Identidade e alteridade en Vento ferido de Carlos Casares Piñeiro Pais Identidade e alteridade en...

ISSN: 1138-9664http://dx.doi.org/10.5209/rev_MADR.2015.v18.48530

Madrygal, 2015, 18, Nm. Especial 127-137

Identidade e alteridade en Vento ferido de Carlos Casares

Identity and Otherness in Vento ferido by Carlos Casares

Laura Pieiro PaisUniversidade de Vigo

[email protected]

[recibido 28/10/2014, aceptado 27/01/2015]

RESUMO

Vento ferido de Carlos Casares adscrbese canon da Nova Narrativa Galega. Non obstante, anda que a crtica adoita vincular Vento ferido a este grupo observamos nos relatos desta obra as influencias de autores galegos da tradicin anterior. Neste artigo tentaremos analizar se inflen Castelao e Dieste na busca da identidade de Carlos Casares a partir de das obras: Cousas e Dos arquivos do trasno.palabras chave: Vento ferido, Nova Narrativa Galega, narrativa de preguerra, identidade galega.

RESUMENVento ferido de Carlos Casares se adscribe al canon de la Nova Narrativa Galega. No obstante, aunque la crtica

suele vincular Vento ferido a este grupo observamos en los relatos de esta obra las influencias de autores gallegos de la tradicin anterior. En este artculo intentaremos analizar si influyen Castelao y Dieste en la bsqueda de la identidad de Carlos Casares a partir de dos obras: Cousas e Dos arquivos do trasno.palabras clave: Vento ferido, Nova Narrativa Galega, narrativa de preguerra, identidad gallega.

ABSTRACTVento ferido of Carlos Casares is ascribed to the canon of Nova Narrativa Galega. However, although literary

criticism often links Vento ferido with this group, we can see the influence of some Galician authors from the earlier tradition in the stories that make up this work. This article aims to investigate if Castelao and Dieste have influenced Carlos Casares search for his own identity focusing on two works: Cousas and Dos arquivos do trasno.key words: Vento ferido, Nova Narrativa Galega, pre-war narrative, Galician identity.

Pieiro Pais, L. (2015): Identidade e alteridade en Vento ferido de Carlos Casares, Madrygal (Madr.), 18, Nm. Especial: 127-137.

SUMARIO: 1. Introducin. 2. A modernidade narrativa en Vento ferido. 3. A influencia dos clsicos en Vento ferido. 4. Conclusins. 5. Referencias bibliogrficas.

Laura Pieiro Pais Identidade e alteridade en Vento ferido de Carlos Casares


1. INTRODUCINPara analizar a esencia do home en socie-

dade necesario tomar como referencia a pers-pectiva do outro porque entendemos que non hai maior reflexo dun mesmo que o que nos proporcionan os demais. Para achegrmonos s conceptos de identidade e alteridade parti-remos das teoras antropolxicas de Mijal Ba-jtn. O pensamento bajtiniano defende que o que define o ser humano como tal a relacin co outro no acto creador, polo que se establece unha rede dialxica na que a identidade do su-xeito se forxa a travs da interaccin continua entre si mesmo e o outro.

Para a anlise da identidade na narrativa casariana tomamos como punto de partida o concepto da extraposicin. Segundo Mijal Bajtn a extraposicin a capacidade do autor dunha obra literaria de

(...) ubicarse fuera de su propia personali-dad, vivirse a s mismo en un plan diferente de aquel en que realmente vivimos (...) slo con esta condicin puede contemplar su imagen para que sea una totalidad de valores extrapues-tos con respecto a su propia vida; el autor debe convertirse en otro con respecto a s mismo co-mo persona, debe lograrse ver con los ojos de otro. (Bajtn 1999: 22)

A extraposicin como mecanismo narrati-vo ser clave neste estudo non s polo traslado da mirada do autor visin dos seus persona-xes de creacin, senn tamn a extraposicin vital e cultural; dicir, como constre o autor a sa identidade a travs da sa creacin, que parte sa vez da producin de outros. Por tanto, a hiptese principal deste estudo ser documentar se se produce extraposicin entre a obra narrativa de Carlos Casares e a de dous dos clsicos que lle preceden, Alfonso R. Cas-telao e Rafael Dieste.

Se nos decantamos por este texto de Carlos Casares precisamente porque observamos que para a sa creacin o autor se valeu de numerosas fontes literarias, tanto europeas co-mo Cesare Pavese, Vasco Pratolini ou Albert Camus, como galegas, Vicente Risco, Eduar-do Blanco-Amor e, por suposto, os devanditos Castelao e Dieste. As tres cuestins principais que procuraremos responder ao longo deste estudo son se verdadeiramente inflen Alfonso R. Castelao e Rafael Dieste na busca casaria-na da identidade galega, se se pode considerar Vento ferido unha obra da Nova Narrativa Ga-lega e que supn a publicacin de Vento ferido na configuracin da identidade galega.

