Paleolito-ondoko artea: Arte

makroeskematikoa, lebantiarra eta eskematikoa

Paleolito-ondoko Artea. Lehen arukikuntzak 1868: Manuel de Góngorak bere liburuan “Antigüedades prehistóricas de Andalucía”: pintura eskematikoaren lehen datuak. 1879: Altamirako aurkikuntza. Eztabaidak. Marconell-ek 1892an lehen arte lebantiarren irudiak argitaratzen ditu: Albarracin-go aire zabaleko kobatxoetan zuriz pintatutako irudiak. Altamira onartzen da (1902an, Cartailhac); pintura multzo berriak aurkitzen dira (1903an): Cabrék Calapaté (Teruel) aurkitzen du eta Cogul (Lérida). Breuilen pintura eskematikari buruzko argitalpenak (1929an).

Kronologiaren arazoa

Azpalditik eztabaidaturik (Breuil-ek: Paleolito Arokoa, e.a.).

Azken Mesolito Aroko taldeak? Neolito Aroa?

Kalkolito/Brontze/Burdin Arokoak?

ARTE MAKROESKEMATIKOA

Cardium inpresioz egindako irudiak Cova de l’Or (Beniarrésen, Alicanten K.a. c. 5500)

“Orante”: “otoizlaria”

Haizpe hauek ez dira bizilekuak.

Sarga 1

Arte Lebantiarreko animali klasikoak: makroeskematiko gainean pintaturik. Garaikideak izan ahal dira

La Sarga (Alcoy)

Suge formakoak, puntuak eta marrak

Suge formakoak

Bukaerako Apendizeak

• Miaketa sistematikoak egin dira oso estuak diren haranetan. Aitana, Mariola eta Benicadell mendilerroen artean.

• 9 multzo pintaturik 32 km ardatz batean (La Sarga-tik, Barranco del Infiernoko IV Abrigo-raino).

• Gaur egungo erregistroa kontuan hartuz: Tokiko gertakaria. Berezitasun handiko fenomenoa, zaila azaltzeko.

Makroeskematikoa. Gaiak: Antropomorfoak eta irudi geometrikoak, aniztasun handia.

1) “Otoizlariak”: giza irudi eskematikoak. Gorputza: marra zabala, 1 m

altu, buru zirkularra, eskuak goian, hatzamarrak luzaturik. Hatzamarrak bereizirik.

2) Kolore gorri iluneko irudiak. Tamaina handia. Marra ondulatuak,

meandro antzekoak, paraleloak. Marra okertsuak. (suge formakoak, puntuak eta marrak).

Antropomorfoak

Sugeak

Puntuak eta marrak

Antropomorfoak

Sigi-saga bertikalak

Suge formakoak

Bukaerako Apendizeak

La Sarga (Alcoy)

Sugeak, puntuak eta marrak

Suge formakoak

Bukaerako Apendizeak

Pintatutako kobazuloen esanahia Santutegiak? Lurraldetasuna / identitatea / Talde baten sinbolismoa Gainjarpenak: Arte lebantiarraren irudiak makroeskematikoaren gainean Arte lebantiarra, orduan, kasu batzuetan gutxienez, makroeskematikoa baino gerokoa da. Zenbat? Balentziar Herriaren neolitizazioa: “modelo dual”, binako modeloa (neolitikoak eta mesolitikoak). Argudio berri bat.

Arte lebantiarra

Arte lebantiarra

Arte Lebantiarra: hedapen geografikoa

4 ibai arroak

Haizpeak eta sakonera gutxi duten haitzulotxoak

Erdialdea: Júcar eta Turia

Hegoaldea: Segura (Almería, Jaén)

Iparraldea: Ebro (Huesca)

Arte lebantiarra Kokapena:

Haizpeetan eta sakonera gutxi duten koba txikietan, harkaitz lauetan, ia aire zabalean

Amildegi eta ibaibideen ondoan Paisaia itxiak

Ibai-sarea

Arte lebantiarra Santutegiak?

