. EUSKADIKO GIZARTE SEGURANTZAKO SISTEMARENFINANTZA SALDOA

1989-2000

-2,00

-1,00

0,00

1,00

2,00

SALDOA %BPGd 1,35 1,18 0,81 -0,40 -0,37 -0,59 -1,00 -1,46 -0,43 0,03 0,02 0,17

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000


EUSKO JAURLARITZA

instituzioek abiarazten dituzten ekimenen mende ere. Horrenbestez, etorkizuna orainean finkatzen da eta Euskadik, aurreko aldagaietan positiboki eragiteko autogobernu-ahalmen handiagoaz, gizarte-segurantzako sistema propioa kudeatzeko eta etorkizunean haren bideragarritasunaren bermea areagotzeko aukera izango luke.Hori guztia dela eta, Gizarte Segurantzako sistemaren finantza-saldoaren iraganeko aldizkako fluktuazioak alde batera utzita, Eusko Jaurlaritzaren jarrera politikoa Gizarte Segurantzaren transferentziari dagokionez ez da aldatu; eta horrek, aldi berean, bertan behera uzten ditu “kutxa bakarraren” fetixaren babesean, eskualdatzea ukatzeko, modu interesatuan eraikitako bi mitoak: solidaritaterik eza eta pentsioen euskal sistemaren bideraezintasuna.

Gizarte Segurantzako euskal sistemak ez du zertan solidaritate-eza ekarri. Euskadik ez du eragozpenik gizarte-segurantzako sistema osoarekiko solidaritateari finantza-ekarpena egiteko. Egiaz, ez da bidezkoa solidaritatearen okerreko kontzeptua erabiltzea kudeaketa autonomoa ukatzeko. Izan ere, Gizarte Segurantza kudeatzeko ezintasuna kalte ikaragarriak ari da sortzen, eraginkortasunari eta ongizateari dagokionez, gizabanakoengan eta gizartearengan, jarraian ikusiko dugunez.

Gizarte-babesa Estatutuan: letratik errealitatera

Estatutuaren letrari erreparatuz gero, gizarte-babesa Euskadin hiru alderdi hauetan garatu behar zen: 1) pentsioen behar adinako sistema publikoa bermatuz, Gizarte Segurantzaren prestazio arruntak hitzarmen bidez bere gain hartuta; b) euskal esparruko mutualismoaren bitartez gizarte-aurreikuspena indartuz; eta 3) gizarte-laguntzaren gaietan eskumen esklusibotik abiatuta solidaritatea gauzatuz.Lehen alderdiari dagokionez, ez da abiarazi ere egin. Hala ere, ez dakigu ziur testuaren interpretazioari buruzko zalantzengatik den, nahiz eta oso kategorikoa den (“…Autonomia Erkidegoak bere gain hartuko du Gizarte Segurantzaren araubide ekonomikoaren kudeaketa…”), edota eskualdatzeari uko egite hutsagatik den (kutxa bakarraren ukiezintasuna eta solidaritatea aldarrikatzean, prozesua amaitutzat jotzeagatik).Lehen azaldu dugu solidaritatea prestazioen laguntza-arloari egiten zaion ekarpenaren mende dagoela, eta ez kutxa bakarra egotearen mende. Kudeaketa-tresna hori printzipioaren kategoriara igo nahi da, inolako konstituzio-oinarririk izan gabe. Baina, gainera, “kutxa bakarra” izenekoa ez da existitzen ere, autonomiaz diharduten istripu-mutualitateen existentziak berak indargabetu egiten baitu kutxa bakarra ukiezinezko fetix bihurtzeko asmoa.Estatutuarekiko erabateko errespetuaren barruan, posible litzateke Euskadin kudeatutako sistemaren eta Estatu osoan kudeatutakoaren arteko finantza-jarioen komunikazioak nola jardun beharko lukeen eztabaidatzea. Bestalde, kudeaketa propioa ezinbestekoa da, sistemaren

77


EUSKO JAURLARITZA

funtzionamenduak Euskadin gaur egun duen zatiketari darraikion eraginkortasun-eza gainditzeko, aurrerago azalduko dugunez.Gizarte-aurreikuspen osagarriari buruzko bigarren alderdiari dagokionez lorpen nabarmenak egin dira, baina oztopo ugari ditugu aurrean. Euskadin sentikortasun handia egon da gai horretan. Horren erakusgarri da, Euskadik Gizarte Segurantzan sartu gabe dauden mutualitateen transferentzia bere gain hartu zuenetik, hau da, 1983tik, urtebete eskasera Legebiltzarrak Borondatezko Gizarte Aurreikuspeneko Erakundeei buruzko lehen legea onartu izana, eta, handik oso denbora gutxira, bidezko araudia. Horrela ekin zion aurreikuspen osagarriko eredu propioa finkatzeko ibilbide luzeari. Datuek egiaztatu egiten dute sentikortasun hori. Izan ere, nominak dagoeneko 600.000tik gora bazkide biltzen ditu eta ondarea gure BPGd-aren %25 da.

Emaitza horiek oso onak dira gizarte-aurreikuspeneko eredu propioaren garapenean, baina ez dira eragozpenik eta zailtasunik gabe lortu. Beste esparru batzuetan bezala, estatutu-eskumenak eztabaidaezina dirudi, baina sektore horren arrakasta eta garrantzia oso erakargarria izan da Administrazio Zentralarentzat eta, horregatik, Estatutuaren eskumenak hutsaltzen ahalegindu da etengabe.Hala, auzi horren gainean Konstituzio Auzitegiak hiru epai ere eman ditu, Administrazio Zentralak ez baitu etsitzen oinarriei eta antolamenduari buruzko klausulez (kasu honetan, 149. 1.11 artikulukoak) neurri gabe baliatzeko ahaleginean. Eta hori gutxi balitz, aseguruaren antolamenduaren bitartez ahalegin horiek egin ondoren, pentsio-planei eta -fondoei buruzko legeria eman du Estatutuaren errealitatea alde batera utzita nabarmenki. (*)Azkenik, gizarte-laguntzari buruzko hirugarren alderdiak ere garapen nabaria izan du (horretan Euskadi aitzindari izan da) eta oinarrizko errenta izenekoan gauzatu da. Errenta horren zenbatekoari buruzko zenbait datu aurreratu ditugu lehen. Gizarte-babes egokiaren gakoa enplegua da. Baina horrek ez du esan nahi munduan jadanik living wage sistematzat ezaguna den horrek eginkizun garrantzitsua ez duenik, batez ere gizarteratzeko eta lan-munduratzeko tresna gisa ulertuta. Horretarako, oinarrizko gizarte-zerbitzuen zuzkidura egokia behar da. Arlo horretan ere aurrerabide nabaria egiten ari gara. Nolanahi ere, baliabideak beti mugatuak izango diren arren, gizarte-babeseko sistemak Euskadin duen arazo larrienetakoa zatiketa da: pertsonak, egoera desberdinetatik igaro ahala, hainbat prestazioren (kontribuziorik gabeko pentsioak, langabezia-subsidioa, oinarrizko errenta, gutxienekoen osagarriak) hartzekodun egiten dira. Prestazio horiek informazioa partekatu ere egiten ez duten administrazio desberdinen aurrean kudeatu behar dituzte. Egoera hori jasanezina da, zerbitzugintzan eraginkortasunik eza dakarrelako, bai eta ongizate-galera nabaria euskal gizartearentzat ere; eta, hala eta gutiz ere, ez da aintzat hartzen gizarte-eztabaidan.

78


EUSKO JAURLARITZA

(*) Lege horri buruzko epaia (1978an errekurritutakoa), 1997an eman zen.

79


EUSKO JAURLARITZA

Gizarte-babesaren hiru alderdiei buruzko egoera-balantzea, Estatutua talaiatzat hartuta, desberdina da horietako bakoitzean, baina gizarte-babes osoaren krisialdi sakona uzten du agerian. Zehaztugabetasun juridikoak eraman du egoera horretara, eta eredu zatitua, eraginkortasunik gabea eta solidaritatea ziurtatzen ez duena ere ekarri du. Berrikuspena hain da garrantzizkoa , ezen berrikuspen hori egiteko Estatutuaren beraren testua erreformatzea eskatzen baitu.

IV.7 ESPARRU BERRIAREN BEHARRAGernikako Estatutuaren eredu ekonomikoak dituen funtzionamendu-zailtasunei buruz txosten honetan jasotako ebidentzia ikaragarri nabarmena da. Egia da adierazitako oztopo batzuk bere garaian gainditu ahal izan zirela. Horregatik, luzaroan, ekonomiarako, ongizaterako eta bakerako ere ondorio onuragarriekin osatuko zenaren itxaropena zabaldu zen. Hori zen 1988ko “Ajuria-Eneko Ituna” (Euskadi Normaltzeko eta Pakeratzeko Hitzarmena) izenekoan adierazitako nahia. Honakoa aldarrikatzen zuen: “Estatutuaren eduki guzti-guztiak bete-betean eta leialtasunez garatzea, hura inspiratu zuten printzipioekin bat etorriz eta bere berezitasuna errespetatuz”.Denborarekin, borondate on horiek ez betetzeaz gainera, hitzarmena sinatu zenetik hamasei urte eta gero, Estatutua agortuta dagoenaren sinesmena zabalduta dago, ez soilik Administrazio Zentraleko agintariek itxitako prozesutzat hartzen dutelako, hori baino gauza larriagoagatik baizik: ehundu den eta oraindik ehuntzen ari den legearen eta jurisprudentziaren amaraunak, borondate politiko onenarekin ere, dagoeneko atzeraezina den ikuspegi zentralista finkatzea lortu duelako.Balorazio hori sendo oinarrituta dago, esparru instituzionalaren eduki ekonomikoari buruz aurreko orrialdeetan egindako azterketan. Hala, autogobernuan sakontzeko eskaera guztiz arrazoizkoei erantzun eta Euskadiren bigarren eraldaketa ekonomikoari aurre egin ahal izateko, agertokia erabat aldatu beharra dago. Espainiako Estatuarekiko harremanen esparru juridiko-politiko berria sortu behar da.Aurrekoaren aurka esan daiteke indarrean dagoen Estatutuaren testuari estuki jarraitu gabe ere autogobernuari buruzko ikuspegi berriak sortu eta erantsi direla. Eta egia da; iradokitzen diren erreforma eta egokitzapen ugari esperientziak erakutsitakoak dira eta, batez ere, azken hogei urteetan izandako aldaketa ekonomikoen eta instituzionalen ondotik datoz. Baina horrek aldaketa-beharraren ideia indartu besterik ez du egiten.Ziur aski, Estatuko herritarrek dituzten iritzi politikoen askotarikotasuna eta Estatuaren beraren aniztasun instituzionala dela eta, horiek ez dira bat etorriko txosten honetan iradokitako agertoki-aldaketaren inguruan. Baina ez dirudi iritzi hori nagusi denik Euskadin, ezta gutxiagorik ere. Beharrezko gogoeta-ariketa batean, lan honetan zehar esparru instituzionalak zertarako balio duen galdetu diogu geuri buruari; eta aurkitu dugu zentzu ekonomikoak sakoneko aldaketa instituzionala eskatzen duela, etorkizuneko onura ziurtatuko duen Eredu Ekonomiko

