Ramón Cruces Colado

Durante os séculos XIII, XIV e XV, ao remate

da idade media, o sistema feudal, no que a

nobreza e a Igrexa tiñan a riqueza e o poder,

seguía vixente na Galiza e Portugal.

O POBO DEBÍA PAGARLLE Á NOBREZA UN

FORO POR CULTIVAR AS SÚAS TERRAS.

ESTE IMPOSTO, DO QUE TAMÉN SE

BENEFICIABA A IGREXA, PERMITÍA A ESTA

ARISTOCRACIA VIVIR NA OPULENCIA.

COMO A GUERRA CONTRA OS MOUROS XA ESTABA MOI AO SUR,

A PAZ DEIXABA Á NOBREZA MOITO TEMPO PARA O LECER.

NO S. XI, A TRAVÉS DOS PEREGRINOS DO

CAMIÑO DE SANTIAGO, CHEGOU DENDE

PROVENZA, NO ACTUAL SUR DE FRANCIA, A

MODA DE POETIZAR SOBRE O AMOR CORTÉS.

OS DOUS PERÍODOS EN

QUE SE DIVIDE A

LITERATURA MEDIEVAL

GALEGO-PORTUGUESA,

COMÚN AOS DOUS PAÍSES

POR POSUÍREN DAQUELA A

MESMA LINGUA, …

…NOMÉANSE IDADE DE

OURO (S. XIII E PRIMEIRA

METADE DO S. XIV) E DE

DECADENCIA (SEGUNDA

METADE DO S. XIV E MAIS

TODO O S. XV).

SUPOÑEMOS QUE XA

DENDE O SÉCULO XII SE

FACÍAN REUNIÓNS

POÉTICAS NOS PAZOS E

CASTELOS GALEGOS,

PORÉN AS CANTIGAS EN

GALEGO-PORTUGUÉS MÁIS

ANTIGAS DATAN DO S. XIII.

OS TROBADORES ERAN OS NOBRES

QUE COMPOÑÍAN A LETRA E MÚSICA

DESTAS CANCIÓNS.

OS XOGRARES

PROCEDÍAN DO

POBO BAIXO E

INTERPRETABAN AS

CANTIGAS,

CHEGANDO INCLUSO

ALGÚN DELES A

COMPOÑER.

OS MÚSICOS DENOMINÁBANSE

MENESTREIS, A QUEN PODÍAN

ACOMPAÑAR BAILANDO …

… AS SOLDADEIRAS,

MULLERES QUE ÍAN COS

SOLDADOS ÁS

NUMEROSAS GUERRAS

QUE HOUBO NESTA

ÉPOCA. MOI FAMOSA

FOI MARÍA A BALTEIRA,

SATIRIZADA NAS

CANTIGAS.

AS CANTIGAS ATÓPANSE EN

PERGAMIÑOS RECOMPILADOS EN

CÓDICES, UNHA ESPECIE DE LIBROS,

COMO O DA VATICANA, A

BIBLIOTECA NACIONAL DE LISBOA

OU AS CANTIGAS DE SANTA MARÍA

QUE SE GARDAN NO ESCORIAL.

Pergameu do códice da Biblioteca Nacional de Lisboa

AS CANTIGAS PODEN

DIVIDIRSE EN TRES XÉNEROS

MAIORES: CANTIGA DE

AMOR, DE AMIGO E DE

ESCARNIO E MALDICIR.

O XÉNERO POÉTICO DA

CANTIGA DE AMOR

CONSISTÍA EN QUE

UNHA VOZ POÉTICA

MASCULINA EXPRESABA

A SEU AMOR A UNHA

DAMA IDEALIZADA DA

NOBREZA.

COA PALABRA “SENHOR” O HOME FACÍA

REFERENCIA A UNHA DONA QUE REUNÍA

CARACTERÍSTICAS ABSTRACTAS DO IDEAL

DE BELEZA FEMININO.

Daquela o morfema -or era o empregado para os dous

xéneros: a senhor, a pastor…

FALAR BEN, SER

FERMOSA, BEN

TALLADA OU A

QUE DEUS FIXO

MELLOR SON OS

ÚNICOS ELOXIOS

QUE FAI O POETA.

ESTE NON PODÍA CITAR

NINGUNHA PARTE

FÍSICA CONCRETA

DELA PORQUE

ROMPERÍA O CÓDIGO

DA MESURA, QUE

IMPEDÍA DESVELAR A

IDENTIDADE DA DAMA

GABADA NO POEMA.

