Ministra de Educación Emma Patricia Salas O’Brien José ... · los principales signos de...

104

Transcript of Ministra de Educación Emma Patricia Salas O’Brien José ... · los principales signos de...

Ministra de EducaciónEmma Patricia Salas O’Brien

Viceministro de Gestión PedagógicaJosé Martín Vegas Torres

Viceministro de Gestión InstitucionalFernando Bolaños Galdós

Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y RuralElena Antonia Burga Cabrera

Director de Educación Intercultural y BilingüeManuel Salomón Grández Fernández

Directora de Educación RuralRosa María Mujica Barreda

AutoresEsar Alfredo Bolívar Garay, Yrene Milagros Bolívar Garay, Erica Violeta Bolívar Garay,María Mercedes Bolívar Díaz, Juan Wílmer Bolívar Maliz, Rubén Márquez Santos,Lilia Bustamante Flores, Julio Gonzales Pinedo, Elio Tuesta Ríos, Alicia Pino Octavio,Lila Gonzales Flores, Rode Balentín Alegría, Rosendo Vásquez Angulo, Jorge Estrella Delfina,Carlos Estrella Delfina, Wilton Odicio Angulo, Lleny Angulo Pino, Cornelio Estrella Barbarán,Élida Rocío Gonzales Flores, Yovana Gonzales Flores,Rosa Westreycher Flores, Luis Ochavano, Sarvia Sánchez Sifuentes, Denis Ernesto Pacaya Bolívar, Adolfo Estrella Jacob, Fredy Vázquez Odicio,Ricardo Pereyra Octavio, Ricardo Odicio Germán, Edith Bolívar Díaz, Roberto Zariquiey Biondi

Revisión de estilo y contenidoRoberto Zariquiey Biondi

Asesoría y revisión técnicaEdinson Huamancayo Curi, Karina Sullón Acosta, Mabel Mori Clement y Vidal Carbajal SolísEquipo de Desarrollo Educativo de las Lenguas - DIGEIBIR

DiagramaciónRenato López Prieto

IlustracionesRosaura de la Cruz

ANUA NUN BANAN KUËNËOTI UNANTI

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: BNP: xxxxxxxxxxPrimera edición: impresión para validación. Lima, octubre 2013Tiraje: xxxxxx ejemplares

©Ministerio de Educación Calle del Comercio Nº 193, San BorjaLima PerúTeléfono: 615-5800www.minedu.gob.pe

Impreso por: Corporación Gráfica Navarrete Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita - Lima 43RUC: 20347258611

Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este material por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso de los editores.

Impreso en el Perú.

Ministerio de Educación

Estimada profesora y profesor:

La implementación de la política de educación intercultural bilingüe implica contar con un conjunto de herramientas normativas, políticas y pedagógicas para su adecuada concreción en las instituciones educativas que atienden a niños, niñas y adolescentes que pertenecen a un pueblo originario y hablan una lengua originaria; y que por tanto deben desarrollar una Educación Intercultural Bilingüe (EIB).

El Ministerio de Educación, a través de la Dirección General de Educación Intercultural Bilingüe y Rural - Digeibir, viene elaborando estas herramientas que ayuden a los maestros y maestras interculturales bilingües a desarrollar un trabajo de calidad en las IIEE EIB y que permitan el logro de los aprendizajes esperados en los y las estudiantes.

En esa perspectiva, y considerando que el aspecto lingüístico es fundamental en una institución educativa EIB, se presenta en esta oportunidad el manual de escritura Anua nun banan kuënëoti unanti, que a partir del enfoque comunicativo textual presenta una serie de orientaciones para redactar un texto en la lengua kakataibo: organización de ideas, uso de los principales signos de puntuación y algunos aspectos de la reflexión gramatical.

Este manual, al igual que la guía de alfabeto, permite a los y las docentes de EIB conocer más su lengua originaria, tener al alcance algunas normas de escritura consensuadas y avanzar en la construcción de un estilo escrito o estandarizado de la misma. Todo esto es necesario para desarrollar la propuesta

pedagógica de educación intercultural bilingüe y promover competencias comunicativas en la lengua originaria como lengua materna de los niños y niñas.

Este manual fue elaborado por docentes bilingües, sabias y sabios, representantes de organizaciones indígenas, especialistas de educación intercultural bilingüe, con el asesoramiento de lingüistas y educadores en talleres organizados por la Digeibir. Igualmente, se contó con la participación de hablantes de las distintas variedades dialectales, con el objetivo de reflexionar sobre la unificación de la escritura. Los textos seleccionados corresponden a temas relacionados con la cultura y la cosmovisión del pueblo Kakataibo.

Ponemos este material a disposición de los maestros y maestras de las más de 18 000 instituciones educativas que deben desarrollar una Educación Intercultural Bilingüe de calidad.

5

KAKATAIBO

Nun alfabeto

6

KAKATAIBO

Nun alfabeto

Nun bana ka achushi alfabeto oficialñu ikën. Ënë alfabeto oficialnën kananuna kuënëoti ain.

Nun alfabeto oficial ka 19 letrakamañu iken. A letrakama ka ikën:

7

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

I. Vocales imainun consonantes.

Uisa letrakama kara vocal ik?

1. _____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

2. _____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

3. _____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

4. _____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

5. _____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

6. _____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

anua

8

KAKATAIBO

Uisa letrakama kara consonante ik?

1. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

2. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

3. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

4. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

5. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

6. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

7. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

8. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

9. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

10. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

11. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

12. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

13. ____________ a letra këñun achushi bana kuënëok! _________

chaxuch

9

KAKATAIBO

II. Ënë bana kananuna kuënëoti ain.

chaxu

10

KAKATAIBO

11

KAKATAIBO

12

KAKATAIBO

13

KAKATAIBO

14

KAKATAIBO

Nun dialectokama

Kamabi ñakanu ikë kakataibo unikama ka bëtsi bëtsi banan banaia. A banakama ka nun dialectokama ikën.

Kakataibonën bana ka 4 dialectoñu ikën:

Nun dialectokama

Aguaytía / Sungaro 4. San Alejandro

1. Bajo Aguaytía Alto Aguaytía / Sungaro

2. Alto Aguaytía 3. Sungaro

15

KAKATAIBO

Uinu ikë bakanu kara nun dialectonën banakë

unikama ik?