80


EUSKO JAURLARITZA

Berria finkatzeko. Hori da Bizikidetzarako Proposamen Politikoarekin irekitako eztabaida.Urte luzez etsipena nagusitu zela zirudien, zeren eta, Estatutua betearazteko politikoki gauza ez baginen, nola aldatuko genuen bada. Beste garai bat zen, eta Eusko Jaurlaritzak onartutako eta Eusko Legebiltzarrean 2003ko urriaren 25ean aurkeztutako Estatutu Politiko berriarekin, itxaropenerako garai berri bat hasi da. Orain, alderdi politikoek euren balorazioak azaldu ditzakete autogobernuan sakontzearen ondorio ekonomikoei buruz. Azkenean, euskal herritarrek erabaki eta berretsi beharko dute eztabaidaren emaitzaren egokitasuna eta Estatutu berriaren eragina, ongizate handiagoa lortzeari dagokionez.Bestalde, gizarte-babes eta –segurtasun horien osagarri, zeintzuk ekonomiaren eredu berriaren oinarrian den aurrerapen etikoa gauzatzeko funtsezko tresna gisa aipatu baititugu, osasun-politikak duen zeregina nabarmendu behar da; osasun-politikak zeresan handia du birbanaketa egiteko orduan, haren bidez arreta handiagoa jartzen baitzaio gehien behar duenari, eta, horrela, osasun-arazoek higatutako aukera-berdintasuna berdintzen baita atzera.Hemen ere, osasun-politikari dagozkion gaiak aipatzen ditugunean, helburua ez da politika horren edukia aztertzea, txosten honetatik kanpo baitago hori, baizik eta egungo erakunde-esparruaren hainbat hutsune seinalatzea.Osasun-politiken eskumenak 1988an eskualdatu zitzaizkion Eusko Jaurlaritzari, eta harrezkero, eraginkortasun-maila handiak eskuratu ditugu, osasun-sistemari buruz erabiltzaileek duten iritzi onak berresten du hori.Alabaina, badago osasun-politika zehazteko eginkizunari eragiten dion arriskurik, eta, beste behin ere, zuzen-zuzenean eragiten diete aurrekontu publikoei; honako seinale hauetan antzeman dakieke arrisku horiei: osasun-gastuetan ikus daitekeen hazteko joera, hainbat arrazoik eragindakoa, hala nola demografiaren aldaketak; edo teknologia berriak nahiz arlo horretan egindako ikerketen eta berrikuntzen emaitzak eskuratzeko beharrizana; edo gizartean eta kulturan gertatu diren aldaketak.Egoera horretan, ezin da luzaroagoan jasan gastuen zenbait kontzeptutan gertatzen ari den hazkundea; esaterako, Espainiako gobernuak gauzatzen dituen politiken ondorioz farmazia-produktuei dagokien gastuetan gertatzen ari dena.Horrenbestez, oso garrantzitsua da, hemen ere, legegintzarako eta zerga-kontuetarako autonomia handiagoa edukitzea, osasun-politika publikoa oso-osorik zehaztu, kontrolatu eta gauzatu ahal izateko.

81


EUSKO JAURLARITZA

V. HITZARMEN POLITIKO BERRIA ETA EDUKI EKONOMIKOA

82


EUSKO JAURLARITZA

V.1. PRINTZIPIO POLITIKOAK 2002ko irailaren 27an egindako politika orokorreko eztabaidan, Lehendakariak Hitzarmen Politiko Berriaren proposamena aurkeztu zuen. Proposamenaren helburua autogobernua gizartearen gehiengoaren desiretara egokitzea zen, Gernikako Estatutuko tresnen eta ahalmenen bidez.Eusko Legebiltzarrak 1990eko otsailaren 15ean autodeterminazio eskubideari buruz egindako aldarrikapenaren espiritua eta hitzak jasoz, eta Legebiltzarraren 2002ko uztailaren 12ko bilkuraren Txosteneko ildoei jarraituz, Espainiako estatuarekin askatasunez elkartzeko proiektua definitu zuen, oinarri eta eduki hauen gainean:

HITZARMEN BERRIAREN ZUTABEAK

a) Euskal Herria berezko nortasuna duen herria dab) Eta eskubidea du bere etorkizuna erabakitzekoc) Bera osatzen duten egungo eremu juridiko-politikoetako herritarren

erabakiak errespetatuz.

EDUKIA

1) Gure nazio-nortasunaren eta gure etorkizuna erabakitzeko eskubidearen aitorpen juridikoa.

2) Euskal Autonomia Erkidegoko Lurraldeen eta Nafarroako Foru Komunitatearen arteko harremanetarako askatasuna.

3) Frantziaren esku dauden Iparraldeko euskal lurraldeekin harremanak izateko gaitasuna.

4) Euskal botere judizial autonomiaduna osatzea.5) Euskadiren instituzionalizazio politikoa bermatzea.6) Gure kultur nortasuna babestea.7) Gizarte eta laneko, ekonomiako eta gizarte-babeseko eremu propioa garatzea. 8) Gure naturako baliabideen eta azpiegituren kudeaketa bermatzea . 9) Alde biko berme sistema ezartzea Estatuarekin, sinatutako Hitzarmena alde

batek bakarrik aldatzea galarazteko.10) Europan eta munduan, gure ahotsa izateko gaitasuna.

Ondoren, eta Hitzarmen Politiko Berria formalizatzeko aurreikusitako faseen arabera, aurkezpen eta parte-hartze sozialaren fasearen ostean, edukien sintesia erdietsi zen, eta 2003ko irailaren 26ko Politika Orokorreko Eztabaidan aurkeztu. Horren gainean osatu da, azkenik, testu artikulatua, eta Eusko Jaurlaritzak 2003ko urriaren 25eko ezohiko batzarrean onartu zuen.Beharrezkoa da azpimarratzea erreferentzia-testu hori ez dela azken helmuga. Legebiltzarrean aurkeztean, eztabaida politikoaren eta sozialaren prozesu berria irekiko da eta prozesu horrek gidatu behar du azken proposamena. Garrantzi

83


EUSKO JAURLARITZA

berezia izango du eztabaidak, eta esparru politiko berriak izango dituen ondorioei eta inplikazioei buruz gardentasun handia merezi du. Proiektuak bere kabuz hitz egiten du, artikulatutako testuak eskatzen duen zehaztasun-maila dela eta; baina egia da, aldi berean, arlo batzuei dagokienez (ekonomikoak, adibidez), ez dela beti erraza boterearen osaerak eta politika publiko batzuek garapen ekonomikoan izan ditzaketen eraginak balioestea. Horrexegatik, eta prozesuak zabalik jarraitzen duelako, kontuan izan behar da txosten hau ezin dela egungo testuaren erreferentzia egitera soilik mugatu; aitzitik, eztabaida prozesura zabaldu behar du, eta hori argitu, ahal den heinean.

V.2. EDUKI EKONOMIKOAEz litzateke beharrezkoa izan behar esatea, baina zenbait komentario hutsal izan dira Hitzarmenaren printzipio politikoak argitaratu direnetik, eta Eusko Jaurlaritzak Estatutu Politiko Berriaren Proposamena onartu duenetik. Horren aurrean, testuak proposatzen duena baieztatzen hasi behar da: harreman politikoen eta ekonomikoen esparru berria Estatu espainiarrarekin, askatasun, eskumen-banaketa eta erakundeen alde biko bermearen oinarri berrien gainean. Erreferenduma –egungo Estatutua ordezkatzeko beharrezkoa den mekanismoa– eta “elkartasun askea” adierazpena medio, zenbaitek Quebeceko prozesu politikoarekin lotu dute, baina badaude aldeak bien artean. Gure kasuko eztabaida ekonomikoak zerikusi handirik ez du independentziaren ateetan dagoen Quebecekin: eztabaida ez da moneta berri bati eta horren kanbioari buruzkoa, ezta muga-sarien araubideari edo merkataritza-eremuei buruzkoa; aitzitik, autogobernuaren eskumenei buruzkoa da, funtsean. Horren egungo egoera aurreko kapituluetan aztertu dugu.Estatutu Politiko Berriaren Proposamenaren azterketaren sarrera honetan, interesgarria da adieraztea Estatutu Berriko eskumen-koadroa egun Kanadako probintziak dituen eskumenen zati bat besterik ez dela, eta ez dagoela, antza, federazio guztiak dituztenetik hain urrun:

“Quebec, inolako zalantzarik gabe, gobernu azpi-nazional autonomoena da, nahiz eta Kanadako gainerako probintziak ez diren atzean geratzen. Zergei dagokienez, zerga propioak ditu pertsonen eta sozietateen errenten gaineko zergetan , eta, Ottawarekin hitzartuta jasotzen du BEZ federala probintzian. Aldi berean, ongi dago finantza-instituzioen azpiegiturei dagokienez. Kanada bakarra da, baloreen industriaren aparatu erregulatzaile guztia probintzia-mailakoa baita. Beraz, Quebecek arautzen ditu probintzian aritzen diren balore-agentziak, eta Montrealgo Burtsa probintziako instituzioa da. Bankuei dagokienez, Mouvement Desjardins (kredituak bateratzeko sistema) enpresa ikaragarri handia da, eta 1.000 sukurtsal baino gehiago ditu Quebecen. Horrez gain, Kanadan helbideratutako eta baimendutako banku bat dago (Banque Nationale), eta bulegoak ditu Kanada osoan. Aseguru-etxe gehienek Quebecen baimena dute. Probintziak finantza-instituzioen erregulatzaile propioa du eta, beste probintziek ez bezala, gordailuen aseguru korporazio propioa du. Kanadako federazioaren izaera deszentralizatua medio, probintzien ardura dira osasuna, ongizatea, hezkuntza (haur hezkuntzatik unibertsitatera arte), langileen ordainsariak, gutxieneko soldata, lan-harremanak, baliabide guztiak, eta zerrendak jarraitu egiten du. Ottawarekin dituen akordio berezien bidez, Quebecek beste botere osagarri batzuk ere baditu, adibidez, pentsioen sistema publikoaren kontrola eta botere handia immigrazioan”. 34

