Ondarea eta bere paisaiekin ikasi egiten dut! · 2017-10-23 · Biek gure historia, ohiturak eta...

1

Ondarea eta bere paisaiekin ikasi egiten dut!

Irakaslearenkoadernoa

Gidaliburu didaktikoa, L.H.ko 5. eta 6. mailak

2017ko ondarearen europako jardunaldiakOndarea eta natura: aukeraz betetako paisaia

2

Egileak: María Casas Jericó, Luis Erneta Altarriba, Javier Otegui Tellechea

Itzulpena eta berrikustea: Javier Otegui Tellechea

Diseinu grafikoa eta maketazioa: Roseta y Oihana www.rosetayoihana.com

Argitalpena: Ondare Historikoaren Zerbitzua.Kultura Zuzendaritza Nagusia -Vianako Printzea Erakundea.Nafarroako Gobernua

Lege-gordailua:LG NA 2167-2017

ISBN: 978-84-235-3461-6

3

14. orr.

Ondarea: esanahiaz betetako hitza 1

219. orr.

Ondasunensailkapena

43. orr.

Ondare-ikertzailean bihurtu zaitez

6

pág. 27

Ondarea babesteko eta kudeatzeko erremintak

430. orr.

OndareaNafarroan5

3 25. orr.

Ondarearen babesmena eta kudeaketa

orr.

47 Bibliografia eta baliabideak49 Erabilitako irudien kredituak

orr.

4 Sarrera 4 Edukinak 4 Helburuak5 Oinarrizko gaitasunen garapena lortzeko ekarpena 6 Integrazioa curriculumean7 Proposatutako jarduerak7 Ondareari eta paisaiari buruzko zenbait oinarri14 Jarduerak, erantzunekin

4

SarreraOndarea eta paisaia elkarguneak dira non gizarteak bere arretak eta kezkak irudikatzen dituen. Biak dira gurea dena ikustean agertzen den sentsibilitatearen fruituak, gu nor garen egiten gaituztenak, hunkitzen gaituztenak, erreflexio eta gozamena dakartzatenak. Biek gure historia, ohiturak eta tradizioak barne hartzen dituzte, nortasuna eraikitzeko eta lurraldearekin lotzeko funtsezko pieza bat osatzen.

Ondarea eta paisaiaren balioa ezagutzea, ondareari buruzko 2017. jardunaldi euro-pearrak sustatuta – bere goiburua Ondarea eta natura: aukeraz beteko paisaia izanez – ondarea gizarteari hurbiltzeko aukera bat da. Nafarroako Gobernuaren Kultura Zuzendar-itza Nagusia – Vianako Printzea Erakundeak, jardunaldiaren helburuekin lagundu nahi du koaderno didaktiko honekin, Foru-Erkidegoko Lehen Hezkuntza eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako ikaslego eta irakaslegoari egokituta.

Honako gidaliburuak Nafarroako lurralde eta kultura testuinguruan paisaia eta ondarea kontzeptuak irakasteko eremu orokorra jasotzen du. Gainera, irakasketa-ikasketa ariketa multzo bat eskaintzen du, ikasleek beraien ezaguera frogatzeko eta oinarrizko gaitasunak garatzeko.

Bi errealitate hauen irakasketa, elkarrekin hain lotuta daudenak eta hain aberatsa eta mol-dakorrak direnak, espiritu kritikoa laguntzeko, kultur-aniztasunaren errespetua sustatzeko eta garapen iraunkorra (bai ingurumen-dimentsioan, baita kultura-dimentsioan ere) bultzatzeko aukera da; hauek baitira kontserbazioaren erronka eta ondarea eta paisaiaz gaurko eta biharko belaunaldiek goza dezaten buruzko funtsezko gaiak.

EdukinakGidaliburu hontan aztertzen diren funtsezko edukinak hurrengoak dira:- Ondarea eta paisaia kontzeptuak (E1).- Ondare motak eta bere sailkapenerako irizpideak (E2).- Ondarea identifikatzeko, babesteko eta kudeatzeko erreminta nagusiak (E3).- Herri baten historia eta kultura ezagutzea ondarearen bidez (E4).- Nafarroako ondarea babesteko figura nagusiak (E5).- Ikaslegoatik gertu dagoen ondarea (E6).

HelburuakGidaliburu hontan proposatzen diren helburu orokorrak hurrengoak dira: - Ondarea eta paisaia-ren definizioak ezagutu.- Ondare-mota ezberdinak bereiztu, beraien ezaugarrien arabera.- Gizarteak ondarea mantentzeko, babesteko eta kudeatzeko dauzkan erremintak ezagutu.- Ondarea ezagutu, balioetsi eta errespetatu herri baten historia, kultura eta identitatearen

ezaugarri bezala, zein babestu izan behar den gaurko eta biharko belaunaldiek hontaz goza-tu dezakegun/dezaketen.

- Ondarearen zainketa eta babesmenari buruz pentsamendu kritikoa garatu.- Ondarea ezagutzeko dauden maila ezberdinak (lokala, eskualdekoa, estatukoa, nazioarte-

koa) ezagutu eta bereiztu.- Nafarroako ondare kulturala, naturala eta immateriala babesteko dauden figura nagusiak

ezagutu.- Nafarroako ondare garrantzitsuenetarikoak deskribatu, sailkatu eta kokatu.- Gertu dagoen ondarearen interesa ikasleetan esnatu.

5

Oinarrizko gaitasunen garapena lortzeko ekarpena Ondarearen irakasketa, gizarte-zientzietan ikusten ohi bada ere, erronka sendoa da oraindik hezkuntza arloan. Integratutako hurbilketa bat bi kontzeptu hain aberats eta abstraktuetara berritasun garrantzitsua da, edukin curricularrak eta gaitasunak lantzea ahaltzen baitu.

Ondoren, gidaliburu honetan proposatzen diren jarduerekin lantzen diren Oinarrizko Gaitasun-en alderdiak erakusten dira.

Matematika gaitasuna eta zientzia eta teknologiako oinarrizko gaitasunak (MGZTG).Jarduerek hizkuntza zientifikoa lantzen ahaltzen dute, bai zenbaki-dimentsioan, baita adieraz-pen grafikoan ere. Horretarako, ikasleak datuak erabili, problema algebraikoak ebatzi edota erreminta teknologikoak eta informatikoak erabili beharko ditu. Ikasten ikasteko gaitasuna (IIG).Jarduerek pautatutako planifikazio eta ebazpen estrategiak lantzea piztu nahi dute. Horretara-ko, lan aplikatuak diseinatzen dira zeintzuk jakin-nahia sustatzen duten eta ikaslearen egite in-dependienteara laguntzen duten. Gidatutako informazioaren bilaketaren bidez (baliabide bib-liografikoak edo informatikoak erabiliz) eta galderen sorketa inkesten bidez, argudio sendoko iritzia garatzen bilatzen da, ikasleak bere ikasketaren protagonista izateari laguntzen diona.

Kontzientzia eta adierazpen kulturalak (KAK).Jardueren helmuga eguneroko bizitzako kultura-manifestaldi eta espresio aniztasuna azter-tzea da, eta baita hauen garrantzia eta aberastasuna aitortu ikuspuntu ezberdinetatik (artis-tikoa, historikoa, zientifikoa, teknologikoa edota ingurumenekoa) ere. Kultura aniztasunara-ko eskubidea garatzea ere bilatzen da, adierazpen-askatasuna balioetsi egiten den batera.

Hizkuntza komunikazioko gaitasuna (HKG).Jarduerek ikasleak hizkuntzaren aberastasuna eta aniztasuna baloratzea bilatzen dute, hizteg-iaren aniztasunan, espresioetan edota toponimian ikusten denez. Hizkuntza estrategiak lant-zen saiatzen da, elkarrizketa kritikoa eta konstruktiboa garatzen dituzten baliabide ezberdinak erabiltzeko (testualak, entzutezkoak, bisualak).

Gaitasun digitala (GD)Jarduerek arlo digitalaren berezko hizkuntzak lantzearekin laguntzen dute, lan-tresnak eta in-formazio-iturri fidagarriak erabiltzearekin batera. Baita informazioaren bilaketan, lorpenan eta tratamenduan bideratzea ere, izaera kritikoa eta etikoa baten bidez informazio honen erabilpe-na eta gozamena ziurtatzen dituztenak. Era berean, jakin-nahia lantzea nahi da aplikazio, pro-grama eta prozesuen ikasketa eta hobekuntza motibatuz non teknologia helmuga planifikatu baterako tresna bat den.

Ekimena eta ekintzailetza (EE)Jarduerek gizarte-fenomenoen ulerketa eta funtzionamendua garatzen lagundu nahi dute, ikasleak bere autonomia lantzeko planak eta estrategiak diseinatu ditzakeen eremua eraikitzen den batera.

Gaitasun sozial eta zibikoak (GSZ)Jarduerek belaunaldi-arteko ulermenarako eta kohesiorako ekimenak sustatzea bilatzen dute, ondarearen babesmenaren eta errespetuaren balioak lantzen diren batera. Jarduera hauek on-darearen dimentsio bikoitza (ingurumenarena eta kulturala) integratzea saiatzen dute, gizarte-nortasunaren iraunkortasunarako bidea denez.

MGZTG

IIGGSZ

GD HKG

KAKEE

Oinarrizko gaitasunak

6

Integrazioacurriculumean

Ondarea eta paisaia bi elkarrekin lotutako errealitate konplexuak dira, diziplinartekotasuna eskatzen dutenak bai bere ikasketarako baita bere irakasketarako ere. Hala ere, diziplinarte-ko irakasketa hau, hezkuntza formalaren testuinguruan, derrigorrezko ikasketen logistikaz eta ikastolen antolamendu kurrikularraz mugatuta egoten da. Horregatik materiala hauek Gizarte Zientziak irakasgaian sartzea hoberena omen da, beste gaiekin batera ikasi badaiteke ere: Na-tur Zientziak, Euskal Hizkuntza eta Literatura, Gaztelania eta Literatura, Arte hezkuntza (Musika eta Plastika dauzkana) eta Gorputz hezkuntza.

Irakasgaiaz gain, diziplinarteko irakasketa hau Proiektuetan Oinarritutako Ikaskuntzara ederki moldatu daiteke. Metodologia berritzaile hau gero eta zabalduagoa dago ikasgeletan.

Nafarroako Lehen Hezkuntzako curriculumak (60/2014 Foru Dekretua) ondareari (1. taula) eta paisaiari (2. taula) buruzko zenbait edukin jasotzen ditu. Hala ere, bi kontzeptuak gizakia eta lurraldearen topaketaz datozenez gero, edukin anitzak landu dezakete, ikuspuntu integratzaile-atik: baliabide naturalak (mineralak, ura, erregai fosilak…), ihardun ekonomikoak (nekazaritza, abeltzaintza, turismoa, industria…), eraldaketa historikoak eta hauen urratsak lurraldean, man-ifestaldi artistiko plastikoak (margoak, eskultura…), literarioak, musikalak (folklorea) eta abar, eta baita paisaia osatzen dituzten osagai naturalak (erliebea, hidrologia, atmosfera, landaretza, fauna…) eta gizakiarenak (energi eta telekomunikazio azpiegiturak, eraikuntzak, garraiobide-ak...) ere.

1. taula. Ondareari buruzko edukinen kokapena Lehen Hezkuntzako Nafarroako curricu-luman (60/2014 Foru Dekretua).

Irakasgaia Ikasmaila Multzoa EdukinakGizarte Zientziak (EI) 2. 3. Gizartean bizitzea E/ EIR 3/ IEE 3.2;

3.33. 4. Denboraren aztarnak EIR 5/ IEE 5.2

3. 4. Denboraren aztarnak E/ EIR 5/ IEE 5.2

Gaztelania eta Literatura (EI)

4. 3. Hizkuntzaren ezagutza EIR 6

5. 3. Hizkuntzaren ezagutza EIR 9

6. 4. Hizkuntzaren ezagutza E

Arte Hezkuntza (IE) 4. 4. Dantza eta mugimendua IEE 3.2

2. taula. Paisaiari buruzko edukinen kokapena Lehen Hezkuntzako Nafarroako curriculuman (60/2014 Foru Dekretua).

Irakasgaia Ikasmaila Multzoa EdukinakGizarte Zientziak (EI) 2. 2. Bizi garen mundua E/ EIR 4/ IEE 4.1;

4.2; 4.32. 4. Denboraren aztarnak IEE 1.7

3. 2. Bizi garen mundua E/ EIR 10; 13/ IEE 10.3; 13.1; 13.5; 13.6

4. 2. Bizi garen mundua E

6. 2. Bizi garen mundua E/ EIR 3/ IEE 2.6

Arte Hezkuntza (IE) 2. 2. Adierazpen artistikoa E/ EIR 3/ IEE 3.1; 3.2

EI: enborreko irakasgaiaIE: irakasgai espezifikoa KAI: autonomia erkidegoen konfigurazio askeko irakasgaia

E: “Edukiak” atala EIR: Ebaluazio-irizpideakIEE: Ikaskuntzako Estandar Ebaluagarriak

7

Ondareari eta paisaiari buruzko zenbait oinarriZer da ondarea? Eta paisaia? Ondarearen definizio bat lantzea ez da bat ere erraza, haren errealitate konplexu guztia jaso behar baitugu. Orokorrean, ondarea definitu dezakegu hiru ideia nagusi hauetatik hasiz (1. irudia): 1. irudia. Ondarea definitzeko oinarriazko ideiak.

