BIDEAN IKASIA, BIDEAN IKASTENGIPUZKOAKO FORU ALDUNDIAK ANTTON ABADIA SARIA EMANGO DIO, EUSKARAREN ALDE ETA

PAREKIDETASUNAREN BIDEAN EMANDAKO PAUSOEN AITORTZAN. IBILITAKOA ERREPASATU DUGU

ARANTXA URRETABIZKAIAREKIN ETA IBILTZEKO DUENARI ERE TENTE ERREPARATZEN DIO,ZAHARTZARO ERREBELDEA ALDARRIKATZEN BAITU. > 22 Andoni CANELLADA | FOKU

KOADERNOAEpaileak, apaizak eta maitagarriakBolivian JOANA GARMENDIA > 21

DATORRENA

Nazioarteko lan banaketa, behar-beharrezko kategoria ISIDRO ESNAOLA > 3

www.gaur8.infomila leiho zabalik

2019ko azaroaren 30a | XIII. urtea • 648. zenbakia0,50 euro

Arduraduna: Amagoia Mujika Telleria. Erredakzioa: Xabier Izaga Gonzalez.

Argitaratzailea: Astero. Lege Gordailua: SS-77/07. Helbidea: Portuetxe 23-2a. 20018

Donostia. P.K.: 1099. Tel.: 943 31 69 99 / Faxa: 943 31 69 98. e-posta: info@gaur8.info.

Publizitatea: Euskal Prensa. Tel.: 94 424 72 06.mila leiho zabalik

HEZKUNTZA, HIZKUNTZA POLITIKA ETA KULTURA SAILAK(HIZKUNTZA POLITIKARAKO SAILBURUORDETZAK) DIRUZ LAGUNDUA

Mediku kubatarren kontrakogurutzada 04

Uigurren atxiloketa masiboarenfiltrazioak sutan jarri du Txina 07

Hizkuntza aniztasuna eta garapeniraunkorra 12

ASMR fenomenoa, zentzumeneztanda 17

Joxerra Garzia eta Andoni Egaña:«Houston, arazotxo batdaukagu» 18

Elkarrizketa: ArantxaUrretabizkaia 22

Guk sinesten zaitugu. Zuk? 26

Sarean 28

Juantxo Egañaren behatxulotik 31

4

12

7

18

SINADURAK:

03 Isidro Esnaola: Nazioarteko lan

banaketa, behar-beharrezko

kategoria

10 Oier Gorosabel: Gerriaren

postura egokia pisua

jasotzerakoan

11 Iñaki Altuna: Epe laburreko

zurrunbiloan murgilduta

16 Unai Gaztelumendi

20 Gorka Etxebarria Dueñas:

Euskaldunen inertzia zenbait (II)

21 Joana Garmendia: Epaileak,

apaizak eta maitagarriak

Bolivian

27 Joxean Agirre: Liburuak

27 Nekane Zinkunegi

Barandiaran: Memoria

selektiboa

30 Itziar Elizondo: Mugikorrarekin

gora eta behera

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 2 / 3hutsa

atze

rria

AEBetako demokratek “New Green Deal”(Itun berde berria) aurkeztu berri dute.Egitasmoaren helburua ekonomia eralda-tuz klima larrialdiari aurre egitea da. Izenhorrekin Depresio Handia gainditzeko Ro-osevelt presidenteak proposatutako “New

Deal” historikoarekin lotu dute egungo proposamena.Roosevelten egitasmoarekin egin bezala, demokratek in-bertsio publiko handien bidez ekonomia eraldatu nahidute, lanpostu berriak eta ondo ordaindutakoak sortuz.Inbertsio publikoak baliatuko lirateke trantsizio energe-tikoa posible egiteko, “zero isuri” helburua lortzeko as-moz. Oso programa indartsua proposatu dute, lan etabizi balditzen hobekuntza naturaren zaintzarekin lotuz.Baina dena ez dira hitz politak. Programak kontrako

iritziak jaso ditu garatzekobidean diren herrialdeetakohainbat eragileren aldetik.Kritikoek diote proposame-nak ez duela kontuan har-tzen nazioartean indarrean dauden ekoizpen eta horni-kuntza kateak. Beraien ustez,oso posible da “New GreenDeal” egitasmoak plantea-tzen dituen helburuak lor-tzea AEBetan, baina, aldiz,hori beste estatuen kaltera-ko izatea. Hau da, ekoizpenprozesuaren “alderdi zikinak” herrialde pobreetara era-matea gerta liteke: etxeko helburuak lortu besteen kon-tu. Kritikoen aburuz, programak kolonialismo eredu be-rria indar dezake, mendekotasun harremanak betikotu.Azken batean, kritikoek uste dute ezinezkoa dela estatubaten arazoak konpontzea beste estatuak kontuan hartugabe. Klima larrialdia da adibide argiena, baina migra-zioarena ere bada egoera horren adibidea. Egia da munduan dena lotuta dagoela. Baieztapen ho-

ri inork ez du ukatzen, baina motz gelditzen da. Ez dasoilik harreman sare batek dena lotzen duela, baizik eta hierarkia baten arabera antolatuta daudela harremanhoriek. Estatuak, ekoizpen prozesuak, informazio kana-

lak... botere harremanen kate batean lotuta daude. He-rrialde garatuenetan bizi garenok askotan ahaztu egitendugu estatu guztiek ez dutela baldintza berdinetanlehiatzerik mundu globalizatu honetan. Ondorioz, ezke-rreko proposamenek askotan ez dute kontuan hartzen indarreko nazioarteko testuinguruak ezartzen dituenmugak. Hori horrela, garatzeko bidean diren herrialdee-takoen begietara, proposamenok erabat inozoak dira.Paradoxikoki, ezkerreko indarrek jaiotzatik bertatik

izan dute bokazio globala. «Herrialde guztietako langile-ok, elkar zaitezte!» aldarria abiapuntu hartuta, ezkerrakbere jarduera politikoan mundu mailako ikuspegia lan-du izan du beti. Globalizazioak bandera hori kendu zionezkerrari eta orain arte ez da gai izan egoerari bueltaeman eta ikuspegi alternatiboa lantzeko. Hutsune ho-

rren ondorio kaltegarriak begi bistakoak dira: globaliza-zioaren galtzaileen haserrea eskuin muturreko indarrekkapitalizatu dute. Herrialde garatu guztietan indartu di-ra. Herrialde pobreetan, aldiz, sekta erlijiosoak izan dirauzta jaso dutenak. Ibilbide horretan, ezkerrak berezko zi-tuen kontzeptu garrantzitsuak galdu ditu, esate batera-ko, “nazioarteko lan banaketa”. Kategoria horrek nazio-artean ematen den botere harreman hierarkikoaagerian uzten zuen, eta, ondorioz, analisi edo proposa-men orok mendekotasun hori kontuan izan behar zuenezinbestean. Beraz, bada garaia “berdinen arteko lehia”eta antzeko kontzeptuak behingoz albo batera utzi etaezberdinen arteko harremanetan sakontzen hasteko. •

{ datorrena }

Nazioarteko lan banaketa,behar-beharrezko kategoria

«Nazioarteko lan banaketa» kontzeptuaknazioartean ematen den botere harremanhierarkikoa agerian uzten zuen, eta,ondorioz, analisi edo proposamen orokkontuan izan behar zuen ezinbestean