34 Jatorrizkotik itzulita. Kontsultarako: Thomas J. Courchene and Marc-Antoine Laberge, 290. or.: “The Future of the Canadian Currency Union: NAFTA and Québec Independence”, in “Regional Aspects of Monetary Union in Europe”, Jurgen von Hagen and Christopher J. Waller (Ed.) Kluwer Academic Publishers

84


EUSKO JAURLARITZA

Oraindik argi geratu ez bada, testu artikulatuak ez du gertaera horri buruzko zalantzarako lekurik uzten: egiazko eztabaida ekonomikoa botereen banaketari buruzkoa da, hau da, terminologia modernoaren arabera politika publikoak deritzenen banaketa-araubide berriari buruzkoa. Arlo horretan, egitura federala duten herriek antzinatik egin dituzten bideetatik goaz, eta, ziurrenik, ez da kasualitatea herrialde horiek aberatsenen artean egotea, nazioarte-mailan.Gaiaren muinean sartuz, artikulatutako testuaren lehen bereizgarria da botere politikoa banatzeko teknika, hain zuzen ere, politika publikoak oso-osorik esleitzea. Horiei materia jakin batzuk lotzen zaizkie, baina, beti, ordezko-izaerarekin. Politika publiko bat esleitzea araugintza, legegintza, erregelamendu eta garapenerako botereen titularitate osoa izatea da; hau da, dagokion instituzioak sortutako zuzenbidea da ezarriko den bakarra, Europako zuzenbidearen ezarpenaren kaltetan izan gabe.Hala ere, zenbait politikatan —hala nola, segurtasuna, gizartea eta lana eta babes soziala—, araubide berezia ezartzen da; hau da, Estatuaren eta Euskadiko Autonomiaren arteko elkarlan- eta lankidetza-esparrua.Aurreko printzipio horietan oinarritutako eredua egungo egoera korapilotsua baino eraginkorrago da, eta, gainera, berme hobeak ditu gatazkak konpontzeko. Egun, zenbait jarduera bi-biek gauzatzen dituzte, nahaspila handia dago araugintzan, eta definizio zehatzik ez izateak transferentzia-prozesua blokeatzen du.Abiapuntu horretan oinarrituz —argitzailea da administrazioen arduren esparruei dagokienez, eta malgua izaten jarraitzen du politiken tipologiaren arabera—, garrantzitsuena banaketa-araubideen ondorio ekonomikoen atal handiak sintetikoki aztertzea da. Horretarako, baliagarriak izango dira aurreko kapituluetan hari gidaritzat erabili diren politika-blokeak, merkatuaren batasunari buruzko hitzaurre bat abiapuntu izanik. Kontzeptu hori ez da bere horretan landu, baina ezin da zalantzan jarri horren garrantzia.

1999.

85


EUSKO JAURLARITZA

Merkatuaren batasuna

45. artikulua.- Estatuak Euskadiko Erkidegoan izango dituen politika publikoak

1. Euskadiko Erkidegoarekin duen harremanean, oso-osorik Estatuarena izango da legegintzako eta betearazteko ahala, ondoren zehazten den moduan, jarraian aipatzen diren arlootako politika publikoa zehaztu, betearazi eta kontrolatzeko:

a) Espainiako naziotasuna, atzerritartasuna eta asilo-eskubidea, nahiz eta emigrazio eta inmigrazioarekin zerikusia duten politika elkarrekin banatuko diren, Euskadiko Erkidegoaren politika sektorial exklusiboengan eragina duten neurrian.

b) Defentsa eta indar armatuak.c) Armak eta lehergailuak ekoiztu, saldu nahiz erosi, eduki eta erabiltzeko araubidea.d) Diru-sistema.e) Muga eta muga-sarien araubidea.f) Merkataritzako nabigazioa; ontziei bandera jartzea eta aireontziei matrikula jartzea; aireko

espazioa kontrolatzea.g) Nazioarteko harremanak, nahiz eta kontuan izan beharko diren estatutu honetan Euskadiko

Erkidegoari atzerrian jarduteko aitortzen zaizkionak.2. Era berean, Euskadiko Erkidegoarekin duen harremanean, Estatuari gordetzen zaio ondoren

aipatzen diren arloetako lege komunak ematea, nahiz eta euskal instituzioek izango duten lege horiek garatu eta Euskadiko zuzenbide sustantibora egokitzeko gaitasuna, eta baita lege horiek aplikatu eta betearazteko ahala ere.

Hori hala izanik, Estatuari dagokio:a) Zigor, espetxe eta arlo prozesaleko legeria, euskal zuzenbide sustantiboak dituen ezaugarri

bereizgarriei kalterik eragin gabe.b) Merkataritzako legeria, baina kontuan izanda merkataritzako izaera duten kontratu-

betebeharren oinarriak garatu beharko direla, eta baita, beharrezkoa bada, administrazio-kontratu eta –kontzesioen oinarriak ere.

c) Legeria zibila, baina kontuan izanda zuzenbide pribatu zibil forala edo Euskadiko berezkoa dena.

d) Jabetza intelektual eta industrialari buruzko legeria.e) Pisu eta neurriak, metalen kontrastea eta ordu ofiziala zehaztea.

Transkribatutako artikuluak Estatuari oso-osorik esleitzen dizkio eremu ekonomikoan merkatuaren batasuna bermatzen duten zenbait eskumen; hala nola, diru-sistema, mugak eta nazioarteko harremanak; baita legedia komuna ere zigor-alorrean, alor zibilean, merkataritza-alorrean eta jabetza intelektualarenean.

Aurreko horri erantsi behar zaio, Estatuarekin diren ekonomia- eta finantza-harremanetan, Kontzertu Ekonomikoaren sistemarekin jarraitzea aurreikusten dela, baita beharrezko harmonizatze-, elkarlan- eta lankidetza-mekanismoak ezartzea ere (55. eta 60. artikuluak). Era berean, oso-osorik erkidegoarenak diren eskumenetan koordinazio-araubide berezia aurreikusten da lan- eta gizarte-esparruarekin eta babes sozialeko esparruarekin lotura duten politiketarako (53. eta 54. artikuluak).Azkenik, testuak dio Euskadik errespetatu egingo dituela, bere eskumenak betetzean, elkartasun-printzipioa eta pertsonen eta kapitalen zirkulazio-, kokapen- eta zerbitzu-askatasuna, inolako bereizkeriarik sortu gabe eta enpresen arteko lehia askerako aukerak murriztu gabe (55.6. artikulua).Beraz, esan liteke merkatuaren batasuna, merkataritza-harremanak eta ekoizpen-faktoreen mugikortasuna bermatzen direla, araugintza-esparru komunaren pean.

86


EUSKO JAURLARITZA

Hezkuntza

47. artikulua.- Hezkuntza eta kultura arloko politikak

1. Euskadiko Erkidegoaren eginkizuna izango da oinarrizko eskubide eta betebeharren garapen konstituzionala, ondorengo arlootako araubide juridikoaz ari garela: hizkuntzen erabilera, adierazpen- eta komunikazio-askatasuna, hezkuntza-eskubidea eta irakaskuntzako askatasuna.

2. Euskadiko Erkidegoak oso-osorik dituenez hezkuntza eta kulturaren arloko eskumenak, arlo horietako politika publikoak zehaztu, betearazi eta kontrolatzeko, euskal instituzioek legegintzako eta betearazteko ahal guztiak izango dituzte ondorengo arlo eta eremuetan:

a) Unibertsitateaz kanpoko zein unibertsitateko irakaskuntza, arlo, maila, gradu, molde eta espezialitate guztietan, etengabeko ikaskuntza barne.

b) Lanbide-heziketa, horren barruan sartzen direla kualifikazioko eta lanbide-heziketa arautu, okupazional eta etengabeko prestakuntzako azpisistema guztiak.

c) Ikasketa-tituluak eta lanbideetarako tituluak lortu, eman eta homologatzea.d) Kultura eta artearen arloko ondarea eta ondare monumentala babestea.e) Eskulangintza.f) Museo, liburutegi eta artxiboak.g) Zinema, arte eszeniko, kirol eta ikuskizunak.h) Prentsa, irrati, telebista eta, orokorrean, gizarte-hedabide guztien araubidea.

3. Euskadiko Erkidegoaren nortasunarekin eta kultura-ordezkaritzarekin zerikusia duten arloetan, Estatuak bermatu egin beharko du nazioartean euskal nortasunak ordezkaritza izatea, kulturarekin zerikusia duten ondorengo adierazpideetan: kirol-jardueretan eta literatura, arte, zientzia eta teknikarekin zerikusia duten industria, produkzio eta sormen-ekintzetan; horren baitan nazioarteko organoetan Euskadiko Erkidegoa ordezkatuta egotea eta atzerrian euskal kultura sustatzea ere sartzen da, eta horretarako, akordioak izenpetu ahal izango dira nazioarteko nahiz beste herrialde batzuetako instituzio eta erakundeekin.

4. Euskadik kirol arloko selekzio nazionalak izateko eskubidea dauka, eta selekziook nazioarteko lehiaketetan ofizialki parte hartu ahal izango dute.

Aurreko orrialdeetan ikusten genuen moduan, hezkuntza —mota eta maila guztietan—, agian, politika publikoen eremu garrantzitsuena izan daiteke, ezagutza eta ikaskuntza jarraituan oinarritutako eredu ekonomiko berria finkatzeko. Horrez gain, egun disfuntzio eta hutsune handienak dituen arloa da. Hori guztia hizkuntza eta kultura propioa izatearekin lotutako politiken beste dimentsio batzuk ahaztu gabe.Horri dagokionez, Estatutu Politiko Berriaren testu artikulatuak hezkuntza-politikak, instituzionalizazioarekin eta autogobernuarekin batera, lehen lekuan jartzen ditu, hezkuntzaren dimentsio guztiak kontuan hartuz: irakaskuntza-maila guztiak eta lanbide-heziketa arautua, okupazionala eta jarraitua. Horren arabera, erkidegoak garatuko ditu zuzenean, bitartekorik gabe, konstituzioan jasotzen den hezkuntza-eskubidearen printzipioa, baita lanbide-heziketako eta heziketa jarraituko politika guztiak ere (lan-esparruarekin lotuagoak). Horrek egun bizi osoko ikaskuntzaren ikuspegiak eskatzen duen osoko diseinuari emango dio bide.

