FERNANDO RODRÍGUEZ NESPEREIRA.

•Realiza estudos universitarios na

E.A.A.T.T. de Madrid onde se licen-

cia no ano 1972 como Arquitecto

Técnico en Execución de Obras.

•Profesor numerario de Debuxo por

oposición en prácticas de

Delineación.

•Membro da Comisión de Turismo

da Cámara de Comercio de Ourense.

•Autor da Guía Turística Ourensana.

•Asesor do Patronato de Turismo de

Ourense.

•Desempeñou o cargo de Apa-

rellador Municipal nos concellos de

Entrimo, Muiños e A Rúa.

•Realiza varios traballos por encargo

da Consellería de Educación da

Xunta e dicta conferencias.

•No apartado de restauracións e

rehabilitacións, podemos destacar os

seguintes traballos:

-Estudo, valoración e recomenda-

cións para a rehabilitación da casa

rural galega nas comarcas de Arzúa

e Melide.

-Estudo da arquitectura, recursos

turísticos e rehabilitación da casa

labrega e o seu acomodo para o

turismo rural na Ribeira Sacra

Ourensana.

-Inventario de recursos turísticos da

Ribeira Sacra Ourensana e Lucense.

-Señalización turística da Ribeira

Sacra.

No apartado de Exposicións compre

subliñar:

-A nosa Arquitectura Rural.

-Ourense vello, o noso patrimonio.

-Arquitectura Popular na Ribeira

Sacra Ourensana.

Hórreo da Ribeira Sacra (Liñares, Nogueira de Ramuín).

75~

O canastro, hórreo ou cabaceiro

Este elemento arquitectónico ocupa un lugar

moi importante dentro das construccións popu-

lares ou no que se deu en chamar Arquitectura

Popular Galega. De orixe moi antiga (xa apare-

ce representado nas Cantigas de Alfonso X cun

modelo moi semellante aos actualmente exis-

tentes), incrementou a súa presencia no agro

galego a partires do século XVI gracias á expan-

sión do cultivo do millo, un dos alimentos bási-

cos e polivalentes da gastronomía rural galega.

Estas inxeniosas e elaboradas construccións,

deseñadas para almacenar o gran, aillado da

humidade e dos roedores, cun excelente siste-

ma de oreo e ventilación, tivo sempre un impor-

tante protagonismo na vida do campesiño. Por

unha parte como graneiros naturais e por outra

como elemento no que se dispuñan símbolos

relixiosos e rituais profanos que exercían o seu

poder protector sobre a colleita alí almacenada.

A cruz que remata o penal de entrada ao

hórreo, ben labrada con múltiples e variadas

formas, representa un símbolo relixioso ao que

o labrador encomenda a súa colleita.

Os hórreosTipoloxía na Ribeira Sacra

Fernando Rodríguez NespereiraEstudio subvencionado pola

Cámara de Comercio e Industria de Ourense

Debuxos orixinais: Gilberto Rodríguez NóvoaJosé Manuel Novilla

76~

O pináculo, pedrapiramidal que apun-ta ao ceo, ubicadano outro extremodo hórreo, comosímbolo profanoencárgase de prote-xer o gran dosmalos espíritos,meigas e meigallos,axudado ademaispor inscripcións esímbolos de orixecastrexa na parededo penal traseiro.

Sirva esta pequena introducción para situar ohórreo nun lugar importante dentro da vida docampesiño galego.

Diferentes modelos de penais onde se atopa a porta e a cruz como símbolo.

Penal traseiro, elabora-do en pedra, con un sím-bolo pagano de remate.

Hórreo no que se observa o pináculo e o símbolo paga-no esculpido no penal.

77~

A ubicación do hórreo no hábitat rural é varia-da ao tempo que curiosa e orixinal. O hórreorequire un lugar no que se den certas condi-cións: aillamento do chan, lugar ventilado e pró-ximo á casa (para ser despensa natural). Estosaspectos condicionan a súa ubicación e obrigana buscar emprazamentos que resultan do máisdispares.

Por razóns prácticas, o hórreo levantouse aolado das airas, en zonas comunais, en prazasabertas e ventiladas do asentamento rural, for-mando conxuntos e agrupacións que aíndahoxe pemanecen perfectamente conservados.

O hórreo tamén se ubica dentro da finca parti-cular, onde se cultiva o cereal, sempre próximoá casa. Outras veces, o hórreo é rematado infe-riormente por un pombeiro a modo de segundopiso como ocorre nun curioso exemplar que seencontra en Vilariño (Pereiro de Aguiar).

Pero sen dúbida, o emprazamen-to máis curioso é o que se reali-za por riba dos muros quepechan os patios das casas, ouincluso por riba das portas deentrada, a modo de dintel doportalón da entrada ao patio.

