NAFAR LAPURTERA

Akier eta Gorka 2.E

HISTORIA

• Bonapartek (1869) lau euskalki kontuan izan zituen

Iparraldean: zuberotarra, lapurtarra, mendebaldeko

behe-nafarra eta ekialdeko behe-nafarra.

• Hiru azpieuskalki ikusi zituen: Baigorrikoa; Lapurdikoa

eta Aezkoa ibar Nafarroakoa.

• Zuazoren, ustez, ezaugarri gutxi eta zorrotzekin jokatu

zuen irizpide hau onesteko.

• Lapurdiko itsas bazterreko hizkeraren ospea aipatu behar da.

• Azken hamarkadetan euskara asko galdu bada ere, eusten diotenak estuago eta sendoago eusten diote.

• Eta Iparraldean ere, eragile indartsuak azaldu dira: ikastola, euskaltegi eta komunikabideek euskara normalizazio bidean ezartzen ahalegintzen ari direnak.

• Nahasketa guztiaren ondorioa, eurek Iparraldeko batua izenez izenpetzen duten: euskara dugu.

Euskalkia

• Nafar-Lapurtera, iparraldeko euskalkia da, Lapurdin, Nafarroa Beheran, eta Nafarroan hitz egiten dena.

LAPURTERA MOTAK• Bi lapurtera mota daude:

• Lapurtera klasikoa: XVII.mendean Materrek, Joanes Etxeberri eta Pedro Axularrek erabili zuten euskara, Donibane eta Sara herrietako euskaran oinarituta.

• Gaur egungo nafar-lapurtera.

SAILKAPENA GAUR EGUN

• Tradizionalki, lapurtera eta behenafarrera bereizirik sailkatu izan dituzte, baina Koldo Zuazoren arabera gaur egun euskalki bakar bat osatzen dute hiru azpimultzotan banatuta:

• Sartaldea: Lapurdiko barnealdean Ahetze, Senpere, Ainhoa eta Sara eta Nafarroako  Zugarramurdi eta Urdazubi hartzen ditu barne azpieuskalki honek.

• Erdigunea: Lapurdi Ekialdea eta Nafarroa Behereko Lekuine eta Baigorriko kantonamendua ditugu azpimultzo honetan.

• Sortaldea: Nafarroa Behereko Arberoa, Oztibarre eta Garaziko eskualdeetan eta Luzaiden ( Nafarroa ) hedatzen da. 

EREMUA

• Nafar-lapurtera, esan bezala, Behe Nafarroa eta Lapurdi mintzatua da. 

• Baxe Nafarroako euskalkiaren baitan bi multzo edo eremu bereizten dira:

• Ekialdeko behe-nafarrera– Amikuzekoa– Arberoakoa– Garazikoa

• Mendebaldeko behe-nafarrera– Baigorrikoa

• Lapurtera deitua batez ere Lapurdiko mendebaldean hitz egiten den euskalkia da. Era berean, Nafarroa Garaiko Urdazubi eta Zugarramurdin ere euskalki hau erabiltzen dute.

EUSKALKIAREN EZAUGARRIAK• Fonetikaren aldetik:

• Gaur egun, bustidura saihesteak ez dauka indarrik eta bere horretan uzten dira frantsesetik sartutako hots bustiak: kallatu 'gatzatu', Bustidura ezari dagokionez, euskalkiaren bazter biak dira salbuespena: Nafarroa Behereko ekialdea eta, batez ere, Lapurdiko itsasbazterreko hizkera.

• Euskalkiaren eremu gehienean arrotza da i bokalak eragindako bustidura : edozoini, gainetik...

• Hitz hasieran x- izatea da euskalki honen beste bereizgarri bat, tx- izaten delako gainerako euskalkietako ordaina: ximino, xingarra 'urdaiazpikoa', xirula, xistu, xoko...

• Maileguak ere horrela egokitu dira: xanpiñona, xantza, 'zoria'...

Diptongoak• Diptongoak (ai, ei, oi, au, eu) 

• Goranzko diptongoak ditugu (bokal itxi batez hasi eta bokal ireki batez amaitzen direnak) eta zenbait triptongo (hiru bokal elkarren segidan).

• Anitzetan bi silabatan ebakitzen dira aspirazioaren bitartez: behi, ehun. 

• Euskara batuan ei diptongoa duten hitzek oi forma izan dezakete lapurteraz: zoin, hogoi.

Bokal txandaketa

• Beste euskalki batzuetan e duten hitzek o izan dezakete: zonbait. Eta o-ren tokian u: ungi, hunek.

Bokal galera

• Bukaeran bokala duten hitz batzuek lapurteraz ez dute izaten: balios, ausart.

• Ondorioz hitz-bukaeran geratzen den kontsonantea gor bilaka daiteke: berant (berandu).

Bokal herskariak• ondoren k herskari gorraren ordez g ozena ager daiteke:

elgar, hilgo.

• Herskari gor hasperendunak (p, t, k) erabiltzen dira zenbait posiziotan, hala nola: hitz-hasieran, bokal edo diptongo baten ondoren eta r, l eta n-ren ondoren.

• Herskari ozena erabili ohi den testuinguru batzuetan gorra erabil daiteke: onthu.

Bokal txistukariak

• (s, z, x/ts, tz, tx)

• Hitz hasieran frikariak (s, z, x) ugariagoak dira afrikatua (tx) baino: zakurra, xoria.