Politika Sektorialak, jarduera ekonomikoa eta finantza-jarduera arautzea eta antolatzea

49. artikulua.- Ekonomia eta finantzen arloko politika sektorialak

87


EUSKO JAURLARITZA

Euskadiko Erkidegoari dagozkio oso-osorik ekonomia eta finantzen arloko politika publiko sektorialak. Politika publiko horiek gauzatu, betearazi eta kontrolatzeko, euskal instituzioek legegintzako eta betearazteko ahal guztiak izango dituzte ondorengo gai eta eremuetan:

a) Kontsumitzaile eta erabiltzaileak defendatzea.b) Energia sortu, banatu eta garraiatzeko instalazioak.c) Meategien eta energiaren araubidea; baliabide geotermikoak.d) Nekazaritza eta abeltzaintza.e) Mendiak, baso-ustiapenak eta zerbitzuak, abelbideak eta larreak.f) Itsas arrantza eta arrantza arloa antolatzea, itsaski-bilketa eta arrain-hazkuntza, eta ibai eta

aintziretako ehiza eta arrantza.g) Industria.h) Telekomunikazioak.i) Informazioaren eta jakintzaren gizartearekin zerikusia duten teknologia berrien araubidea.j) Zientzia eta teknika arloko ikerketa.k) Barruko eta kanpoko merkataritza, feria eta azokak; jatorrizko izenak eta iragarkiak.l) Zuzenbide publikoko korporazioak, eta bereziki arrantzaleen kofradiak, eta merkataritza,

industria eta nabigazioko ganberak.m) Elkargo profesionalak eta tituludun lanbideetan aritzea; notarioen araubidea, jabetza-

erregistratzaileak, kanbio eta burtsako agenteak eta merkataritza-artekariak.n) Turismoa, aisia eta olgeta.o) Kasinoak, jokoak eta apustuak.p) Kredituaren, bankuen eta aseguruen antolamendua.q) Gizarte Segurantzaren baitan ez dauden kooperatiba eta mutualitateak.r) Kreditu-erakundeak eta aurrezki-kutxak.s) Merkataritzako burtsak eta salgai eta baloreak kontratatzeko gainerako zentroak.t) Estatistika.

56. artikulua.- Ekonomiaren jarduera antolatu eta planifikatzea

1. Euskal instituzioei dagokie oso-osorik ekonomiaren jarduera antolatu eta planifikatzea eta Euskadiko Erkidegoko ekonomia gara dadila sustatu eta bultzatzea, beti ere jabetza pribatua izateko eskubideaz eta enpresen askatasuna errespetatzeaz bat, merkatuko ekonomiaren baitan.

2. Euskal instituzioek ekonomiaren jardueran ekimen publikoa erabili ahal izateko, Eusko Legebiltzarrak baino ez du izango ahalmena oinarrizko baliabide edo zerbitzu batzuk lege bidez arlo publikoaren esku uzteko, bereziki monopolioa legokeen kasuan, eta, era berean, enpresek parte hartzea erabaki ahal izango luke, interes orokorrak hala eskatuko balu.

3. Ildo beretik, eta Estatuko legeriaren oinarrizko printzipioak errespetatuta, Eusko Legebiltzarraren eginkizuna izango da jabetza pribatuaren eginkizun sozialaren mugak arautzea eta jabetza pribatuaren ondoriozko edozein eskubide gauzatzeari mugak

jartzea, erabilpen publikoak edo gizarte interesak eragindako arrazoiren bat baldin badago; dena den, kasu guztietan kalte-ordaina eman beharko da.

4. Estatuak beharrezko neurriak bideratuko ditu euskal instituzioek erkidegoaz gaindiko jarduera ekonomikoaren plangintzan parte hartzeko aukera izan dezaten.

5. Era berean, euskal instituzioek Estatuko sektore publiko ekonomikoaren kudeaketan parte hartuko dute, erkidegoko lurralde-eremuan, eta Estatuarekin ados jarrita, beren ordezkariak izendatuko dituzte erakunde ekonomikoetarako, kontrol organuetarako, finantza-erakundeetarako eta Estatuko enpresa publikoetarako. Bestalde, beharrezkoa izanez gero, Europar Batasunerako ordezkariak ere izendatuko dituzte, horren eskumenak edo eragina Euskadiko Erkidegoaren lurralde-eremura iristen badira.

6. Euskal instituzioek izango dute lehiaren defentsaren arloko legegintzako eta betearazteko ahala, eta hori hala izango dela zainduko duen erakundea sortuko dute. Erakunde horrek Lehia Babesteko Estatuko Auzitegiarekin eta arlo horretarako Europan eta nazioartean dauden erakundeekin koordinatuta jardungo du.

7. Euskadiko Kontseilu Ekonomiko eta Soziala izango da euskal instituzioen organo aholku-emailea, eta horren bidez interes ekonomiko eta sozial guztiek parte hartu ahal izango dute Euskadiko Erkidegoko politika ekonomikoan. Kontseiluak berezko nortasun juridikoa eta bere helburuak betetzeko erabateko gaitasuna eta independentzia izango ditu. Eusko Legebiltzarreko lege baten bidez arautuko da nola osatu eta zein eginkizun izango dituen.

57. artikulua.- Finantza-sistema

1. Euskal instituzioei dagokie oso-osorik Euskadiko Erkidegoko finantza-sistema arautu eta ikuskatzea, Estatuko legeriak merkataritzaren arloan kreditu, banku eta aseguruak antolatzeko dituen oinarrizko printzipioekin bat, eta beti ere muga eta muga-sarien araubidearen arloan eta diru-sisteman Estatuak dituen eskumenei kalterik egin gabe.

2. Euskadiko Erkidegoak, Estatuarekin ados jarrita, Estatuko finantza-sistema kontrolatzeko instituzio eta erakundeetan parte hartu eta horietarako dagozkion ordezkariak izendatuko ditu, eta behar

88


EUSKO JAURLARITZA

izanez gero, baita Europar Batasuneko erakundeetakoak ere, horren eskumenak edo eragina Euskadiko Erkidegoaren lurralde eremura iristen badira.

Bloke zabal horretan jasotzen da eskumen ekonomikoen nukleoa, eta alde batera uzten dira izaera instrumentala dutenak, hala nola, ogasuna. Hiru artikuluk osatutako multzoa da, eta sustapen- eta araugintza-edukiak ditu. Neurri handi batean, egungo eskumen-edukiak erreproduzitzen dituela esan daiteke, baina inplikazio berriak ditu. Lehenik, politikak esklusibo moduan definitzeak eragotzi egingo du, eskumen-titulu asko, egun bezala, hutsaren pare geratzea, ia ezerezera murriztu baitira (finantza-sistema) edo sustapen-aukera soiletara mugatu (ikerketa zientifikoa eta teknikoa).Bigarrenik, eduki berria berrikuntzaren aldekoagoa da: ikerketa zientifikoak eta teknikoak egun duen blokeoa gaindituko litzateke, eta, aldi berean, informazioaren eta jakintzaren gizartea sustatzeko politikek aukera handiagoak izango lituzkete, orain artean egon ere ez zegoen berariazko eskumen-titulu baten pean. Era berean, telekomunikazio-alorreko eskumena ere jasotzen da.

Hirugarrenik, hiru xedapen horietan orain artean ez zeuden araugintza-ahalmen handiak jasotzen dira eta sareko industriekin, finantza-sistemarekin eta merkatuarekin eta lehiakortasunarekin dute zerikusia. Horrez gain, Estatuko erakunde erregulatzaileetan parte-hartzeko aukera izatea aurreikusten da. Aurreikuspen multzo horrek bosgarren ataleko laugarren kapituluan aipatutako eskaerei erantzuten die, hiri-herrialde globala azaleratu dadin sustatzeko.

89


EUSKO JAURLARITZA

Naturako baliabideak eta azpiegiturak

50. artikulua- Naturako baliabide, lurralde-antolamendu, etxebizitza eta ingurumeneko politikak

1. Euskadiko Erkidegoari dagozkio oso-osorik naturako baliabide, lurralde-antolamendu, etxebizitza eta ingurumeneko politika publikoak. Politika publiko horiek gauzatu, betearazi eta kontrolatzeko, euskal instituzioek legegintzako eta betearazteko ahal guztiak izango dituzte ondorengo gai eta eremuetan:

a) Ingurumena eta ekologia.b) Itsas salbamendua eta industriako isurpenak eta isurpen kutsagarriak.c) Ustiapen hidraulikoak, ubideak eta ureztatzeak, ur mineralak, ur beroak eta lurpeko urak.d) Lurraldearen eta itsasbazterraren antolamendua.e) Hirigintza eta etxebizitza.

2. Estatutu honetan esaten denaren arabera, Euskadiko Erkidegoaren jabetza publikoko ondasunak izango dira bere lurraldearen baitan dauden naturako baliabideak eta, bereziki, itsasertza eta hondartzak, itsasoa -hamabi milia barruan- eta horietan guztietan dauden baliabide naturalak. Eusko Legebiltzarraren lege baten bidez, nazioarteko arau eta hitzarmenak errespetatu eta Estatuko legeriaren funtsezko printzipio eta helburuak beteta, ondasun horiek nola administratu, babestu eta zaindu arautuko da.

51. artikulua.- Azpiegitura eta garraioko politikak1. Euskadiko Erkidegoari dagozkio oso-osorik azpiegitura eta garraioko politika publikoak.

Politika publiko horiek gauzatu, betearazi eta kontrolatzeko, euskal instituzioek legegintzako eta betearazteko ahal guztiak izango dituzte ondorengo gai eta eremuetan:

a) Trenbideak.b) Lurreko, itsasoko, ibaietako eta kable bidezko garraioa.c) Portuak, heliportuak eta aireportuak.d) Metereologiako zerbitzua.e) Garraio-gaietako kontrata-guneak eta zama–terminalak.f) Herri-lanak.g) Motordun ibilgailuen trafiko eta zirkulazioa.2. Estatutu honen arabera, Euskadiko Erkidegoaren erabateko jabetzakoak izango dira osorik

edo zati batean bere lurraldearen barruan dauden obra publiko eta azpiegitura guztiak, kontuan izan gabe interes orokorrekotzat jota dauden edo ez, eta barne hartuko dira garraio eta komunikazioko sistemen euskarri diren azpiegiturak ere, erkidegoaren lurraldean dauden zatiei edo lurraldetik igarotzen diren zatiei dagokienez.

3. Euskal instituzioek beren jarduerak koordinatu eta Estatuarekin eta autonomia-erkidegoekin elkarlanean jardungo dute, bakoitzak bere interesak babesteko, eta interes orokorreko azpiegitura eta obra publikoei buruzko legeria berezia ezarriko dituzte, beti ere estatutu honetan jasotzen dena kontuan izanda.