Gainjarpenak eta berreketak leku batean

100 frisu baino gehiago / 8000 gai / 3000 giza irudiak

Kronologia (Arte lebantiarra)

Zabalik dagoen eztabaida Neolitizazioa eta azken ehiztari-biltzaileak

Paleolito Arokoa

(Breuil, Obermaier, Bosch-Gimpera), Brontze Arokoa (Jordà)

Epipaleolitikoa (Almagro)

Gaur egun: Paleolito-ondoko Artea Aukerak:

Mesolitikoa / Epipaleolitikoa Erdikoa: Haztapen mesolitikoa eta Neolito Aroan jarraitzen du.

Guztiz neolitikoa

Hedapen geografikoa: zabala (makroeskematikoarena baino zabalagoa)

ARTE LEBANTIARRA: GAIAK

1. Gizonezkoak 2. Emakumezkoak 3. Zoomorfoak

4. Besteak

Ehiza-Eszenak

Giza irudiak

Basahuntza eta oreina: gehien pintatzen direnak

Bobidoak

Besteak: ekidoak (basurdea, otsoa, untxia, erleak…)

Animaliak konposizioaren erdian egoten dira, askotan ehizaturik, biktimak, gizakien menpe. Gizakiek jarraitzen dituzte, lurreratzen eta ehizatzen

dituzte…

Zoomorfoek jarrera anitzetan agertzen dira, bat-bateko argazki baten bezala. (geldirik, korrika, geziek zauriturik, saltoka, lurrean, hilzorian, hil ankak

gora…)

Alonso eta Grimal (1996)

3 estruktura morfosomatikoak animalien diseinua laburtuz

Cueva Araña, Bicorp

Espezie desberdinek tratamendu desberdina jasotzen dute:

Orein arrak: xehetasun gehiago. Neurriak 1 m eta 4-5 cm.

Basahuntzak: xehetasun gutxiago. Neurriak: 40 eta 2-3 cm. Jarrera askotarikoak.

Bobidoak: neurri aldakorrak, 1 m (batez besteko: 20-40 cm). Gorputz beteak eta adarrek xehe gehiago.

Ekidoak: xehetasun gutxi. 40-6 cm.

Cueva de La Araña

Beste animaliak (kanidoak, hegaztiak, insektuak, lagomorfoak…)

Abrigo del Ciervo, Valencia

Sarritan: arkulariak, gizonezkoak

(arkurik gabekoak ere badaude).

Giza irudiak: estilizaturik, sinpleturik; proportzioak neurriz gainekoak.

Apaindurak, burukoak, maskarak, mozorroak, kanpanantzeko gonak.

Neurri txikikoak (batez bestekoa: 10 cm).

ANIZTASUN MORFOLOGIKO ZABALA

Tipologia

morfosomatikoak

Giza tipoak (Obermaier)

Paquípodos: naturalistak, anka lodiak eta torax laburra

Cestosomáticos: estilizaturik eta luzatuta

Nematomorfos: gehienezko estilizazioa, marra soilak (burua izan ezik)

Alonso eta Grimal:

Burua-torax proportzioa vs. aldaka-ankak

IRUDI TIPOAK Arkularien modeloak

Jarduerak:

Jaurtitzeko tenkatzea

Uztaia gorputz ondoan

Uztaia gora (desfile, martxa, dantza, garaipenean)

Alonso eta Grimal: Arkularien aldakortasuna. 17 morfotipoak Aldaerak

Arketipoak

=

Lurraldetasuna

Burua-torax proportzioa vs. aldaka-ankak

Lebantiarra-eskematikoa. Bilakaera

GIZA TIPOAK

Oinarrizko 2 tipo: Filiformeak (hari

formakoak): trazu meheak, soilak, gorputza osatuz.

Naturalistak:

anatomiaren xehetasun gehiago, anketan batez ere.