16

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

I. Uiti kakataibonën dialectokama kaina unan? Uisai kara bëtsi bëtsi ñakanuax unikama banaia?

Castellano Bajo Aguaytía Alto Aguaytía Sungaro San Alejandro

Sol bari wari wari wari

Viento

Armadillo

Murciélago

1

Oreja

Fruto

Cabellera

Boquichico

Fuego

Nariz

Barriga

Mujer

Hueso

Piedra

17

KAKATAIBO

II. Uisa diferenciañu kara nun dialectokama ik? A sinantankëxun, achushi texto kananuna kuënëoti ain.

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

18

KAKATAIBO

Ainbi ka w imainun y nun

alfabeto oficialnu ainma.

Kananuna b imainun

ñ kuënëoti ain. Axunbi

kananuna nun aintsinën

banakama tanti ain.

Achushi ëmanuax ka unikama

“wari” kia. Ainbi ka bëtsi ëmanuax

unikama “bari” kia. Imainun ka

achushi ëmanuax unikama “ñais”

kia. Ainbi ka bëtsi ëmanuax

unikama “yais” kia.

III. Kananuna sinanti ain.

Uisaoxun kaina sinanin? Min colegakamabë kamina nun dialectokamami banananti ain.

19

KAKATAIBO

Banatankëxun kamina sinanti ain: uisa bëtsi diferenciakama kaina unanin? Ejemplokama ka ënu kuënëok:

Castellano Bajo Aguaytía Alto Aguaytía Sungaro San Alejandro

1. ba wa wa wa

2

3

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10

11.

20

KAKATAIBO

Nun letrakama

Kananuna ati ain

I. Upiokin kananuna ënë textokama mënioti ain. Uisa letrakama kara aisama ik?

Bëráma isa uni ñuina ia

A uni wëráma wëráma uni ñuina iakëxa. Uni achushinën kaisa ain xanumi wëchiakëxa. Aishwi kaisa uninsa wëchikë wëchikëxwi kaisa iakëxa ó imainun ño, imainun chuna, a ñuinakamapain kaisa iakëxa. Unin wëchikëxwi kaisa kwënkëankëxa. Chuna ax kaisa tsikiriski chuaxki wakëankëxa. Xanu wakënkëxwi kaisa usai iakëxa ño Ax kaisa iakëxa unkin, ño wakë ikësariwi uakiakëxa. Atian ó ax kaisa iakëxa sínkin chichikin kaisa ó iakëxa. Unin wëchikëxwi kaisa usai iakëxa.

21

KAKATAIBO

Bëráma isa uni ñuina ia.

Upiokin ka kueneok!

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

A uni berama

22

KAKATAIBO

Isa kunabu

Bacacama imainun xëxá rarán papacama imainun baca chacama a cëñunbi caisa urucin cháxquibëquinquin achushi uni Isa Cuna caquë an, ain manë xon cháxquibëquinquin caisa a unin baca camabi xëxa imainun raran papacama anëruacëxa ain anë iti.

23

KAKATAIBO

Isa kunabu.

Upiokin ka kueneok!

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

___________________________________________________

Bakakama imainun xexá

24

KAKATAIBO

Ain puin ‘axankë uni

Ësai kaisa iakëxa. Unitabakënën kaisa nëtë kamabi buankëxa yapa, nun kakë ka “yuma” ‘ikën, yumabu buankëxa. Kobian kobiankin buanxun kaisa ‘inankëxa. ‘Inankëxun kaisa unikaman xuixun piakëxa. Xuixun piaokin kaisa aisamera yapa koxun koxun buanxun kaisa ‘inankëxun, sinankankëxa unikama, ain aintsikama: “uisaokin kara a uni aisamera kamabi nëtëkamabi yapa koxun bëia?” kixun kaisa “isti ka ak!” kikankëxa.

25

KAKATAIBO

Ain puin ‘axankë uni.

Upiokin ka kueneok!

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

___________________________________________________

Esai kaisa iakexa. Unitabakenen kaisa nete

kamabi buankexa ñapa

26

KAKATAIBO

Nun apóstrofe

Bëráma ka nun aintsikaman apóstrofefekëñun kuënëokëxa. Usa ain ka nun aintsi Gregorio Estrellanën Olivia Shellbëtan achushi kirika akëxa1. Unuxun ka nun aintsi Gregorio Estrellanën apostrofekëñun kakataibonën banabira kuënëokëxa. Ënëx ka ikën achushi ejemplo:

1. Shell, Olive A (ed.). 1977. Cacataibo (cashibo) unia 2 (cuentos del hombre cacataibo). Yari-nacocha, Pucallpa: Instituto Lingüístico de Verano.

27

KAKATAIBO

Uisaoxun karanuna ënë textobi kuënëoti ain?

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

___________________________________________________

28

KAKATAIBO

Bërí kananuna apóstrofekëñun nun bana kuënëoima. Ixunbi kananuna apóstrofekëñun kakataibonën bana rairi kuënëoti ain.

Ejemplokama:

Ësokin:

‘I: ënëx ka bakanu ‘ikë tsatsa ‘ikën. Ain anë kuënëokin ka min ain apóstrofe nanti ‘ain

29

KAKATAIBO

Ësokin:

‘Inu: ënëx ka ninu ‘ikë ñuina ‘ikën. Ain anë

kuënëokin ka min ain apostrofe nanti ‘ain

30

KAKATAIBO

Bëtsi ejemplokama:

‘ia _____________________ (piojo)

ia _____________________ (mal olor)

‘inti _____________________ (salida del sol)

inti _____________________ (llorar)

‘anu _____________________ (majás)

anu _____________________ (allí)

31

KAKATAIBO

Nun acento

Bana kuënëokin kananuna acento ënë nëbëtsi o këñuxun nanti ain.

Ejemplokama:

No

32

KAKATAIBO

Kana

Kaná

33

KAKATAIBO

Nun acento ax ka an bana munuma banamiti ikën. Achushi ejemplo:

Ñapón

Ñapa

34

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

I. Uisaokin karanuna ënë bana kuënëoti ain?

35

KAKATAIBO

36

KAKATAIBO

II. Kamabi bana ka achushi oracion kuënëok! Ain acento ka nan!

37

KAKATAIBO

38

KAKATAIBO

39

KAKATAIBO

40

KAKATAIBO

41

KAKATAIBO

Oracionkama, textokama

42

KAKATAIBO

Uisa kara achushi oracion ik?