Txosten honen luze-zabalean adierazi den moduan, garraio-azpiegituren sistemaren ezaugarri nagusia zatiketa da. Politika publikoen definizio berriak ahalmena ematen dio erkidegoari, garraioaren azpiegituren osoko politikak definitzeko, garraio-mota guztietan, eta, beraz, sistema osorako. Erkidegoak lurralde osoan esku-hartzen du, eta interes orokorrak —hain nahierako eta funts gabe izan den kalifikazioa— indarra izateari utziko dio (obra hidraulikoen eta errepideen esparrua, edo itsasoaren eta lehorraren arteko gunearen jabetzaren egoera harrigarria: hondartzetako obra txikienak ere Madrilgo Ministerioaren esku daude). Hori guztia, Estatuarekin eta erkidegoekin lankidetza aurreikusiz.

Lan-harremanak

90


EUSKO JAURLARITZA

53. artikulua. Gizarte eta lan arloko nahiz enpleguko politikak

1. Euskadiko Erkidegoaren esku uzten dira ahal eta funtzio publiko guztiak gizarte eta lan arloko eremu propioa finkatu eta arautu ahal izateko. Gizarte eta lan arloan dituen eskumenak gauzatzeko kontuan izango ditu langile eta enpresariek dituzten oinarrizko eskubide eta betebeharrak, hain zuzen Estatuan eta Europa mailan zehaztutakoak.

2. Euskadiko Erkidegoari dagozkio lan, enplegu, prestakuntza eta laneko arriskuei aurre hartzeko arloetako legegintzako eta betearazteko ahalak. Horretarako, eta bere lurraldearen barruan, Euskadiko Erkidegoak aipatu diren arlo horiekin zerikusia duten zerbitzu guztiak antolatu, kudeatu eta zaindu ahal izango ditu, horien artean dela ikuskaritza ere, nahiz eta Estatuarekin elkarlan eta lankidetzan jardun beharko duen.

3. Euskal instituzioen eskumena izango da, beren lurraldearen barruan, sindikatuen eta enpresarien elkarteen ordezkaritza zehaztea irizpide erabat demokratikoak erabilita, eta baita negoziazio kolektiboaren araubidea eta eraginkortasuna zehaztea ere, beti ere kontuan izanda Euskadiko Erkidegoko sindikatuen eta enpresarien elkarteek hitzartutako borondatea errespetatuko dutela.

4. Euskal instituzioek alde biko beharrezko organoak eratuko dituzte, bai Estatuarekin eta baita Europar Batasunarekin ere harremanetan izateko, hain zuzen ere lan arloko eskumenak erabiltzerakoan elkarlan eta lankidetzan aritzeko. Eskumen horiek erabiltzearen ondorioz sortzen diren finantza-arloko harremanek, horren barruan direla Estatuko edo Europako funtsetan parte hartzeak ere, estatutu honetan aipatzen den Ekonomia Ituneko sisteman esaten dena bete beharko dute, elkartasun-printzipioa kontuan hartuta.

5. Lan-arloko eskumenak erabiltzerakoan, sindikatuek eta enpresarien elkarteek parte hartze demokratikoko irizpideekin jardungo dutela bermatuko dute aginte publikoek; horrekin batera, lan-baldintzak gizartearen garapen eta aurrerapen mailarekin bat etor daitezen saiatuko dira, eta langileen kualifikazio eta etengabeko prestakuntza sustatuko dute, langileok lanean emango duten urte guztietan zehar.

6. Gizarte eta lan arloko kontuetan, Lan Harremanen Euskal Kontseilua izango da euskal instituzioentzako erakunde aholku-emailea, eta sindikatu eta enpresarien elkarteak elkarrekin bildu eta elkarrizketarako organo iraunkorra izango da Euskadiko Erkidegoan. Kontseilu horren helburua negoziazio kolektiboa sustatu eta lan-arloan sortzen diren gatazketan bitartekotza-lana bideratzea izango dira.Lan Harremanen Euskal Kontseiluak nortasun juridiko propioa eta independentea izango du jaso dituen eskurantzak garatzeko, eta Eusko Legebiltzarraren lege baten bidez arautuko dira eskurantza horiek.

Egungo euskal gizarte- eta lan-arloko egoera paradoxikoetako bat da negoziazio kolektiboaren zati handiena erkidegoaren esparruan egiten dela, nahiz eta araugintza-ahalmenik ez izan maila horretan. Estatutu Berriaren Proposamenaren testuak lan-sistema propioa arautzeko ahalmena aurreikusten du ordezkaritzaren arloan, negoziazio kolektiboaren arloan eta Estatuko eta Europako araudian onartutako betebeharrak eta eskubideak garatzeko arloan, beti ere enpresaburuen eta langileen erakundeen borondatea eta hitzarmenak errespetatuta. Horrekin, araugintza-esparrua eta gizarteko errealitatea une oro bat etortzea lor daiteke, eta botereen arteko egungo liskar-dinamika, jatorria ordezkaritza-eremu desberdinetan duena, hautsi ahal izango da; izan ere, egun, Euskadiko elkarrizketa soziala blokeatuta dago, lan-harremanak kaltetuta eta adostasunez onartutako zenbait esperientzia —lanbide-heziketakoa, esaterako— krisian.Finantza- eta aurrekontu-politikak

58. artikulua.- Euskadiko Ogasun Orokorra

1. Euskadiko Erkidegoaren jabetzakoak diren ekonomia-izaerako eskubide eta betebehar guztien multzoak osatuko du Euskadiko Ogasun Orokorra.

91


EUSKO JAURLARITZA

2. Eusko Legebiltzarrak arautuko ditu, lege bidez, Euskadiko Ogasun Orokorrak bere baitan biltzen dituen gaiak.

3. Euskadiko Ogasun Orokorraren sarrerak honako hauek izango dira:

a) Foru-instituzioek Euskadiko Erkidegoko karga orokor guztiei aurre egiteko egindako ekarpenak, Eusko Legebiltzarreko lege batean xedatuko denaz bat.

b) Eusko Legebiltzarrak ezarriko dituen zergen errendimendua, estatutu honetan ezarritakoaz bat.

c) Jabari publikoa erabiltzeagatik ordaindu beharreko tasa, ondare-prestazioak eta beste eskubide ekonomiko batzuk.

d) Euskadiko Erkidegoan ordaintzekoak diren zergei Eusko Jaurlaritzak ezarritako gainordainak, halakorik erabakiz gero.

e) Europar Batasunetik jasotako transferentziak.f) Estatuko aurrekontu orokorraren konturako transferentziak eta beste diru-esleipen batzuk.g) Bere ondareak ematen dituen etekinak eta zuzenbide pribatuko diru-sarrerak.h) Estatutu honetan aitortzen zaion ahalaz baliatuta egindako kreditu-eragiketen eta zor-

jaulkipenen emaitza.i) Estatutu honetan eta Eusko Legebiltzarraren legeetan erabakitakoaren arabera finkatu

litezkeen beste diru-sarrera batzuk.

4. Euskadiko Erkidegoak, bere eskumenen barruan diharduela eta bertako ogasun orokorrari dagokionez, Estatuari aitortzen zaizkion prerrogatiba berak izango ditu.

59. artikulua.- Euskadiko Aurrekontu Orokorrak

1. Euskadiko Erkidegoko aurrekontu orokorrak urtebetekoak izango dira, jarduera publiko orokorrean izango diren diru-sarrera eta gastu guztiak jasoko dituzte, eta Eusko Jaurlaritzak egin eta Eusko Legebiltzarrak onartuko ditu.

2. Eusko Legebiltzarraren lege baten bidez arautuko da aurrekontu orokorrak nola egin, aztertu, zuzenketak nola sartu, nola aldatu, erabili, likidatu eta kontrolatu, eta baita, beharrezkoa bada, aurrekontuok nola luzatu ere.

3. Euskadiko Erkidegoko aurrekontu-politika Estatukoarekin koordinatu eta harmonizatzeko, hain zuzen ere ekonomiaren eta aurrekontuen egonkortasuna bermatu ahal izateko, estatutu honetan ekonomia-harremanerako zehazten diren printzipio eta tresnekin bat jardungo da.

60. artikulua.- Finantza-autonomia

1. Euskadiko Erkidegoak zergen eta finantzen arloko autonomia izango du estatutu honetan aitortzen zaizkion eskumenak garatu eta betearazi ahal izateko.

2. Euskadiko Erkidegoko finantza-jarduera Estatuarenarekin koordinatu eta harmonizatuko da, estatutu honetan aurreikusten denaz bat. Horrekin bat, Euskadiko Erkidegoaren eta Estatuaren arteko finantza-arloko lankidetzarako moduak zehaztuko dira, bereziki Erkidegoak Estatuko karga orokorrei aurre egiteko zer nolako ekarpenak egin beharko dituen, Estatuko diru-sarreretatik zenbat eskuratuko duen eta inbertsio publikoen politikan zer nolako elkarlana izango duten zehazteko.

3. Estatuak Erkidegoaren lurraldean aurrera eramandako politikei dagozkien zama orokorrak finantzatzeko, estatutu honetan zehazten denaz bat lagunduko du Euskadiko Erkidegoak, eta horretarako, kupo orokor bat ordainduko du Ekonomia Itunaren baitan. Aipatutako kupo orokorra finkatzeko, bitariko batzorde bat sortuko da, alde batetik, foru-aldundi bakoitzaren ordezkari banaz eta Eusko Jaurlaritzaren beste horrenbestez osatuta, eta, beste aldetik, Estatuaren administrazioaren ordezkari-kopuru beraz.

92


EUSKO JAURLARITZA

61. artikulua.- Zergak zehazteko ahala

1. Euskadiko Erkidegoak bere zerga-sistema eta araubidea zehaztu, mantendu eta arautzeko ahala dauka, bere lurraldearen barruan ari dela; sistema hori inola ere ez da izango konfiskatzezkoa, eta berdintasun eta progresibitate printzipioen araberakoa izango da.

2. Nazioarteko itun eta hitzarmenetan esaten denaz eta Europar Batasunean zergen arloa harmonizatzeko arauetan esaten denaz bat, euskal instituzio eskumendunen eginkizuna izango da zerga-mota guztiak ordainarazi, kudeatu, kitatu, ikuskatu, berrikusi eta eskuratzea, non eta Estatuaren edo Europako erakundeen eremukoak ez diren, aipatutako arau horien arabera.

3. Estatuko zergek ezin izango dituzte Euskadiko Erkidegoak grabatutako zergapeko egitateak zergapetu, eta aldez aurretik ados jarrita, osorik edo zati batean euskal instituzioen esku utzi ahal izango dira zerga horiek.