Proposatutako jarduerakHurrengo taulan, gidaliburu honetan agertzen diren jarduerak era eskematiko batean erakusten dira, bakoitzak lantzen dituen edukinekin eta Oinarrizko Gaitasunekin. (3. taula):

3. taula. Gidaliburu honetan agertzen diren jardueren laburpena.

Jarduera Edukinak Oinarrizko gaitasunakIkasgelan egiteko

1. E1, E2 IIG2. E1 IIG3. E2 IIG, KAK4. E1, E2 IIG, KAK, HKG5. E2 IIG, KAK, GSZ6. E2, E3 IIG, KAK7. E2, E3, E4 IIG, KAK, HKG, GSZ8. E2, E3 IIG, KAK, HKG9. E3 MGZTG, IIG10. E3, E4 IIG, KAK11. E2, E3, E5 IIG, KAK, GD, EE12. E2, E3, E5 IIG, KAK, HKG, GD, EE13. E2, E3, E5 IIG, KAK14. E4 MGZTG, IIG15. E4 MGZTG, IIG, KAK16. E2, E4 IIG, KAK17. E2, E4 IIG, KAK18. E2, E3, E4, E5 IIG, KAK, HKG, GSZ

Ikasgelatik kanpo egiteko

19. E3, E5, E6 IIG, KAK, HKG, GD20. E3, E5, E6 IIG, KAK, GSZ21. E4, E6 IIG, KAK, HKG, GD, EE, GSZ

OndasunakOndarea zenbait ondasun edo osagaien multzoa da, bi motatakoak izan daitezkeenak: materialak (ukitu daitekeenak) ala immaterialak (ukitu ez daitekeenak).

BalioaOndarea osatzen duten ondasunek aparteko balioa, esanahia eduki behar dute, historikoki, antropologikoki, etnologikoki, zientifikoki, estetikoki, artistikoki…

BabesmenaOndarea osatzen duten ondasunen aparteko balioa dela eta, babesmenaren helmuga hauek iraun egitea da, gaur egungo eta biharko belaunaldiek ondare hontaz gozatu dezakegun/dezaketen.

8

Beraz, ondarea hala definitu dezakegu: ondasun multzoa da (materiala ala immateriala) zeini gizakiak ohiz kanpoko balio edo esanahia eman dion – honen identitatea, historia, kultura eta sentsibilitate artistiko, ambientala edo zientifikoaren izpilua delako -, eta horregatik babesteko nahia sortarazten duena, hobeto ezagutu eta gozatu dezagun.

Ondareari buruz gauza bat zehaztu behar dugu: ondasun bat ondarea da babestuta badago soilik, lege edo erakunde bati esker esate baterako. Badaude zenbait ondasun ezin direla babestu eta, horregatik, ezin direla ondarearen parte izan. Honek esan nahi du egon daitekela ondasunen bat ondarea ez dena (babestuta ez dagoelako) baina, hala ere, aparteko balioa daukana gizartearentzat.

Ez dugu kontzeptu hau nahastu behar beste ondare kontzeptu honekin: ondasun materialen multzoa eta honi buruzko pertsona fisiko ala juridiko baten jabetzaren eskubideak.

Gidaliburu hontan aurkezten dugun beste kontzeptua paisaiarena da. Paisaia gizakia eta naturaren arteko interakzioaren emaitza da, kokapen zehatz batean. Horregatik, elkarrekin erlazionatuta dauden zenbait osagaitaz osatuta dago: osagai naturalak – naturan agertzen direnak, erliebea, ura edo landaretza, adibidez – eta osagai gizatiarrak – gizakiok paisaian bizitzearen eta honen parte izatearen emaitza, azpiegiturak edo lurraldeari ematen dizkiogun balio eta esanahiak bezala. Hala ere, paisaia ez da osagaien gehiketa soilik, baizik eta gizarteak daukan lurralde honen perzeptzioaren balioa ere kontuan hartzen du. Pertsona bakoitzak bere era pertsonalean sentitu dezake paisaia, bere adina, lanpostua, bizipenak, oroimenak edota sentsibilitatearen arabera. Beste era batean esanda, lurralde berberak, osagai berdinak eduki arren, bi sentipen guztiz ezberdinak sortu ditzake bi pertsona ezberdinetan.

Zertan dira berdin “ondarea” eta “paisaia”?

Paisaia eta ondarea gauza asko daukate elkarrekin:

1. Paisaiaren osagaiak ondarea izan daiteke. Paisaia osatzen duten elementuak, bai natural-ak bai gizakiok-egindakoak, ondasun materiala edo immateriala izan daitezke, eta hauek, era berean, ondarearen parte izan daitezke (2. irudia). Adibidez: ibai bat zeharkatzeko zubi bat, edo mendi tontorrean lurralde bat defendatzeko dagoen gaztelu bat, ondare arkitektonikoaren osagaiak dira eta, gainera, gizakiaz paisaian eraikitako elementuak.

2. Paisaia bada ondarea ere. 2000ko Europako Paisaiaren Hitzarmenatik paisaiaren ond-are-dimentsioa baieztatzen du lurralde-antolamendu, kudeaketa eta babesmenako nazioarte-ko dokumentu nagusi honek.

Paisaia

Osagai biologikoak (biotikoak)LandaretzaFaunaGizakiak

Osagai fisikoak (abiotikoak)AtmosferaErliebeaLurraHidrologia...

Osagai gizatiarrak

Osagai materialakAzpiegiturak (errepideak, eraikuntzak, presak, obrak…)

Osagai immaterialakKultura eta ondarea (artea, tradizioak, folklorea...)

Osagai naturalak

2. irudia. Paisaiaren osagai eratzaileak

Hauetaz osatuta

9

3. Ondare-motetan paisaia mota batzuk badaude. Ondarea den babesmen figura bat paisai kulturala da. Ondare mota honek ondasun bat daukan lurralde edo kokapen baten balioa jasotzen du, bai materiala, Elcheko palmondo-saila edota Segoviako akueduktu erromatarra bezala, edota immateriala, Done Jakue bidea bezala.

4. Biak ondarea eta paisaia gizarte baten emaitza dira. Biak ondasun eta osagaiaz osatuta daude zeintzuk gizarte baten historia, kultura eta nortasuna erakusten duten. Hau oso ongi ikus dezakegu, adibidez, herri-arkitekturan, zeinek erliebearen baldintzak eta materialak bereak egiten ditu, paisaiari izaera eta esanahia emanez.

Azken finean, ondarea eta paisaia bukatu gabe dagoen liburu baten atalak dira, non aintzin-ako (gure historiaren urratsak) eta gaur-egungo (paisai eta ondareen eraldaketa edo babesmena) kapituluak irakurri daitezke eta etorkizunean idatziko direnak iruditu ditzakegu.

Zer ondare motak dago?

Ondare-mota anitz dago, eta hauen garapenak helmuga zehatz bat badauka: ondarea hobeto kudeatzeko eta babesteko erreminten sorketarekin lagundu.

UNESCOk (Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundea), gai hontan erref-erentzia dena, munduko ondarea sailkatzeko zenbait irizpide ezarri ditu. Sailkapen hau hartuta, 3. irudiak guk egindako ondare-mota ezberdinen eskema bat erakusten du.

Orokorrean, babesteko ondasunaren ezaugarri materiala ala immaterialaren arabera sailkatu daiteke ondarea.

A Ondare materialaren barruan, hiru talde berezi daitezke:A1. Ondare kulturala. Gizakiaz egindako ondasunak zeintzuk aparteko balioa daukaten, his-torikoki, artistikoki, estetikoki, etnologikoki, antropologikoki edo zientifikoki. Adibidez: mihiseak, eskulturak, dokumentuak, eraikinak…A2. Ondare naturala. Ondasun naturalak zeintzuk aparteko balioa daukaten, bai zientifikoki, bai estetikoki. Adibidez: arroilak, urjauziak, mendikateak, baso singularrak…A3. Ondare kutural eta natural mistoa. Ondasunak zeintzuk naturalak ala kulturalak izan dait-ezkeen, osoki ala neurri batean. Adibidez: nekazaritza paisaiak, paisai industrialak…

Ondare mistoaren kontzeptua ulertzea zail samarra da eta, horregatik, gidaliburu honetan ez dugu aztertuko. Ondare kulturala eta naturalak soilik ikusiko ditugu.

Ondarea

Motak

Materiala (ukitu daitekena)

KulturalaTradizioakJaiakHizkuntzakArtisautza...

Immateriala (ukituezina)

NaturalaGeologikoaHidrologikoaBiologikoaGenetikoa…

MistoaOndare naturalaren eta kulturalaren ezaugarriak dauzka

KulturalaArtistikoaHistorikoaArkitektonikoaIndustriala...

3. irudia. Gidaliburu honetarako landu dugun ondare mota sailkapena.

10

B. Ondare immateriala, ordea, komunitate ezberdinek balioetsi, garatu eta transmiti-tu dituzten erabilpenetaz, esaeretaz, ezagueretaz (ondare intelektuala) eta tekniketaz osatuta dago. Adibidez: eskulangintza, jaiak, folklorea…

Sailkapenetan sartu den azkenengo mota da hau, galdu edo desagertzeko kalte haundiena daukana izan arren, bera mantentzeko ahozko tradizioa behar du eta.

Ondasun materialaren sailkapenean erabiltzen den beste irizpide garrantzitsu bat tamainua da, honen arabera toki batetik bestera eraman daitekenez gero. Orokorrean, bi ondare mota daude:

Ondasun higigarriak, mugitu daiteken gauzak direnean, txiki ala haundi, adibidez mihiseak, eskulturak, zeramika-ontziak edo erretaulak.

Ondasun higiezinak, haundiegiak mugitzeko eta, beraz, bere jatorrizko kokapenean geratzen direnak, adibidez dorreak, gazteluak edo zubiak.

Bestalde, ondare-moten sailkapenari buruzko bi gauza nabaritzea garrantzitsua da:

1. Ezberdinak dira nork definitzen dituen arabera. Hemen erakutsitakoak UNESCOren munduko ondarearen sailkapenean oinarritutak daude, estatu eta eskualdeko proposamenak oinarritzen diren nazioarteko erreferentzia-eremua..

2. Ezberdinak dira azterketaren eskalaren eta ondasuna aurkitzen den tokiaren arabera. Sailkapena kulturalatik mistoara aldatu daiteke, eskala indibiduala ala globalan aztertzen diren arabera, edo hauek bakarrik edo ingurumenarekin batera aztertzen diren arabera. Ikus ditzagun bi adibide:- Zubi bat isolaturik aztertzea, hau da, honen estruktura ikustea soilik (ondare kulturala) eta

zubi berdina orokorrean, paisaiarekin eta bere osagaiekin erlazionatuta aztertzea (ondare mistoa) ez dira berdinak.

- Eskultura bat isolaturik aztertzea (ondasun kulturala) eta eskultura bera testuinguru zehatz batean ikustea, adibidez baso batean ala lorategi batean (ondare mistoa) ez dira berdinak.

Zergatik babestu eta kudeatu behar dugu ondarea?

Ondarearen babesmena eta kudeaketak funtsezkoak dira gizarte baten kulturaren ondasunak zaintzeko. Ondasun hauek, bai materialak bai immaterialak ere, biztanleriarentzat babestutak izan behar dute.

Hurrengo eskeman ikus daiteken bezala (4. irudia), hiru oinarrizko ekintza dago, elkarrekin eta hezkuntzaz lotuta, beharrezkoak direnak gizarteak bere ondareaz guztiz goza dezakeen honen kudeaketa eta babesmenaren bidez.

Hezkuntzak arlo hauetan egon behar du, zeharka, ondarearen babesmena helmuga bat bada: Ikerketa, ondarearen ezagutzea bultzatzeko;Sentsibilizazioa, ondarearen balioaren arreta biztanlerian sortzeko estrategiak garatzeko;Zabalkundea, ondarea jakinarazteko eta gizartearen hurbiltzea errazteko.

4. irudia. Gaur-egungo eta biharko gozamena ziurtatzeko beharrezko ekintzak.

Zabalkundea Esploratu, ondarea

ezagutuarazi

Kudeaketa eta babesmen

iraunkorrakOndarea babesteko, kontserbatzeko

eta ustiatzeko estrategiak eta figurak

Ikerketa Ondarearen ezagutzea

Ondareaz gaurko eta biharko

belaunaldien gozamena

Sentsibilizazioa Ondasunaren

balioaren arretaz konturatu

11

Nola babestu eta kudeatu daiteke ondarea?

Orain, ondarea babesteko eta kudeatzeko dauden erreminta nagusiak ikusiko ditugu. Hauek, orokorrean, lege dokumentuak dira, zeintzuk ondarea babesteko figurak definitzen dituzten, nazioarteko-, Europa-, estatu- eta eskualde-mailetan:

Atal teoriko honen bukaeran lege-dokumentu bakoitzaren ondarea babesteko figura guztiak daukan taula ikus daiteke.