2. A MODERNIDADE NARRATIVA EN VENTO FERIDO

Calquera que pasa ten un rostro e unha historia, Cesare Pavese. Tras esta cita come-za Vento ferido, o primeiro texto narrativo de Carlos Casares1. Durante gran parte da poca dos sesenta, algns dos contemporneos do autor xa estaban adscritos a unha lia narrati-va moi concreta: (...) Vento ferido, aparece en 1967, no momento en que os ltimos autores da nova narrativa galega (Ferrn e Queizn) situaran os seus relatos na lia do Noveau Ro-man Franais (Noia 1992: 133). Carlos Casa-res, ao igual que outras figuras deste perodo, toma como referencia as obras dalgns dos au-tores mis transcendentais do seu sculo, tanto a nivel galego como a nivel europeo, como el mesmo recoece nunha entrevista: Eu la sen orde e sen devocins e sen fobias. Unhas veces gustbanme un tipo de literatura e outras veces outra. Tia, non obstante, algunhas fidelida-des: Albert Camus, Cesare Pavese, algunhas cousas de Faulkner, os contos de Hemingway (Platas Tasende 1998: 21).

1 Anteriormente o autor xa publicara textos de distintos xneros na revista Grial. Por outra banda, as sas preferencias pola potica transmutronse cara o discurso narrativo: Eu teo desde sempre unha vi-sin puramente narrativa da vida. En realidade, gstame conta-lo mundo mis que pensar nel. Se me piden que fale de algo, que dea unha opinin ou exprese unha idea, dunha maneira espontnea pome a contar (Platas Tasende 1998: 20).


Madrygal, 2015, 18, Nm. Especial 127-137 129

Como apuntabamos ao comezo deste es-tudo, Vento ferido e Cambio en tres (1969) inclense baixo a epgrafe da Nova Narrati-va Galega, algo que non rematou de agradar ao autor, tal como lle confesou a Vctor F. Freixanes:

Non sei ben si se pode encadrar dentro de-so que se chamu nova narrativa e que a min endexamis me parecu unha cousa uniforme, unha traiectoria nica, nin moito menos, senn todo o mis unha actitude xeral de investiga-cin e gaas por facer cousas diferentes do rea-lismo tradicional por parte da xente nova que colla a pluma pra escribir galego. (Freixanes 1976: 284)

A razn que Casares lle ofrece ao seu en-trevistador para considerar a sa obra indepen-dente das creacins da Nova Narrativa que Vento ferido est concibida como a reaccin2 ao mito creador arredor da novela Memorias de Tains (1957) de Gonzalo R. Mourullo.

Atendendo ao esquema estrutural, Vento fe-rido est composto por doce relatos indepen-dentes que abordan temas relacionados coa existencia humana. Carlos Casares opta pola combinacin de imaxe e texto para a creacin dos seus relatos. Eses debuxos complemen-tan as narracins outorgndolles un sentido engadido.

Por outra banda, se analizamos a estru-tura interna do relato observamos que as na-rracins de Vento ferido estn modalizadas de forma heteroxnea a travs de dous tipos de niveis narrativos: intradiextico-homo-diextico, representados concretamente nos relatos O xogo da guerra, Coma lobos, Monlogo, A capoeira e Vou quedar cego. O primeiro e o ltimo caracterzanse pola enunciacin infantil, namentres que o segundo, o terceiro e o cuarto estn narrados a partir dunha voz adulta. As oito narracins restantes estn enunciadas a travs dunha voz

extradiextica-homodiextica en forma de na-rrador selectivo. A voz implcase nas accins e nalgns casos prodcese unha polifona de voces que fusiona a modalizacin intradiex-tica e extradiextica.

O cronotopo de Vento ferido un dos ele-mentos que afastan o texto casariano do do resto dos seus contemporneos da Nova Na-rrativa. Os espazos da historia e do discurso propostos polo autor son realistas e os seus referentes externos e internos poderan ser re-coecidos polo lector. Tras a lectura dos textos consideramos que os espazos da historia, ru-rais e urbanos, pertencen a Galicia:

Poseou [sic] pola horta e bebeu, non tia sede, pero bebeu na fonte do Carpazal. Foi na horta onde se decatou de que aquel vran sera diferente. (Casares 1981: 90)

Eu lembrbame de cando levaron nena ao San Benito, que tampouco lle daban acou-go facndoa rezar como me facan a min agora. (ibid. 62)

A temporalizacin desta obra distnguese pola quebra e a reducin do elemento tempo-ral, xa que tanto o tempo da historia como o tempo do discurso son totalmente descoe-cidos para o lector. Non obstante, documen-tamos certas referencias que enmarcaran o texto na posguerra: El lembraba unha tronada do ano cuarenta. Non se colleitara nin para a semente. Fora tamn por este tempo (Casa-res 1981: 67). Os tempos do discurso en Vento ferido caracterzanse pola heteroxeneidade, porque non todos os relatos se suceden nun mesmo perodo temporal. A orde do discurso de gran parte das narracins retrospectiva, anda que o autor non rompe coa linearidade na totalidade do conxunto.

Outro dos elementos mis significativos destes relatos o personaxe. Os individuos retratados en Vento ferido son persoas do mundo cotin. Gran parte deles destacan por

2 Eu lin Memorias de Tains (...) e non me convencu. Vin que dificultaba moito o contacto cos lec-tores, que pra min debe ser sempre condicin esencial literatura (...) Vento ferido (...) quixo ofrecer unha alternativa neste senso facilitando a chegada ao lector (Freixanes 1976: 285).



estaren estereotipados dentro dunha realidade concreta (espazos rurais) e por vivir durante un perodo de tempo determinado (mundo de posguerra). Carlos Casares cntrase nos dbi-les, algo que non s efectuaba na sa literatu-ra, senn tamn na sa vida3.