Kakataibonën bana oracionkama ati kananuna achushi bana nanti ain: ka, kana, kaisa, kananuna, kaina, usa (castenallonën clítico kakë). Ënë bana nankëxma ka oración itima ikën. Ënë ejemplokama ka is!

Achushi unix

Nukën chaiti

Ëx

Ësai

Uisa

ka ninu ñu bari kuanxa.

kaisa nortenuax uakëxa.

kana ën naënu kuanpunin.

kananuna romëti ain.

kaina ain?

Enë bana nankëxma ka oración itima ikën.

Achushi unix ninu ñu bari kuanxa.

Nukën chaiti nortenuax uakëxa.

Ëx ën naënu kuanpunin.

Ësai romëti ain.

Uisa ain?

Kananuna ënë clíticokama oraciónnên segunda posicionnu nanti ain, castellanonën kakë primer constituyente nantankëxun.

A ñu kara primer constituyente ik?

43

KAKATAIBO

Primer constituyente ax ka ikën ënëkama:

[ Achushi unix ]

[ Nukën chaiti ]

[ Ëx ]

[ Ësai ]

[ Uisa ]

primer constituyente

primer constituyente

primer constituyente

primer constituyente

primer constituyente

(rabë bana)

(rabë bana)

(achushi bana)

(achushi bana)

(achushi bana)

ka ninu ñu bari kuanxa.

kaisa nortenuax uakëxa.

kana ën naënu kuanpunin.

kananuna romëti ain.

kaina ain?

Bëtsiokin nankëx ka ënë banakama aisama iti ikën:

[ Achushi unix ]

[ Nukën kaisa chaiti ]

[ Ëx ]

[ Ësai ]

[ Uisa ]

primer constituyente

primer constituyente

primer constituyente

primer constituyente

primer constituyente

(rabë bana)

(rabë bana)

(achushi bana)

(achushi bana)

(achushi bana)

ninu ñu ka bari kuanxa.

nortenuax uakëxa.

ën naënu kuanpunin kana.

romëti kananuna ain.

ain kaina?

Primera posición anuribi kananuna ënë banakama nanti ain

Ka ninu ñu bari kuanxa.

Kaisa nortenuax uakëxa.

Kana ën naënu kuanpunin.

Kananuna romëti ain.

Kaina ain?

44

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

I. Rabë oracion ka ënë banakëñun kuënëok!

Ka

__________________________________________________.

__________________________________________________.

Kana

__________________________________________________.

__________________________________________________.

Kamina

__________________________________________________.

__________________________________________________.

45

KAKATAIBO

Kananuna

__________________________________________________.

__________________________________________________.

Kaisa

__________________________________________________.

__________________________________________________.

Kaismina

__________________________________________________.

__________________________________________________.

46

KAKATAIBO

Kamënë

__________________________________________________.

__________________________________________________.

Kara

__________________________________________________.

__________________________________________________.

Karana

__________________________________________________.

__________________________________________________.

47

KAKATAIBO

Kaina

__________________________________________________.

__________________________________________________.

Kuni kana

__________________________________________________.

__________________________________________________.

Kaia kana

__________________________________________________.

__________________________________________________.

48

KAKATAIBO

II. Enë textokama ka upiokin kuënëotëkën!

Unin kuma akë

Achushi unix ninu ñu bari kuanxa. Kuanxun kuma cha mëraxa. Mëraxun irapanën axa. Axun bëaxa. Bëkë ain xanun ramëxun mënioxun aruaxa. Arukë ain xanu imainun ain bëchikë kamabëtan piaxa. Pitankëx ain aintsi kamabë bana ñui kuanxa. Uxun ain xanukëñun ain bëchikëkama bana ñuixuanxa. Ñuixuntankëx nashi kuanxa. Nashi kuantankëx tanti uxia.

49

KAKATAIBO

Unin kuma akë:

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

___________________________________________________

Achushi unix ka ninu ñu bari kuanxa

50

KAKATAIBO

Naë chuku ati

Ëx ën naënu kuanpunin. Ën atsa bibaitin. Ën ën naënu chuku urubaitin. Ën kankan bibaitin. Ëx naënua atsa bitsi kuanpunin. Ën mishkikin ruti bia. Shinkun pëkëkë bipunin. Ën batun itsa bipunin.

51

KAKATAIBO

Naë chuku ati:

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

___________________________________________________

Ex kana en naenu kuanpunin

52

KAKATAIBO

Nuchu manti

Ën xabionkën nuchu xëxanua mani kuanxa. Ën xanun ñuma axani kuanxa. Ën xukënan kamun ñuina ami kuanxa. Ën xukënan ain kamun amixun anu imainun mari abëtsianxa.

53

KAKATAIBO

Nuchu manti:

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

___________________________________________________

En xanun ka nuchu xexanua mani kuanxa

54

KAKATAIBO

Nun verbokama

Kamabi kakataibonën oraciónkama ka achushi castellanonën kakë verbo principalñu iti ikën. Ënë ejemplo ka is!

Achushi unix ka ninu ñu bari

Nukën chaiti kaisa nortenuax

Ëx kana ën naënu

Ësai kananuna

Uisa kaina

kuanxa.

uakëxa.

kuanpunin.

romëti ain.

ain?

Usa ain kananuna upiokin ënë verbokama nanti ain.

Achushi unix ka ninu ñu bari

Nukën chaiti kaisa nortenuax

Ëx kana ën naënu

Ësai kananuna

Uisa kaina

kuan.

uakën.

kuanpunia.

romëti ikën.

ikën?