Isidro Esnaola

hutsa

hutsahutsa

atzerria

kan oinarritutako baloreak de-fendatzen ditugu. Mediku etaprofesional kubatarrek bizia-ren alde egiten dute, bizia es-kaintzea da guztion xedea»,adierazi zuen Castrok HenryReeve Brigada aurkezteko egi-niko ekitaldian. Henry ReeveKubako independentziaren al-de borroka egin zuen iraultzai-le estatubatuarra izan zen.2018ko apirilean Habanan

egin zen Osasunaren Nazioar-teko III. Konbentzioan, Osasu-naren Mundu Erakundearenzuzendari nagusiak, TedrosAdhanom Ghebreyesus medi-kuak, Kubako osasun sistemagoraipatu zuen. «Munduandesparekotasuna eta pobreziamurrizteko eta izurriteaksaihesteko ahaleginaren ereduda», nabarmendu zuen hitza

Medikun-tza Ku-b a r e nikur etao i na r r ibilakatu

da Iraultzari esker. Estatuak le-hentasuna eman dio bai medi-ku berrien formakuntzari baiikerketari ere. Punta-puntakoprofesionalak trebatu ditu az-ken hamarkada luzeotan. He-rrien arteko elkartasunari ereateak zabaldu dizkio. 1963komaiatzean, 55 pertsonak osa-turiko nazioarteko lehen osa-sun brigada bidali zuen Alje-riara. Hamabi hilabetez egonziren herrialde afrikarrean.Ia lau hamarkada geroago,

1999ko azaroaren 15ean, FidelCastro Kubako Iraultzaren bu-ruzagi historikoak Latinoame-rikako Medikuntza Eskola(ELAM) zabaldu zuen Haba-nan. Bertan, ehun bat herrial-detatik heldutako 29.000 me-diku trebatu dituzte ordutik.Urtero-urtero, 1.500 bekadunbaino gehiago iristen dirauhartera bertan ikasteko.2005eko irailaren 19an,

Henry Reeve Brigada sortuzuen Fidel Castrok. Izurrite la-rri eta hondamendietan –ura-kanak, uholdeak, lurrikarak–espezializatutako medikuekosatzen dute. Berez, urte ho-rretako abuztuan jaio zen,New Orleansko herritar etaagintariei Katrina urakanakeragindako hondamendiariaurre egiten laguntzeko as-moz. Aldiz, Ameriketako Esta-tu Batuek Kubako Gobernuakegindako laguntza proposa-mena baztertu egin zuten.Geroztik, baina, hogei bat

naziotan egon da Henry ReeveBrigada, 3,5 milioi pertsonarilaguntza medikua eskaini dieeta 80.000 bizitzatik gora sal-batu ditu. «Garatzeko bideandiren herrialde pobreetako he-

Ainara Lertxundi

MANTALEN DIPLOMAZIAMediku kubatarren kontrako gurutzadaBolivian, Brasilen eta Ekuadorren

Brasil, Ekuador, Bolivia, El Salvador. Kubak herrialdeotanzituen mediku brigadak bertan behera utzi ditu, argudiodesberdinak erabilita uhartearen kontra abian jarritakogurutzadagatik. 1963. urtetik, osasunaren arloko407.000 profesionalek, horietatik 183.338 medikuak,esku hartu dute brigadetan munduko 164 herrialdetan.

Bolivian zeuden medikukubatarrei egindakoongietorria, Habanako JoseMarti aireportuan.Yamil LAGUE | AFP

JENDARTEA / b

rriek eta auzoek behar dituz-ten medikuak trebatu beharditugu. Herri aberatsenetanere, AEBetan kasu, milioika etamilioika afroamerikarrek, in-digenek, haitiarrek, latinoa-merikar jatorriko etorkinek ezdute osasun arretarik jasotzen.Horiek gure beharra dute. He-

riotzaren kontra borrokatzekoprofesionalak prestatzen ditu-gu; hondamendiei eta ezbeha-rrei aurre egiteko bideak etabaliabideak daudela frogatzenari gara; gizabanakoa hobeaizan daitekeelako, gizabanako-ak hobea izan behar duelako.Kontzientzi sozialean eta eti-

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 4 / 5

hartu zuenean. 80 naziotatikheldutako 2.000 ordezkaribaino gehiagok parte hartuzuten bilkuran.«Mantala zurien diploma-

zia». Horrela ezagutzen diraKubako osasun brigadak mun-duan zehar. Uhartearen diru-iturri garrantzitsuenetarikobat ere badira. Iaz 6.000 mi-lioi dolar kobratu zituen guzti-ra herrialdeak zerbitzu profe-sionalen truke, batik batosasunarekin loturiko zerbi-tzu profesionalen truke.

ELKARTASUN EREDU

«1970eko maiatzaren 31n,70.000 pertsonatik gora hil zi-ren Peruko Ancash departa-menduan lurrikara baten etaondoren egondako uholdeenondorioz. Ezbeharra gertatueta ordu gutxira, Kubak bostospitale mugikor bidali zituenhondamendi naturalak suntsi-tutako bost probintzietara. Fi-del Castrok berak eta beste150.000 kubatarrek odolaeman zuten, odol eskasia bai-tzegoen. Ez dut sekula ahaztu-ko herritar xume horien pozaeta xamurtasuna mediku ku-batarrak heltzen ikustean. Ne-kez elkar ulertzen zuten, kuba-tarren hitz egiteko modua etadoinua arrotza egiten zitzaien,baina maitasun lotura sendo-ak eraiki zituzten elkarren ar-tean. Denboran aurrera egi-nez, 1988an Nikaraguan bizinintzen, Iheslarientzako NazioBatuen Goi Mandatariarenaholkulari gisa lan egiten bai-nuen Puerto Cabezasen. Bada,bertan zeuden mediku baka-rrak kubatarrak ziren. Hanegote hutsarekin hiltzekoarrisku bizia zuten, izan ere,Washingtonek bidali eta or-daindutako talde armatuen-tzat gerrako harrapakin zirenmediku kubatarrak. 1990ean,Managuan nengoela, seme

txikiena gaixotu egin zitzai-gun, belarrian infekzio bathartu zuen. Lagun askoren el-kartasun ekonomikoari esker,hainbat eta hainbat probaegin genizkion, baina inork ezzigun diagnostiko bat ematen.Ez genekien zer zuen. Medikukubatar batek, ikusi orduko,infekzioak meningitisa eraginziezaiokeela ohartarazi eta Ha-banara eramateko bidaia anto-latu zuen. Bertako ospitaleansendatu zuten. Bost hilabetebaino gutxiago zituen hau-rrak». Luis Varese Scotto poetaeta idazle perutar-italiarrarentestigantza da, Cubadebateweb orrialdean argitaratua. 24urtez izan zen IheslarientzakoNazio Batuen Goi Mandatari-tzako funtzionarioa.«1995ean, Iheslarientzako

Nazio Batuen Goi Mandatari-tzan lanean ari nintzela,12.000 errefuxiatu guatemala-rren itzulera antolatu genuen.Guatemalan geundela, urruti-ko herrietara heltzean, medi-ku bakarrak kubatarrak ziren.Ez zegoen argi indarrik, ezta iaur edangarririk ere. Guatema-lako Mediku Elkargoak protes-ta egin zuen kubatarrek berta-ko medikuei lana kentzenzietelakoan. Handik urte ba-tzuetara, zonaldera itzuli nin-tzen berriro. Bada, Quichekoherrixketan mediku kubata-rrek jarraitzen zuten bakarrik,ez zegoen bertako medikurik.Eta 2016ko apirilean Ekuado-rren egon zen lurrikararen tes-tuinguruan ere, bertara iritsiziren lehen ‘atzerritarrak’ ku-batarrak izan ziren», nabar-mentzen du Varesek.