Os temas principais dos relatos de Vento fe-rido son, por unha banda, as relacins dos per-sonaxes co espazo, o vnculo do individuo co elemento temporal e as relacins dos protago-nistas cos demais individuos que participan na accin narrativa. Tal como aludiramos ante-riormente, os espazos desta obra son realistas e estn enmarcados dentro do mundo cotin. O espectro rural intervn de forma significativa no devir dos protagonistas, por exemplo nos relatos de Monlogo, Vou quedar cego ou A tronada:

(...) o cartelio da estacin de Madri i i i, pi i i i, que estou trompa e qu, se son de provin-cias e qu, porque ao mellor non somos xente e temos o ngulo facial outuso e falta de vitamina D, algn vaise acordar de min e do chots (...). (Casares 1981: 39)

Rzalle unha salve santa. E eu rezando sen ganas porque o sol quentaba e o camio era longo e malo, que haber das leguas todo polo monte. (ibid. 62)

Cargou a escopeta e baixou. Colleu o burro e foise cara o prado da Fontemoura. Iba arden-do todo por dentro (...) Atoprono coa cara des-feita como un tomate estoupado. (ibid. 70)

Ademais do influxo dos espazos interiores nos personaxes, prodcese unha tensin entre Galicia, o lugar idlico, e outros lugares retra-tados de forma mis hostil e negativa, como por exemplo Madrid, presente en relatos como Monlogo e Aparecer pola esquina.

Por outro lado, o tema do vnculo do pro-tagonista co seu tempo est documentado, fundamentalmente, naqueles relatos en que a crtica social mis implacable, como por exemplo Como lobos e O Xudas:

E era teimudo e non me fixo caso, porque volta con que todos os homes somos iguais e que temos dereitos, home si, iso sabmolo to-dos (...) pero non se pode falar, que non, home, que non se pode e hai que aguantar e deixar os dereitos e as valentas a unha beira e se mexan por ti, deixa que mexen, que para o que han levar... (Casares 1981: 22)

Ao Toms queranlle mal porque era repu-blicano. Un da levrono crcere porque lle dixo a un garda que lle quera bater: Viva la igualdad!. (ibid. 74)

De forma diferente, en Agarda longa ao sol tamn advertimos ese vnculo entre o per-sonaxe e o tempo, pero este xa non se reduce a unha cronoloxa concreta, senn que fai refe-rencia concepcin que un ancin ten do seu tempo vital. O protagonista consciente do efmero da felicidade cando chega a vellez: El agarda ao Milo, contento. Chegara unha msica lene, triste, para facelo chorar. Para lle facer derramar esas bgoas pequenas que nin siquera saen dos ollos (Casares 1981: 50).

O ltimo dos temas en que se resume Ven-to ferido o vnculo do personaxe protago-nista co resto de individuos da diexese. Os exemplos nos que esa temtica se observa con maior clarividencia son O xogo da guerra, Cando cheguen as chuvias, Agarda longa ao sol, A capoeira, A rapaza do circo, O outro vran e Aparecer pola esquina. En canto ao tipo de protagonista, podemos distinguir dous tipos de relacins: infanto-adolescentes e adultas. Os motivos temticos principais son o desamor, a morte, a violencia en contexto de vinganza e o efmero da feli-cidade. Os sentimentos dos personaxes carac-terzanse pola frustracin, porque en ningn caso chegan a bo termo:

Man, ao se erguer, sentirse triste. Mais (sic) triste que ningun. E que ser de Anne? Non a volver ver. Nunca mis? Nunca. (Ca-sares 1981: 85)

3 Sempre estaba a favor do mis dbil, dos vellos, dos pobres. Xa con once ou doce anos, no xornal que editaba no seu colexio publicou una entrevista a una persoa que lle debeu de chamar moito a atencin: tratbase dun mendigo (Ocampo 2009: 190).



Funme achegando. Pegueime a el. Saquei a subela e metinlla aqu na virila. Despois tirei para arriba hasta sentir as mans quentes de san-gue (...) Caeu redondo (...) Naquel momento abra a quen fora. A min chulos non. (ibid. 57)

Agarda que vea. O da para el non mais (sic) que esa hora e media, de oito a nove e media, na que fala co Milo. O Milo lelle o pe-ridico e cntalle as cousas que fai al, na uni-versidade. (ibid. 47)

O estilo de Vento ferido destaca pola uti-lizacin dun rexistro lingstico sinxelo, que manifesta o afn do autor pola comunicacin a travs da sa narrativa4. Ademais, nos relatos casarianos advertimos unha profunda pegada lrica que nos recorda a empregada con an-terioridade por outros autores como Castelao ou Dieste. A musicalidade destas narracins ser o reflexo do volksgeist galego. Estrutu-ralmente, os relatos de Vento ferido destacan pola sa brevidade e pola suspensin da his-toria. Por tanto, percibimos que nesta obra se produce unha renovacin do xnero, o paso do conto popular ao conto literario, xa que ad-vertimos a mestura entre a fala coloquial e as tcnicas modernas que compoen a estrutura interna do relato.