55

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

I. Ënë verbokama këñun ka oracionkama kuënëok!

Apáti

Berí

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Ënë nëtë (bëráma)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

56

KAKATAIBO

Imëishi (ayer)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi (semana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi uxë

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Bêrámaira

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

57

KAKATAIBO

Imëishi (mañana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Tëti

Bëríbi

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Ënë nëtën (bërama)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

58

KAKATAIBO

Imëishi (ayer)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi (semana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi uxë

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Bërama bërama

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

59

KAKATAIBO

Imëishi (mañana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Aruti

Bëríbi

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Ënë nëtën (bërama)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

60

KAKATAIBO

Imëishi (ayer)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi (semana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi uxë

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Bërama bërama

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

61

KAKATAIBO

Imëishi (mañana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Tsóti

Bëríbi

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Ënë nëtën (bërama)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

62

KAKATAIBO

Imëishi (ayer)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi (semana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi uxë

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Bërama bërama

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

63

KAKATAIBO

Imëishi (mañana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Kuënëoti

Bëríbi

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Ënë nëtën (bërama)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

64

KAKATAIBO

Achushi (semana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Achushi uxë

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Bërama bërama

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

Imëishi (mañana)

Ën

Min

An

_________________________________________________.

_________________________________________________.

_________________________________________________.

65

KAKATAIBO

II. Ënë oracionkama ka këñukin kuënëok!

Ën kana nami _________________________________.

Ën kana nami arukë ____________________________.

66

KAKATAIBO

Kaina piti _____________________________________?

Ën kana atsa __________________________________.

67

KAKATAIBO

Nun punto

Achushi oracion këñukin kananuna achushi punto nanti ain. Ax ka ikën achushi regla nun bana kuënëoti. Ënë ejemplokama ka is!

Achushi unix ka ninu ñu bari kuanxa.

Nukën chaiti kaisa nortenuax uakëxa.

Ëx kana ën naënu kuanpunin.

Ësai kananuna romëti ain.

Puntoñuma aish ka nun oracionkama upíma oracion iti ikën. Kamabi oracion ka achushi castellanonën kakë letra mayuscula anun taëokë iti ikën:

Achushi unix ka ninu ñu bari kuanxa.

Nukën chaiti kaisa nortenuax uakëxa.

Ëx kana ën naënu kuanpunin.

Ësai kananuna romëti ain.

68

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

I. Punto imainun letra mayuscula nankin ka rabë oracion kuënëok!

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

69

KAKATAIBO

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

70

KAKATAIBO

II. Punto textokama imanun letra mayuscula nankin ka ënë textokama upiokin kuënëotëkën!

Ó ain menua onkë

Ën papan ka ain mënua ó onxa axun ka ain aintsi kama chanionxa chanioxun ka ain nami chankapatankëxun ain aintsi mëtikonxa amainun ka ën titan ën chichi imainun ën tita itsibëtan ain puku ampakonxa usoxun ka ën papa ó nami bëonxa bëxun ka ën papa ain nami tapuoxun ñunonxa anan ka ain xakaribi ën titan raëskanun nonxa usomainun ka ën titan ain puku bëkë a aruxun nu pimionxa.

Ó ain menua onkë:

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

En papan ka ain menua ó onxa.

71

KAKATAIBO

Ñu bariti bana:

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

Ñu bariti bana

Ëx kana ninu ñu bari kuanpunin kuanxun kana mari apunin abëtsinkin bëxun kana ën xanu inanpunin inankëxun ka raëskapunia usakin atankëxun ka tukapaxun arupunia arukë kana upiokin pipunin usaobiani kana ën naënu kuanpunin kuanxun chuku akinbi kana runu mëraxun rëbëtsian.

Ex kana ninu ñu bari kuanpunin

72

KAKATAIBO

Runin ñuike bana

Nunin ax ka bakanu ikë ñuina ikën usa ain ka bari xanarukëbë barimëtia barimëanan ka runinan ñuina eia eanan ka uniribi ami nëëkin eia exun ka ain puku mëu chëkimia chëkimixun ka chixutia ain xo usa ain ka uni ami rakuëtia.

Runin ñuike bana:

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

____________________________________________________

Nunin ax ka bakanu ike ñuina iken.

73

KAKATAIBO

Ñu barikë ñuikë bana:

Ñu barikë ñuikë bana

Ëx kana ninu ñu bari kuan kuanxunbi kana ñu mërakëma ain ixunbi kana mari achushi mëraxun abëtsian abëtsinkin kana ën xubunu bëan bëkë ka ën xanun raëskatankëxun mënioxun aruaxa arukë kana pian pianan kana ën kuku pana inan inankëxun ka biaxa inankëxun bianan ka ë nónsi inanxa. Inankëxun kana bian.

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

____________________________________________________

Ex kana ninu ñu bari kuan.

74

KAKATAIBO

Nun coma

Kananuna castellanonën kakë comakama unanti kupí nanti ain. Nun kananuna rabë bana nantiribi ain: Imainun o akama kakë. Usa:

Regla ___________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

Regla ___________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

Regla ___________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

Ën kana rabë ñuina arakan: chiru imainun ru.

Tëtëkamë ëo an kaisa uni këñuakëxa: bëbu, xanu imainun tuaribi.

Buinx xëni (aceite de copaiba): ënëx ka anun xëanan romëti ikën: nun mëkën, taë, nami tëakë, chanku, akama.

kananuna

kananuna

kananuna

75

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

I. Coma nankin ka ënë textokama kuënëotëkën!

Xanun ain tuabëtan ñu apakë bike

Xanun kurana ax ka ain tua nukë bënë rabëñu ikën: Imi Uxu imainun Ain Kupitima. Abëtan ka ain naënua churubi kari xai atsa pua akama bibaiti ain itinu bëbaia. Aish ka barin abaikëx tantia.

Xanun ain tuabëtan ñu apakë bike:

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

_____________________________________________________

Xanun kurana ax ka

76

KAKATAIBO

Xanu axani kuankë bana

No Xanun ka xëxanua nuchu bari kuanxa. Kuanxun ka charu ipu shiata ibun shapi imainun ñuma maraxa axankin bibaitia. Bibaikin ka ë bëtsira inanxa.

Xanu axani kuankë bana:

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

_____________________________________________________

No Xanun ka xexanua

77

KAKATAIBO

Unikama ñu bari nikë

Uni kama ka ninu ñu bari kuanpunia. Ninu ikë ñuina ka uni kaman abaitia. Ó chaxu ño chiru unkin akama ka abaikin uni kaman bëaxa. Ninuxun ka uni kama ebenën abaitia. Ain irapa kama ka ebenën chabobaitia. Unikaman ka ñuina nami mënioia. Kamaxunbi ka ñuina nami tashin aia.