POLA COITA (PENA DE

AMOR) QUE SUFRÍA

POLA DAMA, A VOZ

POÉTICA PODÍA

CHEGAR A MORRER DE

AMOR, O QUE NUNCA SE

DEU NA CANTIGA DE

AMOR PROVENZAL.

… moir*’ eu porque non vexo aquí

a dona que por meu mal vi.

(Afonso X)

*morro

OS RECURSOS PROPIOS DESTE TIPO DE

CANTIGA SON O DOBRE E O MORDOBRE.

O PRIMEIRO É A REPETICIÓN DUNHA

PALABRA NA MESMA COBRA OU ESTROFA.

Pois sempre há en vós mesura

e todo ben e cordura,

que Deus fez en vós feitura

qual non fez en muller

nada (Don Dinís)

DOBRE

O MORDOBRE REPITE UNICAMENTE O

LEXEMA, CREANDO UN XOGO DE

CONCEPTOS DO AMOR CORTÉS

AÍNDA MAIOR CÓ DOBRE.

Pois me tal coita faz sofrer

qual sempr’ eu por ela sofrí,

des aquel día que a vi,

e non se quer de min doer

… (Afonso X)

MORDOBRE

As cantigas de amor acostumaban ser de

mestría, sen estribillo ou refrán, de aí que o

poeta debese amosar o seu bo facer poético ao

non poder repetir versos enteiros.

A RIMA MACHO (AGUDA) DESTAS

COMPOSICIÓNS SEGUÍA MÁIS FIELMENTE O

MODELO PROVENZAL, FRONTE Á RIMA

GRAVE, MÁIS PROPIA DAS DE AMIGO.

Quer’ eu en maneira de proençal

fazer agora un cantar d' amor

… (Don Dinís)

AS CANTIGAS DE AMIGO TEÑEN

ORIXE AUTÓCTONA POIS

PROVEÑEN DA LITERATURA ORAL

GALEGA DE CREACIÓN FEMININA.

NELAS A VOZ POÉTICA É UNHA DONCELA

DO POBO BAIXO QUE EXPRESA A SÚA COITA

DE AMOR POLO SEU AMIGO OU AMANTE,

SEMPRE AUSENTE, EN SITUACIÓNS COMO A

GUERRA, …

… NO SERVIZO AO REI OU DE

CAMIÑO PARA SE CITAR COA

DONCELA.

A VOZ POÉTICA

FEMININA PODE

DIRIXIRSE Á NAI, QUE

SE CONVERTE NA

CONFIDENTE DOS

AMORES DA SÚA

FILLA CO AMIGO,

ANTE A QUE TOMA

DIVERSAS

ACTITUDES:

… PROHIBICIÓN, AVISO, PERMISIVIDADE, DESCONFIANZA E MESMO CIUMES.

A SITUACIÓN

DESENVÓLVESE

SEMPRE NUN MARCO

NATURAL E PRECISO:

O MAR , A FRAGA ,

UNHA FONTE… , A

DIFERENZA DA

ABSTRACCIÓN DAS

CANTIGAS DE AMOR.

ASÍ, HAI CANTIGAS DE AMIGO BAILADAS, NAS QUE A MULLER EXPRESA A LEDICIA DO AMOR

CONVIDANDO AO BAILE.

AS DE ROMARÍASON AQUELAS NAS QUE O ENCONTRO

AMOROSO SE PRODUCE NUN SANTUARIO, LUGAR DE

REUNIÓN DOS AMANTES.

NAS MARIÑAS OU

BARCAROLAS A

VOZ POÉTICA DA

MULLER TOMA O

MAR OU AS SÚAS

ONDAS COMO

CONFIDENTES DOS

SEUS AMORES CO

AMIGO.

AS SETE CANTIGAS DE MARTÍN

CODAX QUE APARECEN NO

PERGAMEU VINDEL SON CLARAS

MOSTRAS DESTE SUBXÉNERO.

OS RECURSOS FORMAIS DA CANTIGA DE AMIGO TEÑEN ORIXE POPULAR, POLO QUE A REPETICIÓN DE VERSOS CONSTITÚE A SÚA

FORMA BÁSICA.