En definitiva, esta primeira obra de Car-los Casares est catalogada dentro da nmi-na da Nova Narrativa Galega porque nela se observan aspectos comns a outros textos do grupo, como por exemplo a utilizacin de recursos tcnicos como o monlogo inte-rior, a quebra temporal, a polifona de voces narradoras...; o tema da relacin do indi-viduo co outro e o motivo temtico da vio-lencia enmarcada nun contexto de absurdo existencial. Non obstante, existen profundas disimilitudes entre o texto casariano e os dos

novos narradores, a saber: a primaca da his-toria respecto ao discurso que propoan os novos, o cronotopo realista, que sita os perso-naxes nun tempo e nun espazo determinados, e o compromiso social do autor, simbolizado nos motivos temticos que utiliza para a crea-cin dos seus relatos. Esta obra, ademais de reflectir a pretensin de Casares por reaccio-nar contra a proposta de Mourullo, espello de todas as fontes vitais que o autor tomou como modelo para a creacin da sa narrativa. Na proposta de Vento ferido pdense documentar vestixios do neorrealismo italiano de Cesare Pavese e Vasco Pratolini5 e a presenza de gran-des clsicos da literatura francesa como Albert Camus6. Non obstante, ademais do in fluxo de importantes autores da literatura europea como os mencionados con anterioridade, considera-mos que na creacin da identidade narrativa de Vento ferido estiveron moi presentes algns textos galegos, en concreto os pertencentes nmina de Alfonso R. Castelao e de Rafael Dieste.

3. A INFLUENCIA DOS CLSICOS EN VENTO FERIDO

Para analizar a situacin literaria de pos-guerra necesario ser conscientes do seu con-texto de producin na denominada barbarie moderna, termo que introduce Beriain (2013) e que acoutaremos unicamente aos movemen-tos blicos das primeiras dcadas do sculo XX. A diferenza fundamental entre a visin da barbarie de Castelao e Dieste e a de Carlos Ca-sares est relacionada co elemento temporal: os primeiros son mis lonxevos que o segun-do e gran parte das sas producins xranse nun contexto de preguerra, mentres que Carlos Casares nace na inmediata posguerra e vive a

4 Tampouco podemos facer un galego literario requintado e pedante que non entendan mis que os eruditos da lingua, non (Freixanes 1976: 287).

5 Ademis, eu lera a Kafka, Faulkner, etc, pero sobor de todo a Pratolini e Pavese. Penso que estes dous ltimos estn moi presentes nas narracins de Vento ferido (Freixanes 1976: 285).

6 A presenza de Camus en Vento ferido documentmola non s a nivel tematolxico, senn tamn a ni-vel simblico-constitutivo: o sol como sinnimo de morte e opresin, a dicotoma entre espazos interiores e exteriores e a marxinalidade do individuo. O exemplo mis preciso, na nosa opinin, Cando cheguen as chuvias.



crueza da represin dos anos posteriores. Esta dobre perspectiva entre preguerra e posguerra reflectirase de forma evidente nas sas respec-tivas creacins literarias. Por tanto, o com-poente xeracional ser determinante para documentar, en termos bajtinianos, a extrapo-sicin que se produce entre estes tres autores.

A nivel compositivo observamos que Car-los Casares traslada a Vento ferido a orixina-lidade proposta no seu tempo por Castelao e Dieste: combinacin de imaxe e texto para a creacin do sentido unitario do relato. A repre-sentacin plstica do texto literario ten como cometido dotar de maior sentido o discurso narrativo. Non obstante, o debuxo non aparece en todos os relatos de Vento ferido, senn que o autor quen selecciona aqueles textos que deben ir acompaados de imaxes. preciso destacar que a ilustracin est presente naque-les relatos en que se trata o motivo temtico da morte vinculada violencia, como son O xogo da guerra, Cando chegan as chuvias e A tronada. A eleccin destes textos in-tencionada por parte do autor, quen concibe a imaxe como un mecanismo de conexin entre o lector e a ficcin que propn o relato.

Outro dos elementos primordiais que Car-los Casares extraposiciona da narrativa de Castelao e Dieste est relacionado coa es-trutura interna do relato, a que comprende a modalizacin, o cronotopo, o personaxe, a tematoloxa e o estilo. O tipo de modaliza-cin que caracteriza os textos de Castelao e Dieste heteroxnea, xa que ambos autores asentan a sa narrativa na xustaposicin de voces intradiexticas e extradiexticas (ambas homodiexticas) que evocan acontecementos pasados a travs da memoria:

Cando eu era rapaz chegu Ramn Carballo; via con chaqueta de Tarazona forrada de baeta vermella e unha gorra con visera de carei, como veen os que van a navegar. (Castelao 1987: 33)

Os picarios haba tempo que estaban a xo-gar con moita bulla naquel baixo apenumbrado que tanto gustaba s araas para teceren as sas redes e s ratos furelos para os seus atrevemen-tos e fuxidas. (Dieste 1998: 13).

Do mesmo modo que Castelao, Carlos Ca-sares outrgalle a voz aos personaxes mis damnificados pola sociedade, como os nenos e os adultos rexeitados (borrachos, indixentes, asasinos). O exemplo de Dieste diferente aos anteriores, xa que o autor non opta por vehicu-lar a narracin a travs da voz infantil, anda que certamente gran parte dos relatos de Dos arquivos do trasno teen a infancia como pano de fondo. O nico relato diesteano que presen-ta unha modalizacin distinta das propostas anteriores O drama do cabalo de xadrez, unha narracin de corte dramtico.