Hona hemen Nafarroarako deskribatutako ondearea babesteko eta kudeatzeko dauden figurak, adibide batzuekin:

A. 9/1996 Foru Legea, Nafarroako naturguneei buruzkoa:- Erreserba Integralak. Hiru dira: Lizardoiakoa (Otsagabian), Ukerdikoa eta Aztaparretakoa

(biak Izaban).- Natur Erreserbak. Adibidez, Larrakoa, Arbaiun eta Irunberriko arroilak, edo Eguaratseko

barrutia.- Lekune Naturalak. Adibidez, Odiako Pagadia, Erradako Zaltuak edo Beteluko Artadiak.- Aisialdiko Eremu Naturalak. Bi dira: Orgiko Oihana eta Leurtzako Urtegia.- Monumentu Naturalak. Denak zuhaitzak dira, Hiru Hankako Artea (Mendazan), Nabalako

pagoa (Orbaitzetan) edo Domikoko Urtegiko Sekuoia (Lesakan) bezala.- Paisaia Babestuak. Bi dira: Orbaibako Mendiak eta Ultzamako eta Basaburuko Hariztiak. - Parke Naturalak. Hiru dira: Bertizko Jaurerria, Urbasa eta Andia Mendiak eta Errege Bardea.

B. 14/2005 Foru Legea, Nafarroako kultur ondareari buruzkoa. Hiru talde nagusi bereiz-ten ditu, garrantzi kulturalaren arabera: Interes Kulturaleko Ondasunak (IKO), Ondasun inbentariatuak (OIN) eta Garrantzi Lokaleko Ondasunak (GLO). Denak Nafarroako Kultur Ondareko Ondasunen Erregistroan agertzen dira.

IKO, OIN eta GLOen sailkapena oso komplexua da, talde bakoitzean dauden ondasunak haien motaren arabera sailkatzen badira, 4. taulan ikus dezagunez: materialak (higiezinak edo hi-gigarriak) edo immaterialak.

MotaMateriala ImmaterialaHigiezina Higigarria

Babesmen mailak (haundienatik txikienera), ondasunen garantziaren arabera.

Interes Kulturaleko Ondasuna (IKO)

1 2

Ondasun inbentariatua (OIN)Garrantzi Lokaleko Ondasunak (GLO)

Eskualde maila. Nafarroan bi Foru legeak azpimarratu ditzakegu: 1996ko Nafarroako Naturguneena eta 2005ko Nafarroa-ko Kultur Ondarearena. Azken honek ondare materiala eta immate-riala babesteko figurak dauzka. Azkenik, Lurralde Antolamendurako Planak (2011) nabarmengarri dira, lurraldea kudeatzeko erreminta bat zeinek ondasun naturala eta kulturalari buruzko gaiak lantzen dituen, Nafarroa bost eremutan banatuz: Pirinioak, Nafarroa Atlan-tikoa, Erdigunea, Erdialdeak eta Ebroko Ardatza.

Nazioarteko maila. Bi UNESCO hitzarmen dira nagusi: 1972ko Munduko ondare kulturala eta naturalaren babesmena eta 2003ko Ondare kultural immaterialaren babesmena.

Europar maila. Ondare naturalaren babesmena Natura 2000 sareaz baliatu da, balio ekologikoa integratu duena bi Zuzentarauaz (1992ko Habitat eta 2009ko Hegaztiena). Gainera, 2000. urtean, Paisaiaren Europako Hitzarmena ezarri zen, paisaia ondarearen osagai bat dela ziurtatzen.

Estatu maila. Espainian bi lege dira ondarea babesten dute-nak: 1985ko Espainiako Ondare Historikoa eta 2007ko Ondare Naturala eta Biodibertsitatea. Bestalde, gaur egun Ondare Kul-turalaren Plan Nazionalak lantzen ari dira. Hauetan ondare-mota ezberdinen kudeaketa heltzen dira. Hauen artean, Paisaia Kulturala (2012) eta Ondare Kultural Immateriala (2011) dira nagusi.

4. taula. Nafarroako ondasunen babesmen figurensailkapen laburra.

12

Gidaliburu honetan IKOen azterketa lantzen da batez ere, garrantzi eta babesmen haundienak dauzkan maila baita Nafarroan. Bestalde, eta gidaliburu honen helmuga didaktikoa ondareara era kontzeptual batean hurbiltzea dela jakinda, IKOen barruan bi moten adibide batzuk az-tertuko ditugu soilik: materiala higiezinak eta immaterialak (4. taulan “1” eta “2” zenbakiekin agertzen direnak). Arrazoia zera da: idazleen iritziz, ondasun hauek eguneroko adibideak izan daitezke ikasleentzat eta, horregatik, ulertzeko errazagoak. B1. IKO higiezinak. Mota anitz dago:- Monumentuak. Adibidez, Irantzuko (Abartzuzan) eta Olibako (Zarrakaztelun) Monasterio-

ak, Larraineta etxeko Garaia (Orbaitzetan) edota Aiantzeko Dorrea. - Multzo historikoa. Adibidez, Orreagakoa, Auritzekoa, Vianakoa edo Iruñeako Alde Zaharra. - Leku Historikoa. Oraindik ez daude landuta.- Esparru arkeologikoa. Adibidez, Alto de Aroko aztarnategia (Cortesen) eta Berroberriko

eta Alkerdiko Leizeak (Urdazubin). - Kultur paisaia. Adibidez, Etxalarko usategiak.- Bide historikoa. Done Jakue bidea, adibidez.- Lorategi historikoa. Oraindik ez daude landuta.

B2. IKO immaterialak.Adibidez: Lantzeko inauteriak, Tuterako aingeruaren jaitsiera, Juan Loboren elezaharra eta Cortesko “Paloteado”-a. Gaur egun, zenbait ikerketa talde ondasun hauen bilketa eta sailkap-en lanetan daude.

Ondasun inbentariatuek (OIN) eta Garrantzi Lokaleko Ondasunek (GLO) IKOek baino babes-men txikiagoa daukate. Lehenengoen artean, adibidez, Eristaingo eliza (Oloritzen) edo Vesol-lako ermita (Ibargoitin) edo Gergitiaingo eliza (Itzagaondoan) dauzkagu. Bigarrenen artean, ordea, ehundaka adibide daude (jauregiak, elizak, eskulturak, iturriak…).

C. Lurraldearen Antolamenduko Planak (43-47/2011 Foru Dekretuak), ondarea babesteko proposamenak sortzen dituztenak, ondare motaren arabera (arkeologikoa, historikoa, artis-tikoa, arkitektonikoa…) Nafarroako bost eremuetan: Pirinioak, Nafarroa Atlantikoa, Erdigunea, Erdialdeak eta Ebroko Ardatza.

Azkenik, ondarea babesteko eta kudeatzeko dauden erreminak ondo ulertzearren, bi gai na-gusi gogoratu behar ditugu:

1. Ondare mota bakoitzak estrategia ezberdinak behar ditu babesteko eta kudeatzeko. Ondasun materiala (adibidez ontzi erromatarra) eta immateriala (hizkuntza bat) babestu nahi baditugu, neurri ezberdinak behar ditugu bakoitzarako. Izan ere, UNESCOren ondare moten sailkapenak badauzka babesmen eta kudeaketa sistema ezberdinak ondare-mota bakoitzarako.

2. Babesmen figurak ezberdinak dira mailaren arabera (nazioartekoa, nazionala edo eskualde-koa). Errealitatean, badaude ondasun batzuk maila ezberdineko babesmen figuretaz gozatzen dutenak. Adibidez Done Jakue bidea:- Nazioarteko maila: Bide guztia Gizarteriaren Kultura Ondarea da- Estatu maila: Garesetik doan bide zatia, zenbait Nafarroako udalerrietatik zeharkatzen dituena,

Interes Kulturaleko Ondasun higiezina da, Multzo historiko motakoa.- Eskualde maila: Garesen dagoen zubi erromanikoa Interes Kulturaleko Ondasun higiezi-

na da, Monumentu motakoa.

5. Irudia. Nafarroako eremuen banaketa, Lurraldearen Antolamenduko Planen (LAP) arabera.

LAP1 PirinioakLAP2 Nafarroa Atlantikoa

LAP3 ErdiguneaLAP4 Erdialdeak

LAP5 Ebroko ArdatzaAdskribatu gabeko lurraldeak

13

Ondarearen babesmenarako dauden lege erreferentzi nagusiak, nazioarteko, europar, estatu eta eskualde mailetan.

Mailak Materiala Immateriala

Ondare naturala Ondare kulturala Ondare kulturala

Nazioartekoa (UNESCO)

1972ko Munduko ondare kulturala eta naturalaren babesmena.Ondare naturala- Monumentu naturalak- Formazio geologikoak eta fisiografikoak- Toki edo eremu naturalak

1972ko Munduko ondare kulturala eta naturalaren babesmena.Ondare kulturala- Monumentuak- Multzoak- Eremuak · Paisai kulturalak (1992) · Hiri Historikoak eta erdialdeak (1987) · Ondare kanalak (1994) · Ondare bideak (1995)

2003ko Ondare kultural immaterialaren babesmenaOndare Kulturala ImmaterialaHurrengoetan adierazita:- Ahozko tradizioak eta esaerak, hizkuntza ere bai, ondare kultural immaterialaren garraiatzaile bezala- Ikuskizunak - Festa, gizarte eta erritual ohiturak- Natura eta Unibertsoarekin erlazionatutako ezaguera eta erabilpenak - Artisautza...

Europearra (Europar Batasuna, Europako Kontseilua)

Natura 2000 sarea, bi Zuzentarauaz osatuta: Habitat, 92/43/CEE, eta Hegaztiak, 2009/147/CE.- Garrantzi Komunitarioko Lekuak - Babesmen Bereziko Eremuak

Europako Ondare Arkitektonikoaren babesmenarako Hitzarmena (1985)

Europako Ondare Arkeologikoaren babesmenarako Hitzarmena (1992)

Paisaiaren Europako Hitzarmena (2000) – Paisaia ondarea dela aitortzen du.

Estatukoa 42/2007 legea, Ondare Naturala eta Biodibertsitatea:- Parke Naturalak1

- Erreserba Naturalak- Babestutako Itsasaldeak- Monumentu Naturalak- Babestutako paisaiak

16/1985 legea, Espainiako Ondare Historikoa:- Espainiako Ondare Historikoa- Ondasun higigarrien Inbentario Generala- Interes Kulturaleko Ondasunak - Ondasun higigarriak - Ondasun higiezinak · Monumentuak · Lorategi historikoa · Multzo historikoa · Leku historikoa · Esparru arkeologikoaOndare Kulturalaren Plan Nazionalak (15 dira) - Paisaia Kulturalaren Plan Nazionala (2012)

Ondare Kulturalaren Plan Nazionalak (15 dira) - Ondare Kultural Immaterialaren babesmenerako Plan Nazionala (2011)10/2015 legea, Maiatzak 26koa, Ondare Kultural Immaterialaren babesmenarako

Nafarroakoa 9/1996 Foru Legea, Nafarroako naturguneei buruzkoa - Erreserba integralak - Erreserba naturalak - Lekune naturalak - Aisialdiko eremu naturalak - Monumentu naturalak - Paisaia babestuak - Parke naturalak

Nafarroako bost eremuen Lurraldearen Antolamenduko Planak(43-47/2011 Foru Dekretuak)

14/2005 Foru Legea, Nafarroako kultur ondareari buruzkoa

Ondasun higiezinak eta higigarriak hauek izan daitezke- Interes Kulturaleko Ondasunak. Higiezinak hauek dira: · Monumentuak · Multzo historikoak · Leku historikoak · Esparru arkeologikoak · Paisaia kulturala · Bide historikoa · Lorategi historikoa- Ondasun inbentariatuak- Garrantzi Lokaleko Ondasunak

Nafarroako bost eremuen Lurraldearen Antolamenduko Planak(43-47/2011 Foru Dekretuak)

14/2005 Foru Legea, Nafarroako kultur ondareari buruzkoa

Nafarroako Kultur Ondare Immaterialaren Plana (2010)Ondasun immaterialak hauek izan daitezke: - Interes Kulturaleko Ondasunak- Ondasun inbentariatuak- Garrantzi Lokaleko Ondasunak

1 Parke Nazionalak dauzka barruan

14

1Ondarea: esanahiaz betetako hitza

Jarduerak, erantzunekin

JARDUERAK, ERANTZUNEKIN

1. jarduera

Ondarea hitzak hamaika esanahi dauzka, nolako hitzarekin doan arabera. Oso arrunta da on-darea hitza beste hitz batekin ikustea.

A. Hurrengo letra-zopan, aurkitu itzazu ondare hitzarekin agertzen diren zazpi hitz:

B. Zer ondare motak aurkitu dituzu? Zeri dagokio bakoitzak? Osatu ezazu hurrengo taula adibidean dagoen bezala:Letra-zopan agertzen diren hitzak hauek dira: arkitektonikoa, piktorikoa, arkeologikoa, museis-tikoa, gastronomikoa, naturala eta kulturala.

Ondare... Zeri dagokio?