4. Estatuak ezin izango du inoiz ere Euskadiko Erkidegoan dauden ondasunak zergapetzeko neurririk hartu, ez eta salgaien nahiz zerbitzuen zirkulazio askean oztopoak eragin ditzakeen neurririk ere.

5. Era berean, euskal instituzio eskumendunek Estatuko zergei gainordainak jarri eta gainordainok arautu ahal izango dituzte, beren lurralde-eremuan, beti ere zerga horien izaera eta egitura itxuragabetzen ez den artean.

62. artikulua.- Kreditua eta zor publikoa

1. Euskal instituzioek zor publikoa jaulki nahiz kredituak eskatu ahal izango dituzte, Eusko Legebiltzarraren lege batean ezarriko den moduan.

2. Euskadiko Erkidegoaren zor publikoa eta euskal instituzioek jaulkitako titulu baliokideak funts publikotzat joko dira ondorio guztietarako, eta Estatuko zor publikoak dituen onura eta baldintza berak izango dituzte.

Ogasunari dagokionez, azpimarratzekoa da testuak askoz argiago adierazten dituela zergak ezartzeko ahalmena eta finantza-autonomia, Estatutu osorako proposatutako alde biko harreman-eredu orokorrean oinarritutako harmonizazio eta lankidetza-mekanismoen kaltetan izan gabe.

Gizarte-babesa

48. artikulua.- Gizarte eta osasun arloko politikak

Euskadiko Erkidegoari dagozkio oso-osorik gizarte eta osasun arloko politika publikoak. Politika publiko horiek gauzatu, betearazi eta kontrolatzeko, euskal instituzioek legegintzako eta betearazteko ahal guztiak izango dituzte ondorengo gai eta eremuetan:

a) Barruko eta kanpoko osasuna.b) Farmazia-antolamendua eta osasun arloko eta farmaziako produktuak.c) Gizarte-laguntza.d) Adin txikikoak babestu eta zaintzeko instituzio eta egoitzak.e) Espetxe eta gizarteratzeko instituzioak eta horien araubidea.f) Garapen komunitarioa.g) Genero berdintasuneko politikak.h) Haur, gazte eta adinekoen aldeko politika.i) Etorkinak gizartean eta lan-munduan barneratzea.j) Familia babesteko politikak.

93


EUSKO JAURLARITZA

54. artikulua.- Gizarte-babeseko politikak

1. Euskal aginte publikoek gizarte-segurantzako erregimen publiko bat mantenduko dute herritar guztientzat, eta horren bidez premia sortzen denean behar besteko laguntza eta gizarte-prestazioak izatea bermatuko da.

2. Euskal instituzioen eginkizuna izango da Estatuak gizarte-aurreikuspenaren eta gizarte-segurantzaren arloan duen legeria garatzea, eta baita gizarte-segurantzako sistema publikoa kudeatzea ere erkidegoan; hori guztia aurrekontu propioa izanda egingo da, eta Euskadiko Erkidegoan sorrarazitako kotizazioak eskuratzeko eginkizuna eta bertan egon eta sistemari atxikita dagoen ondarea kudeatzeko eginkizuna ere izango dute euskal instituzioek.

3. Estatu osoko gizarte-segurantzako sistemako baliabideen titulartasunaren batasunaren printzipioa bermatuko dute euskal instituzioek. Hori hala izanik, euskal instituzioek sistema horretan parte hartzeko, Estatutu honetan aurreikusitako Ekonomia Itunaren sistema beteko da, eta sistema horretan baliabide ekonomikoen joan-etorriak eta ikuskapen-moduak zehaztuta egongo dira, Estatu osoko herritarren arteko solidaritatearen eta bereizkeriarik ezaren printzipioak bermatuta egon daitezen.

4. Euskadiko Erkidegoak artikulu honetan aipatu diren arloekin zerikusia duten zerbitzu guztiak antolatu eta administratu ahal izango ditu bere lurraldean, eta gizarte-segurantzaren inguruko instituzio, erakunde eta fundazioen gaineko zaintza egingo du.

Gizarte-babesaren artikulazio lortzeko, gizarte- eta babes-politika guztiak Euskadiri esleitzen zaizkio, eta, horri esker, kontzeptuen (oinarrizko errenta, dirulaguntzak, pentsio ez kontributiboak …) egungo zatiketa gaindi daiteke, ongizatea galtzea eta eraginkortasun-eza eragiten baititu. Hori guztia, Estatuko herritarrekiko elkartasun-printzipio orokorraren errespetua alde batera utzi gabe. Gainera, Gizarte Segurantzaren kasuan, batasunari eusten zaio sistemaren baliabideen titularitateri dagokionez. Hori da bidea kudeaketarako pizgarriekin eta elkartasunaren definizio egoki batekin bateragarri izan dadin, Kontzertu Ekonomikoaren tresnaren bidez.

V.3 AMAIERAKOAK

Testu artikulatuaren komentarioak sintetikoak izan dira ezinbestean, uste baita garrantzitsuena planteamendu orokorraren balioespena egitea dela, eta ez azterketa zehatza. Inolako zalantzarik gabe, zenbait artikuluk iruzkin berezi eta zehatz batzuk eragin ditzakete. Gainera, hobetzeko aukerak ere ikus daitezke, aurreko kapituluetan egindako azterketek beraiek iradokita. Baina kontua ez da puntu bakoitza tratatu bihurtzea, eta, bereziki, ez da ordezkatu nahi Legebiltzarreko eztabaidatik aterako den eta atera behar duen perfekzionamendu lana.Ondorioa da Gobernuak onartutako eta Eusko Legebiltzarrari aurkeztutako Estatutu Berriaren Proposamena erantzun argia eta positiboa dela egungo marko instituzionalerako. Eredu ekonomiko berria sustatzeko lanak autogobernua eta politikak berritzea eskatzen du, inolako zalantzarik gabe, testuan adierazten diren bideetatik; baina, adierazi dugun moduan, Legebiltzarreko eztabaidari dagokio norabide hori balioestea, beste arlo batzuk ere aztertuta, eta, balioetsi ere, aniztasun politikoak ezinbestean eskatzen duen ikuspegi askotarikotik balioestea.

94


EUSKO JAURLARITZA

VI . ONDORIOAK

95


EUSKO JAURLARITZA

ONDORIOAK:

1.- Euskadik, azken bi hamarkadetan, diktadura-garaitik jasotako garapen ekonomikoaren eredua sakon-sakon aldatzeari ekin dio. Barne-merkatura bideratutako ehun produktiboa ezaugarri duen eredua ekonomikoa, oso gutxi dibertsifikatutakoa eta urritasun teknologiko larrikoa.

Aldaketa arrakastatsu horren bi giltzarri nagusiak hauek izan dira: batetik, kanpora irekitzea eta Europako merkatuan barneratzea; bestetik, autogobernua berreskuratzea, euskal instituzioek, horren bidez, politika publiko asko jarri ahal izan baitituzte abian.

Aldaketa horren emaitza nabarmenena Barne Produktu Gordin per capitaren hazkundean ikus daiteke, ia bikoiztu egin baita 1980 eta 2002 artean. Horrenbestez, euskal herritarraren errenta Europako batez bestekoaren %105ean jarri da, eta 16 puntutan hobetu da 1980an zuen kokapen erlatiboa.

2.- Aldaketa ekonomikoaren eta ongizatearen hobekuntzaren prozesu horretan hiru aldi bereiz daitezke, eta horiek nolabaiteko paralelismoa dute autogobernuaren aurrerapenarekin.Lehenik, berregituraketa-epea, 1981 eta 1988. urteen artean. Lehentasunak sustapen ekonomikoa, ehun produktiboaren modernizazioa eta azpiegiturak hobetzea izan ziren, 80ko hamarkadaren lehen zatian autogobernua berreskuratu izanari esker.Bigarren epea, esleipen berriarena, 1989 eta 1998. urteen artean. Aldi horretan, autogobernuaren garapena geratu egin da. Ondorioz, beharrezkoa da zorrak hartzea, eta esleipen berrien politikara jotzea, Osasun eta Hezkuntza politikek eragin zituzten gastu sozialak finkatzeko, kapitalaren inbertsioei kalte egin gabe.

Hirugarren eta azken epea, egonkortze fiskalarena, 1998. urtetik gaur arte. Ez da aurrerapen esanguratsurik izan autogobernuan, baina zorraren pisua gutxitzeari eta barne-baliabideen erabileren eraginkortasunari esker, politika sozialak hobetu egin dira. Horren bidez, gorakada handia izan da gizarte-laguntzako eta -ongizateko,

96


EUSKO JAURLARITZA

lurralde-antolamenduko, etxebizitzako eta ingurumeneko gastu erlatiboen portzentajeetan.

Azken batean, esan liteke autogobernuaren sakontzeari dagokionez azken hiru bosturtekoak galdu direla, administrazio zentralari behin eta berriz eskaera politikoak eta instituzionalak egin bazaizkio ere, 1979ko Gernikako Estatutuan aitortzen ziren eskumenak bere osotasunean eskualda zitzan.

3.- Eskumenen geldialdi hori izanagatik ere, erakundeen politika publikoek eta enpresa-sektorearen dinamismoak autogobernuaren abantailez baliatzen jarraitu dute, hazkunde-prozesua finkatzeko.Baina, egun, 25 urteko autonomiaren ondoren, ziurgabetasun-epe bat ireki da. Euskal instituzioen jarduera-mugak estutu egin dira, eta Europako eta nazioarteko egoera berriari erantzuteko jarduera-ahalmena mugatu egin da.

Euskal ekonomiak arrisku larriak ditu, beste faktore batzuen artean, Europar Batasuna handitu egingo delako. Kontuan izan behar da bertan sartuko diren Ekialdeko Europako herrialdeek, 100 milioiko biztanleria izateaz gain, lan-indar handia dutela, kalifikazio tekniko ona eta lan-kostu erlatibo oso txikia —egungo Europako batez bestekoaren hamarrena inguru—, eta hori erronka handia da gure etorkizun ekonomikorako.

Gure aukera erronka horri erantzutea da, azkar egokituz Europan eta nazioartean azaleratzen ari den Eredu Ekonomiko berrira. Horretarako, beharrezkoa eta presazkoa da Euskadiren bigarren aldaketa ekonomikoa azkartzea.

4.- Agertzen ari den Eredu Ekonomiko Berrira egokitzeko, Euskadik erreferente moduan izan behar dituen ardatzak hauek dira:

- Informazioaren eta jakintzaren gizartea eraikitzea.