BOLSONAROREN MEHATXUAK

Urteetan, testuinguru eta ga-rai desberdinetan herrialde as-kotan jardun duten osasunbrigada kubatarren kontraegin zuen lehena Jair Bolsona-

roren Gobernu brasildarraizan zen. Iazko azaroan, Brasi-len zituen 8.517 medikuei etaosasun arloko langileei uhar-tera itzultzeko agindua emanzien Kubak, Bolsonaro ultraes-kuindarrak beraien aurkaegindako adierazpenen ondo-ren. Osasun profesional kuba-tarren lan baldintzak salatu zi-tuen Bolsonarok. KubakoEstatua langileon soldatarengehiengoarekin gelditzen zelaeta «esklabo gisa» lan egitenzutela esan zuen. Osasun pro-fesionalok soldata osotasune-an kobratu ezean, aginteraheldutakoan “Mediku gehia-go” gizarte programa bertanbehera uztearekin mehatxuegin zion Kubako GobernuariBolsonarok presidente izatekohauteskunde kanpainan. Mediku kubatarrek uharte-

an dituzten senideekin Brasi-len bizitzeko eskubidea zutelaere esan zuen Bolsonarok. «Fa-miliak banatuta, medikuak ir-lara itzultzera derrigortu nahiditu Habanak. Guk gure anai-arreba kubatarrak diktadurahorrengandik askatuko ditu-gu. Presidente izendatzen ba-naute, ‘Mais Medicos’ progra-ma aldatu egingo dut. Beraiensenideei ateak zabalduko diz-kiet eta, egingo diegun erreba-lida gainditzen badute, medi-ku gisa lan egiten jarraitu ahalizango dute», esan zuen. Han-dik bi astera, hauteskundeakirabazi zituen. Bolsonaroren jarrera gogo-

rra ikusita, Miguel Diaz-Canelpresidente kubatarrak herrial-deak “Mais Medicos” progra-man zuen parte hartzea etenegin zuen. «Ez da onargarriagure mediku eta osasun langi-leen duintasuna, profesional-tasuna eta altruismoa zalan-tzan jartzea. Beraien familienbabes eta laguntzari esker 67herrialdetan ditugu brigadak. Eskuinean, Karen Longaric, Boliviako Atzerri ministro kolpista. J. BERNAL | AFP

Kubako presidente Miguel Diaz-Canel, Guantanamon. Yamil LAGUE | AFP

«Estatu batzuetan, osasun arreta eskaintzenzuten klinikak eta gaixoak medikurik gabegelditu dira kubatarrek Brasil utzi ostean»,azaldu du Rioko Unibertsitateko irakasle batek

«Ez da onargarria gure medikuen duintasuna,profesionaltasuna eta altruismoa zalantzanjartzea. Beraien familien babesari esker, 67 herrialdetan ditugu brigadak»

atzerria

Afrikan, ebolaren kontra, Hai-tin, koleraren aurka. Honda-mendi eta epidemia larrietanadituak dira. Henry Reeve na-zioarteko brigadaren kideakPakistanen, Indonesian, Pe-run, Txilen, Venezuelan...egon dira», goraipatu zuen Ku-bako Osasun Ministerioak.“Mais Medicos” programa

Brasilgo Langileen AlderdikoDilma Rousseff presidenteohiak ipini zuen martxan,2013an, osasun arreta herrial-deko eremu guztietara zabal-tzeko, bereziki, medikurik ezzuten urrutiko herrixka indi-genetara eta herri nahiz hirie-tako auzo pobreenetara. Medi-ku brasildarrek ez dute lekuhorietan lan egiterik nahi osourruti daudelako, pobreak di-relako edo arriskutsuak direla-ko. “Mais Medicos” ekimena-ren baitan, atzerriko 18.000profesional heldu ziren Brasi-

lera, horietatik 8.517 ziren ku-batarrak.«Estatu batzuetan, doako

osasun arreta eskaintzen zu-ten klinikak eta bertako gaixo-ak medikurik gabe gelditu zi-ren kubatarrek Brasil utzizutenean. Atzerapauso nabar-mena da. Diagnostiko goiztia-rrak egiterik ez da jada, haur-dun dauden emakumeek etaumeek ez dute tratamenduajasotzea lekurik pobreene-

tan...», nabarmendu zuen LigiaBahiak, Rio de Janeiroko Uni-bertsitateko irakasleak, “TheNew York Times” egunkariariegindako adierazpenetan.«Mediku kubatarrek baldintzazailetan lan egiteko prestuta-suna zuten. Osasun arretarikez zen zonaldeetan zeuden.Brasilgo osasun sistemarenfuntsezko pilarea ziren».

EKUADOR ETA BOLIVIA

Ekuadorren, Lenin MorenorenGobernuak bertan behera utziditu Kubako Osasun Ministe-rioarekin sinatuta zituen seihitzarmenak. 400 mediku ku-batar zeuden herrialdean. He-dabideek Ekuadorren egonda-ko mobilizazioetan partehartzea leporatu zieten. Haba-nak ukatu egin zuen. Osasunaren alorrean Ekua-

dorrekin elkarlana 1992an hasizen, hots, Rafael Correa bote-rera heldu baino askoz lehena-go. Aurretik ere Ekuadorrenegonak ziren mediku kubata-rrak. 1986an, brigada bat bida-li zuen Kubak euri jasek era-gindako larrialdi egoera delaeta. 2001ean, denge epidemialarri batengatik. 2016ko apiri-lean, Manta gogor astinduzuen lurrikaragatik. 1992tikLenin Morenok elkarlana ber-tan behera utzi arte, 3.565 osa-sun langile kubatar egon zirenEkuadorren; 212.360 ebakun-tza egin zituzten, 3.548 erdi-tzetan lagundu zuten, 10.000txerto banatu zituzten.Oraintsu, Boliviako estatu

kolpearen ondoren, JeanineAñezen Gobernuak ere medi-ku kubatarren kontra egin du.Brigadaren koordinatzailea etabeste hiru kide atxilotu zituz-ten Evo Moralesen aldeko mo-bilizazioak sustatzea leporatu-ta. 431 profesional Kubaraitzuli dira jada Boliviatik, tar-tean atxilotutako lauak.

Boliviatik ateratako osasunarloko langile kubatarren

lehen taldea azaroaren 16anheldu zen Habanara.