Arkitektonikoa Eraikuntzak (gazteluak, katedralak, gotorlekuak eta defentsa-torreak, elizak...), zubiak, harresiak...

Piktorikoa Koadroak, labar-pinturak...

Arkeologikoa Aztarnategiak, eraikuntza zimenduak, egunero erabiltzen diren objektuen hondakinak

Museistikoa Museo batean dagoen ondasun bakoitza (koadroak, eskulturak, txanponak, tresnak, bitxiak...)

Gastronomikoa Errezetak, toki bateko produktuak (jatorri-deitura: Erronkari-gazta, Lodosa-piperrak...)

Naturala Garrantzi haundiko animaliak edo landareak: zuhaitz zaharrak, aparteko parkeak...

Kulturala Hizkuntzak, elezaharrak, toki bateko dantza tradizionalak, monumentuak...

15

1 Ondarea: esanahiaz betetako hitza

A

I

N

G

P

H

G

I

G

E

E

K

P

L

A

E

G

C

A

H

K

E

D

T

K

A

D

G

M

F

P

T

R

N

T

U

O

A

V

P

E

S

D

S

U

K

O

R

I

D

U

X

L

U

G

B

K

U

A

J

S

Z

N

A

B

Z

R

B

I

K

H

M

F

O

X

T

E

T

U

U

D

L

A

R

K

I

T

E

K

T

O

N

I

K

O

A

E

P

L

U

L

A

Z

I

S

T

H

S

S

U

S

O

O

A

A

L

P

T

R

X

F

F

X

D

T

L

E

K

Z

P

F

P

M

O

Z

H

A

X

Z

B

I

T

R

P

K

O

B

K

T

F

B

K

P

B

N

Z

K

U

A

T

D

N

Z

K

A

G

H

L

O

J

I

Z

O

R

I

L

E

U

I

G

I

I

I

P

N

L

O

T

A

A

O

S

N

P

S

S

J

E

K

O

U

O

M

H

F

L

L

B

K

G

A

S

T

R

O

N

O

M

I

K

O

A

P

U

O

O

G

O

P

M

H

I

F

D

L

U

E

A

H

A

U

F

T

B

B

U

H

I

E

R

X

J

T

K

U

E

K

U

A

R

K

E

O

L

O

G

I

K

O

A

T

S

Z

K

K

M

U

K

M

L

D

F

A

T

J

O

H

D

Nola definitu dezakegu ondarea?

Ondarearen definizio bat lantzea ez da bat ere erraza, esanahi asko daukan hitza baita. Orokorrean, ondarea definitu dezakegu hiru idei nagusitik hasiz:

Honengatik, ondarea hala definitu dezakegu: ondasun multzoa da (materiala ala immateriala) zeini gizakiak ohiz kanpoko balioa edo esanahia eman dion – honen identitatea, historia, kultura eta sentsibilitate artistiko, ambientala edo zientifikoaren izpilua delako -, eta horregatik hobeto ezagutu eta beraz gozatu dezagun babesteko nahia sortarazten duena.

OndasunakOndasunak ondarea osatzen duten osagaiak dira. Materialak (koadro bat) ala immaterialak (jaia bat) izan daitezke.

BalioaOndarearen balioa honen esanahiaren garrantziaren arabera dago, esanahi historikoa, artistikoa, estetikoa, zientifikoa...

BabesmenaOndarearen helmuga ondasun hauen eta haien balioen babesmena da, gaur egungo eta biharko belaunal-diek hontaz gozatu dezaten.

16

Orduan... balio daukan guztia ondarea da?Ez, bi arrazoi hauengatik:1. Lehenbizi, niretzat garrantzitsua dena besteentzat ez izatea gertatu daiteke.2. Bigarren, denontzat balioa daukan guztia babesten badugu, dena babestu beharko genuke.

Eta... zeinek esaten du zerbait balioa daukan ala ez?Ondasun baten balioa zein den esaten dutenak honetan adituak dira (arkeologoak, historialariak, zientzilariak...). Balio hau apartekoa denean, orduan babesten da, eta ondasuna ondarearen barruan sartzen da.

Ondasuna

Baliorik badauka? Adituei galdetu

Garrantzitsua al da? Ohiz kanpokoa, apartekoa...?

Babesmenarik gabe

Balioa

BaiEz

Ez

Babesmena

ONDAREA

Bai


Beste aldetik, ondarea osatzen duten ondasunak ez dira denak berdinak. Bi talde haundietan sailkatu ditzakegu:

17

Ondasun materialaOndasuna fisikoa bada, hau da, itxura, bolumena, kolorea edo testura badauka. Adibidez, zubi bat edo koadro bat.

Ondasun immaterialaOndarea fisikoa ez bada, hau da, ekintza, pentsamendua, ideia… bat bada. Adibidez, hizkuntza bat ala dantza mota bat.

Denok ulertu dezagun: ondarea materiala da ukitu badezakegu, eta immateriala ezin badugu ukitu.

2. jarduera

Hurrengo egoera iruditu ezazu:

Teoria atalan ikusitakoarekin, erantzun itzazu hurrengo galderak:

A. Zer egin beharko luke Jaimek txanponak balioa daukaten ala ez jakiteko?Jaimek adituengana joan eta txanponei buruz galdetu beharko luke (numismatikari bati).

B. Txanponak balioa badaukate, babestuta egon beharko lirateke?Ez. Babestuta egoteko aparteko balioa eduki beharko lukete, arraroak izateagatik, egindako materialengatik, oso zaharrak izateagatik...

Jaimek bere aitona-amonaren etxearen trastelekuan

zenbait txanpon zaharrak aurkitu ditu. Bere amonari

galdetu dio eta honek erantzun dio txikitatik zeukala

txanpon horiek. Berak dioenez, balio haundia dauka-

te eta horregatik gorde ditu denbora guzti hau. Jai-

mek zalantzak ditu: ondarea izango al dira txanpon

hauek? Ala ba da, babestuta egon beharko lirateke?


Ondaremateriala

Ondare immateriala

18

3. jarduera

Ikusi dugunez, ondarea osatzen duten ondasunak materialak ala immaterialak izan daitezke. Sailkatu itzazu hurrengo ondasunak honen arabera:

Dantza tradizionalak, iturburuak, artisau teknikak (zeramika, josketa, zume-txirikordatzea…), gazteluak, zubiak, esaera zaharrak, elizak, asmakizunak, hondakin arkeologikoak (bitxiak, tx-anponak…), hizkuntzak, zuhaitz zaharrak, galzorian dauden espezieak, harresiak, koadroak eta herriko jaiak.

IturburuakGazteluakZubiakElizakHondakin arkeologikoakZuhaitz zaharrakGalzorian dauden espezieakHarresiakKoadroak

Dantza tradizionalakArtisau teknikakEsaera zaharrakAsmakizunakHizkuntzakHerriko jaiak

4. jarduera

Ondoren, ondareari buruzko zenbait esaldi dago. Egia (E) ala Gezurra (G) diren idatzi ezazu, eta arrazoiak ipini.

Ondasun bat ondarea da babestuta badago soilik.Egia. Definizioan ikusi dugun bezala, ondasun bat ondarea izateko bi baldintzak bete be-har dira: aparteko balioa eduki eta, honengatik, babestuta egotea.

Gure arbasoengandik oinordetzan jasotzen duguna (dirua, etxea...) da ondarea, soilik. Gezurra: Oinordetzan jasotzen duguna bada ondarea, baina ikusi dugunez, hitz honek beste esanahia dauka: aparteko balioa daukaten ondasunak eta, horregatik, babesten direnak.

Bakarrik eraikin haundiak (gazteluak, elizak, zubiak...) dira ondarea.Gezurra. Eraikin haundiak ondarea diren ondasun mota bat dira. Baina badaude beste ondare mota asko, materialak (koadroak, txanponak, eskulturak...) eta immaterialak (ip-uinak, dantzak, artisau-teknikak...).

Abestiak, ipuinak eta esaera zaharrak ondarea dira. Egia. Hirurak ondare immateriala motakoak dira.

Zuhaitzek, arroilek, mendiek eta urjauziek ezin dute ondare izan. Gezurra. Aparteko balio daukaten osagai naturalak (zientifikoki, historikoki, estetikoki...) ondarea izan dezakete.

Babestutako zuhaitz zahar bat ondare naturalaren osagaia izan dezake.Egia. Edozein osagai naturala, babestuta badago bere aparteko balioarengatik, ondarear-en parte da.

E

E

E

G

G

G


19

2Ondasunensailkapena

2 Ondasunensailkapena

20

Zer ondare motak daude? Ondarea osatzen duten osagaiak kategoria ezberdinetan sailkatzen dira bere ezau-garrien arabera. Hemen ikus dezakezu ondare mota nagusien sailkapen labur bat:

5. jarduera

Ikus ezazu 3. jarduerako ondare materialak. Orain, sailkatu itzazu beraien jatorriaren arabera: naturala ala kulturala:

Ondare Naturala Ondare Kulturala

IturburuakZuhaitz zaharrakGalzorian dauden espezieakHondakin arkeologikoak

GazteluakZubiakElizakHarresiakKoadroak

Ondarea sailkatzeko, lehenbizi, materiala ala immateriala den ikusi behar dugu (ukitu daiteken ala ez).Gero, ondasunaren jatorria aztertuko dugu:Naturala: ondasuna naturaren ekintza bada: zuhaitza, erreka, animali edo landare mota bat...Kulturala: ondasuna gizakiaren ekintza bada: koadro bat, zubi bat, harresi bat...

KulturalaTradizioak, Jaiak

Hizkuntzak, Artisautza...

Motak

Naturala Geologikoa,

Hidrologikoa, BiologikoaGenetikoa…

Mistoa Ondare naturalaren

eta kulturalaren ezaugarriak dauzka

Immateriala Materiala

Ondarea

21

Ondarea eta paisaiarekin daukan erlazioa

Atal hau hobeto ulertzeko, lehenbizi paisaia zer den gogoratzea komeni zaigu. Laburtuz, osagai askoren gehiketaren emaitza dela esan dezakegu, osagai hauek elkarrekin lotuta daudenak. Osagai hauek horrelakoak izan daiezke:

Gizakiok ez gara paisaiaren parte bakarrik, paisaia balioetsi eta nabaritzen dugunak ere bagara. Pertsona bakoitzak bere era pertsonalean sentitu deazke paisaia, adina, lanpostua, bizipenak, oroimenak edota sentsibilitatearen arabera. Horregatik, paisaia ikasten denean, ez dugu honen osagaiak eta erlazioak soilik ikasi behar, baizik eta biztanleriak nola hautematen duen ere bai kontuan hartu behar dugu.

Osagai naturalak:Erliebea, lurra, ura, landaretza, fauna, gizakia...

Paisaia

Osagai gizatiarrakGizakiok paisaian bizitzearen ondorioa da. Adibidez: eraikuntzak, garraiobideak, aerosorgailuak edota presak, baina baita ere lur-raldeari ematen dizkiogun esanahiak eta balioak: ohiturak, jaiak, edo dantzak esate baterako


Paisaia ulertzeko moduak

Haurraren ikuspuntua

Errealitate bakarra, bi paisai ezberdinak

Helduaren ikuspuntua

Paisaiaren zenbait osagai (naturalak ala gizatiarrak) aparteko balioa izan dezakete eta, horregatik, ondarea dira. Definizioan hartzen den bezala, osagai hauek ez daude iso-laturik, baizik eta bata bestearekin erlazionatuta. Horregatik, ondasun bat aztertzean bi gauza eduki behar ditugu gogoan:

Bestalde, ondare diren paisaiaren osagaien artean, batzuk lurraldea guztiz eraldatu dezakete. Irakurri ezazu eskuinean dagoen adibidea eta, ondoren, jarraitu testu hau irakurtzen.

Adibide honetan, akueduktua (ondare materiala kulturala) paisaiaren gaur-egungo itxura azaltzen duen osagai nagusia da (hirugarren irudia). Hau da, hirugarren irudian ikusi daiteken baso lurralde txikia nekazaritza-lurraldea haunditu delaren ondorioa da, eta haunditze hau akueduktuarik gabe ezinezkoa izango litzateke.

22

Tokia

Osagaia bere jatorrizko tokian ala beste batean aztertzea.

Eskultura bat bere lorategian dagoenean eta eskultura berbera museo batean az-tertzea ez dira berdin.

Eskultura bere jatorrizko lorategian az-tertzean, hau eraikitzeko eta han ipintze-ko arrazoiak ulertu ditzakegu.

Paisaia bat ikus dezakegu, non he-rrixka aurre-erromatar bat agertzen den, basoak dauzkan lautada batean. Emari irregularrako erreka baten on-doan dago (udaran lehortzen dena) eta erreka honek herrixkarako eta gertuko baratzerako bakarrik dauka ura.

Erromatarrek herrixka menperatu dute, eta orain herrixka hiri batean bihurtu da, menditik lautadara ura dakarren akueduktu bat eraikiz. Urak, hiria horni-tuz gain, baratza haundiagoak ureztatu dezake orain, eta horrela basoa mu-rriztu da baratza hauek lantzeko.

