egun on

Modernitatearen auziaz: Udako Euskal Unibertsitatea 2010

Aro Modernoaren proiektu filosofikoen giltzarriaz Udako Ikastaroak: Filosofia

Wilhelm von Humboldt:

Antropologia filosofikoa eta hizkuntzaren teoria

Iñaki Zabaleta Gorrotxategi

2010-07-20

Iruñea – Hizkuntza Eskola Ofiziala

1. Sarrera: Humboldten pertsona eta obra

2. Antropologia filosofikoa (“Bildung”)

3. Hizkuntzaren teoria antropologikoa

4. Ondorioa: Humboldten esanahia gaur

1. SARRERA: Humboldten pertsona eta obra

1.1. Ilustrazioa eta erromantizismoa Alemanian

kontrajartzerik ez, baizik eta batetik besterako garapena

ilustrazioa ez zen Alemanian mugimendu homogeneo bat izan

Hamann: “arrazoiak ezin du bizitzaren jarioa harrapatu”

1.2. Nor izan zer Wilhelm von Humboldt (1767-1835) ?

“pentsalaria”: zer da gizakia eta zertara iritsi daiteke berori ?

“politikaria”: hezkuntza erreforma eta Berlingo Unibertsitatea

“hizkuntzalaria”: ikerketa filosofikoa eta enpirikoa uztartuz

1.3. Humboldten pertsona eta obra aukera bezala

XVIII-XIX. mendeen arteko Modernitatea hobeto ulertzeko

unibertsaltasunaren eta singulartasunaren arteko lotura ulertzeko

gizakiaren eta hizkuntzaren arteko elkarrekikotasuna ulertzeko

2. ANTROPOLOGIA FILOSOFIKOA (“BILDUNG”)

2.1. Gizakia, arazo eta aztergai bezala

2.2. Gizakiaren “irudia” vs. gizakiaren “kontzeptua”

2.3. Antropologia eta konparazioa

2. ANTROPOLOGIA FILOSOFIKOA (“BILDUNG”)

2.1. Gizakia, arazo eta aztergai bezala

a / Historizismoaren hastapenak

Herder vs. Kant: antropologia formalista baten gabeziak

balditza espazio-tenporalak elementu osagarri bezala

“gizakiaren ezagutza indibidualizatzaile” baten beharra

b / Indibidualtasunaren kontzeptua

gizaki singularra berdingabea da (ez da giza espeziearen kopia bat)

gizaki singularrak munduaren ikuskera pertsonal bat du

gizaki singularrak izate erlatibo bat du (ez du osotasuna agortzen)

gizaki singularra prozesu amaitezin batean garatzen doa

c / Karaktere indibiduala aztergai bezala

karakterea, hemen eta orain aktualizatzen den indibidualitatea da

indibidualitatea vs. karakterea: ezberdintasuna metafisikoa soilik

Kanten itzala: gizaki errealak helburu dira eta ez bitarteko

2. ANTROPOLOGIA FILOSOFIKOA (“BILDUNG”)

2.1. Gizakia, arazo eta aztergai bezala

a / Historizismoaren hastapenak

Herder vs. Kant: antropologia formalista baten gabeziak

balditza espazio-tenporalak elementu osagarri bezala

“gizakiaren ezagutza indibidualizatzaile” baten beharra

b / Indibidualtasunaren kontzeptua

gizaki singularra berdingabea da (ez da giza espeziearen kopia bat)

gizaki singularrak munduaren ikuskera pertsonal bat du

gizaki singularrak izate erlatibo bat du (ez du osotasuna agortzen)

gizaki singularra prozesu amaitezin batean garatzen doa

c / Karaktere indibiduala aztergai bezala

karakterea, hemen eta orain aktualizatzen den indibidualitatea da

indibidualitatea vs. karakterea: ezberdintasuna metafisikoa soilik

Kanten itzala: gizaki errealak helburu dira eta ez bitarteko

"Naiz eta karaktere bat bere adierazpen guztietan

edota baita bere ezaugarri guztietan deskribatua bada

ere, benetako indibidualitatea beti geratzen da

ezkutuan, adieraztezin eta ulergaitz" (Humboldt, GS III

138 -WfB II 27-)

2. ANTROPOLOGIA FILOSOFIKOA (“BILDUNG”)

2.2. Gizakiaren “irudia” vs. gizakiaren “kontzeptua”

a / Gizakia “ezagutzetik” gizakia “humanizatzera”

banakoari buruzko ezagutza, beti, behin-behinekoa izango da

banakoaren garapena, horrela, erreferentzia nagusian bihurtzen da

gizakiaren “ezagutza”, gizakiaren “humanizazioaren” zerbitzuan

b / “Indibidualitatea” eta “idealitatea”

zenbat giza-indibidualitate hainbat giza-idealitate

zeregina: giza-errealitatea idealizatu & giza-ideala errealizatu

exijentzia orokorren eta partikularren arteko orekaren beharra

c / Antropologia “zientzia teleologiko” bezala

datuen “deskribapenen” eta “ezagutzen” ez-nahikotasuna

erreferente idealen edo “gida filosofikoen” beharra

jarduera “zientifiko” eta “espekulatiboen” elkarlanaren beharra

2. ANTROPOLOGIA FILOSOFIKOA (“BILDUNG”)

2.2. Gizakiaren “irudia” vs. gizakiaren “kontzeptua”

a / Gizakia “ezagutzetik” gizakia “humanizatzera”

banakoari buruzko ezagutza, beti, behin-behinekoa izango da

banakoaren garapena, horrela, erreferentzia nagusian bihurtzen da

gizakiaren “ezagutza”, gizakiaren “humanizazioaren” zerbitzuan

b / “Indibidualitatea” eta “idealitatea”

zenbat giza-indibidualitate hainbat giza-idealitate

zeregina: giza-errealitatea idealizatu & giza-ideala errealizatu

exijentzia orokorren eta partikularren arteko orekaren beharra

c / Antropologia “zientzia teleologiko” bezala

datuen “deskribapenen” eta “ezagutzen” ez-nahikotasuna

erreferente idealen edo “gida filosofikoen” beharra

jarduera “zientifiko” eta “espekulatiboen” elkarlanaren beharra

“Gizakia den horretan zehaztasunez ezagutzeko eta,

aldi berean, berau zertara bihurtu daitekeen

askatasunez antzemateko, egiaz, batera egin behar

dute lan behaketaren zentzu praktikoak eta espiritu

filosofikoak" (Humboldt GS I 378 -WfB I 338-).

2. ANTROPOLOGIA FILOSOFIKOA (“BILDUNG”)

2.3. Antropologia eta konparazioa

a / “Ulermena” helburu bezala

aztergaiak berak, gizakiak, bere mugak ezartzen ditu

gizakiaren egia “ezagutzetik” gizakiaren egiara “hurbiltzera”

“Bild”: “irudi edo erretratu” bat lortu nahi da (ez kontzeptu bat)

b / “Konparazioa” metodo bezala

funtsezko ezaugarriak (ez kasualak) antzematen laguntzen du

ezberdintasunak eta antzekotasunak ikusten laguntzen du (taldeak)

indibidula eta unibertsala denaren arteko loturak bistaratzen ditu

c / “Imaginazioa” fakultate bezala

enpirikoa eta filosofikoa denaren arteko lotura ahalbidetzen du

“adimena” (Verstand) eta “arrazoimena (Vernunft) lotu ahal ditu

gizakia dena eta izan daitekeena metaforikoki irudikatzen du

2. ANTROPOLOGIA FILOSOFIKOA (“BILDUNG”)

2.3. Antropologia eta konparazioa

a / “Ulermena” helburu bezala

aztergaiak berak, gizakiak, bere mugak ezartzen ditu

gizakiaren egia “ezagutzetik” gizakiaren egiara “hurbiltzera”

“Bild”: “irudi edo erretratu” bat lortu nahi da (ez kontzeptu bat)

b / “Konparazioa” metodo bezala

funtsezko ezaugarriak (ez kasualak) antzematen laguntzen du

ezberdintasunak eta antzekotasunak ikusten laguntzen du (taldeak)

indibidula eta unibertsala denaren arteko loturak bistaratzen ditu

c / “Imaginazioa” fakultate bezala

enpirikoa eta filosofikoa denaren arteko lotura ahalbidetzen du

“adimena” (Verstand) eta “arrazoimena (Vernunft) lotu ahal ditu

gizakia dena eta izan daitekeena metaforikoki irudikatzen du

"Banakoak alde bakar Batetik irudikatu dezake giza-

perfekzioaren ideala, alegia, bere singularitatearen

arabera bakarrik; baina era honetako irudikapen

partzial eta ezberdin asko behatuz, eta horiek zinez

konparatiboki behatuz, guztiek osotasun bezala

aditzera ematen duten integritatearen ideia argi batera

hurbiltzen gara" (Humboldt GS II 38 -WfB I 417-).

3. HIZKUNTZAREN TEORIA ANTROPOLOGIKOA

3.1. Hizkuntza, interesgune antropologiko bezala

3.2. Hizkuntzaren inguruko aspektu filosofikoak

3.3. Hizkuntzaren inguruko aspektu antropologikoak

3. HIZKUNTZAREN TEORIA ANTROPOLOGIKOA

3.1. Hizkuntza, interesgune antropologiko bezala

a / Bere pentsamenduaren “biraketa linguistikoa”

1800. urtea: bere pentsamenduaren “krisia” (gizakia vs. gizakiak)

galderatik soluziora: hizkuntza, antropologiaren gako bezala

hizkuntza orokorretik hizkuntzen aniztasunera (= giza kontuan)

b / Euskaldunen garratzia “biraketa” horretan

lehen aldiz aurkitzen da idatziz gutxi erabilitako hizkuntza batekin

gizakia eta hizkuntza, antropologia eta linguistika, elkarri lotuta

“antropologia konparatutik” “hizkuntzen estudio konparatura”

c / Bere hizkuntzaren teoriaren garapena

lehen fasea: 1800tik 1820ra (bestelako zereginekin batera)

bigarren fasea: 1820tik 1835era (modu esklusiboan)

teoriaren gakoa: hizkuntzaren filosofia & hizkuntzaren zientzia

3. HIZKUNTZAREN TEORIA ANTROPOLOGIKOA

3.1. Hizkuntza, interesgune antropologiko bezala

a / Bere pentsamenduaren “biraketa linguistikoa”

1800. urtea: bere pentsamenduaren “krisia” (gizakia vs. gizakiak)

galderatik soluziora: hizkuntza, antropologiaren gako bezala

hizkuntza orokorretik hizkuntzen aniztasunera (= giza kontuan)

b / Euskaldunen garratzia “biraketa” horretan

lehen aldiz aurkitzen da idatziz gutxi erabilitako hizkuntza batekin

gizakia eta hizkuntza, antropologia eta linguistika, elkarri lotuta

“antropologia konparatutik” “hizkuntzen estudio konparatura”

c / Bere hizkuntzaren teoriaren garapena

lehen fasea: 1800tik 1820ra (bestelako zereginekin batera)

bigarren fasea: 1820tik 1835era (modu esklusiboan)

teoriaren gakoa: hizkuntzaren filosofia & hizkuntzaren zientzia

"Espainiarako bigarren bidaiarekin (1801), euskal

hizkuntza ikertzera bakarrik zuzenduta zegoena,

hizkuntzaren arazoak era oso eta behin betiko batean

hartzen du bere lekua Humboldt-engan. Karaktere

nazionalarekiko hausnarketak, orain, hizkuntzaren

arazoarekin gurutzatzen dira“ (Menze, 1965: 213)

3. HIZKUNTZAREN TEORIA ANTROPOLOGIKOA

3.2. Hizkuntzaren inguruko aspektu filosofikoak

a / Giza hizkuntzaren “jatorria”

Herderrekin, Condillac eta Rousseauren irizpidearen aurka

hizkuntza, gizakiarekiko, ez da 2. mailakoa edo geroztikoa

bi arazo: bata metafisikoa eta bestea antropologikoa

b / Giza hizkuntzaren “esentzia”

“iristearen” ezintasunetik “hurbiltzearen” posibilitatera

bi ohar: “ergon” – “energeia” & “pentsamendua” – “hizkuntza”

gizakiaren linguistizitatea eta gizakiaren soziabilitatea

c / Hizkuntza “bitarteko espazio” bat bezala

hizkuntza “gizakiaren” eta “munduaren” artean kokatzen da

gizakiak hizkuntza du eta hizkuntzak gizakia du

“hizkuntz komunitatea” eta “munduaren irudi linguistikoa”

3. HIZKUNTZAREN TEORIA ANTROPOLOGIKOA

3.2. Hizkuntzaren inguruko aspektu filosofikoak

a / Giza hizkuntzaren “jatorria”

Herderrekin, Condillac eta Rousseauren irizpidearen aurka

hizkuntza, gizakiarekiko, ez da 2. mailakoa edo geroztikoa

bi arazo: bata metafisikoa eta bestea antropologikoa

b / Giza hizkuntzaren “esentzia”