Unikama ñu bari nikë:

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

_____________________________________________________

Uni kama ka ninu ñu bari kuanpunia

78

KAKATAIBO

Bëtsi signo de puntuacionkama

Nun bananu ka bëtsi signo de puntuacion kama ikën. Anu ka ikën comillas (“ ”), dos puntos (:), signo de interrogacion (?) imainun signo de exclamacion (!). Ënë textokama ka is:

Achushi nëtën ka ënë unikama axani kuanxa

Achushi nëtën ka Norua, Ó Uxu, Kanabaë, Amën Xanu, a kamax axani kuanxa. Kuanxun axanxun ka tsatsa biaxa. Bëxun ka puchipaxun aruxun tsatsa pikanxa. Pikin ka rairi kamaribi kuëanxa: “Xonën, piti ka ut! Amën Xanun, piti ka ut!”. Pitankëxun ka Noruan bana ñuiaxa. Bana ñuikin ka ësokin kaxa: “mitsu bana ñuixumainun ka kuat! Ën titanribi ka ë bana muxuankëxa.”

79

KAKATAIBO

Xanu tua utanon bia

Achushi nëtën kaisa ain papabëtan ain titan xanu tua maspunu ëbiankëxa. Ain xubu ati kaisa ëpë pëi tëai kuankin ëbiankëxa. Ëbianpuni ukinbi kaisa ain ini bëchikë aima okëxa. Aimokin kaisa bariakëxa. Aimoxun ratuti bënëkin kaisa kuënkin këkakëxa ësokin:

“Amën xanu! Kana ua, ka uk! Uinu kaina ain? Ka uk!” Kaisa ain inkëbëtan kuëankëxa. Kaisa baka kuëbikuaribi bariakëxa. Barikin mërakinma kaisa ain aintsikamanua ribi bari kuankëxa. Kuanxun barikin kaisa chaniokëxa. Usokin barikasmaxun kaisa amiribishi ain maspunua istëkëni utëkëankëxa. Ain maspunu kuankinbi kaisa ain ini bëchikë maxaxnua tsokë mërakëxa. Mërakin kuënkëxbi kaisa ain ini bëchikë ami unani ninu abati unpuakëxa. Usai uran unaniokin kaisa ain aintsikama kakëxa. Atubëtan kaisa amiribishi ain papan mëratëkënia bëaranxun kamaxuinshi biakëxa. Bikin iskëxbi kaisa ain nami kamax muxami roshkibaixankë okëxa. Usa ikë kaisa ain aintsi kaman ron nashimiakëxa. Nashimiananbi kaisa rumënribi xunkakëxa bëruankin.

Kananuna ati ain

I. Uisokin karanuna comillas (“ ”) këñun kuënëoti ain?

Rabë ejemplo ka kuënëok!:

1. ______________________________________________________

______________________________________________________

2. ______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

Kananuna

80

KAKATAIBO

II. Uisokin karanuna dos puntos (:) këñun kuënëoti ain?

Rabë ejemplo ka kuënëok!

1. ______________________________________________________

______________________________________________________

2. ______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

Kananuna

81

KAKATAIBO

Rabë ejemplo ka kuënëok!

1. ______________________________________________________

______________________________________________________

2. ______________________________________________________

______________________________________________________

III. Uisokin karanuna signo de interrogación (?) këñun kuënëoti ain?

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

Kananuna

82

KAKATAIBO

IV. Uisaokin karanuna signo de exclamación (!) këñun kuënëoti ain?

Rabë ejemplo ka kuënëok!

1. ______________________________________________________

______________________________________________________

2. ______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

Kananuna

83

KAKATAIBO

Regla _________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

Uisokin karanuna textokama ati ain?

Ënë texto ka is!

Ro Tapun kakë uni

Ro Tapun kakë uni ka ñu bari kuanxa. Bari kuankin ka

mëraxa achushi unkin. Mëraxun ka a unkin

rëtëaxa. Rëtëxun ka bëaxa. Bëtankëxun ka Ro Tapunën

mënioxa. Mënioxun ka ain aintsi kama mëtikaxa.

Kananuna

84

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

I. Verbo nankin ka ënë textokama këñuk!

Kamun ñui kikë bana

Achushi nëten kana ën kamun ninu buan. _____________

këxunbi ka ë ratukinshi xaë rabë biaxa. _____________ an

kana bëtsi ñu kama ribi binun kixun ësëan. _____________kin

kana xaë rabë a karipana tukatankëxun anun nëaxun bëan.

_____________ an kana ën kamun inu kakë a ribi kuënbëtsian

xubunu bëban. _____________ tankëxun kana achushi xaë

chankaxun pian. _____________ tankëxun kana bëtsi anun bara

imainun tashi biti no maruan.

85

KAKATAIBO

Xëtsin rabanan unin ain xabionkë a bana

Bërama kaisa Kanabaë xëtsi bari kuankexa. ________ xun kaisa

xëtsi aisamaira pibiani kuankë barikin mërakëxa. ________ xun

kaisa ain kininu nóruax rakakë mërakëxa. ________ kin kaisa isan

xo tëaxun anun tiankëxa. ________ këxun këruki banaia kaisa

unin naëakëxa. ________ iabi kaisa ain xanun me tumuaxun anun

tsitasakëxa. ________ këx kaisa kininuax bënankëxa. ________

tankëxun pikukin kaisa ain xanu kakëxa: “Uisa kupi kaina ë ësokin

ain?”. ________ këxun kaisa ain xanu apanën kakëxa: “ëma ka ën

anakanën ka mi axa.” ________ këxun kaisa ain bënën kakëxa: “min

ka me rërëkakë puti kuain”. ________ këxun ka ain xanun anakanën

me pukatsi kiax atsiankëxa. ________ xun me pukatsiabi kaisa a

kamana irukin me rërëkakin mapumiakëxa. Esai ka ënë bana kia.

86

KAKATAIBO

II. A texto akin ka min sinankë achushi texto kuënëok!

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

87

KAKATAIBO

Kakataibonën textokama

88

KAKATAIBO

Chani bana (anuncios)

Timëxun ñu mëti bana

Timëxun ñu mëti anuxun kananuna unikama chanioti ain. Chaniotankëxun kananuna piti ati ain: nami arukë, atsa nachakë, akama.