Yamil LAGUE | AFP

EKONOMIAITOTZEKO,BLOKEOAESTUTU DUTRUMPEKDonald TrumpenAdministrazioakKubaren kontrakoblokeoa nabarmengogortu du. NazioBatuen Batzar Nagusianaurkeztu zuentxostenean, Kubak2018ko apiriletikmartxoaren 2019rabitartean blokeoakeragindako kalteengaineko ikerketa sakonaaurkeztu zuen. Epehorretan, 4.343,6 milioidolarreko galerakeragin zizkion irlari.Blokeoa estutzeko etaekonomia kubatarraitotzeko, Washingtonekhainbat neurri hartuditu, hala nola HelmsBurton legearen III.titulua indarrean jarrieta itsas bidaiei Kubarajoatea debekatu die,turismoari kaltehandiak eraginez, aregehiago, turismoairlaren ekonomiarenzutabe izanik. AEBeneta irlaren artekohegaldiak zein familienarteko diru bidalketakere murriztu etamugatu dituzte. 2019koekainaren 5az geroztik,«Herriz herri»programaren baitako hezkuntza arlokobidaiak ere bertanbehera utzi ditu Trumpen Gobernuak.NBEeko BatzarNagusiak 27 ebazpenonartu ditu blokeoarenkontra. Orotara, 922.630milioi dolarreko kalteakeragin dizkio Kubari.

Kanpainan, Jair Bolsonaro ultraeskuindarrakatzerrian dauden mediku kubatarren lanbaldintzak salatu eta boterera heltzean «MaisMedicos» programa aldatuko zuela esan zuen

2005eko irailaren 19an Henry Reevenazioarteko brigada sortu zuen Fidel Castrok.Izurrite larrietan eta hondamendietanespezializatutako medikuek osatzen dute

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 6 / 7

Ate bikoitzezgiltzapetuta,bideokameraknonahi, baita komunean ere. Txinako doku-

mentu ofizialen filtrazio han-di batean oinarria omen duenikerketa batek indartu egin duTxinaren aurkako salaketa. Fil-trazio horren arabera, Xin-jiang herrialde musulmaneanehunka “berreziketa eremu”zabaldu ditu. Ikerketa Kazetarien Nazioar-

teko Partzuergoak (ICIJ) Xin-jiangetik bertatik –uigur etniamusulmanaren jatorria– lortuomen ditu 400 orrialdek osa-tutako 200 dokumentu. Txos-tena munduko hamazazpiegunkaritan kaleratu da aste-on, “Txinako Paperak” titulu-pean. ICIJ izan zen, hain zuzen, hainbat komunikabideri 2016.urtean makina bat agintari poli-tiko, enpresa gizon, kirolari eta

pertsonaia ezagun agerian utzizituen filtrazioa entzutetsuaegin ziena; ustelkeria eta zergakez ordaintzeko trikimailuakazalerazten zituzten “Panama-ko Paperak”, zehazki.Kazetarien Partzuergoaren

esanetan, oraingo bere lanak«Bigarren Mundu Gerratik gu-txiengo erlijioso-etniko batenkontra eman den internamen-durik handienari buruzko xehe-

aginduetan oinarritzen dira.Antza, Xi Jinping buruzagi“ahalguztidunaren” Gobernuakmartxan jarritako metodoak ze-hazten dituzte, milaka eta mila-ka uigur atxilotzeko metodoak.Metodoen artean, “berrezike-

ta eremuetan” lan egiten dutenkartzelarientzat gidaliburuak,segurtasun protokoloak, atxilo-tuak behatzeko neurriak eta in-ternatutakoak askatzeko irizpi-deak aipatzen dira. Era berean, Xinjiangeko herritarren arteanidentifikatu eta atxilotu daitez-keenak zehazteko politika erejasotzen da, inteligentzia zerbi-tzuek osatu eta bidali dituztenzirkularrak hain zuzen.

GUTXIENGO KOLONIZATUA

Hamaika milioi inguru uigurbizi dira Xinjiangen, EkialdekoTurkestan historikoan. Etniko-ki turkomanoak dira eta erlijiomusulmana dute. Txinakomendebaldeko muga da Xin-

Ustezko «berreziketaeremu bat», Xinjiangen.GREG BAKER I AFP

UIGURREN «BERREZIKETA»Etnia turkomanoko herritarren atxiloketamasiboaren filtrazioak sutan jarri du Txina

Dabid Lazkanoiturburu

«Panamako Paperak» kaleratu zituen ikerketa kazetariennazioarteko ICIJ taldeak Txinak Xinjiangen dituen«berreziketa eremuen» inguruko filtrazioa egin du orain.Eman dituen datuen arabera, milioi bat uigur baino gehiagogiltzaperatuta egongo lirateke uneotan. Baieztatuko balitz, Bigarren Mundu Gerratik gutxiengo erlijioso baten aurkakointernamendurik handiena litzateke.

TXINA / b

tasunak ematen ditu». Giza es-kubideen aldeko erakundeeneta NBEren ustez, eremuotanmilioitik gora uigur atxilotutadituzte. Ez da salaketa hori egi-ten den lehen aldia, baina baiorain arte aurkeztu den zeha-tzena.Filtrazioa argitaratu duten

egunkarien hitzetan, sekretupe-ko dokumentuak herrialdeanagintzen duten goi karguen

atzerria

jiang, eta, beraz, Asiako poten-tzia “Zetaren Bidea” izenare-kin aurrera eramaten ari denproiektu estrategiko erral-doiarentzat ez inbestekoataurrea. Hala ere, auzia as-paldikoa da. Horren erakusle,azken hamarkadotan herrial-dea kolonizatzeari ekin dioPekinek eta han etniako mi-lioika herritar bertara bidaliditu –Txinako etnia nagusia osatzen duten hanek–. Egun,uigurrak biztanleriaren erdiabaino gutxiago dira jada Xin-jiangen. Hanak, gehiengobihurtzetik aparte, agintzendutenak ere badira, noski. Horrela bada, uigurren arte-

an Pekinen aurkako haserreanagusitu da. Txinaren aurkakosaiakera armatuak ere izan di-ra, baita komunitateen artekoliskarrak eta pogrom-ak ere.Adibidez, 2009an, 200 hilda-kotik gora eragin zituen era-soa izan zen.Egoera larriaren erakusle,

Ekialdeko Turkestanen inde-pendentzia edota gutxienekoeskubideak aldarrikatzen di-tuztenak kartzelan edo erbes-tean daude egun, MundukoUigurren Batzarreko kideakkasu. Egoera are gehiago kora-pilatzeko, islamismoarekin,eta, haratago, baita jihadismo-arekin ere, bat egin duten ui-gurrak badaude. Batez ere Si-riako gerran parte hartu dute,Al-Qaedaren eskutik.

«ERRUKIRIK GABE»

Txinako Gobernuak egoera ba-liatu du errepresioa eta kolo-nizazioa bultzatzeko. Kunmin-geko tren geltokiaren etauigurren hiriburu historikoaden Urumquiko atentatuenostean, 31 eta 39 hildako era-gin zituzten hurrenez hurren, Xi Jinping Txinako Alderdi Ko-munistako idazkari nagusiakdei egin zuen 2014an «inolako

errukirik gabe terrorismoari,separatismoari eta infiltrazio-ei aurre egiteko, herriaren dik-tadura demokratikoaren ar-mak» erabiliz eta «beraiekbezain krudelak garela eraku-tsiz».«Behar den jende guztiaatxilotzeko» deia ere egitenzuen agindu sekretu hori Xin-jiangeko agintari guztiei hela-razi zitzaien 2016an.Filtrazioak berak, hain mar-

dula izanik, Txinako Gober-nuaren barnean Xi Jinpingen

politikarekin bat ez datorrenik badagoela erakuts dezake. Izanere, dokumentuak filtratu di-tuena “iturri ofizial” bat izan behar da derrigor. Filtratu di-ren dokumentuetako batekerakusten duenez, gainera, neurriekin ados ez zegoen etamilaka atxilotu askatzea era-baki zuen agintari bat alderdi-tik kanporatu eta purgatu eginzuten. Hori bai, dirudienez,agintari gehienek zorrotz betedituzte aginduak.