Abrigo Voro, Valencia

Gizonen objektuak: uztaiak eta geziak. Batzuetan lantzak. Arkularien gorputzen jarrerak: uztailarekiko ariketak: Jaurtitzeko tenkatzea, uztaia gorputz ondoan, uztaia gora (desfile, martxa, dantza, garaipenean) Geziak: jaurtitzen, gezi sortak arkulariaren ondoan, zorro batean bizkarrean.

Xehetasunak:

Biluzik edo arropa eskasa. Apaindurak. Aldakortasun formala buruan (kapelak, txanoak, orrazkerak, mototsak…). Hatzamarrak eta behatzak.

Gizonak baino eskasagoak, c. 100

Zilueta / profila ondulaturik

Aldaka biribilduta

Alonso eta Grimal:

4 prototipo Ohikoenak (70%): zutik eta geldirik (A) Apaindurak besoetan. Irudi estatikoak, gorputz-adierazpenik gabekoak.

EMAKUMEAK

Gorputzen estilizazioa Gerrialde estua Buruen forma: triangeluak Boltsak Apaindurak besoetan. Gorputz-adierazpen gutxi. Estatikoak Gonen formak? Lurraldetasuna.

EMAKUMEAK

Abrigo Lucio, Bicorp

BESTE GAIAK

Orokorrean eskasagoak. Besteak osatzen dituzte: Landare irudiak, sokak, jendea eskalatzen, oinatzak. Landare gaiak: arbolak, adarrak eta adar antzeko irudiak. La Sargako jotzea (Alicante)

KONPOSIZIO ESZENIKOA Gizarte eta ekonomiaren bilduma zabala: ehiza, gerra eta indarkeria, arkularien desfileak, emakumeen dantzak, nekazaritza (makilak, laiak, goldeak…), arbolak jotzen frutak jasotzeko, eztia, artzaintza, artaldeak, zaldi hezkundea... Kontatzeko (narratibo). Eszena ugariak. Ehiza batez ere. Frisuak: fase desberdinak?

“Eszena metatzailea”:

Berrerabilpenak. Gehiketak eta irudi berriak lehen egindako frisuetan.

Begirune, errespetu lehen egindakoarekin.

Gehigarria, osagarria. Eszenaren zentzua mantentzen du.

(Ad. Ehiza eszena bati arkulari bat gehiago gehitzen zaio).

Batzuetan zentzua aldatu zuten (Ad. Bakarrik zegoen basazezen bati arkulariak gehitzen zaizkio, ehiza eszena bihurtuz).

Ehiza eszenak

Banakakoak

Bikoteak

4 arkulariak

Ehiza eszenak

Gerra eszenak

Hiltzeak, exekuzioak

1. Cueva de La Vieja (Albacete). 2 y 4. Cova Remigia (Castellón). 3. Los Trepadores (Teruel). 5. Cueva de La Saltadora

Makilaz jotzea (La Sarga, Alicante)

Eskalatzaileak eta/ala eztiaren bilketa

Egurra?

Nekazaritza

Abeltzaintza

Gerra dantzak

TEKNIKAK

LABAR-ARTEA

Pintura: Pintatutako labar-artea.

Grabatua: eskasa. Albarracín-go multzoan. Animali batzuek grabatu finuak dituzte gorputzen ingurunean (osoak eta partzialak).

Grabatua: eskola baten usadio grafikoa / Une zehatz bateko

teknika.

Irudia inguratzen da eta gero koloreztatzen da.

Abrigo del Ciervo, Valencia

Estiloa: errealista, estilizaturik. Kolorea: Tinta lauak, kolore bakarra; pigmentu gorrixkak (burdin oxidoak, okreak) + beltza eta zuria (kaolin, Albarracín-en). Pintzel finuak (hegazti lumak?) Pintatutako labar-artea. Koloregai likidoa. Kolorearen ezartzea: maisutasuna, kalitatea, trazu meheetan (< 1 mm) “Trazu kaligrafikoa”, oso pintzel finuak?: lumak

Teknika

Tinta laua da oinarrizko ezaugarri tekniko-estilistikoa: kolore gainalde uniformea. Gutxitan: ziluetak, profilak bakarrik.