Aintzinako erromatar-hiria haundit-zen joan izan da, gaur-egungo itxura eduki arte. Hiri-lurraldea eta nekazari-lurraldea asko garatu dira, baina ba-soa asko murriztu da ordea, lurralde isolatu batzuetara soilik. Estolderiaren garapenari eta uraren kanalizazioari esker, akueduktua ez zen gehiago be-harrezkoa, baina paisaian mantendu da osagai balioduna eta biztanleriaz preziatu bat da eta.

Eskala

Osagaia isolaturik edo inguruan dauden beste osagaiekin batera aztertzea.

Gaztelu bat bakarrik aztertzea eta bere ingurumenan ezarrita aztertzea ez dira berdin.

Gaztelua bere ingurumenan aztertzean, mendi tontorrean eraikitzeko arrazoia ikus dezakegu: ikuspen hobea edukitzeko eta lurraldea defendatzeko.


6. jarduera

Ikusi dugunez, ondasunak ondo aztertzeko bi gauza hauek eduki behar ditugu gogoan: azter-ketaren eskala eta aurkitzen diren tokia. Argibideak jarraituz, bi kasu hauetako marrazkiak egin itzazu. Ikus dezagun zure sortzaile ahalmena!

Eskala: Zubi bat iruditu ezazu, edozein zubi (altxagarria, trena pasatzeko, zintzilikaria...) eta bi egoera hauetan marraztu ezazu:

23

A. Zubia soilik.

B. Zubia eta bere inguruan dagoen guztia.

C. Koadroa museo-gela batean.

D. Koadroa jauregi baten aretoan.

Marraztu ondoren, hurrengo galderak erantzun itzazu:A. Zer ondare motak dira zubia eta koadroa? Koadroa eta zubia ondasun materialak dira, ond-are kulturalaren osagaiak. Hau da gizakiak sortu dituelako.B. Ondasun bakoitzaren bi marrazkietatik, zeinek ematen du informazio gehiago? Bi kasuetan, bigarren marrazkia da informazio gehiago ematen duena (B eta D marrazkiak). Ondasuna bere jatorrizko ingurunean aztertzean, edo ingurunean dauden gauza guztiekin batera ikustean, ondasun honen zergatia edo zeregina hobeto ulertu dezakegu. Gainera, lurraldean gertatu diren aldaketak ere azaldu ditzakegu batzuetan.

Tokia. Dragoi bat daukan erdi-aroko koadro bat iruditu ezazu eta bi egoera hauetan marraztu ezazu:


7. jarduera

Paisaiak gure ondasunak hobeto ulertzen eta lurralde baten historia hobeto ezagutzen lagun-du dezake. Hurrengo ariketan, paisaia baten eboluzioa ikus dezakegu denboran zehar.

24

A. Zehatz-mehatz ikusi itzazu irudi guztiak eta, ondoren, hurrengo esaldi bakoitza zer irudiari dagokion idatzi ezazu:

A. Gazteluak ematen duen segurtasunari esker, herrixkak hazi ahal izan du.B. Mendien aldapak hain haundiak direnez, hauen hegaletan mailak egin dira (terrazak) lurra lantzeko.C. Mendi tontorrean zegoen herrixka ez dago jadanik, hiria mendiaren oinan ezarri baita.D. Irudian paisai naturala ikus dezakegu, non mendi altuak dauden, basoz beteko hegal aldapatsuekin.E. Hiria nekazaritza-lurraz inguratuta dago.F. Herrixkaren ondoan gaztelu bat eraiki da, lurraldea defendatzeko.G. Biztanleria haunditu da eta, beraz, nekazaritza-lurra haunditu behar da jende guztia elikatzeko.H. Mendiaren hegalaren mailetan ez dago nekazaritza-lurrarik, landaretza naturala baizik.I. Mendiaren tontorrean herrixka txiki bat dago.J. Inork ez du gazteluan bizi jadanik, baina jende askok bisitatzen du urtero, honen aparteko balio arkitektonikoari esker.

A1. irudia A2. irudia A3. irudia

D, I A, B, F, G C, E, H, J

B. Irudiak eta deskribapenak berrikusi itzazu eta hurrengo galderak erantzun itzazu:

B1. Paisaren zein osagaiak izan dezakete ondarea? Ondarea izan dezakeen paisaiaren osagaia gaztelua da, bere aparteko garrantziarengatik

B2. Zer ondasun mota izango lirakete osagai horiek? Gaztelua ondasun materiala kulturala izango litzateke

B3. Horietako osagairen bat ba al da nagusi paisaia nola aldatu den azaltzeko? Bai. Gazteluaren eraiketak 3. irudiaren itxura azaldu dezake. Mendien hegaletan mailak egin ziren nekazaritza-lurra haundiagoak behar zirelako, gazteluari esker biztanleria hedatu zelako.

A2

A1

A3


25

3Ondarearen babesmena eta kudeaketa

Ondarea babestearen garrantzia

Lehen ikusi dugunez, ondareak gure iraga-na ulertzen laguntzen gaitu. Gure historia azaltzen ere lagundu dezake eta, horregatik, honen babesmena gai oso garrantzitsua da. Baina ez dugu arrazoi honengatik bakarrik babesten, baita gaurko eta biharko belaunal-diek ondare honetaz gozatu dezagun ere.

Mikel eta Alba haien gurasoekin joan dira oporretan kostaldeko toki bate-ra. Gaur, kilometro gutxitara dagoen Parke Naturala bat ikustera joango dira. Kotxean zeuden bitartean, haien amak zera irakurri du Interneten: Parke hau babestuta dago bertan galzorian dauden zenbait hegazti eta ugaztun espezieak daudelako. Parkean ere badago museo txiki bat, zenbait honda-kin arkeologikoekin (txanponak, zeramika objektuak, eskultura eta mosaiko hondakinak). Dirudienez, toki horretan kokaleku erromatarra bat zegoen eta bisitarientzako arreta bulegoa eraikitzean hauek agertu ziren.

Iritsi dira Parkera! Aita sarrerak erostera joan da, baina saltzaileak ezin zutela sartu esan dio, egun horretarako onartutako jende kopuruara iritsi baitira. Parke Naturaletan onartutako jende kopuru bat dagoela ez zekiten eta, be-raz, informazio gehiago eskatu diote saltzaileari. Honek esan die galzorian dauden espezieak babesteko neurri bat dela, jende gehiegi badago zarata egiten, izutu eta aztoratu daitezkenez.

Alba asko haserretu da. Parke hau egitan ikusi nahi zuen! Mikelek, ordea, de-bekua ulertzen du. Duela gutxi, ondare naturala eta kulturala babestea oso garrantzitsua dela ikasi zuen ikastolan, biharko belaunaldiek hontaz gozatu dezaketen.

Goazen Parke Naturalera!

26

Batzuetan, ondarearen babesmena zenbait jarduera ekonomikoen aurka doala dirudi, adibidez, turismoa. Hemen dagoen testuak horrelako egoera bat azaltzen du. Irakurri ezazu eta, ondoren, galderak erantzun itzazu:

A. Zer ondare mota dira Parkean dauden hegazti eta ugaztun espezieak? Eta museoan dauden hondakin arkeologikoak?Hegazti eta ugaztun espezieak ondare materiala naturalaren osagaiak dira, naturaren ekintza-ren emaitzak baitira. Hondakin arkeologikoak ondare kulturalaren osagaiak dira, gizakiaren ek-intzen ondorioak baitira.

B. Zer neurriak sortu dira ondare naturala babesteko? Eta kulturala babesteko?Ondare naturala babesteko bi neurri sortu dira: Parke Natural bat sortu galzorian dauden es-pezieak aurkitzen diren tokian, eta eguneroko bisitarien kopurua mugatzea. Ondare kulturala babesteko museo bat sortu da, non aztarnategi arkeologikoaren piezak gorde eta erakusten diren.

C. Nola hartu dute Albak eta Mikelek debekua?Alba asko haserretu da, Parkea bisitatzeko nahi haundia bazeukan. Mikelek, ordea, beharrezko neurri bat dela ulertzen du, ondare naturala babesteko.

D. Parke Naturala batean edo museo batean onartzen den jende kopurua mugatzea ondo iruditzen zaizu, bertan dauden ondasunak babesteko? Zergatik?

8. jarduera

3 Ondarearen babesmena eta kudeaketa

27

4Ondarea babesteko eta kudeatzeko erremintak

Ondarearen babesmena mailak

Ondarea babesteko arauak eta legeak sortzen dira, babesmen mota ezberdinak definit-zen dituztenak. Babesmen mota hauek ezberdinak dira maila politikoaren arabera: na-zioarteko maila, europear maila, estatu maila eta eskualde maila.

Ondarea identifikatzen, babesten eta kudeatzen dituzten erakunde nagusiak hauek dira:

Aurrerago, Nafarroako ondarea babesteko zenbait figura zehatzak ikusiko ditugu.

9. jarduera

Hurrengo taulan UNESCOren Gizarteriaren Ondarearen zerrendan ondasun gehien dauzkat-en lehenengo 10 estatuak agertzen dira:

Estatua

Italia Txina

Espainia AlemaniaFrantzia

Estatua

IndiaMexico

Erresuma BatuaErrusia

Estatu batuak

Ondasun zkia.

5352464343

Ondasun zkia.

3634312823

Nazioartekoa Erakundea: UNESCO (Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundea)Ondarea: Munduko ondarea, edo gizarte-ondarea

Europearra Erakundea: Europako kontseiluaOndarea: Europako ondarea

Estatukoa Erakundea: Espainiako GobernuaOndarea: Espainiako ondarea

EskualdekoaErakundea: Nafarroako Gobernua Ondarea: Nafarroako ondarea

28

4 Ondarea babesteko eta kudeatzeko erremintak

Iturria: http://whc.unesco.org/es/list

Espainia

Italia

Alemania

Erresuma BatuaErrusia

A. Estatu hauetatik, zeintzuk daude Europan? Hurrengo mapan adierazi itzazu.

B. Gizarteriaren Ondarearen zerrenda 1152 ondasun dauzka. B1. Taulan dauden 10 estatuek guztien ehuneko zenbat osatzen dute? Zenbaki hau aurkitzeko, lehenbizi, 10 estatu hauen ondasunen kopuruak gehitu behar ditugu: 53 + 52 + 46 + 43 + 43 + 36 +34 + 31 + 28 + 23 = 389 Gero, azken kopuru hau zati ondasun guztien kopurua egin behar dugu: 389 ÷ 1152 = 0,337 ≈ 0,34 Eta, bukatzeko, zenbaki hau bider 100 eginez, bilatzen genuen emaitza daukagu: 0,34 x 100 = %34 Beraz, taulan dauden 10 estatuen ondasunak munduko ondasunen %34a dira.

B.2. Ondasun guztien ehuneko zenbat osatzen dute Espainiako ondasunek? Aurreko ariketan egin ditugun operazioak egin behar ditugu berriz, oraingoan Espainiako ondasunen kopuruarekin. Kopuru hau UNESCOren zerrenda guztian dauden ondasunen kopuruaz zatitu behar dugu. Gero, emaitza bider 100 eginez erantzuna daukagu: 46 ÷ 1152 = 0,039 ≈ 0,04 0,04 x 100 = %4 Beraz, Espainiaren ondasunek munduko ondasunen %4a osatzen dute.

29

4 Ondarea babesteko eta kudeatzeko erremintak

30

5OndareaNafarroan

Nafarroako ondarea babesteko figurak

Nafarroan, ondare naturala, kulturala eta immateriala babesteko legeak sortzen ari dira. Hurrengoak ondare mota bakoitzeko babesmen figurak dira, adibide batzuekin:

A. 9/1996 Foru Legea, Nafarroako naturguneei buruzkoa. Lege hau ondare natu-ralaren babesmenaz arduratzen da. Hona hemen lege honek definitzen dituen zenbait babesmen figurak:

Natur Erreserbak. Adibidez, Larrakoa, Arbaiun eta Irunberriko arroilak, edo Eguar-atseko barrutia.

Monumentu Naturalak. Denak zuhaitzak dira, Hiru Hankako Artea (Mendazan), Nabalako pagoa (Orbaitzetan) edo Domikoko Urtegiko Sekuoia (Lesakan) bezala.

Paisaia Babestuak. Bi dira: Orbaibako Mendiak (Leoz, Pueyo eta San Martin de Unx herrialdeetan) eta Ultzamako eta Basaburuko Hariztiak (Ultzama, Basaburua eta Odieta herrialdeetan).

Parke Naturalak. Hiru dira: Bertizko Jaurerria, Urbasa eta Andia Mendikateak eta Errege Bardea.

B. 14/2005 Foru Legea, Nafarroako kultur ondareari buruzkoa. Lege hau ondare kul-turalaren babesmenaz arduratzen da. Honen barruan, figurarik garantzitsuena Interes Kulturaleko Ondasuna (IKO) da. Figura honen barruan beste mota asko dago. Labur-tuz, horrela sailkatu daitezke:

MonumentuakAdibidez, Irantzuko (Abartzuzan) eta Olibako (Zarrakaz-telun) Monasterioak, Larraineta etxeko Garaia (Orbaitze-tan) edota Aiantzeko Dorrea.