Hasperena

• /h/ fonema hasperenduna da. Honako posizio hauetan azaltzen da: hiri, herri, haitz, ahul, oihan, belharra, sorhoa, anhitz, bilhakatu, orhoitu, onhets, ilhuna

DEKLINABIDEA

• Ergatibo pluralari dagokion -ek atzizkiak hitz-buakerako e batekin topo egiten duenean bikotea soildu eta e bakarra agertzen da

askotan: semeksemeek).

• Datibo pluralaren atzizkiak –er edo –eri izan daiteke heier, soldadoer, batzuer…

• Nora kasuan –rat da erlazio-atzizkia: gerlarat, tokirat, galtzerat, hunat.

• Izenordeetan forma indartu bereziak ditu: nihaur, neror, hihaur; heror,beraur, guhaur, geror, zuhaur, zerori, zuihauk, zerok,nihaurrek, nerorrek, hihaurrek, herorrek, beraurrek, guhaurek, gerorrek, zuhaurek, zerorrek, zuihauek

ADITZA• Aspektu burutu gabearen marka -ten denean, -iten aldaera agertzen

da, bukaeran -n duten aditzoinetan: iragaiten, erraiten, egoiten, edireiten…

• Etorkizuneko aspektu-marka –(r)en ere izan daiteke: izanen, ikusiren, eginen, jakituren…

• iro erroa erabiltzen dute aditzetan.

SINTAXIA• Hainbat zenbatzaile zehaztugabe izenaren ezkerrean nahiz

eskuinean joan daitezke: asko, hainitz (anitz), franko/frango, deus,zenbait/zonbait, sobera...

• Aditz laguntzailea nagusiaren aurrera pasatzeko ohitura ere bada. Balio enfatikoa edo, emateko erabiltzen da: jaun horrek du ikusi,nik nuen segurtatu behar

• Aditza era jokatugabean markatuz egiten dira batzuetan erlatibozko esaldiak: Atzo egin (egindako) bileran.

• Moduzkoetan -ki atzizkia erabiltzen da: Aita emazte begi-zuri batekin ibilki ikusiz... 

• Baldintzazko perpausetan, ba partikula erabili ordez baldin ba- erabiltzen dute.

IDAZLEAK

• Nafar-lapurteran, hainbat idazle ezagunak dira, esate baterako: Joanes Leizarraga, Pedro Daguerre “Axular”…

JOANES LEIZARRAGA• (Beskoitze, Lapurdi, 1506 - Bastida, Nafarroa

Beherea, 1601) kalbindar artzaina eta euskal idazlea izan zen, Itun Berria euskaratu zuen lehena.

• 1563ko martxoaren 14an egin zen Bearnoko protestanteen sinodoan Leizarraga izendatu zuten euskarazko itzulpena egin zezan. Eredu moduan, Leizarragak Vulgata eta frantsesezko itzulpenak erabili zituen

Bere obra• Biblia 1571ko irailean inprimatu zen, Arroxelan. Testamentu

Berriaren itzulpenarekin batera (Jesus Krist Gure Jaunaren Testamentu Berria).

• Kristauak hezitzeko testu didaktikoak inprimatu ziren, orduko argitaratze protestanteetan ohiko zen bezala.

AXULAR

• Urdazubin jaio zen, 1556an, Axular baserrian, hortik datorkio bere ezizena.

• Uste da bere ikasketak Urdazubiko monasterioan egin zituela, eta horren ondoren bere ikasketak Iruñean egin zituen.

• Ondoren, 1596an, Tarbes-eko (Frantzia) apaizpiku izendatu zuten. Frantzeza ez zenez, bere postuarengatik gogor ekin behar izan zuen Joanes Harostegi, zeinek zalatu egin zuen gauza horregatik, frantzeza ez zelako.

• Baina Enrique IV.nak onarpena eman zion eta han hil zen 1664an.

Bere obra

• Euskal literaturaren historian lehen prosazko liburu original argitaratua da.

• Erlijio liburu edo gidaliburuak, erlijio betekizunak geroko uzteak ekar litzakeen kalte eta zorigaitzez dihardu. Gero obra Axular hil baino urtebete lehenago eman zen argitara, 1643an hain zuzen. 

• Bere garai eta inguruko jendearen izaera eta bizimodua inoiz ere baztertzen ez dituen idazlea, mende hartako euskal gizarteari buruzko erreferentziak ugari ageri dira bere obran.

•  Lapurteraz idatzi zuen Axularrek, hizkuntza idatzian osotasunezko maila literarioa erakutsi zuen lehen euskalkian, berean, jardun zuen. 

Pazkuetan dan alegerena

• Pazkuetan dan alegerenaPazkua Maiatzekua.Pazkua Maiatzekua zan etajaiki nintzaren goizian.Jaiki nintzaren goizian etapasiatzeko kalian.Pasiatzeko kalian etaegunian ta gaubian.

Egunian ta gaubian etaizarra argi donian.Izarra argi donian etalaztantxuaren aurrian.Neure laztana kalian dabilahaide haundiak konplitzen.Ahaide haundiak konplitzen etaKonbitearen emaiten.

• Nere laztana mahai goienianni barrenian egoiten.Gogoak baietz, baietz, baietz etabihotzak ez du laguntzen.Hark neri gainu, nik hari gainu.alkar genduben penatzen,alkar genduben penatzen etaarimea re lainatzen.

Estudiante barbailasku bathasi zitzaigun igartzen.Hasi zitzaigun ubartzen etahasi zitzaigun kargu hartzen.Estudiante barbailaskua,noiz eman behar dok mezea?Hire mezearen diruarekinegin behar diat lobea?