Irudiak guztiz betetzeak 2 fase ditu: 1) Profilatzea: irudia inguratu. 2) Barrukoa betetzea, homogeneoa / marraduna.

Homogeneoa: barruko espazioa erabat estaliz. Marraduna: Marra paraleloak edo norabide askoetan.

Tinta laua erabiltzea: 2 dimentsioak eta ziluetak.

Teknika honek eta luma erabiltzeak emaitza eta produkzioa baldintze dituzte.

Barruko xehaztazunik gabe.

Mugapenik? Egileek bikain konpontzen dute: naturalismoa, dinamismoa, bizitasuna eta miniaturaren antzeko zehazkizunaz.

Lumaren erabilpenak arte lebantiarraren trazua definitzen du. Nola: 1. Formaren ekonomia. 2. Soiltasuna: animaliak soslaian, adarrak aurreko ikuspegian. Espezieak

hobeto identifikatzen dira baina errealitatetik urruntzen ditu. 3. Eslaitasuna: animaliak plano lapranean jartzen dira (lur horizontala).

Dinamismoa. 4. Sakontasuna: harkaitz oinarriak eta pinturak oharkabeko ondorioa

sortarazten dute: sakontasuna, irudien jarreraz handiturik (hauek plano desberdinak simulatzen dituzte).

Abrigo Vicente, Valencia

Bolumenaren ezak eta mugapenak xehetasunak ordezten ditu. Marra trazu meheak irudiak osatzen ditu, hatzamarrak, aurpegia eta apaindurak zehaztuz. Irudien neurria / taxuera: oso txikia. Batez besteko 15-25 cm, lumak baldintzaturik. Gehienezko neurriak: Araña de Bicorp-eko bobido bat: 1,10 m. Txikienak: 3 cm, gizakiak. Castellón eta Albaceteko kobazuloetan.

Tratamendu tekniko-estilistikoa desberdina gaien arabera:

Animaliak: naturalistak eta batzuetan

errealistak nahiz eta konbentzionalismoak erabili

(alboko ikuspena eta perspektiba okertuta).

Gizakiak: estilizaturik, neurriak

luzatzen dira. Xehazkisunak.

Cova de Cavalls

Barranc de Palla

Interpretazioa

Ehiza eta bilketa bizimodu bat, harrapatzailea den ekonomia, ingurugune berezi batzuetan. Urtaroko mugimenduak, ziklikoak diren

baliabideen bila.

Lehen nekazarien garaikideak (kasu batzuetan gutxienez)

Pinturaren beharra: akaso lurra markatzeko neolitizazioaren garabidearen kontra?

Ehizan eta bilketan mantentzeko azken ahalegina?

KRONOLOGIA: IRIZPIDEAK

Objektuak

Jantziak

Gainjarpenak

Arte higigarriarekiko kidetasunak

Jarduera ekonomikoak

Animaliak: basafauna / etxekotutakoak

Uniformetasun teknikoa (luma)

Gainjarpenak: datu fidagarrienak:

Esquematikoa

Lebantiarra

Makroeskematikoa

Arte lebantiarraren arazoa : kronologia desberdinak?

Alonsok eta Grimalek (1996) batasuna defendatzen dute: lumaren erabiltzea, naturalismoa, dinamismoa eta narrazioak.

Iritzi gehiengoduna: Makroeskematikoa: Neolito arokoa (kardiala)

Lebantiarra:

Makroeskematikoaren ondokoa (gutxienez Levante aldean)

Neolito Aroko artea edo, gehienez azken ehiztari-biltzaileak.

Ehiza eszena megalito baten:

Gizarte ekoizleen elementu sinbolikoa?

Kobazuloen esanahia eta erabilpena

Pintura estilo desberdinak leku berean. Irudiak birpintatzen dira

Leku sakratuak? Ezaugarri bereziak dituzten lekuen berrerabilpena. Ondo aukeratutako lekuak

(Beltrán 1999)

Elementu sakratuak: zoolatria (zezenak, oreinak). Giza jainkoentzako kultoak eta dantza erritualak.