- Europan, ikerketaren eta teknologiaren erreferentea izatea.

- Kalitate osoa sustatzea, kudeaketa-modu berri gisa.

97


EUSKO JAURLARITZA

Horretarako, beharrezkoa da Euskadiren bigarren aldaketa ekonomikoari berehala ekitea, zutabe hauen gainean:

- Hezkuntza eta heziketa iraunkorra.

- Ikerketa, garapena eta kalitatea.

- Gure kokapen fisikoa eta gure artikulazio ekonomikoa sustatzea ardatz europarrean.

- Elkartasun sozialaren eremua eraikitzea, gizarte-babesa bermatuko duena, eta pertsonen ongizatea areagotuko duena.

Eskumenak blokeatzeko estrategiak eta autonomiaren inboluzioaren politikak Gernikako Estatutua agortu dute.

Egungo autogobernu-esparrua bidegurutzean dago, eta, are kezkagarriagoa dena, Gobernu zentralaren politikak Estatutuaren eskumenak geldiarazi ditu, gure ehun ekonomikoaren lehiakortasuna arrisku larrian jarri du eta Euskadiko bigarren aldaketaren zutabeak ikaragarri higatu ditu.

5.- Lehen zutabeari dagokionez —hau da, hezkuntza eta heziketa— Euskadik Espainiako estatuko batez bestekoa baino ratio hobeak ditu. Hala ere, bikaintasun-postuak lortu nahi baditugu, hoberenen artean kokatu behar dugu, bai kostuetan eta baita hezkuntza-sistemaren kalitatean eta emaitzetan ere.

Aurreikuspen hori jasotzen da Gernikako Estatutuaren 16. artikuluko espirituan, baina legedi murriztaileak eta uniformatzaileak murriztu egin du, hala nola: LOGSEk, Kalitate Legeak, Unibertsitateen Lege Organikoak eta Lanbide Heziketaren Lege Organikoak.

Araugintzako tresna horiek guztiek autonomia-erkidegoaren gaitasuna mugatzen dute “lurraldera atxikitako” hezkuntza-politika egiteko, eta, beraz, jakintzaren gizartearen eskakizun berrietara egokitzeko. Berriz ere, Estatuak berandu eta okerreko norabidean arautu du, eta euskal hezkuntza-sistema Madrildik egindako hezkuntza-plangintzaren eta

98


EUSKO JAURLARITZA

antolaketaren gestore soil bihurtu du, eta gure ekoizpen-sistemaren beharretatik urrundu.

Egoera horren adibide paradigmatiko bat Lanbide Heziketa berriz ere nazionalizazio-prozesura bideratzean islatzen da, euskal langileen kuoten funtsak Gizarte Segurantzaren kaxa bakarraren zati direla aitzakiatzat hartuta, nahiz eta Auzitegi Konstituzionalak argi adierazi duen ez direla gizarte-segurantzaren baliabideen zati. Egoera tamalgarri horri heziketa jarraituaren finantzaketa-eremuko nahastea erantsi behar zaio, eta, azken urteotan, erabaki politikoagatik soilik, Administrazio Zentralak Hobetuz Fundazioaren jarduerak finantzatzeko emandako ezezkoa.

Horren emaitza da hezkuntzan eta lanbide-heziketan geure politika egiteko ezarritako mugak eragozpen astunak direla Euskadiko bigarren aldaketa ekonomikoari ekiteko, jakintzaren ekonomian eta pertsonetan oinarritutako aldaketa egiteko.

6. Bigarren zutabeari dagokionez —hau da, ikerketa eta garapena— argi eta garbi adieraz daiteke miresgarria izan dela enpresen eta euskal instituzioen ahalegin endogenoari esker egindako bidea. 1980ko BPGaren %0,1 zen eta, 2001. urte amaieran, berriz, %1,5ekoa da.Hala ere, ahalegin hori oztopatu egin du Estatuak ikerketa zientifikoaren eta teknikoaren transferentziari ezarritako blokeoak, nahiz eta argi eta garbi adierazten den Gernikako Estatutuan eskumen hori. Espainiako gobernuaren alde bakarreko erabaki politiko horren ondorioz, ikerketarako 800 milioi euro baino gehiago galdu dira azken hamarkadan. Hau da, hondatzen ari da, nahita, euskal ekonomiaren oraingo eta etorkizuneko lehiakortasunaren zutabeetako bat.

7. Hirugarren zutabeari dagokionez —Euskadi Europako hiri-eskualde gisa sustatzea, alegia— euskal instituzioen eta Estatuaren arteko jardueren lehiak, edo Estatuko administrazioaren esku-hartze zuzenak zailtasun handiak eragiten ditu euskal eskumen esklusiboetan, garraio sistemaren osoko kudeaketaren bidez hirugarren zutabe hori eraiki

99


EUSKO JAURLARITZA

ahal izateko orduan.Horrela, bada, errepideei dagokienez, eta, bereziki, lurraldea artikulatzen duten gaitasun handiko bideei dagokienez, kudeaketa zenbait administrazioren artean banatuta dagoela ikusiko dugu. Egoera hori Auzitegi Konstituzionalak eman zezakeen erabakirik bidegabekoenak eta etsigarrienak eragin du; 1998ko ekainaren 18ko sententzian, Lege bidez Estatuaren sarean dauden errepideak eskumen foraletatik at geratzen direla adierazi zuen, eta, beraz, haiek elkarrekin kudeatzeko edozein aukera galarazten du.

Trenbideei dagokienez, bi hamarkada galdu dira abiadura handiko linea berriaren eraikuntzan. Bide horrek abiadura handiko Europako sarera sarbidea emango liguke, eta Bilboko eta Pasaiako portuetako merkantzien garraioari irtenbidea emango lieke.Portuen eta aireportuen kasuan, logikaren aurka, eta Europar Batasunean nagusi diren ohiturei bizkar emanez, Espainiako estatuak beretzat jasotzen du eskumen esklusiboa, Konstituzioaren 149.1.20 artikulua medio. Hori dela eta, ez dio bere kudeaketa Euskal Autonomia Erkidegoari ematen, nahiz eta Madrildik zentralizatutako plangintza-eredua erabat arduragabea eta ez-eraginkorra dela frogatu.

8. Euskadi hiri global gisa eraikitzeko, azpiegituraren artikulazioa sustatzeaz gain, artikulazio ekonomikoa sustatu behar da.Horren haritik, jarduera ekonomikoa arautzeko ahalmenak, finantza-sistemaren funtzionamendua antolatzekoak, ekoizpen sektoreak sustatzekoak, lan-harremanen esparru autonomoa izatekoak eta finantza- eta aurrekontu-politika propioa ezartzekoak, elementu funtsezkoak dira balio erantsiko zerbitzuak eta ondasunak eratzeko egiazko plataforma finkatzeko, eta Europako atlantikoko ardatzean erreferentzia-nukleoa izateko.Administrazio zentralak gai horietan eta urte horietan ezarritako trabak, zailtasunak, betebeharrak eta oztopoak oso nabarmenak izan dira.Espainiako Gobernu onartutako Kutxen legea adibide esanguratsua gogoratu besterik ez dago. Lege horrek hutsean utzi du Aurrezki-kutxen gainean genuen eskumen esklusiboa. Ildo horretan, bankuei eta aseguruei buruzko eskumenak —Estatutuko 112 a) artikuluak adierazten dituenak— ez dira existitzen, ezta betearazteari dagokionez ere. Iruzur egin zaio eskumenari kreditu ofizialen gaian. Euskal

100


EUSKO JAURLARITZA

instituzioen parte-hartzea ukatu da Euskal Autonomia Erkidegoko estatuaren sektore publikoan, Estatutuaren 12.7 artikuluak hala aurreikusten bazuen ere. Lan-harremanen geure esparrua garatzea eragotzi da, eta Estatu osoko agente ekonomikoen eta sozialen ordezkaritzari dagokion lan-harremanen sistema ezarri, euskal esparruko negoziazio-gaitasunarekin eta ordezkaritzarekin kontraesanean, askotan. Kontzertu Ekonomikoak ere jasan ditu Gobernu Zentralak Euskadin egindako eskumen-hustearen politikaren eraginak. Finantza-politikaren judizializazio-prozesuak, gai fiskaletan Europar Batasuneko erabakietan euskal instituzioen parte-hartzea ukatzea, zerga-presio beraren printzipioa ezarriz, finantza-autonomiari ezarritako mugak, eta aurrekontu-egonkortasunari buruzko arautegiak Kontzertu Ekonomikoa ahultzen dute, mugak ezarriz, eta politika ekonomikoaren eta gizarte-elkartasunaren tresna moduan dauzkan ahalmen guztiak erabiltzea eragozten dute, .

Azken batean, hirugarren zutabea —ekonomikoki artikulatua eta ardatz europarreko erreferentzia eta ekarpen-gune bihurtzeko gaitasuna duen Euskadi eraikitzea— erabat baldintzatu du Madrilen zentralitatea berreskuratzeko politikak. Politika horrek Madril Espainiar estatuko negozio-nukleo gisa nahi du berreskuratu, eta bertan bildu nahi ditu inbertsio-erabakiak, bai estatukoak, bai atzerrikoak.

9. Laugarren zutabea —gizarte-babesaren hobekuntza— sistema ekonomiko osoaren helburua da. Ez dago elkartasunik gabeko hazkunde ekonomikorik, eta ez dago elkartasunik hazkunde ekonomikorik gabe. Herritar kaltetuenentzako arreta bermatzen duen elkartasun sozialaren sistema garatzea, beraz, Euskadiko bigarren aldaketa ekonomikoaren ardatza da.

Laugarren zutabeak bultzada nabarmena izan du Euskadin, euskal erakundeek kudeatutako gizarte-babeseko politiken eskutik, bereziki, eta, zehazki, zenbait gaitan: familia, etxebizitza, immigrazio eta pobreziaren aurkako borrokan. Adibide moduan, oinarrizko errentak gora egin duela nabarmen liteke: 1998an gutxieneko soldataren %53koa zen, eta 2003an, berriz, %81.

Hala ere, gizarte-babeseko euskal politikak bultzada erabakigarria behar du, Europako parametroetara hurbiltzeko, eta bultzada hori

101


EUSKO JAURLARITZA

emateko ezinbestekoa da elkartasun sozialarekin lotutako arlo guztiak batera kudeatzea, aurreikuspen sozial osagarrian ahalegin berezia egitea eta gizarte-laguntzaren alorrean osoko eskumena izatea eta gauzatzea.