Multzo historikoaAdibidez, Orreagakoa, Auritzekoa, Vianakoa edo Iruñeako Alde Zaharra.

IKO materialakHonen barruan ere mota anitz dago. Hauen artean:

IKO immaterialak:Adibidez: Lantzeko inauteriak, Tuterako aingeruaren jaitsiera, Juan Loboren elezaharra eta Cortesko “Paloteado”-a.

31

5 OndareaNafarroan

Paisai kulturalaAdibidez, Etxalarko usategiak.

10. jarduera

Hemen ikus ditzakezu Nafarroako ondarearen zerrendan dauden zenbait ondasun:

Arbaiungo arroila, Juan Loboren elezaharra, Iruñeako alde zaharra, Larrainetako garaia, Nabalako pagoa, Lantzeko ihauteriak, Aiantzeko dorrea, Ultzama eta Basaburuako hariztiak.

Hauetako batzuen irudiak.

A. Sailkatu itzazu, lehenbizi, materiala ala immateriala taldeetan. Gero, ondasun materialak bietan sailkatu itzazu: naturalak ala kulturalak.

Materiala Immateriala

Naturala Kulturala

Arbaiungo arroila Iruñeako alde zaharra Juan Loboren elezaharra

Nabalako pagoa Larrainetako garaia Lantzeko ihauteriak

Ultzama eta Basaburuko hariztiak

Aiantzgo dorrea

B. Taulako ondasun bakoitzari egokia den babesmen figura ezarri ezazu orain. Teorian agertzen diren adibideetan ipini arreta.

Ondasuna Babesmen figura

Arbaiungo arroila Natur Erreserbak

Juan Loboren elezaharra IKO - immateriala

Iruñeako alde zaharra IKO - materiala - Multzo historikoa

Larrainetako garaia IKO - materiala - Monumentuak

Nabalako pagoa Monumentu Naturalak

Lantzeko ihauteriak IKO - immateriala

Aiantzeko dorrea IKO - materiala - Monumentuak

Ultzama eta Basaburuko hariztiak Paisaia Babestuak

32

Iruñeako alde zaharra

Arbaiungo arroila

Lantzeko ihauteriak

5 OndareaNafarroan

11. jarduera

Monumentu Naturalak naturako toki edo elementuak dira zeintzuk babestutak egotea merezi duten haien berezitasuna, interes zientifikoa, bitxitasuna ala edertasunarengatik.

Gaur egun Nafarroan honelako ondasun bakarrak zuhaitz singularrak dira. Orokorrean, zu-haitz oso zaharrak dira, oso haundiak edo itxura berezia daukatenak, historio eta bitxikerien protagonistak.

Hurrengo webgunean Nafarroan dauden Monumentu Naturala figurarekin babestutako aparteko zuhaitzak ikus ditzakegu (gaztelaniaz):

Lizarragako Haritza hautatu ezazu. Ondoren, hurrengo galderak erantzun itzazu:

A. Osatu ezazu hurrengo fitxa ondasun honen informazioarekin.

Monumento Naturala Lizarragako Haritza

Kokapena Lizarraga, (Izagondoa ibarra)

Izen zientifikoa Quercus humilis Mill.

Izen arrunta Haritza

Altuera 21 m

Behaketak/bitxikeriak Frantzisko Xabierkoaren familiarena zen baso batean aurkitzen da

B. Izen zientifikoa dakizunez, bilatu ezazu informazioa zuhaitz honi buruz. Ondoren, egin ezazu zuhaitz honen hostoaren eta fruituaren marrazki bat.

33

https://www.navarra.es/home_es/Temas/Medio+Ambiente/Patrimonio+natural/Monumentos+naturales.htm

Hostoa

Fruitua

5 OndareaNafarroan

12. jarduera

Hurrengo zerrendan zenbait IKO materialak agertzen dira, Monumentu taldekoak.

- Orreagako Andre Maria Errege Kolegiata- Erriberriko jauregia- Olibako monasterioa- Gareseko zubi erromanikoa- Iruñeako udaletxea- Aezkoa ibarrako garaiak

Erabili ezazu ezkerrean dagoen bilatzailea jarduera honetan agertzen diren monumentuak aurkitzeko.

Zoaz Nafarroako Turismoaren webgunera (http://www.turismo.navarra.es/eus/home). Han, Zer ikusi eta zer egin atalean, klik egin ezazu Artea eta Monumentuak estekan. Hurrengo esaldiak ondo irakurri itzazu eta hautatu ezazu erantzun zuzena.

Orreagako Andre Maria Errege KolegiataOrreagako Andre Maria Errege Kolegiata hotel/aterpe-ospitalea da, XII-XIII/XV-VI men-deen artean eraikita, Done Jakue bidea egiten zuten erromesei laguntzeko. Erriberriko jauregiaErriberriko jauregia erromatar/erdi-aroko gotorleku baten gainean eraikita dago. Europa-ko luxu haundienetariko jauregia zen erdi-aroan. Bertan, zoologiko/jolas-parke bat aurkitu genezakeen, eta lorategi bitxiak.

Olibako monasterioaOlibako monasterioa Nafarroako iparraldean/ekialdean dago. XII. eta XIII. mendeen artean eraikita, honen barruan estilo erromanikoa eta gotikoa/gotikoa eta errenazentista aurkitu ditzakegu.

Gareseko zubi erromanikoaGareseko zubi erromanikoa Aragon/Arga ibaiaren gainean eraiki zen XI. mendean erromesen bidea errazteko. 110 metro luze da eta aintzinean 3 dorre apaingarriak/defentsiboak zeukan.

Iruñeako udaletxeaIruñeako udaletxea hiriaren alde zaharrean dago eta San Fermingo/San Juango jaiak hasten diren tokia da. Honen aurrealdean zenbait gauza garrantzitsuak dago: erloju haundi bat, bi Zeus/Herkules figurak eta bi harrizko estatuak, zuhurtzia eta justizia direnak.

Aezkoa ibarrako garaiakAezkoa ibarrako garaiak aintzinaroko/erdi-aroko nekazariek erabiltzen zituzten eraikinak dira alea karraskarietaz babesteko. Teilatuak pixka bat oker daude eta hormak egurrezkoak/harrizkoak dira.

34

5 OndareaNafarroan

13. jarduera

Historian-zehar, gizakiak eraikinak egin ditu funtzio ezberdinak betetzeko (gazteluak, dorreak, ermitak, katedralak, zubiak, akueduktuak...). Eraiki ziren denboraren arabera, monumentu hauek beraien garaian zegoen estiloa eta ezaugarriak erakusten dituzte.

Gurutze-ganga Arku zorrotza

Gotikoa

Eraikuntzak: altuera haundikoak Hormak: meheagoak, baina ostiko-arkuekin indartutak zama jasan egiteko Arkuak: zorrotzak Bobeda: gurutze-ganga Lehioak: beirate eta arrosa-leiho haundiak eta koloredunak, argi naturalaren sarrera ahaltzen dutenak

Erromanikoa

Eraikuntzak: altuera txikikoak Hormak: lodiak eta gogorrak, kontrahormekin indartutak, zama jasan egiteko Arkuak: erdi-puntukoak Bobeda: kanoi-ganga Lehioak: txikiak, argi gutxi sartzen uzten dutenak

Kanoi-ganga

Jarduera honetan bi estiko arkitektoniko hauek landuko ditugu: erromanikoa eta gotikoa. Bi estilo hauen ezaugarri nagusienak hauek dira:

Erdi-puntuko arkua

35

5 OndareaNafarroan

36

Taulan agertzen diren ezaugarrien arabera, sailkatu itzazu hurrengo irudietan agertzen diren monumentuen estiloak.

Leireko monasterioaren kripta (Esa)

Erromanikoa

Iruñeko katedralaren klaustroa

Gotikoa

Uxueko Santa Maria Elizako portada

Gotikoa

Tuterako katedralaren klaustroa

Erromanikoa

5 OndareaNafarroan

37

14. jarduera

Done Jakue bidea, jatorrian, erlijio-erromesaldi bat zen Santiago de Compostelaraino (Gali-zian), han badago Jakue apostoluaren hilobia. Gaur egun badago jende anitz zeintzuk beste arrazoiengandik (ez erlijiosoak) egiten duten bidea, bere interes historiko-artistikoaz, paisaien edertasunaz, gastronomiaz edota erronka pertsonalaz, adibidez.

Sarak Bidearen atal bat egin nahi du oporretan. Saint Jean de Pied de Port-tik (Frantzian) Logroñora (Errioxan) dauden 160,6 kilometroak (km) egin nahi ditu aste batean.

A. Zenbat kilometro egin behar ditu Sarak egunero?Eguneroko kilometroak jakiteko, kilometro kopuru osoa egunen kopuruaz zatitu behar dugu.160,6 ÷ 7 = 22,9 km/egun ≈ 23 km egunero

B. Sarak 9 ordu behar ditu egunero egun hartako helmugara iristeko. Denbora honetan bi 45 minutuko atsedenak badaude, zenbat km egiten ditu Sarak orduko?

Lehenbizi, egunero zenbat minutu dagoen Sara atsedena hartzen kalkulatu behar dugu. Bi atsedenaldi egiten baditu, 45 minutukoak:45 x 2 = 90 min.

Orain, minutu hauek orduetan bihurtu behar ditugu:90 ÷ 60 = 1,5 h.

Ondoren, ibiltzen ari den 9 orduei atsedenaldiko denbora hau kendu behar diegu. Hau da ibiltzen ari den denbora guztia, egunero:9-1,5 = 7,5h

Eta bukatzeko, egun batean egin behar dituen km guztiak denbora honetaz zatitu behar ditugu:23 ÷ 7,5 = 3,06 ÷ 3,1 km orduko egin behar diu Sarak

Done Jakue bidea, Auritzen.

5 OndareaNafarroan

38

15. jarduera

Ondarea ikasteko, ondasunak dauden paisaia kontuan hartu behar dugu. Herri-arkitektura (nola eraikitzen diren etxeak, zer materialekin…) honen adibide bikaina da, klimaren, erliebear-en, harri moten edo landare moten arabera etxeak hala edo nola izango baitira. Hauek guztiak, beraz, ondarean daukate eragin.

Jarduera honetan bi herri-arkitektura konparatuko ditugu: iparraldekoa (Mendietan) eta hegoaldekoa (Erriberan). Horretarako, erantzun itzazu hurengo galderak:

A. Hurrengo ezaugarrietatik esan zeintzuk diren Iparraldeko Nafarroakoak (I) edo Hegoaldeko Nafarroakoak (H)

Teilatuak oso oker daude Leihoak haundiak dira

Adreiluz eraikita daude

B. Nola da klima Nafarroako iparraldean? Eta hegoaldean? Azaldu ezazu.Nafarroako iparraldeko klima Atlantikoa da. Udarak gozoak dira eta neguak zakarrak. Euria ugari dago urte guztian zehar. Nafarroako hegoaldeko klima Mediterranearra da. Udarak lehorrak eta beroak dira eta neguak iparraldean baino epelagoak eta lehorragoak.

C. Ba al dago erlaziorik klima eta etxeak eraikitzen diren moduen artean? Azaldu ezazu hau A atalako deskribapenekin. Herri-arkitektura klimaren eta baliabideen eskuragarritasunaren arabera doa.- Teilatuak iparraldean oker daude euri asko egiten duelako eta, neguan, elurra ohikoa da.

Hegoaldean teilatuak ez dute hain oker izan behar, ez baitu hainbeste euri egiten eta elur egitea ez da arrunta.

- Leihoak iparraldean txikiak dira barneko beroa ez dadin atera. Hegoaldean, ordea, haun-diak dira argi asko sar dadin etxera.

- Iparraldeko etxeak harriz eta egurrez eginak daude lurraldean dauden materialak direlako. Hegoaldean, buztina erabili daiteke adreiluak egiteko eta, beraz, etxeak materiala hau erabiltzen eraikitzen dira.

C. Egin itzazu iparraldeko eta hegoaldeko etxeen marrazki bana

I

H

H

H

I

I

Teilatuak ez daude oso oker

Leihoak txikiak dira Harriz eta egurrez eraikita daude

Iparraldeko etxea

Hegoaldeko etxea

5 OndareaNafarroan

16. jarduera

Ondoren, Nafarroaren folkloreko zenbait instrumentu erakusten dira.

A. Erantsi ezazu instrumentu bakoitzari dagokion izena: dultzaina, alboka, txalaparta, trikitixa, bandurria, txistua

B. Irudiak ikusiz, erantsi ezazu instrumentu bakoitzari dagozkion ezaugarriak. Haueko zenbait instrumentu bat baino gehiagotan erantsi daitezke.

A. Haize-instrumentu bat da. B. Laute bezalakoa da. C. Perkusio-instrumentu bat da. D. Ezkerreko eskuaren hiru behatzekin bakarrik jotzen da. E. Behi-adarra batekin egina dago F. Hari-instrumentu bat da. G. Egurrezko taulaz osatuta dago. H. Aho-pieza kanaberaz egina dago. I. Eskubiko eskuarekin danborra jotzen da. J. Hari kopurua 6 eta 14 artean dago. K. Oboe bat bezala da, baina ez dauka giltzarik, zuloak baizik. L. Egurrezko pieza bi zulodun kanaberak eusten ditu zeintzuk adarren barrutik doazen. M. Akordeoi-mota bat bezala da. N. Eskubiko eta ezkerreko aldeetan botoiak dauzka. O. Bi pertsona batera jotzen dute.