(Jordá 1974)

ARTE ESKEMATIKOA

Herrialde guztietan agertzen diren

multzoak.

Galiziakoa: ezaugarri bereziak

Baci 4

Tajo de las Figuras

(Benalup, Cádiz)

ARTE ESKEMATIKOA

HEDAPEN GEOGRAFIKOA Iberiar Penintsula osoan eta Europako beste herrialdeetan ere. Haizpe zabaletan eta aire zabaleko frisuetan Multzo inportanteenak: Almerían eta Cádizen, Sierra Morenan, Extremaduran eta Mesetako alde batzuetan: Sorian eta Salamancan.

GAIAK Irudi zoomorfoak eta antropomorfoak. Abstrakziorako joera: idazkera moduan Gaiak: Arte lebantiarraren antzekoak baina soilagoak, sinpleagoak. Abstrakzioa ere: marrak, puntuak, zirkuluak… Lebantiarra eta eskematikoaren arteko zerikusirik? Ez dago argi garaikideak izan ziren. Irudi batzuk (eguzki sinboloak, estelak, idoloak…) erlijio berri baten agerkariak dirudite, agian Ekialdeko Mediterraneotik etorrita.

GAIAK

Gai asko ezin dira identifikatu. Beste batzuk eguneroko objektuak dira.

Antza, batzuk giza irudiak edo antropomorfoak dira. Zoomorfoak, puntuak eta marrak, eguzki formakoak, “idoloak”. Bizilekuetan eta

hilobietan agertzen den arte higigarriaren antzekoak.

Antropomorfoak: inportanteenak (zenbakiz eta aldaeraz) baina batzuk oso eskematikoak dira. Zailak ezagutzeko.

Errepikatzen den estilo uniformetasuna:

Tipologia morfologikoak zehaztu dira Oinarrizko tipoak Lurraldetasuna

Pintura eskematikoa: oinarrizko tipoak

Acosta-ren arabera

Giza irudiak

Giza irudiak: gehienezko sinplifikatzea. Xehetasun batzuk: buruko apaindurak, tresnak…

Zoomorfoak: lau ankakoak; bakarrik eta giza irudiekin

Orein arrak eta ahuntzak.

Konposizio / Osaketa: irudiak harpeetako hormetan agertzen dira normalean eszenik osatu barik. Frisu berean elkarrekin.

Eszena batzuk ere badaude: ehiza, borroka eta dantza.

TEKNIKAK

Ederra / ona ez den teknika. Trazua eta burutzea azkarrak. Kontu / arduragabeko prozedura. Lanaren bukarera ez die ardura. Lebantiarraren xehetasunaren eta maisutasunaren kontrakoa.

Irudiak: lerrozko trazu soilak. Batzuetan tinta laua erabiltzen da (triangelu bikoitzak betetzeko eta zoomorfo batzuk). Beraz, irudi hauek ez dauzkate ez bolumenik, ez perspektibarik eta estatiko, geldirik agertzen dira.

Teknika sinple, zailtasunik gabekoa.

Arte Lebantiarrarekin konparatuz, lanak pobreak eta baliabide gabekoak izaten dira baina asmo zehatz baten emaitzak dira.

Orokorrean, arte kontzeptualagoa da, formala baino. Ez ditu erronka formalik behar.

Baci 4

Tajos de Bacinete, Cádiz

Arte eskematikoa eta arte megalitikoaren arteko loturarik?

Uniformetasun kontzeptuala Kalkolito Aroko idoloen formekin.

Idoloak, euskarria aparte utziz, oinarrizko 2 zati dituzte: gorputza eta aurpegia

Gorputza: triangelu bikoitzaren zilueta (batzuetan emakumezko itxuraz)

Aurpegia: begi handiak, bekainak eta arku formarekiko marrak “aurpegi-tatuajea”

Kronologia Pintura eskematikoa eta arte

higigarriarekiko parekidetasunek adierazten dute:

a) Zoomorfo eskematikoak Cova de l’Or-en agertzen dira kardial-ondoko zeramika zatietan. Burdin Aroan jarraitzen dute.

b) Eguzki formakoek, sigi-sagek eta adar formakoek zeramikak apaintzen dituzte azken Neolito Arotik azken Brontze Aroraino.

c) BP c. 4500n Kalkolito Aroko idolo eskematikoak harpeetan agertzen dira.