Atxilotze sistema ustez sus-magarriak diren uigurrenidentifikazioarekin hasten da.Horretarako, kameren bidezkoaurpegi-errekonozimenduazgain, mugikor aplikazio baterabiltzen dute, Zapya. JatorrizInternet konexio eskasa dutenherrialdeei begira sortu zenaplikazioa, eta, sarearen beha-rrik gabe, testuak, argazkiaketa bideoak partekatzea ahal-bidetzen du, mugikorra ingu-ruan den beste gailu batentzatwifi puntu bilakatuz. Bada,Txinan ez ezik, Myanmar, Pa-kistan eta Indian asko erabil-tzen den Zapya aplikazioa be-hatu eta Korana irakurtzekogomendioak edota ekitaldi is-lamikoetan parte hartzekomezuak igortzen dituztenakidentifikatu eta atxilotu egi-ten dituzte zerbitzu sekretuek.

TXINAKO GIZONA XINJIANGEN

Urte batean bi milioi mezukontrolatu zituzten, doku-mentuen arabera. Dokumen-

Txinako Armada Gorrikozaldunak, Xinjiangomugan. AFP

TXINA, ATENTATUAK ETEN IZANAREKIN POZIKTxinak azaldu duenez, «kanpokokomunikabide batzuk bazterrak nahastendabiltza Xinjiangen gertatzen denaesajeratuz eta Txina terrorismoaren etaerradikalizazioaren aurka aurreraeramaten ari den kanpaina zikindunahian». Geng Shuang AtzerriMinisterioko eledunak gaineratu duenez, «ez dute beraien helburua lortuko etagezur hauei erantzunik onena Xinjiangegonkor eta oparoa izango da».

Pekinek gezurtatu egiten du milioi batuigur «atxilotuta» dituenik eta zentroak«lanbide heziketakoak» direla dio. Aregehiago, bertan daudenak boluntariokisartzen direla zentroetan ziurtatu du.«Abian jarritako politikari esker azkenhiru urteotan ez da atentatu edo erasorikizan Xinjiangen, 1990tik 2016ra bitarteanmilaka izan zirenean. Atzerrikokomunikabideak, aldiz, ezikusiarenaegiten dute horren aurrean», dio Gengek.

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 8 / 9

tuetako batek Xinjiangen Se-gurtasun arloko arduradunnagusia den Zhu Hailunen si-nadura darama. Zhu omen da,iturri guztien arabera, Xinjian-gek pairatzen duen errepresio-aren arduradun nagusia. Bainabadu bere gainean beste goikargurik.Chen Quanguo da 2016tik

Alderdi Komunistak Xinjian-gen duen kargurik altuena. Ti-beten aurkako errepresio kan-paina zuzendu ostean iritsizen, sari gisa Politburoan eser-leku bat lortu ostean. Beraomen da Xiren aginduak bete-arazten dituena eta “berrezike-ta eremuen” sistema martxanjarri duena. Dokumentuen artean ba-

daude Zhu Hailungen sinadu-ra daramaten gehiago. Tele-grama batean, Xinjiangeko“bigarren agintariak” herrial-deko prefektura guztiei ere-muak nola gestionatu behardiren agintzen die. Ate bikoi-tzak jartzea eta nonahi, logelaeta komunak barne, kamerakjartzean agintzen du.2017kozirkular horretan, protokolozorrotzak agintzeaz gain,“ikasleek” (horrela deitzen zaieatxilotuei) “graduazioa” (aska-tasuna) lortzeko bete beharre-ko baldintzak zehazten dira.

«SALAM ALEIKUM» EZ, MANDARINEZ

Ihesaldiak ekiditeko helburua-rekin, kontrolak, patruilak etakamerak eta alarmak jartzeaagintzen du dokumentuak.Gutxienez urtebeteko egonal-dia gomendatzen du gidalibu-ruak, baina batzuetan epe horigainditzen dela salatu dutebertan preso egon diren hain-batek. Atxilotuek ebaluaziokontrol bat gainditu behar du-te eta beraien «aldaketa ideo-logikoa, diziplina eta ikastekoeta entrenatzeko grina» neur-tzen da askatu baino lehen.

Lekuko batzuk salatu dutenmoduan, «Salam Aleikum,Aleikum Salam» agurra erabil-tzea debekatuta dago eta de-rrigorrezkoa da mandarin txi-nera erabiltzea. Herrialdekohizkuntza ofiziala eta gehienhitz egiten dena bada ere, he-goaldean, adibidez, ez da min-tzatzen.Kartzelariek ez omen dute

“ikasleekin” inolako harrema-nik izateko baimenik. Doku-mentuan artean Xinjiangerabueltatzen diren eta beren in-guruko lagunak edo senideakdesagertu egin direla ikustenduten herritarrei zer esan be-har zaien argitzeko funtzio-narioentzat zirkular bat erebadago. Zirkularrak herrita-rrok lasaitzea gomendatzendu, baina, ezinezkoa balitz,mehatxatzea agintzen du, ho-

nakoa gogoraraziz: egiten du-tenak edota esaten dutenakeragina izan dezake berengertukoek giltzaperatuta iga-roko duten denboran.Filtrazioak, ordea, ez dira iri-

tsi Txinako Gobernuak mar-txan jarri omen duen EkintzaBateratuen Plataforma (IJOP)sistemaren funtzionamenduaezagutzera. Uigurren behaketamasiborako sistema da eta,

esate baterako, aipatutakoZapya aplikazioarekin lortuta-ko susmagarrien datuak siste-ma horrekin partekatu eta al-deratzen dira. Ez da, uigurren ustez, ikerke-

taren hutsune bakarra. Ekial-deko Turkestanen Berpizte Na-zionalerako Mugimenduak,adibidez, 500 «atxilotze ere-mu» ingururen berri eman duegunotan, tartean «182 kon-tzentrazio eremu, 209 preson-degi eta 74 derrigorrezko laneremu». Hori horrela balitz,atxilotutakoak askoz gehiagolirateke, hiru milioi pertsona inguru. Milioi bat edo hiru, Ja-mes Leilbold aditu australia-rraren ustez, filtrazioek argiuzten dute dokumentuetan ai-patutakoak «heziketa zentroakizatetik oso urrun ez, baiziketa antipodatan» daudela.

Uigurrentzako «berreziketa eremuak»

GN | GARA

2014: Lehen «berreziketa zentroak»zabaldu zituen Txinak, uigur komunitate-aren altxamenduaren aurkakoerrepresio kanpaina baten baitan.