O PARALELISMO SEMÁNTICO

ENTRE VERSOS SITUADOS

NO MESMO LUGAR DE

DIFERENTES COBRAS,

REPETINDO O SIGNIFICADO,

É UN RECURSO MOI USADO

NA CANTIGA DE AMIGO.

ESTE PODÍA CHEGAR A SER TAMÉN

SINTÁCTICO, MUDÁNDOSE SÓ A

ÚLTIMA PALABRA DUN VERSO A OUTRO

DO PAR.

Ai eu, coitada, como vivo en gran cuidado

por meu amigo, que hei alongado!

Muito me tarda

o meu amigo na Guarda!

Ai eu, coitada, como vivo en gran desejo

por meu amigo, que tarda e non vejo!

Muito me tarda

o meu amigo na Guarda!

(Don Sancho I)

Ai eu, coitada, como vivo en gran cuidado

por meu amigo, que hei alongado!

Muito me tarda

o meu amigo na Guarda!

Ai eu, coitada, como vivo en gran desejo

por meu amigo, que tarda e non vejo!

Muito me tarda

o meu amigo na Guarda!

(Don Sancho I)

O LEIXAPRÉN FACÍASE DEIXANDO E

TOMANDO PARES DE VERSOS. OS

SEGUNDOS VERSOS PARALELÍSTICOS

DO PRIMEIRO PAR DE COBRAS

APARECÍAN COMO PRIMEIROS DO PAR

SEGUINTE.

Ondas do mar de Vigo,

Se vistes meu amigo,

e, ai Deus, se verrá cedo!

Ondas do mar levado,

Se vistes meu amado,

e, ai Deus, se verrá cedo!

o por que eu sospiro

e, ai Deus, se verrá cedo!

por que hei gran cuidado

e, ai Deus, se verrá cedo!(Martim Codax)

ADEMAIS, O REFRÁN, A

REPETICIÓN DUN OU VARIOS

VERSOS AO FINAL DE CADA

COBRA, APARECÍA

CORRENTEMENTE NESTE XÉNERO

BASEADO NA LITERATURA ORAL.

e, ai Deus, se verrá* cedo!

*virá

PORÉN, A MESTURA DE

XÉNEROS ERA USUAL:

MOITAS CANTIGAS DE AMOR

POSÚEN PARALELISMO E

REFRÁN, E INCLUSO

LEIXAPRÉN, PROPIOS DA

CANTIGA DE AMIGO.

A dona que eu am’ e tenho por senhor

amostráde-mi-a Deus, se vos en prazer for,

se non, dáde-mi a morte.

A dona que tenho por lume destes olhos meus

e por que choran sempr’, amostráde-mi-a, Deus,

se non, dáde-mi a morte.

… (Bernal de Bonaval)

Nesta cantiga de amor aparecen o paralelismo e o refrán

A CANTIGA MÁIS ANTIGA

CONSERVADA É PRECISAMENTE

DE ESCARNIO, O QUE NOS

AMOSA A PRÁCTICA CORTESÁ DE

MODA DAQUELA.

O XÉNERO DE ESCARNIO E

MALDICIR PROCEDE DO SIRVENTÉS

MORAL PROVENZAL, E NA GALIZA

PRESENTA VARIOS TEMAS:

A COVARDÍA

DALGÚNS

NOBRES NA

BATALLA, A

POBREZA NA

QUE OUTROS

NOBRES CAÍAN,

...

… OS VICIOS

DO CLERO OU

A DUBIDOSA

MORAL DAS

SOLDADEIRAS.

TAMÉN OS XOGRARES ERAN OBXECTO

DE BURLA NESTAS CANTIGAS,

RIDICULIZÁNDOSE A SÚA

HABELENCIA POÉTICA.

Foi un día Lopo jograr

á cas dun infançón cantar;

e mandou-lh’ ele por don dar

tres couces na garganta;

e fui-lh’ escass’, a meu cuidar,

segundo com’ el canta.

… (Martím Soares)

NA CANTIGA DE ESCARNIO

UTILÍZASE A RETRANCA E O

DOBRE SENTIDO OU IRONÍA.

ESTE VERSO FAI ALUSIÓN A

UN CABALEIRO COVARDE

QUE FUXIU A PORTUGAL

NUNHA BATALLA:

Don Foão, que eu sei que há preço de ligeiro, …

(Afonso Meendes de Briteiros)

MAIS A DE MALDICIR USA PALABRAS

DIRECTAS, SEN EUFEMISMOS.