Outro dos elementos que Carlos Casares extraposiciona da obras clsicas de Castelao e Dieste o cronotopo. Os relatos dos dous autores do Grupo de Rianxo sitanse maiori-tariamente na realidade rural galega:

Noite de luar. Na veira dunha encrucillada de leenda un cruceiro ten arrentes de s a mesa de pedra onde pousan os mortos para botarlle o responso; por entre os pieiros amsase a ra maina; a la est pendurada da ponla dun pino. (Castelao 1987: 10)

Nas pequenas vilas marieiras nunha falta un solitario, andador e farrapento. Este solitario , como di a xente, un mangalln, un vagamun-do, cun traxe amaado ou feito cos retallos que el sabe coller en certos currunchos das congos-tras (...). (Dieste 1998: 45)

Como xa apuntaramos no captulo anterior, nas narracins de Vento ferido observamos que se produce unha dicotoma entre os diferentes espazos. Non documentamos a tensin entre o espectro rural e o urbano7, como en Cousas8, senn que Casares retrata de forma negativa algns espazos exteriores como Madrid. De

7 Tdolos das dorma a sesta. Pero hoxe non se quixo deitar. Prefera estar no balcn, ao sol, luz cla-ra de aquel ceo azul. E escoitar a cidade. Escoitar alguna msica que chegara de lonxe (Casares 1981: 44).

8 Lmbrome que Ramn Carballo foi a Buenos Aires e volvu sen cartos. Logo foi Habana e non trouxo dieiro. Despis foi a New York e volvu tan probe como fora (Castelao 1987: 33).



forma distinta, tanto Castelao como Dieste en-marcan algns dos seus relatos en distintos es-pazos europeos e americanos, normalmente os que teen como motivo temtico fundamental o drama da emigracin como Cando Bieito quedou orfo e Chegou das Amricas un ho-me rico de Cousas e O grandor do mundo e Na ponte de ferro de Dos arquivos do tras-no, entre outros exemplos.

En Vento ferido, ao igual que en Cousas e Dos arquivos do trasno, o elemento tempo-ral aparece fragmentado e reducido. Tanto o tempo da historia como o tempo do discurso son descoecidos para o lector, anda que este deduce que se atopa ante das obras enmarca-das na inmediata posguerra. No primeiro caso non hai constancia nos textos de grandes refe-rencias temporais; en troques, en dous relatos da obra diesteana, concretamente O neno sui-cida e Once mil novecentos vinte e seis, o autor proporciona cronoloxas concretas:

Eu sei a historia dese neno repetiu o va-gamundo. E tras dunha solerte e ben medida pausa, encomenzou: Al polo mil oitocentos trinta, unha beata que despois morreu de medo viu sar do camposanto florido e recendente da sa aldea a un vello moi vello en coiro. (Dieste 1998: 55)

Os dous levaban a mesma data: Compostela, 1926; e a mesma firma: Doutor Nvoa Santos. Rubricado. (ibid. 82)

Por outra banda, se analizamos o tipo de personaxes que aparecen nas tres obras cen-trais deste estudo observamos que Carlos Casares toma como referencia os arquetipos propostos no seu tempo por Castelao e Dies-te. Os individuos retratados nos textos dos autores de Rianxo teen unha personalidade moi definida: estn enmarcados nun contexto espacial determinado, o sector rural. Porn, documentamos certas excepcins, xa que hai algns personaxes que desenvolven as accins en espazos urbanos pero sempre tendo presen-te o seu lugar de orixe:

Aquel rapaz agora un seor de sona e de cre-to, dono de moitos millns, amo de moita xente e de moitos comercios al nas Amricas. Queira o Ceo que non retorne. (Castelao 1987: 86)

Dende haba algns anos viva na cidade. Al na vilia onde eu nacera e finaran meus pais, quedaban do herdo familiar algunhas lei-ras, unha casa e, na casa, uns cantos trastos ve-llos... (Dieste 1998: 27)

A ambos autores non lles interesa retratar un nico prototipo, senn que pretenden repre-sentar a todos os individuos que forman parte desa gran comunidade que o pobo. As dis-tinguimos dous tipos de personaxes segundo o elemento xeracional: os nenos e os adultos. Os personaxes mis retratados por Castelao, ao igual que Rafael Dieste e Carlos Casares, son os nenos, sempre presentes nas tres obras:

Fame que pase o picario, sempre ser feliz (...) Os rapaces da mia terra corren sempre de-trs dos automviles. (Castelao 1987: 49)

Dicalle o pai: Ponte queda, Estrelia, que che vai traba-lo can. E Estrelia poase queda, toda a cara en lume, a surrir. (Dieste 1998: 59)

Cando mirei para o Zalo gaei medo. Sangra-ba por todas partes e comano as moscas. Estaba como morto. Non falaba. (Casares 1981: 16)

Doutra parte, a clase adulta abrangue varios rangos de idade, dende a madurez ata a anciani-dade. Da mesma maneira que Castelao e Dies-te, Casares mstrase mis sensible cos sectores mis desfavorecidos, os nenos e os ancins:

O ano pasado anda se vala soio. Pero po-lo nadal caeu polas escaleiras abaixo e partiu o espiazo. Dende entn quedou intil. rguese s doce (...) Ao rematar, dorme a sesta. Dorme para acortar a tarde. (Casares 1981: 46)

A vella Resenda quedou soa, soa (...) O ve-llo agoniante dixera: Non volve. Ela, cunha seguranza feita de anceios e presentimentos, dixo: Volve!. E agardou moitas invernas. (Dieste 1998: 22)