Kananuna ati ain

Bërí ka achushi chani bana kuënëok!

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

89

KAKATAIBO

Carta

Abëiti, 16 julio uxë, 2013 baritia

Ën nuibakë kuku Juanito:

Uisa karamina ain? kixun kakin kana mi kain. Nukën Papa Dios kushira an ka mi kama bëruanti ikën kixun

ribi kana mi ëne kirika buamin. Nux kananuna ënu asabi ain.

Min bakëan nëtë ikë kupi kana mi upi sinanxunin. Usa ain kamina upiokin min nëtë min aintsi kamabëtan ati ain. Bëtsi baritian kananuna kamaxbi timëtëkënti ain.

Min piaka ixun kana ënë kamaishi mi kain.

Ashi.

Kananuna ati ain

Bërí ka achushi carta kuënëok!

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

90

KAKATAIBO

Recetas de cocinaAnun chuna bëtënti ñu kama

Ñukama:

1. Chuna nami

2. Nónsi

3. Umpax

4. Tasi

5. Atsa

Usokin aruti:

Chuna nami tëapatankëxun kananuna umpax këñun aruin. Arukëxa nami pachikëbëtan kananuna nónsi imainun atsa nanpatin. Nanpatankëxun kananuna nónsi paxa xakitankëxun umpaxan mutsain. Mutsatankëxun kananuna chuna nami pachikë anu aruin. Anuxun kananuna tashi niaxun nanpati.

Kananuna ati ain

Bërí ka achushi receta de cocina kuënëok!

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

91

KAKATAIBO

Kananuna ati ain

Bërí ka achushi receta de cocina kuënëok!

Atsakëñun nami aruti

Ñukama:

1. Atsa.

2. Unpax.

3. Tashi.

4. Atoripanën ro (sachaculantro).

5. Ó nami.

Usokin aruti:

Nami pain tëapatankëxun kananuna ñutënu aruin. Arukëx kubinkëbëtan kananuna atsa ribi a karakankin aruin. Arukëx ikëbëtan nanpanuxun kananuna tashi këñun atoripanën ro aribi aruin. Arutankëxun kananuna nanpaxun pin.

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

92

KAKATAIBO

Receta médica

Xëox

1. Xëox (‘tangarana’) ax ka ro ‘ikën.

2. Xëox (‘tangarana’) ax ka ain xaka tëaxun kubionti ikën.

3. Kubiontankëxun ka achushi xampa bakëmi xëati ikën.

4. Usa okëxun ka chixu nëtënia.

5. Imainun bimpish pëi ain xama an ka chixukin xëati ikën.

Kushi ro

1. Kushi ro (‘chuchuwasi’) ax ka ro ‘ikën.

2. Kushi ro ax ka kubioxun chixukin xëati ikën.

3. Nun nami paëkin imanun nun nami matsitankinribi kananuna xëati ain.

93

KAKATAIBO

Insun (orina)

Nukën insun ënëx ka itsisan imainun ukun akëxun ësokin xëati ikën: malva imainun rimun këñun mutsaxun nibinu nónxun ka achushi xampa chukumashi xëanan anun nashiti ikën.

Anun anati

Olla achushi umpax kubionkë baldenu maniti. Manixun, rimon cha achushi chininti achushi pocillonën a xëatankëxun unpax baldenu ikën anakin anakin xëakin këñuti.

94

KAKATAIBO

Ñunkë maspui

Ñunkë maspui ax ka muxa naminu tsasikë bisama a anun takaxkati ka ñunkë maspui ax ikën anun akëx ka musa ax uruia. Uruia biti ka muxa ikën.

Kananuna ati ainBërí ka achushi receta médica kuënëok!

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

95

KAKATAIBO

Textos descriptivosKainKain ax ka achushi ñuina pëchiñu ikën. Ain pëchi ax ka chëxëa imainun ñankuanan shipuchikikë ikën. Ain maxka ax ribi ka chëxëa aish ain tamu uxua ikën. Ain bëru ka chamara ikën. Ain xëta tuna imainun ka ain taë ribi tunanan sërëkë ikën.

Ain piti bimi bari ka bëtsi më kama nu nuani nitsia. Ixun ka pia binun, xënan imainun bëtsi bimi kama ribi. Bimi pi ka tsamatax banabatia.

BuainsBuains ax ka ninu koia. A ka unin bitankëxun apatia. Ax ka anun romëti ikën. Anun romëti ka uni pëxkutia. Imainunribi ka tua xura anun ronkëx pëxkutia. Ënë rox ka nami paëkë imainun xëtan paëokëx anun rëpuakati ikën. Ain tapun raishtankëx ka anun romëti ikën. Imainunribi kananuna bëtsi bëtsi ro këñun timëin. Ësai kananuna romëti ain.

Kananuna ati ainBërí ka achushi texto descriptivo kuënëok!

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

96

KAKATAIBO

Bana

Xëtsin rabanan unin ain xabionkë a bana

Bëráma kaisa Kanabaë xëtsi bari kuankexa. Kuanxun kaisa xëtsi aisamaira pibiani kuankë barikin mërakëxa. Mëraxun kaisa ain kininu nóruax rakakë mërakëxa. Mërakin kaisa isan xo tëaxun anun tiankëxa. Tinkëxa këruki banaia kaisa unin naëakëxa.

Naëiabi kaisa ain xanun me tumuaxun anun tsitasakëxa. Tsitaskëx kaisa kininuax bënankëxa. Bënantankëxun pikukin kaisa ain xanu kakëxa: “Uisa kupi kaina ë ësokin ain?”.

Kakëxun kaisa ain xanu apanën kakëxa: “ëma ka ën anakanën ka mi axa.” Kakëxun kaisa ain bënën kakëxa: “min ka me rërëkakë puti kuain”. Kakëxun ka ain xanun anakanën me pukatsi kiax atsiankëxa.

Atsinxun me pukatsiabi kaisa a kamana irukin me rërëkakin mapumiakëxa. Esai ka ënë bana kia.