C. Zer ondare mota da folklorea? Zergatik?

Folklorea ondare immateriala da, melodietaz eta dantzetaz osatuta baitago eta hauek ondasun ez-fisikoak dira (ezin dira ukitu).

39

Dultzaina A, H, K

Txalaparta C, G, O

Alboka A, E, L

Bandurria B, F, J

Trikitixa A, M, N

Txistua A, D, I

5 OndareaNafarroan

40

17. jarduera

Jarduera honetan Nafarroako dantza tipiko bat dantzatzen ikasiko dugu: Esku dantza. Zail samar dirudi baina, behin ikasitak, dantza hau pausuen errepikapena da, gero eta azkarrago.

A. Ondo irakurri itzazu hurrengo jarraibideak:

Esku dantzaren oinarrizko pausua atal hauek dauzka:1. Bikotetan ipini, bata bestearen aurrean.2. Gure eskubiko eskuak gure bikotekidearen eskubiko eskuarekin txalo egiten du. Gero bularrean zaplada bat eman.3. Gure ezkerreko eskuak gure bikotekidearen ezkerreko eskuarekin txalo egiten du. Gero bularrean beste zaplada bat eman.4. Eskubiko hanka igo eta txalo bat eman honen azpitik. Gero, berdina egin ezkerreko hankarekin.5. Txalo bat eman sabelaren aurrean eta gero beste bat bizkarrean, altura berean.6. Txalo bat eman bularraren aurrean eta, eskuak batera edukita, bikotekidearen eskuekin txalo egiten dugu. Pausu hauek bi aldiz egin toki berberean. Hirugarren eta laugarren aldietan, 4. pausutik 6. pausura egiten diren bitartean, bira behin eskubirantz.

Saiatu gaitezen! Laguntza pixka bat nahi baduzu, YouTuben dagoen bideo honekin egin ezake-zu: https://www.youtube.com/watch?v=GawYTTfxjK8.

5 OndareaNafarroan

41

18. jarduera Oraingoan, Nafarroan oso ospetsua den jai bat aztertuko dugu: ihauteriak. Zehazki, Lantzeko ihauteriak aztertuko ditugu, hauen zenbait pertsonaietan arreta ipintzen: Miel Otxin, Ziripot eta Txatxoak.

A. Ondoren, hiru pertsonai hauen deskribapenak daude. Irakurri itzazu eta esan ezazu zeini dagokion bakoitza, Miel Otxini, Ziripoti edo Txatxoei.

1. Panpina bat da, egurrezko estrukturarekin eta lastozko edo belar lehorrezko gorputzarekin. Alkandora koloreduna, lorez beteta, praka urdinak, bota beltzak eta gerriko eta zapi gorriak dauzka. Buruan paperez egindako txanoa dauka, kolore askotakoa, nondik zenbait zinta koloredunak agertzen diren. Aurpegian gizon baten mozorroa darama.

2. Mozorrotutako pertsona bat da. Jantzi koloredunak dauzka. Aurpegia zapi txuri batez estalita dauka eta buruan txano koloreduna darama. Esku batean erratza darama.

3. Mozorrotutako pertsona bat da. Mozorroa lastoz betetako zakuekin egina dago. Hauekin prakak eta alkandorak egiten ditu. Aurpegia zapi batez estalita dauka eta buruan lastozko txanoa darama. Egurrezko eskuare bat darama.

B. Margotu itzazu irudiak pertsonaien deskribapenen arabera.

3. Ziripot

2. Txatxo

1. Miel-Otxin

5 OndareaNafarroan

42

C1. Zer pertsonaia deskribatzen du testu honek? Zergatik?Testuak Miel Otxin deskribatzen du, hau baita panpina den pertsonai bakarra.

C2. Zer irudikatzen du pertsonaia honek? Zergatik erretzen zen suan?Miel Otxinek herrian gertatzen ziren gauza txarrak irudikatzen ditu, gaixotasunak, uzta txarrak, gosea… Erretzean, gauza hauek urrunarazten zituzten.

D. Zer ondare mota da Lantzeko ihauteria? Zer babesmen figura ezarri zaio?Lantzeko ihauteriak ondare immaterialaren osagaiak dira. Interes Kulturaleko Ondasuna da, mota immaterialakoa.

C. Orain, irakurri ezazu hurrengo testua eta galderak erantzun itzazu.

Pertsonaia hau lapur gaizto bat da. Ihauteriko asteartean,

bere gaiztakerietaz epaituta eta zigortuta izan ondoren, he-

rriaren plazara eramango dute eta, bertan, sutan erreko dute.

Bitartean, jendeak, pozik, zortziko bat dantzatzen du honen

inguruan.

Egia esanda, pertsonaia hau ez da egiazko lapurrarik, baizik

eta herriko bizitzan gertatzen ziren gauza txarren irudikapena

(gaixotasunak, uzta txarrak, gosea...). Sutara botatzeak gauza

txarra hauek urrunarazten zituen, jendeak uste zuenez.

5 OndareaNafarroan

43

6Ondare-ikertzailean bihurtu zaitez

Ondare naturala Kokapena. Herria eta herrialdea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Azalpen laburra honen kokapenari buruz: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren sailkapen zehatza: Adibidez: Irunberriko arroila. Ondare naturala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adina/antzinatasuna: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren deskribapena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Babestuta al dago? Nola? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oharrak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ikasgelatik kanpo egiteko jarduerak

Ondoren, zure herriko ondarearen ikertzaile batean bihurtzea proposatzen dizugu. Hiru jar-duera erraz hauen bidez, zure gertu dagoen ondare materiala eta immaterialari buruzko infor-mazioa bilatuko duzu.

Prest al zaude? Aurrera ba!

19. jarduera

Ikertzaile batek jakin behar duen lehenengo gauza ikertuko den objektua da. Horretarako:

A. Hautatu ezazu zure herrialdeko ondasunen bat, naturala edo kulturala.

B. Ondoren, bilatu ezazu honi buruzko informazioa. Hurrengo Internet-baliabideak erabili ditzakezu: - Nafarroako Turismo webgune ofiziala – Arte eta Monumentuak atala http://www.turismo.navarra.es/esp/mapa-buscador/recursos.aspx?tipoBuscador=pm- Nafarroako Gobernuko ondare naturalari buruzko webgunea (gaztelaniaz, https://www.navarra.es/home_es/Temas/Medio+Ambiente/Patrimonio+natural/)- Nafarroako Entziklopedia Haundia (gaztelaniaz, http://www.enciclopedianavarra.com/)- Zure herriko udaletxeko webgunea C. Ondasunari buruzko fitxa bete ezazu. Ondasun naturala hautatu baduzu, Ondare naturala fitxa bete ezazu. Ondasuna kulturala bada, Ondare kulturala fitxa bete ezazu.

… ondasunak ondare dira babestuta badaude soilik. Bizi zaren tokian edo honen ingurunean ez badago babestutako ondasunik, zure herriko jendearentzat garrantzitsua den ondasunen bat hautatu dezakezu.

Gogoan izan…

44

6 Ondare-ikertzailean bihurtu zaitez

Ondare kulturala Kokapena. Herria eta herrialdea: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Azalpen laburra honen kokapenari buruz: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ondasunaren sailkapen zehatza: Adibidez: Erriberriko gaztelua. Ondare kulturala

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eraikitze urtea/mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Estilo arkitektonikoa edo artistikoa: (erromanikoa, gotikoa, errenazentista, barrokoa, garaikidea…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zahar-berrituta al dago? Noiz? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oharrak: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20. jarduera

Ikasgelatik kanpo lan egiteko ordua da! Egin ezazu hautatutako ondasunaren marrazki bat (adibidez, eliza bat) edo honen atal batena (adibidez, eliza honen ataria,

edo kanpaia-dorrea). Hurrengo fitxa erabili ezazu:

45

Izena: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ikastola/institutua:: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


?21. jarduera

Beste ondare mota bat oso garrantzitsua dena, ikusi dugunez, ukitu ezin dena da: musika, dantza, hizkuntza, ihauteria, jaiak… Hauek guztiak ondare immaterialaren parte dira, belaunez belaun trasmititzen hitzen bidez (nola dantzatzen den azaltzen, nola jotzen den melodia bat, nola ospatzen dira ihauteriak…).

Jarduera honetan ondare immaterialari buruzko informazio-bilketa nola egiten den ikasiko duzu. Horretarako, elkarrizketa bat edukiko duzu heldu batekin (hobeto atso batekin bada), gaur-egun ezberdin egiten den aintzinako jarduera bati buruz.

A. Zure inguruko pertsona zaharrena hautatu. Honekin izango duzu elkarrizketa, zure informatzailea izango da. Azalduiozu elkarrizketaren arrazoia.

B. Hurrengo gaietatik, hautatu ezazu zertaz izango den elkarrizketa:1. Elikadura: elikagaiak egiteko edo kontserbatzeko erak (ogia nola egiten da, frutak eta

barazkiak nola kontserbatzen dira...)2. Jarduera ekonomikoak:- Nekazaritza, abeltzaintza eta arrantza: erabilitako tresnak eta teknikak, animali eta landare

espezieak...- Artisautza: saskigintza, josketa (parpailak, bordatuak…), zeramika, harri- edo egur-lantzea,

aroztegia...3. Denbora-pasa: jolasak eta jostailuak, kirolak, dantzak...4. Elezaharrak, ipuinak eta esaera zaharrak.

Elkarrizketa bat egitean...- Aurkezten gara eta elkarrizketaren zergatia ondo azaltzen dugu.- Hezibide onaz galdetzen ditugu gaiak eta ez dugu besteari hitza kentzen.- Eskerrak ematen diogu informatzaileari parte hartzeagatik.

Gogoan izan...

46

C. Elkarrizketa prestatu ezazu hurrengo argibideak jarraituz:1. Zure informatzailearen oinarrizko informazioa jaso ezazu: izen-abizenak, adina, jaioterria eta

bizitokia. 2. Hiru galdera egizkiozu hautatutako gaiari buruz. - Lehenengoarekin, hautatutako gaia nola zen zure informatzailea gaztea zenean aztertu ezazu. Adibidez: Nola kontserbatzen ziren elikagaiak gaztea zinenean?- Bigarrenarekin, hautatutako gaia nola den gaur egun aztertu ezazu. Adibidez: Nola kontserbatzen dira elikagaiak gaur egun?- Hirugarrenarekin, aldaketei buruz zure informatzailearen iritzia aztertu ezazu. Adibidez: Zer iruditzen zaizu elikagaien kontserbazio-sistemetan egon den aldaketa?3. Zure informatzailearen informazioa laburbildu ezazu. Horretarako, honen erantzunak idatzi

itzakezu. Audio edo bideo bat grabatu dezakezu baita ere, baina lehenbizi baimena eskatu-iozu zure informatzaileari, eta argi eta garbi azalduiozu grabazioa ikastolako jarduera bater-ako dela soilik, eta ez duzula inondik hedatuko.

4. Zure ikaslagunekin partekatu itzazu zure ikerketen emaitzak.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


47

Bibliografia eta baliabideak

Bibliografia

- AlenzA, J. F. (2009). Protección y defensa del patrimonio de Navarra. Hemen: Departamento de Presidencia,

Justicia e Interior (Ed.), Derecho de los bienes públicos I. El patrimonio de Navarra: comentarios a la Ley Foral

14/2007, de 4 de abril, del Patrimonio de Navarra, pp. 288-350. Pamplona: Gobierno de Navarra.

- ArAmburu, M. (1987). Danzas tradicionales de Navarra. Narria: Estudios de artes y costumbres populares, 45-

46, pp. 28-32. Hemen aurkitu dezakezu: https://repositorio.uam.es/bitstream/handle/10486/8270/44922_5.

pdf?sequence=1

- ArrArás, F. (1987). Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona. Vol. I. Pamplona: Departamen-

to de Presidencia (Publicaciones).

- ArrArás, F. (1987). Danzas e indumentaria de Navarra. Merindad de Pamplona. Vol. II. Pamplona: Departa-

mento de Presidencia (Publicaciones).

- Asiáin, A. (2013). El patrimonio cultural inmaterial: estado de la cuestión en el décimo aniversario de la Con-

vención de la UNESCO (con una mirada especial a Navarra). Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navar-

ra, 88, pp. 127-168. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/74EC0870-BB3C-47DF-

8328-03AFD3B29337/272057/AlfredoAsiainCEEN89.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- beguiristAin, M. A (Dir.). (1996). Etnografía de Navarra. Actividades diarias. Vol. I. Pamplona: Diario de Navarra.

- beguiristAin, M. A (Dir.). (1996). Etnografía de Navarra. Ocio, rito y creencias. Vol. II. Pamplona: Diario de Na-

varra.