A chocheira fxolle crer que ten un fillo e cal-quera da qudase morta da ledicia, da ledicia de ser nai. (...) Todos se botan a rir porque a xente xa non sabe emocioarse. (Castelao 1987: 101)

O resto de personaxes que introducen res-pectivamente os tres autores destacan pola marxinacin, tanto a nivel social como a nivel vital. Tanto nos textos clsicos como na nova proposta de Casares aparecern o indixente, o borracho, o cego, o arruinado, o miserento,



o rexeitado polo amor, etc., e as sas accins non culminarn na felicidade, senn que as sas vidas, ou as sas participacins na accin, derivarn no infortunio. Pola sa parte, Carlos Casares non perfila un retrato tan exhaustivo da clase obreira como realizan previamente Castelao e Dieste, xa que a maiora dos perso-naxes de Vento ferido non desempean ningn traballo.

Outra das nosas hipteses de extraposicin entre a narrativa breve de Castelao e Dieste e a de Carlos Casares est relacionada coa tema-toloxa. Os temas principais que introducen os tres autores son, por unha banda, a relacin do individuo co espazo no que vive, a relacin do personaxe co seu tempo e o vnculo entre o su-xeito principal e o resto de individuos que par-ticipan na accin narrativa. Nos exemplos de Castelao e Dieste, a relacin entre o individuo e os espazos est orixinada por dous factores: a emigracin e o vnculo dos personaxes co seu espazo natal:

Quero botarlle un balcn novo mia casa sabes?, e as a xente que vexa que ando en obra non pensar que os meus non teen nada que levar boca (...) A vergonza pior ca fame. (Castelao 1987: 18)

Unha maancia sau da vila cun bal pe-querrecho. Cando chegou porto endexamais vira unha cidade sentiuse atordoado e como sen corpo naquel reducio de escintilos e rumores no-vos, e a rentes andou de voltar. (Dieste 1998: 63)

En Vento ferido, o vnculo entre o indivi-duo e o espazo est relacionado coa censura do entorno a certos comportamentos do per-sonaxe. Ademais dos ttulos aos que nos re-ferimos con anterioridade, percibimos tamn este vnculo noutras narracins como O outro vran: Saiu ao baile. Sentouse nun banco de pedra e al est, envisa, coa melea por diante dos ollos, triste, un pouco cansa (...) E ela mi-ra, mira entre todos unha vez mis (Casares 1981: 91).

A relacin do individuo co seu tempo pre-sntase de forma distinta en Cousas e en Dos arquivos do trasno. No primeiro caso o vn-culo est representado na visin da vida na poca anterior Guerra Civil Espaola, men-tres que no segundo a temporalidade acta en

forma de supersticin Sobre da morte de Bieito, De como se condenou o Ramires, como antagonista A volta, como destru-tora das ilusins O vello que quera ve-lo tren ou como elemento central Once mil novecentos vinte e seis. Este vnculo entre o individuo e o tempo trasladado por Carlos Casares a Vento ferido porque a temporalidade condiciona de forma contundente a vida dos protagonistas, xa sexa pola sa natureza ef-mera ou polo contexto represivo da ditadura franquista:

Durante a comida houbo cantos, bailes. Xa se sabe. El tivo que apagar as oitenta velas da tarta.

Vaste cansar decanlle.

Pois mira que cando tea que apagar as cen...

As cen. Decano por decilo. Pero as sas vo-ces sonaban a falso. Ningun agardaba que el chegara aos cen anos. (Casares 1981: 44)

Mandrono subir camioneta branca e mar-charon con el cara o monte do Sarnadoiro. O demais xa o sabes ti. Apareceu morto dun tiro na cabeza. (ibid. 24)

O ltimo dos temas que consideramos que Carlos Casares toma da narrativa de Caste-lao e de Dieste a relacin do individuo co resto de personaxes. Segundo a natureza das relacins distinguimos tres tipos de vnculos: familiares, sentimentais e sociais. Pola sa par-te, en Vento ferido tamn documentamos este tema atendendo a das relacins, as infanto- adolescentes e as relacins adultas. Nos rela-tos protagonizados por nenos e adolescentes, os motivos temticos mis recorrentes son o desamor e a violencia en contexto de vinganza:

Para xulio din que saio. O Rata, ao mellor pensa que me esquecn. Estache bon. Ai, Ra-ta! Estache bon. Heino arranxar ben arranxado. (Casares 1981: 17-18)

Sntase na terraza dun bar da acera de en-frente. Hai luz na casa de Clara (...) O corazn btelle con forza (...) Falta pouco para que che-gue. Aparecer polo fondo, doblando a esquina da Castellana, collida da man dun rapaz. (ibid. 104)

Nos textos que versan sobre relacins entre adultos, os motivos temticos mis repetidos



son a morte, a vinganza e o efmero da felici-dade, representados nos relatos Cando che-guen as chuvias, Agarda longa ao sol e A capoeira. Ademais dos temas, Carlos Casares toma das propostas anteriores os mesmos mo-tivos temticos como son: a morte, a soidade do individuo, a dignificacin de Galicia, a cr-tica social, as relacins familiares, a dicotoma entre o rural e o urbano exterior, entre outras.