Esta última ubicación do hórreoven dada por varios motivos; porun lado para que non estorbedentro dun sempre reducidopatio ou curro, empregadocomo ante-cuadra e almacén;

Hórreo ubicado no muro que pecha o patio da casa.

Hórreo ubicado noportalón deentrada aopatio dacasa.

espacios entre elas para a ventilación, que seubica na costa coruñesa.

E por último, o hórreo típico do norte de Lugo,unha construcción moi elevada do chan sobremuros de laxa, ancho e con cuberta de pizarra,rematada con multitude de pináculos no aleiro,e cunha forma que, ao tempo que nos achega-mos ao Norte, recordan os modelos asturianos.

A máis destos tres grupos, encóntrase o primiti-vo “canasto”, exemplar escaso por estar cons-truído con materiais moi perecedeiros. Está for-mado por un grande cesto cilíndrico, aberto,executado con vergas e vímbios entretecidossobre ramas e troncos pequenos, con cuberta

por outro para que estexa a salvo dentro da pro-piedade e a man para o seu fácil acceso; outromotivo máis, e o principal nas casas grandes oupazos, para ensalzalo á vista de todo o mundo,dando mostra visíbel de “casa de fartura”.

En Galicia existen varios grupos de tipoloxíadiferenciados de hórreos, como son:

O horreo de pedra, potente e ancho, moi ela-borado, con cuberta de laxa de pedra, que ato-pamos na costa das Rías Baixas.

O horreo alongado, esbelto, elaborado sobrefinísimos pés independentes, con laterais queparecen muros de mampostería delgada, con

78~

Un dos poucos exemplos de CANASTOS queaínda se conservan. Localizado en Pombar,Nogueira de Ramuín.

79~

de colmo ou palla, apoiado sobre un entaboadoe elevado do chan con catro pés independen-tes.

Na Ribeira Sacra, ao igual que na maior parte daprovincia de Ourense, da zona Sur de Lugo e a

Hórreo mixto: soleiras, pés dereitos e sopenas de pedra con entrepanos de balagustros de madeira. Un con laxas de pedra e outro con tella coma cuberta.

Hórreo enteiro de madeira. Ubícase nas zonas máis humildes.Xa quedan poucos debido ao emprego de materiais perecedeiros.

80~

Oeste de Pontevedra, o hórreo ten unhas carac-terísticas comúns que o diferencian claramentedos tipos antes sinalados.

Non obstante, existe nesta zona unha amplarepresentación de outros tipos que non respos-tan a estas características, ben polas súas dife-rencias nos apoios (cepas, muros, sillares), benpola súa construcción enteiriza en pedra, conpezas moi elaboradas, onde se sitúan as ranuraspara a ventilación, así como pola súa variadaforma dos penais que fan que cada hórreo sexaúnico e orixinal.

A importancia que o hórreo ten ou tivo na vidado campesiño queda reflectida na súa execu-ción, en algúns casos de grande beleza, dándo-se a paradoxa de lle prestar máis dedicación eesmero á súa construcción que á da propia casaonde habita o campesiño.

Planta de cuberta de hórreo con tella curva.

Apoio do hórreo sobre celeiro.

Planta de cuberta de hórreo con lousas de pedra.

O hórreo típico na zona de estudio (RibeiraSacra Ourensana) resposta ao seguintepatrón:

Forma rectangular, de entre un e catro cor-pos independentes. Ancho medio de 1,25 m,elevado sobre pés independentes de pedraen forma trapezoidal, rematados con pezastornarratos, de estructura de pedra labradaformando os penais, columnas, sopenas esoleiras, dispoñendo de entrepanos demadeira con balagustros verticais por entreos que circula o aire para ventilar e secar ogran. A cuberta é fundamentalmente de tella,colocada sobre un entramado de madeira erematada lateralmente con pezas de pedrachamadas sobrepenas e cunha cruz colocadano lado da porta e un pináculo no contrario,aderezado ás veces con motivos decorativosprofanos.

Apoio do hórreo sobre sillares.

81~

ESTADÍSTICA ORIENTATIVA DOS HÓRREOS DA RIBEIRA SACRA OURENSANA

Pola forma da planta:

Cadrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0%Rectangular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98%Rodonda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2%

Polos apoios no chan:

Con pés independentes . . . . . . . . . . . 62%Con sillares de pedra . . . . . . . . . . . . . . 25%Sobre muros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10%Sobre celeiros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3%

Pola súa cuberta:

Tella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90%Lousas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10%

Pola súa estructura:

Pedra entrepañada en praden . . . . 60%Enteiros de madeira . . . . . . . . . . . . . . . . 31%Enteiros de pedra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9%

Apoios de hórreos en pés independentescon formas variadas.

82~

83~~

Modelo de ficha de

campo realizada

para o estudio de

arquitectura popular

na Ribeira Sacra,

na que entre outros

elementos a analizar,

están os hórreos,

nos que se estudian

todos os seus

particulares aspectos.