97

KAKATAIBO

Xanu tua utanon bia

Achushi nëtën kaisa ain papabëtan ain titan xanu tua maspunu ëbiankëxa. Ain xubu ati kaisa ëpë pëi tëai kuankin ëbiankëxa. Ëbianpuni ukinbi kaisa ain ini bëchikë aima okëxa. Aimokin kaisa bariakëxa. Aimoxun ratuti bënëkin kaisa kuënkin këkakëxa ësokin:

“Amën xanu! Kana ua, ka ut! Uinu kaina ain? Ka ut!” Kaisa ain inkëbëtan kuëankëxa. Kaisa baka kuëbikuaribi bariakëxa. Barikin mërakinma kaisa ain aintsikamanua ribi bari kuankëxa. Kuanxun barikin kaisa chaniokëxa.

Usokin barikasmaxun kaisa amiribishi ain maspunua istëkëni utëkëankëxa. Ain maspunu kuankinbi kaisa ain ini bëchikë maxaxnua tsokë mërakëxa. Mërakin kuënkëxbi kaisa ain ini bëchikë ami unani ninu abati unpuakëxa.

Usai uran unaniokin kaisa ain aintsikama kakëxa. Atubëtan kaisa amiribishi ain papan mëratëkënia bëaranxun kamaxuinshi biakëxa. Bikin iskëxbi kaisa ain nami kamax muxami roshkibaixankë okëxa.

Usa ikë kaisa ain aintsi kaman ron nashimiakëxa. Nashimiananbi kaisa rumënribi xunkakëxa bëruankin.

Ashi kana kaisatanin.

98

KAKATAIBO

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

______________________________________________________

Kananuna ati ain

Bërí ka achushi bana kuënëok!

99

KAKATAIBO

Nun textokama

100

KAKATAIBO

Bëráma isa uni ñuina ia

A uni bëráma bëráma uni ñuina iakëxa. Uni achushinën kaisa ain xanumi bëchiakëxa. Aishbi kaisa uninsa bëchikë bëchikëxbi kaisa iakëxa ó imainun ño, imainun chuna, a ñuinakamapain kaisa iakëxa. Unin bëchikëxbi kaisa kuënkëankëxa. Chuna ax kaisa tsikiriski chuaxki bakëankëxa. Xanu bakënkëxbi kaisa usai iakëxa ño Ax kaisa iakëxa unkin, ño bakë ikësaribi uakiakëxa. Atian ó ax kaisa iakëxa sínkin chichikin kaisa ó iakëxa. Unin bëchikëxbi kaisa usai iakëxa.

Isa kunabu

Bakakama imainun xëxá rarán papakama imainun baka chakama a këñunbi kaisa urukin cháxkibëkinkin achushi uni Isa Kuna kakë an, ain manë xon cháxkibëkinkin kaisa a unin baka kamabi xëxa imainun raran papakama anëruakëxa ain anë iti.

Ain puin ‘axankë uni

Ësai kaisa iakëxa. Unitabakënën kaisa nëtë kamabi buankëxa ñapa, nun kakë ka “ñuma” ‘ikën, ñumabu buankëxa. Kobian kobiankin buanxun kaisa ‘inankëxa. ‘Inankëxun kaisa unikaman xuixun piakëxa. Xuixun piaokin kaisa aisamera ñapa koxun koxun buanxun kaisa ‘inankëxun, sinankankëxa unikama, ain aintsikama: “uisaokin kara a uni aisamera kamabi nëtëkamabi ñapa koxun bëia?” kixun kaisa “isti ka ak!” kikankëxa.

Unin kuma akë

Achushi unix ka ninu ñu bari kuanxa. Kuanxun ka kuma cha mëraxa. Mëraxun ka irapanën axa. Axun ka (kuma) bëaxa. Bëkë ka ain xanun ramëxun mënioxun aruaxa. Arukë ka ain xanu imainun ain bëchikë kamabëtan piaxa. Pitankëx ka ain aintsi kamabë bana ñui kuanxa. Uxun ka ain xanukëñun ain bëchikëkama bana ñuixuanxa. Ñuixuntankëx ka nashi kuanxa. Nashi kuantankëx ka tanti uxia.

Naë chuku ati

Ëx kana ën naënu kuanpunin. Ën kana atsa bibaitin. Ën kana ën naënu chuku urubaitin. Ën kana kankan bibaitin. Ëx kana naënua atsa bitsi kuanpunin. Ën kana mishkikin ruti bia. Shinkun pëkëkë kana bipunin. Ën kana batun itsa bipunin.

101

KAKATAIBO

Nuchu manti

Ën xanun ka nuchu xëxanua mani kuanxa. Ën xanun ka ñuma axani kuanxa. Ën xukënan ka kamun ñuina ami kuanxa. Ën xukënan ka ain kamun amixun anu imainun mari abëtsianxa.

Ó ain menua onkë

Ën papan ka ain mënua ó onxa. Axun ka ain aintsi kama chanionxa. Chanioxun ka ain nami chankapatankëxun ain aintsi mëtikonxa. Amainun ka ën titan ën chichi imainun ën tita itsibëtan ain puku ampakonxa. Usoxun ka ën papa ó nami bëonxa. Bëxun ka ën papa ain nami tapuoxun ñunonxa. Anan ka ain xakaribi ën titan raëskanun nonxa. Usomainun ka ën titan ain puku bëkë a aruxun nu pimionxa.

Ñu bariti bana

Ëx kana ninu ñu bari kuanpunin. Kuanxun kana mari apunin. Abëtsinkin bëxun kana ën xanu inanpunin. Inankëxun ka raëskapunia. Usakin atankëxun ka tukapaxun arupunia. Arukë kana upiokin pipunin. Usaobiani kana ën naënu kuanpunin. Kuanxun chuku akinbi kana runu mëraxun rëbëtsian.

Runin ñuike bana

Runin ax ka bakanu ikë ñuina ikën. Usa ain ka bari xanarukëbë barimëtia. Barimëanan ka runinan ñuina eia. Eanan ka uniribi ami nëëkin eia. Exun ka ain puku mëu chëkimia. Chëkimixun ka chixutia ain xo. Usa ain ka uni ami rakuëtia.

Ñu barikë ñuikë bana

Ëx kana ninu ñu bari kuan. Kuanxunbi kana ñu mërakëma ain. Ixunbi kana mari achushi mëraxun abëtsian. Abëtsinkin kana ën xubunu bëan. Bëkë ka ën xanun raëskatankëxun mënioxun aruaxa. Arukë kana pian. Pianan kana ën kuku pana inan. Inankëxun ka biaxa. Inankëxun bianan ka ë nónsi inanxa. Inankëxun kana bian.