O estilo dos autores de preguerra caracter-zanse pola brevidade, o fragmentarismo que, como explica Dolores Vilavedra (...) fillo da identificacin de beleza con verdade, que o estimula a buscar, coa mxima economa ex-presiva, ese intre de intensidade no que o ser se manifesta tal cal (...) (1999: 182); o liris-mo e a musicalidade como elemento esencial da alma do pobo galego, a sinxeleza lingsti-ca a travs dun rexistro lingstico popular e pola complexidade tcnica, da mesma forma que documentamos en Vento ferido, obra na que queda patente esa nova proposta de con-to literario en contraposicin ao conto clsico tradicional.

4. CONCLUSINSTras a anlise das tres lecturas observamos

que ao longo do tempo o relato breve sufriu importantes innovacins que provocaron a evolucin definitiva do conto tradicional ao conto literario, xa que o primeiro se caracte-rizou pola utilizacin de recursos narrativos elementais e reiterativos, mentres que o conto literario presenta unha maior complexidade. A innovacin desta nova proposta advrtese nos seguintes aspectos9: na voz e na perspectiva a travs do cambio do narrador omnisciente por outras voces que proporcionen maior subxec-tividade, no cronotopo a partir da concrecin espazo-temporal, na tematoloxa, introdu-cindo unha maior complexidade no mundo ideolxico; nos personaxes, presentando indi-viduos de maior profundidade psicolxica, e finalmente no estilo, a travs dunha linguaxe mis elaborada.

Centrndonos no proceso de moderniza-cin da narrativa galega, consideramos que foi fundamental o intercambio de informacin e de recursos para a investigacin das formas narrativas breves, ademais do dialogismo, un punto de vista capaz de ofrecer la posibilidad de ver y comprender todos los dems puntos de vista existentes como un evento unitario: no una abstraccin del ser, sino su mero acontecer, su devenir conjunto con el otro (Bajtn 2000: 22-23). Outro dos termos aos que aludiamos ao comezo deste estudo o da extraposicin, o mecanismo fundamental que consideramos que Carlos Casares utiliza para a creacin dos relatos de Vento ferido. O autor non se trasladar unicamente ao eixo axiol-xico dos seus propios personaxes, senn que construir a sa identidade tomando como re-ferencia as propostas de autores clsicos co-mo Alfonso R. Castelao e Rafael Dieste, entre outros.

Polo tanto, percibimos que si se produce ex-traposicin tanto do tipo de estrutura como das tcnicas narrativas, xa que no relato casariano distinguimos a combinacin de ilustracin e texto, presente xa anteriormente nas obras de Castelao e Dieste, ademais dos elementos que compoen a estrutura interna do relato. Deste modo entendemos que Carlos Casares non se afasta de forma tallante da proposta clsica de Ns e dos seus continuadores. Nos textos de Casares percibimos que a espacializacin dos seus relatos concreta e coecida polo lector, quen recoece a Galicia a travs das referencias proporcionadas; non se produce a deshumani-zacin do individuo, como documentamos nas novelas do Noveau Roman (e por conseguinte dos autores da Nova Narrativa Galega), senn que o suxeito se proclama como o necesario portavoz que denuncia as inxustizas acaeci-das no seu tempo; non se produce fusin en-tre fantasa e realidade, senn que os relatos estn elaborados a partir do realismo que lle proporciona a mmese e, por ltimo, o marca-do compromiso poltico, nexo entre a proposta casariana e a literatura anterior.

9 Datos extrados de Rey (2008: 11-24).



Neste sentido e, tras a comparacin da obra de Castelao e Vento ferido, observamos que a extraposicin que o ourensn realiza est mis relacionada coa tematoloxa e a carac-terizacin do individuo que cos recursos tc-nicos propiamente ditos. Carlos Casares erixe os seus relatos en base ao protagonismo das clases humildes, enmarcadas nun contexto ga-lego, e introduce os mesmos temas que xa ad-vertiamos na proposta clsica de Castelao: os vnculos do protagonista co seu espazo, o seu tempo e os seus semellantes, polo que a alteri-dade ser o elemento fundamental que consti-ta estas narracins. Os motivos temticos da morte, o desamor, a crtica social, as relacins familiares, o declive das clases altas, a dicoto-ma entre o espectro rural e o urbano exterior estn presentes nos textos de ambos autores.

Doutra parte, analizando a disposicin do relato distinguimos que Carlos Casares toma da narrativa diesteana algunhas das tcnicas xa clsicas sobre a estrutura interna da narracin: a modalizacin a travs da polifona de voces narrativas, o cronotopo eminentemente rural, os personaxes e a tematoloxa, introducindo en Vento ferido algns dos motivos temticos mis recorrentes da narrativa diesteana como son a soidade do individuo, a dignificacin de Galicia e a presenza da morte en todas as sas formas. A complexidade tcnica dos relatos diesteanos ser trasladada dcadas mis tar-de a Vento ferido. A relacin entre a proposta casariana e Dos arquivos do trasno de Dies-te foi apoiada pola crtica, que consideran a existencia dun vnculo entre o clasicismo do rianxeiro e a modernidade dos textos de Ca-sares. A maior preocupacin dos dous autores foi precisamente preservar a tensin emotiva do relato en consonancia coa expresividade da palabra.