2017ko apirila: Xinjiangeko udalekkontratu ugari sinatu zituzten behaketa sistemak hobetzeko (alanbre-hesiak, infragorrien sistemak, gas negar eragileak, paralizatzeko pistolak...)

2017: Pekinek Xinjiang-en «gastu judizialetan» gastatzen zuen kopurua 3.000 milioi yuanera igo zen, aurreikusitakoa baino %577 gehiago. Adituen ustez, egoitza horiek eraikitzeko eta mantentzeko gastuek eragin zuten sekulako gorakada hori.

2018aren hasiera: Hotango prefekturan dagoen konderri batek honako gailu «hezitzaileak» erosi zituen: 2.764 bastoi poliziarentzat, abereekin erabiltzen diren 550 akuilu elktriko, 1.367 eskuburdina pare eta 2.792 piper-gas poto.

Uigur etnia musulmaneko milioitik gora pertsona atxilotu izana leporatzen zaio Txinari Xinjiang eskualdean (Ekialdeko Turkestan).Pekingo Gobernuak dio kartzelen gisako egoitza horiek «bokazio-eskolak» baino ez direla.

EGOITZA KOPURUAGobernu erregistroen ikerketa baten arabera.

Kizilsu10

Aksu18

Hotan20

Kashi37

Bayingolin12

Ili 14

Tacheng 5

Bortala 4

Karamay 2

Changji 8

Urumqi 24

Altay6

Hami1Turpan

21KIRGIZISTAN

KAZAKHSTAN

XINJIANG

MONGOLIA

Guztira 180egoitzatik

gora

Xinjiang: 12 milioi uigur musulman bizi dira bertan

TXINA

Pekin

300 km

Filtratutako dokumentuen arabera, zentroetanurtebeteko egonaldia egin behar duteatxilotutakoek eta beraien «aldaketaideologikoa» aztertzen da askatu baino lehen

Txinako Gobernuakdioenez, «lanbideheziketarako zentroak»baino ez dira filtratutakodokumentuetan aipatzendirenak.AFP

Txinak gezurtatu egin du zentroetan milioi batuigur atxilotuta dituenik. «Lanbideheziketako» zentroak direla dio, eta, «ikasleak»bertan «era boluntarioan» sartzen direla

hutsa

3 BEG

IRADA:

osas

un

a/

hir

iare

n lo

(r)a

ldia

/ h

arre

man

ak Gure lanaren parte ga-rrantzitsua da, egune-ratu ahala, ikasi ditu-gun gauzak moduulergarrian pazienteeitransmititzea. Osagile-

on erantzukizuna da, gainera, trans-mititzen ditugun ezagupen horiekuste edo iritzi hutsetan oinarritutaez egotea, baizik eta ondo eginikoikerketetan. Ahalegin horretan para-doxak gertatzen dira: esate batera-ko, urte askoan ontzat eman ditu-gun gauzak (paz ienteek ze inosagileok) baztertu behar izatea,ebidentziaren argitan zentzua galdudutelako. Hori gertatu zait ni-ri joan den asteotan artikuluhonen izenburuko gaiarekin;eta ikasitakoa norberari apli-katu eta gero, pazienteen arte-an zabaltzearen txanda datororain.Harira: gizartean oso zabal-duta dagoen uste okerrarenarabera, lurretik pisu bat jaso-tzeko, sistema egokiena belau-nak flexionatzea da eta, bizka-rra zuzen dugula, pisuabelaunen indarrez jasotzea.Horrekin lotutako beste usteoker batzuk: pisua jasotzeko,gerria makurtzea eta besterikgabe altxatzea ezin txarragoada; gerria oso hauskorra da eta,oso erraz hondatzen bada ere,oso zaila da sendatzeko. Berrizesango dut, argi gera dadin: pa-ragrafo honetan aipatutakoguztiak fundamenturik gabekosineskera baztergarriak bainoez dira.Gaur egun eskuragarri dugunebidentzia zientifikoak, ostera,bestela dio: pisua era bateraedo bestera jasotzeak ez du ze-rikusi zuzenik gerriko minaetortzearekin edo ez etortzea-

rekin; gerria ez da kristalezkoa eta,behar bezalako entrenamenduarekin,lan astunak egiteko gaitasuna du; etaharen lesioek (artikulazioenak, mus-kuluenak, disko herniek) tratamenduegokiarekin pronostiko ona dute.Halere, 2018an eginiko ikerketa ba-tek neurtu duenez, gure gizartean le-hen aipatutako uste oker horiek heda-pen oso handia dute. Horrek ondoriokaltegarriak baditu, larriak ez badiraere: minik ez duten pertsonen jardue-ra eta mina dutenen sendatze proze-sua oztopatzea. Gainera, hori ez dabakarrik pazienteen artean gertatzen:nire lankideen artean egin dudan in-

kesta partikular batean ikusi dut osa-gileok ere oso barneratua dugula “pi-suak jasotzeko belaunak flexionatu”behar diren ipuin hori. Eta beraz, pa-per aktiboa jokatzen dugula paziente-en sineskera hori indartzerakoan. Gi-da klinikoetan, l iburuxketan,lantegietan egiten diren ergonomiaikastaroetan... fundamenturik gabekouste horiek guztiz hedatuta daude.

Egoera xelebre hau, zati handi bate-an, 60ko hamarkadan eginiko iker-keta batean oinarrituta dago; Na-chemson izeneko osagi le batekaldarrikatu zuen pisuak jasotzeko

gerrirako hobe zela belau-nak flexionatzea, eta ikerke-ta horrek hedapen handiaizan zuen mundu osoan. Ge-rora eginiko ikerketek ondo-rio hori ukatu dute, eta Na-chemsonek berak ere aitortudu hori; baina zuzenketenhedapena askoz ere txikia-goa izan da. Ebidentzia ezinargiagoa izan arren, antzekobeste kasuak ezagututa pen-tsa daiteke gizarteak lehen-goarekin jarraituko duelaurte batzuetan.Baina zuek, artikulu honenirakurleok, ez duzue horrenzain egon beharrik: jakinezazue, gaur eta orain, ge-rriarendako berdin-berdindela pisuak belaunak flexio-natuz ala zuzen jasotzea, etalasai eta eroso mugi zaiteztezuen lanpostuan. Kaleko jen-dea eta lankideak espantukahasiko zaizkizue, baina jara-monik ere ez; eta osagilerenbatek zerbait esaten badizue,gai honetan eguneratu beha-rra duela erantzun. •

www.abante.eus Pisua jasotzeko erak ez du zerikusirik gerriko minarekin. GAUR8

Gerriaren postura egokiapisua jasotzerakoan

Oier Gorosabel - @TxikillanaFisioterapeuta

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 10 / 11hutsa

her

ria

Norbaitek esan al dezake zer pasatuko oteden datozen hilabeteotan? Bai, jakina,EAJk aurrekontua aterako ditu PSErekineta sekulako aldaketa eman duen AhalDugu Podemosekin. Euskal “kasta” estu-tzera zetorren indarra. Baina, gainerako-

an, zer gertatutako da beste auzietan; esaterako, Nafa-rroako aurrekontuetan edo Espainiako Gobernuareneraketan? Sanchez gobernuburu izango da edo berriroere, enegarren aldiz, hauteskundeak izango dira? Be-harbada, lerrook idatzi eta GAUR8ko zenbaki hau kios-kotara iritsi arteko tartean bertan izan daiteke ezuste-korik, aurrera edo atzera. Nork daki.