Arte eskametikoaren kronologia. 2 proposamenak:

1) Luzea, K.a. VI. milurtekotik II milurtera. Idoloak III. milurtekoak izango ziren.

2) Laburra: Azken Neolito Aroan hasita. Azken Kalkolito Aroaraino (multzo tipikoenak, gutxienez).

Cantos de La Visera, Murcia, gainjarpena

Iberiar Penintsulan, orokorrean, eskematismoaren goraldia K.a. III. milurtekoan gertatzen da, Kalkolito Aroan. Brontze Aroan

gainbehera doa baina irauten du.

Galizia eta Portugal desberdinak dira, eskematikoaren goraldia Brontze Aroan hasten baita, K.a. II. milurtekoan, Atlantikoko beste

herrialdekiko kontaktuei esker, agian.

Galiziatik eskematikoaren eragina Penintsulako mendebaldetik hedatu zen. Grabatuak, hilarriak eta menhir-estatuak arruntak

izaten dira.

Arte eskematikoa txarto ezagutzen da, teoriak etengabe berrikusten eta eztabaidatzen dira.

Peña Tú idoloa. Llanesen, Asturiasen

Peña Tú idoloa, Llanes, Asturias

Petroglifo galiziarren fasea Identitate / kidetasun handia Gaien eta tekniken nortasuna Aztarnategiak: c. 450

Irudiak aire zabaleko haitzetan: milakadak.

Batzuk naturalista samarrak dira. Beste batzuk eskematikoak eta abstraktuak.

Teknikarik arruntena: pikatzea

Ez daude benetako eszenarik irudiak elkarren ondoan jartzen dira.

Sinbolismoa nagusia da (esanahi erligiosoa?) Errituzkoa? Tajon: sinbolo abstraktuak, zailak irakurtzeko. Galizian: zoomorfo gutxi, antropomorfo eskasak. Zeinuak: espirala eta labirintoa

Petroglifo galiziarrak. Gaiak. Peña eta Vázquez-en arabera

zulotxoak

espiralak

zirkuluak

zoomorfoak

labirintoak Idolo formakoak antropomorfoak

lau angelukoak

armak

batzuk

Galizia eta Portugalgo petroglifoak Kronologia absolutua: zehazteko zaila. Kalkolito Arotik azken Burdin Aroraino Brontze Aroko elementu batzuk (sastakaiak).

Eskematismoa ez da Iberiar Penintsulan bakarrik gertatzen den gertakaria. Europan zehar eta kontinente guztietan agertzen da kronologia

eta kultur desberdinetan.

Gertakari eskematikoaren unibertsaltasunak lege amankomunak adierazten ditu: gizakiok piktogramak berdin ulertzen ditugulako.

Arte eskematikoa ez da kultura bakar baten artea. Herrialde

desberdinetako kultura anitzen ezaugarri amankomuna da. Honen agerbideak era askotakoa da: zeramika apainduta, arte higigarria, labar-

artea, grabatuak, arte megalitikoa, e.a.

Valcamonica, Italian, iparraldean

Osaera topografikoak edo mapak

Osaera topografikoak edo mapak, kobrezko armak gainjarrita eta nekazari eszenak.

Alderatze arkeologikoa

(Remedello 2, K. a. 2800-2400)

Kalkolito Aroko sastakaia, kanpanantzekoa (K.a. 2400-2200)

Mapen gainean agertzen diren irudiak, Kalkolito Aroko goldeak eta Brontze Arko sastakaiak.

Brontze Aroko espatula-aizkorak

Benvenuti motako ganibeta (K.a. VI. mendekoa)