A conclusin que extraemos ao respecto do devandito que a publicacin de Vento ferido supuxo a volta busca e fixacin da identidade

Non obstante, tanto en Vento ferido como en Cambio en tres tamn documentamos al-gns trazos comns co resto dos autores da Nova Narrativa Galega10, a saber: o emprego non s de certos recursos tcnicos como o mo-nlogo interior, a polifona de voces narrativas ou a quebra temporal, senn tamn o trata-mento do absurdo existencial representado polos personaxes marxinais e a presenza ince-sante da violencia vinculada a morte. As pois, tras examinar a literatura casariana dos anos sesenta cremos que Vento ferido non debera ser entendido como un texto da Nova Narrati-va Galega, xa que non rompe de forma rotun-da coa tradicin clsica proposta polos homes de Ns, nin tampouco se cingue aos parme-tros propostos polo resto de novos narradores. Vento ferido debera ser entendido, dende a nosa perspectiva, como un conxunto global no que estn presentes a narracin de corte oral e popular de tradicin clsica, o absurdo exis-tencial, as como un marcado compoente de denuncia social.

A terceira cuestin que formulabamos ao comezo deste artigo qu supuxo a publicacin de Vento ferido na configuracin da identidade galega. Sabemos que a recepcin desta novela foi todo un xito, as como expn a crtica. En 1967 Arcadio Lpez Casanova cualificouno de clsico da literatura galega por superar a inautenticidade dos novos narradores, ao igual ca outras figuras como Camilo Gonsar. Segundo Lpez Casanova Vento ferido non se adecuaba proposta continuadora do Noveau Roman, senn que a sa narrativa podera ser vlida na tradicin galega, xa que nela con-flen harmonicamente galeguidade e moderni-dade sen necesidade de estaren influenciadas por ningn tipo de fenmeno estranxeiro. A li-teratura de Carlos Casares acadara as aquilo que propugnaba Pieiro para a literatura gale-ga, isto , acadar un valor universal a partir do propio (Bermdez 2009: 107).

10 A nosa explicacin cimentmola a partir dos estudos de Camio Noia (1992) e Manuel Forcadela (1993).



Mapa de Fontn lle descubriu a Adrin Solo-vio a sa terra, Galicia.

As pois, a creacin destes tres autores se-r clave para a reivindicacin da identidade galega dende a modernidade. Tanto Castelao, Dieste, como posteriormente Casares, en-cargaranse de denunciar a realidade social e existencial do seu tempo para desvelarlle ao outro as caras mis ocultas da colectividade galega e, desta maneira, demostrar a sa uni-versalidade. As sas palabras son significati-vas respecto: Eu escribo porque penso que dese xeito estu a reforzar tamn todo o que escriben os demais e o que se refira persona-lidade mesma do pas (Freixanes 1976: 287).

mediante a evocacin do imaxinario galego. O autor indaga no propio para atopar a sa identidade e a da colectividade, por iso reco-rre aos clsicos e tmaos como modelos para dende a identidade chegar alteridade. Neste aspecto cremos que Carlos Casares contina o proxecto iniciado polos homes de Ns, non s pola extraposicin que realiza dos textos xa mencionados senn que, ao igual que Adrin Solovio, inmerso nun perodo de crise vital e cultural, realiza unha viaxe inicitica pola cul-tura europea coa fin de atopar a esencia gale-ga. Casares non atopa esa resposta no Noveau Roman, nin tampouco no neorrealismo italia-no, senn que sern Castelao e Dieste quen o axudarn a atopala, da mesma maneira que o

5. REFERENCIAS BIBLIOGRFICASBajtin, Mijal (2000): Yo tambin soy (Fragmentos sobre el otro), trad. Tatiana Bubnova.

Mxico: Taurus. (1999): Esttica de la creacin verbal, Tatiana Bubnova (trad.). Mxico / Madrid: Siglo

XXI editores.Beriain, Josetxo (2013): Encuentros con la alteridad e identidades mltiples, Arbor: Ciencia,

Pensamiento y Cultura 189, pp. 1-12.Bermdez Montes, M Teresa (2009): Ramn Pieiro, Carlos Casares e a Nova Narrativa,

Revista de Investigacin en Educacin 6, pp.104-112.Casares, Carlos (1981 [1967]): Vento ferido. Vigo: Galaxia.Castelao, Alfonso D. Rodrguez (1987 [1926/1929]): Cousas. Vigo: Galaxia. Dieste, Rafael (1998 [1926]): Dos arquivos do trasno. Vigo: Galaxia.F. Freixanes, Vctor (1976): Unha ducia de galegos. Vigo: Galaxia.Forcadela, Manuel (1993): Manual e escolma da Nova Narrativa Galega. Santiago de Com-

postela: Sotelo Blanco.Noia Campos, M Camio (1992): A Nova Narrativa Galega. Vigo: Galaxia.Ocampo, Eva (2009): Teora e tcnica nos relatos de Vento ferido, Actas Simposio Carlos Ca-

sares, Camio Noia et alii (eds.). Ourense: Fundacin Carlos Casares.Platas Tasende, Ana Mara (1998): Conversacin con Carlos Casares, Eduga: revista galega

do ensino 21, pp. 15-26.Rey Briones, Antonio del (2008): El cuento literario. Tres Cantos: Akal.

Identidade e alteridade en Vento ferido de Carlos Casares Piñeiro Pais Identidade e alteridade en...

Documents

Transcript of Identidade e alteridade en Vento ferido de Carlos Casares Piñeiro Pais Identidade e alteridade en...