Aitortu behar da taktikak sekulako garrantzia hartuduela, egun batetik besterako urratsek bereganatu du-tela arreta. Eta hori prozesuestrategikoak garatu nahidituztenek ere aitortu be-har dute, aurrera begirakoikuspuntua ahazterik ez ba-da ere.

AZKEN HELBURUAK PRESENTE

Duela urte batzuk EuskalHerrira etorri ziren Irlanda-ko errepublikanoen ordez-kari batzuek –IRA erakundearmatuko boluntarioak izandako Sinn Feineko kargu-dunak ziren– ondokoa adierazi zieten Euskal Herrikozenbait eragileri elkarrekin izandako harremanetan:«Guk, gure bilerak egiten ditugunean, edozein delagaia, epe laburrekoa izanda ere, gure helburu estrategi-koak jasotzen dituzten afixak jartzen ditugu bilera are-toko hormetan, unean uneko zurrunbiloan horiekahaztu ez ditzagun». Behin bilerak amaituta, afixak ja-sotzen zituzten, egunerokoan horien aipamen iraun-korrak ez zezan bat-batean egin beharrekoa eragotzi.

Horixe da, azken batean, politika egitea. Politika egi-tea ez baita amaigabe estrategiari buruz eztabaidanaritzea, ea prozesua aldebakarreko edo aldebikoa izanbehar den bukaerarik gabe eztabaidatzea; marko na-zionala lehenetsi behar den edo egungo hiru eremue-

tan ekin behar ote den hitz eta pitz aritzea… Eta politi-ka ez da ezta ere soilik hurrengo hauteskunde edo prentsaurrekora begira estu eta larri ibiltzea, egun ba-tean hara eta hurrengoan hona. Lehen joera, irismenestrategikoaren izenean egunerokoan paralisia sortzenduena, kasik kontenplaziozko filosofia da; bigarrena,uneko uneko egoerak jaten uztea, Twitter da.

TAKTIKA, ESTRATEGIA ETA ILDO POLITIKOA

Politika taktika eta estrategia baita, epe laburreko zeinluzeko erronkak barnebilduko dituen ildoa zehaztea.Eragin eta baldintzatu. Aldeko indarrak metatu etakontrakoak indargabetu. Aurrera egin eta eutsi. Zirtedo zart egin eta, aldi berean, etorkizuna gutxienekopatxadaz begiratu. Ez katramilatzea izan behar da al-

daketa politikoak zein sozialak eragin nahi dituzteneragileen printzipio gidari nagusietako bat. Printzipio-ak eta eraginkortasuna behar bezala orekatu, lehenda-bizikoetan kateatuta gelditu gabe eta bigarrenean nor-tasuna erabat galdu gabe. Kontraesanak kudeatuz etaalferrikako ika-miketan denbora xahutu gabe.

Oraindik ere, zenbaitetan, azken ziklo historikoarenlortutakoaz ez gara behar beste jabetzen. Iragana da,jakina, baina aurrera begira proiektatzeko aukeraeman zuela ezin daiteke ahantzi. Herri izatea bera izanzen jokoan ez dela urte asko. Hil ala biziko erronka, ga-raiko terminoetan esanda. Frankismoak ezarritako ata-ka hartatik atera izanak ez du, berez, etorkizuna ber-matzen, baina geroari ekitea ahalbidetzen du. Ez dagutxi. Eta batez ere, ez da gutxietsi behar. •

{ asteari zeharka begira }

Epe laburreko zurrunbiloanmurgilduta

Politika taktika eta estrategia da, epelaburreko zein luzeko erronkakbarnebilduko dituen ildoa zehaztea. Eragineta baldintzatu. Aurrera egin eta eutsi

hutsa

hutsahutsa

Iñaki Altuna

Hizkuntza gutxituak etagarapen iraunkorra

{ analisia } Xabier Izaga

herria

EHUko Letren fa-kultateko 1.04ikasgelan Euska-raren Didaktikairakatsi ohi duteasteazken arra-

tsaldeetan. Joan den astean,ordea, irakasleak joaterik ezzuenez, “Hizkuntza aniztasu-na, hizkuntza gutxituak etagarapen iraunkorra” izenbu-rupeko mintegi bat antolatuzuten bertan Elebilab ikertal-deak eta Munduko HizkuntzaOndarearen Unesco Katedrak. Zer lotura du, baina, gara-

pen iraunkorrak hizkuntza

aniztasunarekin edota hiz-kuntza gutxituekin? Lehenengo hizlaria Itziar

Idiazabal EHUko katedradunaizan zen. Idiazabal, besteakbeste, EHUko Munduko Hiz-kuntza Ondarearen UnescoKatedraren koordinatzaileada eta mintegiari izena emanzion liburua aurkeztu zuen,“Linguistic diversity, minoritylanguages and sustainable de-velopment”, berak eta ManelPerez-Caurelek editatua. Lanhorrek, hain zuzen, hizkuntzaaniztasunaren eta garapeniraunkorraren arteko loturaazaltzen du, eta herrien kultu-rak eta hizkuntzak bazterutzita ez dagoela garapeniraunkorrik baieztatu ez ezik,erakutsi ere egiten du.

Hainbat esperientziaHizkuntza gutxituen galeraez dela arazo linguistikoa ba-karrik esanez hasi zuen Idia-zabalek bere solasa, garapeniraunkorraren arazo ere bai-ta. Munduko Hizkuntza On-darearen Unesco Katedrakhizkuntza aniztasuna aldarri-katzen du garapen iraunko-rrerako helburu gisa NBEren2030 Agendaren markoan,agenda horrek modu esplizi-tuan aipatzen ez badu ere.Aurtengoa NBEk HizkuntzaIndigenen Urtea izendatuta-koa da, hizkuntza gutxituakdesagertzen diren erritmoagero eta bizkorragoa delakontzientzia hartzeko, eta,

hutsa

hutsa

hutsa

Hizkuntza gutxituek etagarapen iraunkorrak ba aldute elkarrekin zerikusirik?Itziar Idiazabal EHUkokatedradunaren eta PatxiBaztarrika hizkuntzaplangintzan adituaren ustez,ez dago bata bestea gabe.

hutsa

Itziar Idiazabal eta Patxi Baztarrika, Gasteizko Letren fakultatean, mintegiaren hasieran. GAUR8