Abadessa, oi dizer

que erades mui sabedor

de todo ben; e, por amor

de Deus, queréde-vos doer

de min, que hogano casei,

que ben vos juro que non sei

máis que un asno de foder. (Afonso Eanes do Cotón)

ESTAS CANTIGAS

ADOITABAN SER DE

MESTRÍA POLA

NECESIDADE DE USO

DE LÉXICO VARIADO,

DANDO MOITA MÁIS

INFORMACIÓN DE

COBRA A COBRA.

OS XÉNEROS MENORES SON AQUELES MENOS

CULTIVADOS. UN DELES, A TENZÓN, CONSISTÍA

EN POEMAS DIALOGADOS ENTRE DOUS

TROBADORES OU XOGRARES.

A PASTORELA

TIÑA COMO

PROTAGONISTA

UNHA “PASTOR”

A QUEN LOABA

UNHA VOZ

MASCULINA.

OUTRO

SUBXÉNERO

POÉTICO ERA O

PRANTO, É

DICIR, UNHA

ELEXÍA POR

ALGUÉN MORTO.

TAMÉN HAI CANTIGAS EN QUE A VOZ

POÉTICA SE QUEIXA DA CHEGADA DO DÍA,

MOMENTO DA SEPARACIÓN DOS AMANTES:

COÑÉCENSE COMO ALBAS OU ALBORADAS.

Algúns dos máis de cen trobadores coñecidos foron

Afonso X o Sabio, o seu neto e rei portugués Don

Dinís, Airas Nunes, Paio Gomes Chariño...; entre os

xograres destacan Fernando Esquío, Codax, Pero

Meogo, Mendiño... , todos do s. XIII.

AFONSO X

Á parte desta literatura profana, existía

outra relixiosa en galego-portugués: as

Cantigas de Santa María, mandadas

elaborar por Afonso X o Sabio.

O PROPIO REI COMPUXO ALGUNHA,

MAIS A MAIORÍA DELAS SON DE

TROBADORES QUE POR ENCARGA DO

MONARCA RECOMPILARON DIVERSOS

MILAGRES MARIANOS.

Afonso X

ESTAS CANTIGAS, DENOMINADAS

NARRATIVAS POR CONTAREN

INTERVENCIÓNS DA VIRXE NO MUNDO,

LEVABAN NOTACIÓN MUSICAL E VIÑETAS

DECORATIVAS EN MINIATURA.

Exemplo dunha

cantiga de Santa

María. O milagre

cóntase na parte

superior de cada

viñeta.

Ante o poder

demostrado pola

intercesión da

Virxe na defensa

do castelo ante os

sarracenos

(viñeta 4), o xefe

destes decide

converterse á

relixión cristiá

(viñeta 6).

CADA DEZ CANTIGAS

NARRATIVAS HAI UNHA LÍRICA,

QUE, IMITANDO O ESTILO DO

AMOR CORTÉS, EXPRESA O

AMOR DIVINO POLA VIRXE,

INTERCESORA ENTRE DEUS E O

SER HUMANO.

A NARRATIVA

MEDIEVAL FAI

A SÚA

APARICIÓN

TARDE, SOBRE

OS SÉCULOS

XIV E XV.

o Xosé de Arimateaou o Libro de

Tristán, onde se refire a historia de amor entre este e

mais Isolda.

As lendas do rei Arturo son tratadas en libros

traducidos do latín ou do castelán, como a

Demanda do Santo Graal,

TAMÉN A GUERRA DE TROIA

APARECE REFLECTIDA NA

CRÓNICA TROIANA OU NA

HISTORIA TROIANA.

Os miragres de Santiago narran

os milagres realizados polo

Apóstolo na peregrinaxe a

través do Camiño de Compostela.

DURANTE ESTES SÉCULOS O PODER CASTELÁN

FOISE INSTALANDO NA GALIZA (A NOBREZA

GALEGA FORA SUBSTITUÍDA POLA CASTELÁ) …

… POLO QUE A FINAIS DO PERÍODO

MEDIEVAL A LITERATURA GALEGA

ESCRITA CAE EN DESUSO CASE TOTAL

POR CARECER DE COMPOSITORES E

PROMOTORES, O QUE SE MANTERÁ

AO LONGO DOS TRES SÉCULOS

SEGUINTES: OS “SÉCULOS ESCUROS”.