Xanun ain tuabëtan ñu apakë bike

Xanun kurana ax ka ain tua nukë bënë rabëñu ikën: Imi Uxu imainun Ain Kupitima. Abëtan ka ain naënua churubi, kari, xai, atsa, pua, akama bibaiti ain itinu bëbaia. Aish ka barin abaikëx tantia.

102

KAKATAIBO

Xanu axani kuankë bana

No Xanun ka xëxanua nuchu bari kuanxa. Kuanxun ka charu, ipu, shiata, ibun, shapi imainun ñuma maraxa axankin bibaitia. Bibaikin ka ë bëtsira inanxa.

Unikama ñu bari nikë

Uni kama ka ninu ñu bari kuanpunia. Ninu ikë ñuina ka uni kaman abaitia. Ó, chaxu, ño, chiru, unkin, ënë kama ka abaikin uni kaman bëaxa. Ninuxun ka uni kama ebenën abaitia. Ain irapa kama ka ebenën chabobaitia. Unikaman ka ñuina nami mënioia. Kamaxunbi ka ñuina nami tashin aia.

Achushi nëtën ka ënë unikama axani kuanxa

Achushi nëtën ka Norua, Ó Uxu, Kanabaë, Amën Xanu, a kamax axani kuanxa. Kuanxun axanxun ka tsatsa biaxa. Bëxun ka puchipaxun aruxun tsatsa pikanxa. Pikin ka rairi kamaribi kuëanxa: “Xonën, piti ka ut! Amën Xanun, piti ka ut!”. Pitankëxun ka Noruan bana ñuiaxa. Bana ñuikin ka ësokin kaxa: “mitsu bana ñuixumainun ka kuat! Ën titanribi ka ë bana muxuankëxa.”

Xanu tua utanon bia

Achushi nëtën kaisa ain papabëtan ain titan xanu tua maspunu ëbiankëxa. Ain xubu ati kaisa ëpë pëi tëai kuankin ëbiankëxa. Ëbianpuni ukinbi kaisa ain ini bëchikë aima okëxa. Aimokin kaisa bariakëxa. Aimoxun ratuti bënëkin kaisa kuënkin këkakëxa ësokin:

“Amën xanu! Kana ua, ka ut! Uinu kaina ain? Ka ut!” Kaisa ain inkëbëtan kuëankëxa. Kaisa baka kuëbikuaribi bariakëxa. Barikin mërakinma kaisa ain aintsikamanua ribi bari kuankëxa. Kuanxun barikin kaisa chaniokëxa. Usokin barikasmaxun kaisa amiribishi ain maspunua istëkëni utëkëankëxa. Ain maspunu kuankinbi kaisa ain ini bëchikë maxaxnua tsokë mërakëxa. Mërakin kuënkëxbi kaisa ain ini bëchikë ami unani ninu abati unpuakëxa. Usai uran unaniokin kaisa ain aintsikama kakëxa. Atubëtan kaisa amiribishi ain papan mëratëkënia bëaranxun kamaxuinshi biakëxa. Bikin iskëxbi kaisa ain nami kamax muxami roshkibaixankë okëxa. Usa ikë kaisa ain aintsi kaman ron nashimiakëxa. Nashimiananbi kaisa rumënribi xunkakëxa bëruankin.

Ashi kana kaisatanin.

103

KAKATAIBO

Kamun ñui kikë bana

Bërama kana kamun achushiñu ian. Ain anë ka inu kakë iaxa. Aish ka anu imainun chaxu ashi akë iaxa. Rairi ñuina kama ka mërakinbi nuitisamatanxa. Usai iabi kana ñuina rairi nuinun kixun ubiokëma ain.

Achushi nëten kana ën xubu anun këñuti ninchëx bikin ën kamun ninu buan. Buankëxunbi ka ë ratukinshi xaë rabë biaxa. Bian kana bëtsi ñu kama ribi binun kixun ësëan. Usa obëtsinkin kana xaë rabë a karipana tukatankëxun anun nëaxun bëan. Bëanan kana ën kamun inu kakë a ribi kuënbëtsian. Xubunu bëbatankëxun kana achushi xaë chankaxun pian. Bëtsi kana anun bara imainun tashi biti no maruan.

Xëtsin rabanan unin ain xabionkë a bana

Bërama kaisa Kanabaë xëtsi bari kuankexa. Kuanxun kaisa xëtsi aisamaira pibiani kuankë barikin mërakëxa. Mëraxun kaisa ain kininu nóruax rakakë mërakëxa. Mërakin kaisa isan xo tëaxun anun tiankëxa. Tinkëxa këruki banaia kaisa unin naëakëxa. Naëiabi kaisa ain xanun me tumuaxun anun tsitasakëxa. Tsitaskëx kaisa kininuax bënankëxa. Bënantankëxun pikukin kaisa ain xanu kakëxa: “Uisa kupi kaina ë ësokin ain?”. Kakëxun kaisa ain xanu apanën kakëxa: “ëma ka ën anakanën ka mi axa.” Kakëxun kaisa ain bënën kakëxa: “min ka me rërëkakë puti kuain”. Kakëxun ka ain xanun anakanën me pukatsi kiax atsiankëxa. Atsinxun me pukatsiabi kaisa a kamana irukin me rërëkakin mapumiakëxa. Esai ka ënë bana kia.

I La democracia y el sistema interamericano

Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de pro-moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Ameri-canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere-chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufra-gio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-te fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la de-mocracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere-cho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democra-cia.

II La democracia y los derechos humanos

Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona-les de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo-ción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.

Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y reli-giosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.

Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están con-sagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.

III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.

Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci-den negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la im-portancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.

Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustan-ciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.

Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo inte-gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.

Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue-blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.

IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político ins-titucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario Ge-neral elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institu-cionalidad democrática y su fortalecimiento.

Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-mocrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consul-ta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.

Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-drá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación co-lectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, inclui-dos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-neral para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-máticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.

Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cum-plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones di-plomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.

Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.

V La democracia y las misiones de observación electoral

Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.

Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro in-teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral pre-sentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.

VI Promoción de la cultura democrática

Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los va-lores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-mocráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras polí-ticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA