Polavila na Pontenova. Lendas, 1991, 3671 na actualización ...Lendas, contos e romances, Lugo,...
2
ISSN: 1138-9664 2001,4: 193-208 Grupo de Investigación Etnográfica «Chaira». Polavila na Pontenova. Lendas, con tos e romances, Lugo, Servi- cío de Publicacións da Deputación Provincial, 1998. O Grupo de Investigación Etnográfica “Chaira» (Lugo, 1992), composro por Ma Ofelia Carnero Vázquez, Xoán Ramito Cuba Rodríguez, Antonio Reigosa Carreira (pre- mio «Merlín» 1998 por Memorias dan raposo, título Co que ramón foi finalista do Premio Nacional de Literatura Infantil) e mais Mercedes Salvador Casnañer, todos eles trabailadores do Museo Provincial de Lugo, vón realizan- do desde hai anos numerosos actividades no campo da investigación e mailo inventariado das variadas formas de tradición oral que aínda subsisten no dilatado espacio da súa provincia. Nese labor calado e, a pesar da súa urxcnc’a, case descoñecido pata o gran público, podemos destaca-los rexistros realizados nos concellos de Abad in, A Fonsa- grada, Begonre, Chantada, Lugo, Mondoñedo, Navia de Suarna, Vilalba, e ramón o que deo lugar ó libro obxecro da nosa recensión: A Ponrenova, municipio dacabalo das provincias de Lugo e Asturias, e que poío tanto consrirúe un ámbito de estudio moi interesante polo seu carácter fronreirizo e afasrado do núcleo do que hoxe consideramos Galicia. O precedente do volunie foi o Inventario de lendas, contos, romances e cutras man fesracións da literatura de tradición oral do concello da Pontenova, realizado entre os anos 1995-96 e subvencionado poío propio concelín da Ponrenova, que foi tío dos máis firmes impulsores para que este traballo se levase ó prelo e esnivese, dese xeito, a disposición dos interesados no patrimonio cultural galego. Unha riqueza que, como se encargan de demos- trar ródolos que participaron no libro, non se reduce só a complexas arquitecturas ota paisaxes naturais con engado turístico, senón que ramón inclúe a tradición oral, a fala, a literatura popular plasmada en conros e adivinas, en lendas e oracións, en chistes e romances, parrafeos e trabalinguas, que desgraciadamente Lose xa non se transmiten de boca en boca, porque se rompeta o fío —cróannolo, un vencello máis valioso cá lendaria cadea de otaro que, segundo un dos informantes, unía o castro de Vilar coa Pedra da Arca, ó somos conscientes de parafrasearmos a un Castelao que anrepoñía o valor do galego ó do Pórtico da Gloria—, e agora precisarnos de volumes coma JtlaviLc¡ para conserva-lo que alnda gardan esas cabezas vellas, conscientes da perda dun nesotaro, do asolagamenrn do seta mundo baixo as augas frías e desagradecidas do progreso e maila desmemoría. A este respecto non podemos esquecer que a mci- rande parre dos informantes de Po/avila están com- prendidos no intervalo de 61 a 80 anos, e non aparece ningún no período que vai dos 16 ós 40 anos (sempre en referencia ó ano 1996). Esres datos ahondan para nos dar conra da desfeira que supuxeron eses anos, nos que se desrruíu, unhas veces por descoido e otarras deli- beradamenre, todo aquelo que ulise a vello, rodo o que lembrase rempos pasados (aínda que moitas veces se conservase só o negativo), coa conseguinre desaparición do patrimonio oral. O concello da Ponrenova (3882 habitantes en 1991, 3671 na actualización do censo correspondenre ó 1 dc sancíro dc 1995) é en parre herdeiro do desaparecido de Miranda, e na acrualidade está composro por 11 parro- quias, Bogo, Conforto, A Ponrenova, San Xoán e San Esrevo de Rececende, Vilaboa, Vilamcá, Vilaodrid, Vilaouruz, Vilarmide e Xudán, nas que se integran ata 67 lugares habitados. Os trazos máis destacables do municipio son a impor- ranre presencia do curso do Eo, a tradición mineira da comarca, e o seu carácter de raia con Asturias (co conse- guinte fluxo de tradicións). Canto á lingua, remos que salienrar que a faja pernence xa ó bloque oriental e, polo tanto, presenta xa características do galego de Asturias, como por exemplo, a preferencia poío verbo tar, en paga do normativo esta,; ota o sufíxo —¡u, fronre ó —Ayo da maloría das falos galegas. O aspecto lingúísrico é comprobable no texto, dada a fídelidade ás formas orais, pois os autores prerenderon presentarnos un documento e non unha reconstrucción mais ou menos ideal co risco que supón emenda-la cul- rura oral e facela presuntamente modélica. Esta «maqui- lIase» de formas é perceptible en moiros dos máis recen- res libros que sc publicaron no ámbito da etnografía e antropoloxía galegas; textos moi repetidos (seguimos a vivir das rendas) e desconectados do seu ambiente, sen in- formar a penos da súa procedencia ota o seta alcance tem- poral e zeográfico, co que o seu valor intrínseco queda mo’ minguado. As entrevistas abrangueron unhas 100 persoas e que- daron plasmadas en 468 fichas nas que se apuntaron rigorosamente os seguintes datos: — Lugar e dara — Datos do informante — Datos da peza (título, clasificación, bibliografía> — Datos da gravación — Documentación gráfica (fotos e debuxos de monu- menros e lugares ós que fan referencia os informan- res como escenarios de feiros lendarios) Transcricións lirerais. Na acrualidade, os fondos docunienrais e as grava- cíons do Inventario están depositados no Concello da Ponrenova, para que quede como patrimonio dos veci- ños, froiro da súa colaboración desinteresada co grupo «Chaira>. Ese era un dos obxecrivos dos autores, rexís- trar, espallar e difundi-lo patrimonio dos sóneros maio- res (lendas, conros e romances) sen despreza-las formas breves ota menores (fías, trabalinguas, diros ota cántigas) O Po/avila actual conra cun irmán maior, «Conívos da Po/avila. Paro/as e comentarios feitos ó son d 0 fume, en varias cuciñas de unha aldea da provincia de Lugo, en noi- tes deseada>’ publicado por José Maria López en 1928 e que, segundo Carballo Calero, ten o gran mérito da fidelidade á fala propia da zona. A palabra polavila designa «unha reunión nocturna dc sennes da veciñanza co obxecrivo principal de diver-
Transcript of Polavila na Pontenova. Lendas, 1991, 3671 na actualización ...Lendas, contos e romances, Lugo,...
-
ISSN: 1138-9664
2001,4: 193-208
Grupo de InvestigaciónEtnográfica«Chaira».Polavilana Pontenova.Lendas,contos eromances,Lugo, Servi-cíode PublicaciónsdaDeputaciónProvincial, 1998.
O GrupodeInvestigaciónEtnográfica“Chaira»(Lugo,1992), composroporMa Ofelia CarneroVázquez,XoánRamito CubaRodríguez,Antonio ReigosaCarreira(pre-mio «Merlín» 1998 por Memorias dan raposo, título Coqueramón foi finalistado Premio NacionaldeLiteraturaInfantil) e mais MercedesSalvadorCasnañer,todos elestrabailadoresdo MuseoProvincialde Lugo, vón realizan-do desdehai anos numerososactividadesno campodainvestigaciónemailo inventariadodasvariadasformasdetradiciónoral queaíndasubsistenno dilatadoespaciodasúaprovincia.
Neselabor calado e, a pesarda súa urxcnc’a, casedescoñecidopatao granpúblico, podemosdestaca-losrexistrosrealizadosnos concellosde Abadin, A Fonsa-grada, Begonre,Chantada,Lugo, Mondoñedo,Naviade Suarna, Vilalba, e ramón o que deo lugar ó libroobxecro da nosa recensión:A Ponrenova,municipiodacabalodasprovinciasde Lugo e Asturias,e quepoíotanto consrirúeun ámbito de estudiomoi interesantepolo seu carácterfronreirizo e afasradodo núcleo doquehoxe consideramosGalicia.
O precedentedo volunie foi o Inventario de lendas,contos, romancese cutras manfesraciónsda literatura detradición oral do concellodaPontenova,realizadoentreosanos 1995-96esubvencionadopoío propio concelíndaPonrenova,quefoi tío dos máis firmes impulsoresparaqueestetraballo se levaseó prelo e esnivese,desexeito,a disposición dos interesadosno patrimonio culturalgalego. Unhariquezaque,comoseencargande demos-trar ródolos queparticiparonno libro, nonsereducesóa complexas arquitecturasota paisaxes naturais conengadoturístico, senónque ramón inclúe a tradiciónoral, a fala, a literaturapopular plasmadaen conroseadivinas, en lendase oracións,en chistese romances,parrafeose trabalinguas,quedesgraciadamenteLosexanon setransmitende bocaen boca, porquese rompetao fío —cróannolo,un vencello máis valioso cá lendariacadeade otaroque,segundoun dos informantes,unía ocastrodeVilar coa PedradaArca, ó somosconscientesde parafrasearmosa un Castelaoqueanrepoñíao valordo galegoó do Pórtico da Gloria—, e agoraprecisarnosde volumescomaJtlaviLc¡ para conserva-loquealndagardanesas cabezasvellas, conscientesda perda dunnesotaro,do asolagamenrndo setamundo baixo asaugasfrías e desagradecidasdo progresoe mailadesmemoría.
A este respectonon podemosesquecerque a mci-rande parre dos informantesde Po/avila están com-prendidosno intervalode 61 a 80 anos,e non apareceningún no períodoquevai dos 16 ós 40 anos(sempreen referenciaó ano 1996). Esres datosahondanparanos dar conrada desfeiraquesupuxeronesesanos,nosquesedesrruíu,unhasvecespor descoidoe otarrasdeli-beradamenre,todo aqueloqueulise a vello, rodo o quelembraserempospasados(aínda que moitas vecesse
conservasesó o negativo),coa conseguinredesaparicióndo patrimoniooral.
O concellodaPonrenova(3882habitantesen 1991,3671 na actualizacióndo censocorrespondenreó 1 dcsancírodc 1995)éenparreherdeirodo desaparecidodeMiranda,e naacrualidadeestácomposropor 11 parro-quias, Bogo, Conforto,A Ponrenova,SanXoán e SanEsrevo de Rececende,Vilaboa, Vilamcá, Vilaodrid,Vilaouruz, Vilarmide e Xudán, nasqueseintegranata67 lugareshabitados.
Os trazosmáisdestacablesdo municipiosona impor-ranrepresenciado curso do Eo, a tradición mineiradacomarca,eo seucarácterde raiaconAsturias(co conse-guinte fluxo de tradicións).Canto á lingua, remosquesalienrarquea faja pernencexa ó bloqueoriental e, polotanto, presentaxa característicasdo galegode Asturias,comoporexemplo,apreferenciapoío verbo tar, en pagado normativo esta,; ota o sufíxo —¡u, fronre ó —Ayo damaloríadasfalos galegas.
O aspectolingúísricoé comprobableno texto, dadaa fídelidadeásformasorais,pois os autoresprerenderonpresentarnosun documentoe non unhareconstrucciónmaisou menosidealco risco quesupónemenda-lacul-ruraorale facelapresuntamentemodélica.Esta«maqui-lIase»deformaséperceptibleen moirosdos máisrecen-res libros quesc publicaronno ámbito da etnografíaeantropoloxíagalegas;textos moi repetidos(seguimosavivir dasrendas)edesconectadosdoseuambiente,senin-formara penosda súaprocedenciaotao setaalcancetem-poral e zeográfico, co queo seuvalor intrínsecoquedamo’ minguado.
As entrevistasabrangueronunhas100persoaseque-daron plasmadasen 468 fichas nasque se apuntaronrigorosamenteos seguintesdatos:— Lugar edara— Datosdo informante— Datosda peza(título, clasificación,bibliografía>— Datosda gravación— Documentacióngráfica (fotos e debuxosde monu-
menrose lugaresós quefan referenciaos informan-rescomoescenariosde feiros lendarios)Transcriciónslirerais.Na acrualidade,os fondosdocunienraise as grava-
cíonsdo Inventarioestándepositadosno Concello daPonrenova,paraquequedecomopatrimoniodos veci-ños, froiro da súacolaboracióndesinteresadaco grupo«Chaira>.Eseeraun dos obxecrivosdos autores,rexís-trar, espallare difundi-lo patrimoniodossónerosmaio-res (lendas,conrose romances)sendespreza-lasformasbrevesotamenores(fías, trabalinguas,diros otacántigas)
O Po/avilaactualconracun irmánmaior, «ConívosdaPo/avila. Paro/as e comentariosfeitos ó son d0 fume, envarias cuciñasdeunhaaldeadaprovincia de Lugo, en noi-tes deseada>’publicadoporJoséMaria Lópezen 1928 eque, segundoCarballo Calero, ten o gran mérito dafidelidadeá fala propiada zona.
A palabrapolavila designa«unha reuniónnocturnadc sennesdaveciñanzaco obxecrivoprincipal dediver-
-
VARIOSAUYORES RECENSIÓNS
rirse», e esteé o ambiente,aperformancecomosinalaoprologuistaAuxo FernándezOcampo,queOfelia,Xoán,Antonio eMercedeslograronquerecreasenos setasinfor-manres,facéndoosasícómplicesdo libro, conscientesdo valor da súa tarefapara recuperarena memoria, aherdanzados devanceirose a recordodos díasquenonvolverán.
O libro estáestructuradoen tresparres,Lendas,Con-ros eRomances.
A primeira parre estádedicada,ademaisde conrerleudastoponímicase de temáticarelixiosa, o universomáxico de motaros,mouras,encantos,trasnos,agoiros,ánimase nubeirosquepoboaban—e graciasa Polavila,aíndapoboarán—os montes ecamiflos, as casase cere-bros,daPonrenova.É perceptibleoesteapartadoa de-gradaciónda tradición oral, con resremuñosmáis benbreves,aportadoscase semprepor xenrede avanzadaidade.
Os autoresengadenno seta capítulo de conros uncapitulodedicadoa chistese anécdotasde personaxeslocais (lembrémo-loepisodiodo requetéou as saboro-sashistoriasde Tomasio),enriquecendodesraruaneirao xa clásicocorpusdeconrosdeanimais,listos e parvos,cregos,muileres, conrosde fórmula... Cómpresinalarque a recolleira de conros na provincia ten un prece-denre,falamosde Contospopu/aresdaprovinciadeLugo.CentrodeEstudiosFingoy. Galaxia,Vigo, 1963; al ndaquesó sc inclulu unhanarraciónprocedenteda Ponre-nova.
A derradeirapartecomponsederomancesvellos (comaos deSantaInés, a AmanteGallarda,o CondePreso,aVoda Estorbadaou a DoncelaGuerreira)a caróndou-trasvariantesdo zénero,estasxa modernas,nasquearo-pamoscantarese coplasde crimes e amoresdesgracia-dos, mt compnsicións humorísticas.Salienremosaquíque esres últimos (o conxunroque poderiarnosdeno-minar «romancesnovos»)parecegozarde maiorvitali-dade,refleeridano elevadonúmerodelesquerecolletaoequipo«Chaira».
Cadalenda,conro ota cantarinclúe os datospersoaisdo informante,o lugar de recollida e unha breve citabibLiográfica, facendoasímáis doadaa buscade parale-lismose ainvestigaciónno eido etnográfico.
Como podeobservarse,Po/avilana Pontenovaconstí-rúeun auténticoexerciciode amorpola tradición, eunintentode preserva-loquenosé máis próximo. O apoiotantoda CorporaciónMunicipaldaPonrenovacomadaDeputaciónde Lugo supónun pasoadiantena recupe-ración do patrimonio,un exemploqueagardamosquesiganotarrosconcellos,e queé dignode recofiecemencoraméndesdeestosliñas. Non podemosesquece-lopapelfundamentaldos informantes,como se di no libro, aeles, orixe e fin do proxecro,vai dedicadoo traballo.
Antesde concluirmosdebemossinalarqueAntonioReigosae Xoán Cuba tamén traballan na colección
Ciaba/o buligán da editorial Xerais (dedicadaós conrosda tradiciónoral de Galicia, ondelevan publicadosanao deagoracarrovolumestitulados (Sontosmarabil/osos)e que son coautoresxunro con Xosé Miranda d0 fer-mosoDiccionario dosseres mi/icor galegas,Xerais,Vigo,1999, unhaobrailustradana queademaisdos clásicosda etnografíagalega(Risco,os GarréAlvarellos, AntónFraguas,GonzálezReboredo...)estánmoi presentesostraballosemprendidospolo grupo Chaira’> con lendase supersticiónspropiasda provinciade Lugo, un terri-tono que presentamoiras lagoasnos grandesestudiosdo pasado,e queagora, graciasó pulo de ~ e oDiccionario parecequecomezaa enchelas.
Recomendamosencarecidamentea lecturadesresrl-rulos a ródolos interesadosna cultura tradicionalgale-ga, no convencemenrode queííes abrirá novoscami-nos,e tainénnosatrevemosasuxerirliesquesiganu senexemploe procedana recoller epofierpor escritocitesbeosinmareríais.
Só nos resradáríle-losparabénsós carroautores,ani-malos no sen labor, e agardarquemoi cedo poidaniosgozarcon novaslecturasdos seustraballos.
JoseLuís GARROSAGUnE
MATILDE ALBERT ROBATTO (coorj, La Torre.Revista de la Universidad¿e Puerto Rica Literaturagallega, terceraépoca, no 10. SanJuan de PuertoRico, Editorial de la Universidadde Puerto Rico,1998, 946 Pp.
O décimo número da rerceira épocada presrixiosarevistaportorriqueñaLa Torreestádedicadoáliteraturagalega.A introducción corre a cargoda coordenadorado volume,Matilde Albert Robarto,quenlerubraa vin-culaciónhistóricaentregalegose portorriqueñosa tra-vés da emigraciónea xenerosidadeda UniversidadedePríerro Rico caraós exiliadosda guerracivil o quepro-piciotaun intercambiocultural. Sinalaraméno interesecompartidopola cultura galegado queo presentemo-nográf=icoé unhamostra.Cerraos preliminaresFernan-do Amarelode Castro,quen baixo o título «A favor deunaculturauniversal» fala daimportanciade promove-las diferentesculturas.
O corpodo monográficoten rínhaestructuratripar-rita: a primeira secciónrecolle os estudiossobrealgúnsgalegosculturaluienredestacados;inmediatamentedes-pois estáa secciónde inéditos na quesepublicanunhaseriede cartasdc RamónI’iñeiro a Matilde Albert coareproduccióndos orixinais; cerran a revista as recen-siónsdos libros RosalíadeCastroyEmilia Pardo Bazán:afinidadesy contratesde Matilde Albert Robarro,lico-metida Atlántica (1’or un compararismo integral) de
1942001,4: 193-208