Dimentsio horietako bakoitzean, administrazio zentralak ez die kasurik egin Estatutuan ezarritakoari “Autonomia Erkidegoak bereganatuko du gizarte-segurantzako araubide ekonomikoaren kudeaketa …”; edo, oztopoak jarri ditu bereganatutako eskumenetan, adibidez: aseguruaren antolamendu-legeak, Planei eta pentsio funtsei buruzko neurriz gaineko legedia, etab.

Jardueren lehia horrek eta oinarrizko legeak neurriz gain erabiltzeak dakartzan mugek gizarte-babesaren eredua ez-eraginkorra eta zatikatua izatea eragin dute Euskadin. Horrela, beraz, zenbait pertsonari, egoera batetik beste batera igarotzean, jaso beharreko prestazioak aldatu egiten zaizkie —pentsio ez kontributiboak, langabeziako dirulaguntzak, oinarrizko errenta, osagarri minimoak, etab.— eta Euskadiko eta Espainiako administrazioen aurrean kudeatu behar dituzte. Horrek eraginkortasun gabezia dakarkio zerbitzuen eskaintzari, eta ongizatearen galera nabarmena euskal gizarte osoari.

10.- Egungo Estatutuak funtzionatzeko zailtasunak eta muga nabarmenak ditu, sistema ekonomikoaren ikuspegitik. Ez soilik ikuspegi kuantitatibotik —betetzen ez delako, eta eskumenak kentzen zaizkiolako, oinarrizko legeen eta Auzitegi Konstituzionalaren sententzien bidez—, bai eta —eta, bereziki— ikuspegi kualitatibotik, haren inguruan lege- eta jurisprudentzia-alorreko "amarauna" ehundu delako, eta horrek interpretazioa mugatu, garapena eragotzi eta ahalmenak ezerezean utzi dituelako. Horren ondorioz, Gernikako Estatutuak itxura galdu du, defentsa-gabezia juridikoan dago, eta bere garaian bi aldeen arteko hitzarmena izan zena, unean uneko Gobernu Zentralaren gutiziaren zoriaren mendeko tresna bihurtu da.Bistan denez, egia da egungo autogobernuari esker, euskal erakundeek eskuragarri dituzten baliabideak hobeto erabil ditzaketela, eta gastu eta inbertsio publikoetan lehentasunak berrezarri. Baina, aldi beran, egia da Euskadik tresna berriak behar dituela etorkizuneko erronkei aurre egiteko, autogobernu-gaitasun handiagoak, eta, bereziki, harreman-esparru berria Estatuarekin. Harreman horrek bi aldeen

102


EUSKO JAURLARITZA

segurtasun juridikoa bermatu beharko du, eta edukia alde batek bakarrik interpretatzea ezinezko bihurtu.

11. Autogobernuaren esparru berriaren beharra ez da, azken batean, gutizia politikoa, ezta norgehiagoka ideologikoaren elementua ere. Estatutu Berriaren Proposamena beharra da, Euskadiko bigarren aldaketa ekonomikoari bidea irekiko dioten oinarriak onbideratzeko, eusteko, finkatzeko eta garatzeko beharra; hauek dira, hain zuzen ere, oinarri horiek::- pertsonen hezkuntza eta heziketa jarraitua.- ikerketa, garapena eta kalitatea.- Euskadiren kokapen fisikoa eta ekonomikoa.- elkartasuna eta ongizatea.

Estatutu Berriaren Proposamena erantzun egokia da hazkundearen eta elkartasunaren espazio ekonomiko berria osatzeko, XXI. mendeko Eredu Ekonomiko Berria osatzen duten zutabeen gainean.

12. Euskadiko bigarren aldaketa ekonomikoaren garapenak errespetatu egiten ditu Estatuaren esparruko merkatuaren batasuna osatzen duten oinarrizko arloak. Horretarako, Estatutu Berriak eskumen esklusibo batzuk Estatuaren gain uzten ditu (45. artikulua); Kontzertuaren sistemak jarraitu egingo duela finkatzen da, eta pertsonak, ondasunak, kapitalak eta zerbitzuak mugitzeko eta kokatzeko duten askatasuna errespetatu eta bermatu beharko da, inolako bereizkeriarik sortu gabe eta enpresen arteko lehia askerako aukerak murriztu gabe (55. artikulua). Era berean, elkarlan eta lankidetza mekanismoak ezartzen dira, nola finantza- eta aurrekontu-politiketan, hala lan-merkatuan eta gizarte-segurantzaren erregimenean. Horrela, merkatuaren batasuna, merkataritza-harremanak eta ekoizpen-faktoreen mugikortasuna bermatzen dira, araugintza-esparru komunaren pean, eta euskal erakundeei dagozkien politika publikoen berezitasuna eta esklusibitatea kaltetu gabe.

13. Egiaztapen horretatik abiatuta, zutabe hauek zehazten dira Estatutu Politiko Berrian:

103


EUSKO JAURLARITZA

a) Pertsonen hezkuntza eta heziketa, hezkuntza- eta kultura-arloko politika guztien eskumen esklusiboaren bidez, heziketaren dimentsio guztiak kontuan hartuz: irakaskuntza-maila guztiak eta lanbide-heziketa arautua, okupazionala eta jarraitua (47. artikulua).

b) Eskumen esklusiboa sektorez sektoreko politika ekonomiko guztietan, ekonomia- eta finantza-jardueraren arauketan eta antolaketan (49, 56 eta 57 artikuluak), hor biltzen direlarik, berariaz, ikerketa zientifikoaren eta teknikoaren politikak, jakintzaren eta informazioaren gizartearekin lotutako teknologia berriak, eta baita telekomunikazioak ere. Horrez gain, industria-sektoreen antolaketa ekonomikorako ahalmena hedatzen da, eta merkatuaren eta konpetentziaren araugintzarako ahalmena ere bai. Politika-multzo horien bidez ikerketaren eta jakintzaren oinarriak sustatuko dira, eta Euskadi hiri-eskualde global gisa finkatu ahalko da, ikuspegi ekonomikotik.

c) Naturako baliabideen eta mota guztietako garraio- eta komunikazio-azpiegituren osoko politika zehazteko eta gauzatzeko gaitasuna (50 eta 51. artikuluak). Horren bidez, kokapen fisikoa eta ingurumenaren onbideratzeaz sustatu ahalko dira, Euskal Autonomia Erkidegoa Europako hiri-eskualdeen artean kokapen-erreferentzia bihurtzeko ezinbesteko faktore gisa.

d) Euskadiri beharrezko eskumen eta funtzio guztiak ematea, lan- eta gizarte-esparru propioa ezartzeko eta arautzeko, Estatuarekiko eta Europarekiko lankidetzari eta elkarlanari kalte egin gabe (53. artikulua). Horren bidez, negoziazio kolektiboa eta eragile ekonomikoen eta sozialen ordezkaritza hobeto egokituko da gure errealitate sozialera, eta horrek elkarrizketa soziala erraztuko du Euskadin. Eredu Ekonomiko Berria adostasunez sustatzeko, funtsezko elementuetako bat da euskal enpresen eta sindikatuen arteko hitzarmen eta elkarrizketa soziala, hartara euskal gizartearen ezaugarri eta interesak hartu kontuan hartu ahal izateko: hazkundea, produktibitatea, lan-egonkortasuna, soldata-politika, elkartasuna, parte-hartzea eta aurreikuspen soziala.

e) Zergak zehazteko ahalmenaren eta finantza-autonomiaren printzipioak, eta Estatuarekiko koordinazio-mekanismoak bermatuko dituen zerga-politika (58, 59, 60, 61 eta 62. artikuluak). Alde horretatik, Euskadiri dagokio bere aurrekontuak eta finantza-

104


EUSKO JAURLARITZA

eta zerga-politika propioak zehaztea, arautzea eta kudeatzea, euskal autonomia-erkidegoko herritarrok izan nahi dugun garapen iraunkorraren ereduaren eskaerei eta betebeharrei aurre egiteko.Era berean, EAEko herritarrok Estatuko karga orokorrak ordaintzeko egin beharreko ekarpena argitzen da, kupo orokorraren bidez, Kontzertu Ekonomikoaren esparruan (60.3. artikulua).

f) Babes sozialeko eta elkartasuneko egiazko politika integratua garatzea. Bertan gizarte- eta osasun-arloko politikak (48. artikulua) eta gizarte-babeseko politikak (54. artikulua) aurreikusten dira, eta, orobat, euskal autonomia erkidegoko botere publikoei esleitzea gizarte-segurantzaren erregimen publikoa, EAEko herritar guztiei oraingo eta etorkizuneko behar-egoeren aurrean gizarte-laguntza eta zerbitzuak emango zaizkiela bermatuko duen erregimena. Hori guztia, gizarte-segurantzaren alorrean geure aurrekontuak izanik, eta Estatuarekin finantza-partehartzeko mekanismoak ezarriz, Estatuko hiritarren artean elkartasun- eta ez-diskriminazio-printzipioak berma daitezen.

Euskal erakundeek babes sozialeko politikaren dimentsio guztiak eskutan izatean, egungo zatiketa gainditu ahal izango da —oinarrizko errenta, pentsioak, langabezia, diru-laguntzak, aurreikuspen ez kontributiboak, etab.— eta ongizatearen osoko politika egin ahal izango dugu. Horrek egungo disfuntzioak eragotziko ditu, eta horiei esker, Europarekin konbergentzia erdiestea lortu ahal izango da, baita gizarte-babesak eragindako gastuei dagokienez ere, beti ere, Estatuarekiko elkartasunaren kaltetan izan gabe.

14.- Azken ondorioa:

Estatutu Politiko Berriaren Proposamena, bere ezaugarri orokorretan eta berariazkoetan, egungo esparru instituzionalaren blokeo ekonomikoari eta urritasunari aurre egiteko erantzun argia eta positiboa da. Euskadik,bigarren aldaketa ekonomikoari aurre egiteko, beharrezko ditu zenbait autogobernu-tresna. Aldaketa horrek euskal autonomia-erkidegoko herritarren hazkundea sustatu behar du, eta ongizatea areagotu. Gure etorkizuna dago jokoan, eta erronka horri eman dakiokeen erantzun onena autogobernuan sakontzea da, Espainiako estatuarekin harreman politiko eta ekonomiko berriak ezarriko dituen Estatutu Politiko berriaren bidez.

105


EUSKO JAURLARITZA

VII . ESTATISTIKA-ERANSKINAK

106

RAZONES ECONOMICAS PARA UN NUEVO MARCO ... · Web viewGainera, sektore-eraldaketa horrekin batera,...

Documents

Transcript of RAZONES ECONOMICAS PARA UN NUEVO MARCO ... · Web viewGainera, sektore-eraldaketa horrekin batera,...