“iristearen” ezintasunetik “hurbiltzearen” posibiliktatera

bi ohar: “ergon” – “energeia” & “pentsamendua” – “hizkuntza”

gizakiaren linguistizitatea eta gizakiaren soziabilitatea

c / Hizkuntza “bitarteko espazio” bat bezala

hizkuntza “gizakiaren” eta “munduaren” artean kokatzen da

gizakiak hizkuntza du eta hizkuntzak gizakia du

“hizkuntz komunitatea” eta “munduaren irudi linguistikoa”

"Hizkuntza, bere berezko esentzian kontsideratuta,

beti eta une oro da zerbait iragankorra ... Hizkuntza

bera ez da obra bat (ergon) baizik eta aktibitate bat

(energeia)" (Humboldt, GS VII 45-46 -WfB III 418-).

"Hizkuntza, pentsamenduaren organu konfiguratzailea

da" ... "Hizkuntza, bakarrik dagoen giza-banakoaren

pentsatzearen ezinbesteko baldintza da" (Humboldt

GS VII 53, 55 -WfB III 426, 429-).

3. HIZKUNTZAREN TEORIA ANTROPOLOGIKOA

3.3. Hizkuntzaren inguruko aspektu antropologikoak

a / Hizkuntzaren “izaera soziala”

hizkuntzaren bi alde: hitz-egitearen ekintza eta ulertzearen ekintza

ulertzeraren posibilitateak ez-ulertzearen posibilitatea dakar

elkarrizketaren garrantzia gizakiaren garapenerako

b / Hizkuntzaren “izaera nazionala”

hizkuntza giza-komunitateen hizkuntzetan soilik da erreala

“hizkuntzaren” eta “nazioaren” bateratasun genetikoa

komunitateak hizkuntzari ezartzen dizkion mugak

c / Hizkuntzaren “izaera formatiboa”

garapen intelektuala ahalbidetzen du (eduki berriak ikasi)

garapen etiko-morala ahalbidetzen du (elkarrekin bizitzen ikasi)

“indibidualitatetik unibertsaltasunerako” pausua ahalbidetzen du

3. HIZKUNTZAREN TEORIA ANTROPOLOGIKOA

3.3. Hizkuntzaren inguruko aspektu antropologikoak

a / Hizkuntzaren “izaera soziala”

hizkuntzaren bi alde: hitz-egitearen ekintza eta ulertzearen ekintza

ulertzeraren posibilitateak ez-ulertzearen posibilitatea dakar

elkarrizketaren garrantzia gizakiaren garapenerako

b / Hizkuntzaren “izaera nazionala”

hizkuntza giza-komunitateen hizkuntzetan soilik da erreala

“hizkuntzaren” eta “nazioaren” bateratasun genetikoa

komunitateak hizkuntzari ezartzen dizkion mugak

c / Hizkuntzaren “izaera formatiboa”

garapen intelektuala ahalbidetzen du (eduki berriak ikasi)

garapen etiko-morala ahalbidetzen du (elkarrekin bizitzen ikasi)

“indibidualitatetik unibertsaltasunerako” pausua ahalbidetzen du

"Hizkuntza, beraz, ez da gizakia gizabanako bezala

ezaugarritzen duen elementu osagarria bakarrik;

hizkuntzak ere gizakia bere existentzia nazionalean

ezaugarritzen du, ze herria eta nazioa pentsaezinak

dira dagokien berezko hizkuntzarik gabe" (Menze,

1965: 254).

4. ONDORIOA: Humboldten esanahia gaur

4.1. Ideia nagusien laburpena

Bildung: gizakia ezagutu, bai, baina gizakia humanizatzeko

“Biraketa kopernikarra” hizkuntzaren ikuskeran: ergon-energeia

Gizakiaren formazioa, nagusiki, hizkuntzaren bidezkoa da

4.2. Humboldten esanahia gaur

egungo hizkuntzaren zientzian, filosofian, eta pragmatikan

egungo hizkuntzaren soziologian eta antropologian

egungo hizkuntzaren psikologian eta psikopedagogian

4.3. Oharra: Humboldt eta euskaldunak

bi alditan egon zen Humboldt Euskal Herrian: 1799an eta 1801an

euskal ikerketak: bidai kontakizunak eta euskarari buruzkoak

aztergaia: euskal nazioa eta euskaldunen hizkuntza nazionala

eskerrik asko