- CAñizAres, M. C. (2014). Paisajes culturales, Ordenación del Territorio y reflexiones desde la Geografía en

España. Polígonos: Revista de Geografía, 26, pp. 147-180. Hemen aurkitu dezakezu: http://revpubli.unileon.

es/ojs/index.php/poligonos/article/view/1703/1363 [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Fernández, R. (2016). Miradas al patrimonio, la fiesta y la iconografía de Navarra. Pamplona: Diario de Navarra.

- Fernández-lAdredA, C., mArtínez, C. J., mArtínez, J., lACArrA, M. C. (2015). El arte gótico en Navarra. Pamplona:

Dirección General de Cultura-Institución Príncipe de Viana.

- FerrerAs, m. y Jiménez, r. (2013). ¿Cómo se conceptualiza el patrimonio en los libros de texto de Educación

Primaria?. Revista de Educación, 361. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.mecd.gob.es/dctm/revista-de-ed-

ucacion/articulosre361/re36123.pdf?documentId=0901e72b81631070 [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- irigArAy, S. (2013). El concepto de patrimonio inmaterial. Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, 88,

pp. 121-124. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/74EC0870-BB3C-47DF-8328-

03AFD3B29337/272062/SusanaIrigarayCEEN89.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- mAllArACh, J. M., Comas, E., De Armas, A. (2012). Manual 10. El patrimonio inmaterial: Valores culturales y

espirituales. Manual para su incorporación en las áreas protegidas. Madrid: Fundación Fernando González

Bernáldez. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.redeuroparc.org/system/files/shared/manual10.pdf [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- mArtínez, C. J. (2007). Del románico al gótico en la arquitectura de Navarra. Monasterios, iglesias y palacios.

Pamplona: Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.culturana-

varra.es/es/del-romanico-al-gotico-en-la-arquitectura-de-navarra [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- PAgolA, J. (2003). Navarra por mil caminos. Pamplona: Fondo de Publicaciones del Gobierno de

Navarra. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.navarra.es/NR/rdonlyres/D1850D13-B358-4EA8-

87D3-799278041709/256865/Navarrapormilcaminos.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- PeJenAute, J. M. (2003). Navarra-Geografía. Pamplona: Fondo de Publicaciones del Gobierno de Navarra.

Hemen aurkitu dezakezu: http://www.culturanavarra.es/es/navarra-geografia [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- rAzquin, J. A. (2009). El patrimonio de la Comunidad Foral de Navarra: clasificación, competencias y princip-

ios de gestión patrimonial. En: Departamento de Presidencia, Justicia e Interior (Ed.), Derecho de los bienes

públicos I. El patrimonio de Navarra: comentarios a la Ley Foral 14/2007, de 4 de abril, del Patrimonio de

Navarra, pp. 97-172. Pamplona: Gobierno de Navarra.

- sáiz, J. M. y Chacón, A. M. (2009). Patrimonio escolar: su inmersión en las comunidades educativas. En: El

largo camino hacia una educación inclusiva: la educación especial y social del siglo XIX a nuestros días.

XV Coloquio de Historia de la Educación, Pamplona-Iruñea, pp. 637-646. Hemen aurkitu dezakezu: https://

dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2964244 [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- sánChez, A. M., Loureiro, C. (1990). Patrimonio cultural, patrimonio natural. Cuadernos de etnología y et-

nografía de Navarra, 22, pp. 321-329. Hemen aurkitu dezakezu: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articu-

lo?codigo=409506 [Azkenik ikusita: 20/08/17]

Ondareari buruzko arautegi erreferentziak

Nazioartekoak

- UNESCO. (1972). Convención sobre la protección del patrimonio mundial, cultural y natural. París. Hemen

aurkitu dezakezu: http://whc.unesco.org/archive/convention-es.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- UNESCO. (2003). Convención para la salvaguardía del Patrimonio Cultural Inmaterial. París. Hemen aurkitu

dezakezu: http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001325/132540s.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- UNESCO. (2006). Textos básicos de la Convención del Patrimonio Mundial de 1972. París. Hemen aurkitu

dezakezu: http://whc.unesco.org/uploads/activities/documents/activity-562-2.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

Europakoak

- Consejo de Europa. (1985). Convención para la salvaguardia del Patrimonio Arquitectónico de Europa.

Granada. Hemen aurkitu dezakezu: http://ipce.mcu.es/pdfs/1985_Convencion_Granada.pdf [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- Consejo de Europa. (1992). Convenio Europeo sobre la protección del Patrimonio Arqueológico. La Valetta

(Malta). Hemen aurkitu dezakezu: https://ge-iic.com/files/Cartasydocumentos/1992_La_Valetta.pdf [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- Consejo de Europa. (1992). Directiva 92743/CEE de 21 de mayo de 1992 relativa a la conservación de los

hábitats naturales y de la fauna y flora silvestres. Bruselas. Hemen aurkitu dezakezu: http://eur-lex.europa.

eu/legal-content/ES/TXT/PDF/?uri=CELEX:31992L0043&from=ES [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Consejo de Europa. (2000). Convenio Europeo del Paisaje. Florencia. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.

mecd.gob.es/cultura-mecd/dms/mecd/cultura-mecd/areas-cultura/patrimonio/Convenio_europeo_paisaje.

pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Parlamento Europeo y Consejo de Europa (2009). Directiva 2009/147/CE de 30 de noviembre de 2009

relativa a la conservación de las aves silvestres. Bruselas. Hemen aurkitu dezakezu: http://eur-lex.europa.eu/

legal-content/ES/TXT/PDF/?uri=CELEX:32009L0147&from=ES [Azkenik ikusita: 20/08/17]

48

Estatukoak

- Gobierno de España. (1985). Ley 13/1985, de 25 de junio, del Patrimonio Histórico Español. Madrid. He-

men aurkitu dezakezu: https://www.boe.es/boe/dias/1985/06/29/pdfs/A20342-20352.pdf [Azkenik ikusita:

20/08/17]

- Gobierno de España. (2007). Ley 42/2007, de 13 de diciembre, del Patrimonio Natural y de la Biodiversidad.

Madrid. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.boe.es/buscar/pdf/2007/BOE-A-2007-21490-consolidado.


- Gobierno de España. Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. (2011). Plan Nacional de Salvaguarda

del Patrimonio Cultural Inmaterial. Madrid (Ed. 2015). Hemen aurkitu dezakezu: http://www.mecd.gob.es/

planes-nacionales/dms/mecd/cultura-mecd/areas-cultura/patrimonio/mc/planes-nacionales/textos/08-ma-

quetado-patrimonio-inmaterial.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de España. Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. (2012). Plan Nacional de Paisaje Cultural.

Madrid (Ed. 2015). Hemen aurkitu dezakezu: http://www.mecd.gob.es/planes-nacionales/dms/mecd/cultu-

ra-mecd/areas-cultura/patrimonio/mc/planes-nacionales/textos/05-maquetado-paisaje-cultural.pdf [Azkenik

ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de España. (2015). Ley 10/2015, de 26 de mayo, para la salvaguardia del patrimonio Cultural Inma-

terial. Madrid. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.boe.es/boe/dias/2015/05/27/pdfs/BOE-A-2015-5794.


Eskualdekoak

- Gobierno de Navarra. (1996). Ley Foral 9/1996, de 17 de junio, de espacios naturales de Navarra. Pamplona.

Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/Actualidad/BON/Boletines/1996/78/Anuncio-0/

[Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2005). Ley Foral 14/2005, de 22 de noviembre, del Patrimonio Cultural de Navarra.

Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/Actualidad/BON/Boletines/2005/141/

Anuncio-2/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. Departamento de Cultura y Turismo. (2010). Plan de Patrimonio Inmaterial de Navarra.

Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/NR/rdonlyres/A84A1E6C-42F6-42C0-82D8-

9970C565639F/179058/PlanPatrimonioInmaterial.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2011). Decreto Foral 43/2011, de 16 de mayo, por el que se aprueba el Plan de Or-

denación Territorial del Pirineo. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/Actual-

idad/BON/Boletines/2011/145/Anuncio-0/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2011). Decreto Foral 44/2011, de 16 de mayo, por el que se aprueba el Plan de

Ordenación Territorial de la Navarra Atlántica. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/

home_es/Actualidad/BON/Boletines/2011/145/Anuncio-1/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]


denación Territorial del Área Central. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/

Actualidad/BON/Boletines/2011/145/Anuncio-2/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2011). Decreto Foral 46/2011, de 16 de mayo, por el que se aprueba el Plan de Orde-

nación Territorial de las Zonas Medias. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/



denación Territorial del Eje del Ebro. Pamplona. Hemen aurkitu dezakezu: https://www.navarra.es/home_es/


Hezkuntza-curriculumari buruzko arautegi erreferentziak

- Gobierno de España. (2013). Ley Orgánica 8/2013, de 9 de diciembre, para la mejora de la calidad educati-

va. Madrid. Hemen aurkitu dezakezu: http://www.boe.es/boe/dias/2013/12/10/pdfs/BOE-A-2013-12886.pdf

[Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Gobierno de Navarra. (2014). Decreto Foral 60/2014, de 16 de julio, por el que se establece el currículo de

las enseñanzas de Educación primaria en la Comunidad Foral de Navarra. Pamplona. Hemen aurkitu dezake-

zu: https://www.navarra.es/NR/rdonlyres/B62A9CFB-C17B-461E-BD7D-BBEE005C2096/0/F1410295_

EducacionPrimaria.pdf [Azkenik ikusita: 20/08/17]

Baliabideak

Web baliabideak

Ondarearen zerrendak, inbentarioak eta artxiboak

- Listado del patrimonio mundial de la UNESCO: http://whc.unesco.org/es/list/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Listado de bienes de España declarados patrimonio mundial por la UNESCO: https://www.mecd.gob.es/

mecd/cultura-mecd/areas-cultura/patrimonio/mc/patrimoniomundial/bienes-declarados/por-ano-de-inscrip-

cion.html [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Inventario de bienes muebles e inmuebles del patrimonio cultural de España: https://www.mecd.gob.es/cultu-

ra-mecd/areas-cultura/patrimonio/bienes-culturales-protegidos.html [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Listado de bienes del patrimonio natural de Navarra: https://www.navarra.es/home_es/Temas/Medio+Ambi-

ente/Patrimonio+natural/ [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Atlas de las Danzas de Navarra – Nafarroako Dantzen Atlasa: http://www.dantzatlas.navarchivo.com/es [Azke-

nik ikusita: 20/08/17]

- Archivo del Patrimonio Inmaterial de Navarra – Nafarroako ondare ez-materialaen artxiboa: http://navarchivo.

unavarra.es/index.php/es [Azkenik ikusita: 20/08/17]

Beste baliabideak:

- Fundación para la Conservación del Patrimonio Histórico de Navarra: http://fcpatrimoniodenavarra.com [Azke-

nik ikusita: 20/08/17]

- Gran Enciclopedia de Navarra (versión online): http://www.enciclopedianavarra.com [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Museo de Navarra: http://www.navarra.es/home_es/Temas/Turismo+ocio+y+cultura/Museos/Museos+y+-

colecciones+permanentes/Museo+Navarra/Default.htm [Azkenik ikusita: 20/08/17]

- Web Oficial de Turismo de Navarra:

- Arte y Monumentos: http://www.turismo.navarra.es/esp/mapa-buscador/recursos.aspx?tipoBuscador=pm [Az-

kenik ikusita: 20/08/17]

- Espacios Naturales: http://www.turismo.navarra.es/esp/mapa-buscador/recursos.aspx?tipoBuscador=pn [Az-

kenik ikusita: 20/08/17]

49

Erabilitako irudien kreditoak

10. jarduera

- Foz de Arbayún, Carnaval de Lantz, Casco antiguo de Pamplona: Dpto. Cultura, Deporte y Juventud,

Negociado de Publicaciones de Cultura, Sección de Publicaciones.

13. jarduera

- Claustro de la Catedral de Pamplona, Portada de Santa María de Ujué, Cripta del Monasterio

de Leyre: Dpto. Cultura, Deporte y Juventud, Dirección General de Cultura-Institución Príncipe de Viana,

Servicio de Patrimonio Histórico. Autor: Carlos Martínez Álava.

- Claustro Catedral de Tudela: Vicepresidencia de Desarrollo Económico, Dirección General de Turismo y

Comercio. Archivo de Turismo “Reyno de Navarra”. Autor: Ederra.

14. jarduera

- Camino de Santiago a su paso por Auritz/Burguete: Dpto. Cultura, Deporte y Juventud, Negociado de

Publicaciones de Cultura, Sección de Publicaciones.

18. jarduera

- Personajes del Carnaval de Lantz (ziripot, txato y Miel-Otxin): ArrArás, F. (1987). Danzas e indumen-

taria de Navarra. Merindad de Pamplona. Vol. I. Pamplona: Institución Príncipe de Viana, Departamento de

Presidencia (Publicaciones), pp. 23 y 25. Autor de las ilustraciones: José María Pastor Elgorriaga, “Artzai”.

2017ko ondarearen europako jardunaldiakOndarea eta natura: aukeraz betetako paisaia

Ondarea eta bere paisaiekin ikasi egiten dut! · 2017-10-23 · Biek gure historia, ohiturak eta...

Documents

Transcript of Ondarea eta bere paisaiekin ikasi egiten dut! · 2017-10-23 · Biek gure historia, ohiturak eta...