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 12 / 13

hutsa

hutsa

Idiazabalek liburuan dioenez,esperientzia erakusten ari dahizkuntza aniztasuna gara-pen iraunkorrerako faktoreadela eta, hortaz, garapeniraunkorreko helburuetakoparte izan behar duela, eta to-kiko hizkuntzek hezkuntzan,osasungintzan eta beste hain-bat arlotan duten garrantziaazpimarratzen du.Liburua sarean dago irakur-

gai, eta Idiazabalekin bateraberen ekarpena egin dutennazioarteko autoreek hizkun-tza gutxituek beren komuni-tateen garapenerako faktoregisa duten balioa nabarmen-tzen dute. Denak ere prestigiohandiko adituak eta hizkun-tza gutxituen aldeko ekintzai-leak dira, eta munduan zeharhizkuntza gutxituak biziberri-tzeko egin diren hainbat gogo-eta eta esperientzia agertu di-tuzte ingelesez, frantsesez etagaztelaniaz. Artikulu horietatik hartuta-

ko zenbait ideia nabarmenduzituen Idiazabalek bere hitzal-dian. Lehenengo, ez dagoelaherrien garapen iraunkorriktokiko hizkuntzak kontuanhartu gabe. Bigarren, hizkun-tzak biziberritzeko legeak etaerakundeen onespena beha-rrezkoak eta, beraz, balio han-dikoak direla, baina, komuni-tateak zuzenean parte hartzenez badu, hizkuntza biziberri-tzeko politikek nekez izangodutela arrakasta. Hirugarrenideiaren arabera, hizkuntzabat biziberritu eta indartzeko

hezkuntza garrantzitsua da,baina eleaniztuna izan behardu; tokiko hizkuntzan oinarri-tua bada ere, helburua ikaslegutxienez elebidunak izateaizan behar da. Azkenik, hiz-kuntzek balio espiritualekikolotura ere badutela, batez ereherri indigenetan, eta norta-sunaren eraikuntzan eragitendutela nabarmendu zuen.

Ez dira oztopoIdiazabalen ondoren, PatxiBaztarrika hizkuntza plangin-tzan aditu eta Gasteizko Go-bernuko Hizkuntza Politikara-ko sailburuordeak hartu zuenhitza, liburuan egin duenekarpenaren nondik norakoaazaltzeko; alegia, hizkuntzagutxituen biziberritze proze-suak zentzu guztietan erren-tagarriak direla erakusteko. Bada aurreiritzi bat, oso za-

baldu eta interesatua, giza ga-

rapen iraunkorrerako hizkun-tza gutxituak biziberritzea ga-lera ekonomikoa eta garape-nerako oztopoa den ideiakeragindakoa. Horren arabera,hizkuntza horien biziberritzeaez da garapen iraunkorrarekinbateragarria. Baztarrikak, hain justu, kon-

trakoa erakutsi zuen «euskaleredua» aztertuz. Hala izenda-tu zuen EAEko biziberritzeprozesua, Euskal Herriko ad-ministrazio banaketaren on-dorioz eredu desberdinakdaudela gogorarazi bazuenere. Izan ere, Ipar Euskal He-rrian euskarak ez du balio ofi-zialik ere, eta Nafarroan zoni-fikazioak erabakitzen duofizialtasun maila eta are ofi-zialtasunik eza ere. Onartu be-harra dago Arabako, Bizkaikoeta Gipuzkoako eredua delaeraginkorrena eta herritarrenberdintasuna bermatzen duenbakarra, gabeziak gabezia.

Prozesu hori EAEko bilakae-ra sozioekonomikotik bereize-zina dela ziurtatu zuen. 80kohamarkadaren hasieran Eus-kararen Legearekin bateraabiatu zen prozesu horrengaur arteko bilakaera eraku-tsita, zama izatetik urrun, bi-lakaera linguistikoak eta den-bora tarte bereko bilakaerasozioekonomikoak elkar elika-tu dutela ondorioztatu zuen.Esan zuenez, euskararen alde-ko jarrera demokraziari etabalio positiboei lotzen zi-tzaion, eta prozesuaren oina-rrian ekitatea, askatasuna,berdintasuna eta gisako balio-ak zeuden, giza garapenarenbalioak, hain zuzen. Baztarri-karen ustez, euskararen bizi-berritze plana gizarte kohesio-rako ekarpen handia izan da. Hiru herrialdeotan, 80ko

hamarkadako lehen erdiarendatuek sare industrialarengainbehera, ekonomiaren

hutsa

Patxi Baztarrika, berehitzaldian.

GAUR8

herria

egoera kaskarra, %20tik gora-koa langabezia tasa eta gataz-ka politikoaren adierazpidebortitzak erakusten dituzte.Egoera soziolinguistikoari da-gokionez, euskara ahula, gu-txitua eta gainbeheran. Hiru hamarkada eta erdi ge-

roago, datu sozioekonomiko-ek bestelako egoera erakustendute guztiz: per capita errentaeta giza garapeneko indizeakinguruko altuenetakoak, ba-bes soziala... Eta bilakaera so-ziolinguistikoa norabide bere-koa izan da, euskaldunenprestigioarekin batera euskal-dun kopuruak nabarmen goraeta erdaldun elebakarrenakbehera eginda, besteak beste. Baztarrikaren ustez, hizkun-

tzak garrantzitsuak dira des-berdintasunarekiko, aniztasu-narekiko, norbanakoareneskubideekiko errespetuarenaldetik eta kohesio eta biziki-detza faktore gisa; baina, gai-nera, hizkuntzek, baita hiz-kuntza gutxituek ere, balioekonomikoa ere badutelaesan zuen. Hainbat hizkuntzagutxituk milaka lanpostu sor-tzen dituzte Europan. Euska-rak, gainera, eragina daukabarne produktu gordinarenhazkundean. Gasteizko Go-bernuak 2015ean Siadecori es-katutako ikerlan baten arabe-ra, EAEko enpleguaren %6,3sortzen du euskararen sektoreekonomikoak, eta bertakoekonomiaren barne produktugordinari egiten dion ekarpe-na %4,2koa da. Euskararen ba-

lio ekonomikoa, hortaz, na-barmentzeko modukoa da.

Herri gogoaJakina, datu hotzak dira, etahaien atzean badaude eztabai-da eta desadostasun ugari;esate baterako, hezkuntzan,hizkuntza ereduek helburuabetetzen ez dutelako; Minte-gian aurkeztutako liburukozenbait artikuluren arabera,tokiko hizkuntza ikasgai beza-la erabiltzeak ez du hizkuntzahorretako hiztunik lortzen.

Bestetik, Baztarrikak aztertuduen prozesua Euskararen Le-gearekin batera hasi zen, bai-na gogorarazi behar da 80kohamarkada baino lehen eus-kararen biziberritzea abian ze-la jada, abian baitziren aurre-ko hamarkadetan sortutakoikastolak eta gau eskolak. On-doren, legez babestuta, mugi-mendu haren bultzadareneraginkortasuna biderkatuegin zen. Izan ere, eskumenak,botere politikoak, finean, be-rebiziko garrantzia du hizkun-tza gutxituak biziberritzeko.

Edonola ere, bilakaera posi-tibo horren «giltzarri nagu-sia» herri gogoa dela esanzuen Baztarrikak, eta Euskara-ren Legea sortu zen garaikoHezkuntza sailburu Pedro Mi-guel Etxenikeren hitzak erabi-li zituen: «Egia da botere pu-blikoen hizkuntza politikaeraginkorra izan dela, [...] bai-na bada beste arrazoi bat areerabakigarriagoa: jendartea-ren borondatea. Jendarteakberak erabaki du euskara bul-tzatzea. Urte hauetako espe-rientzia kontuan hartuta, ba-da gertatu denaren baloraziobaikorra egiteko arrazoirik,denok aurkitu ditzakegunitzalguneak alde batera utzita.Egia baita euskaraz bizi nahiduenak bere aukera linguisti-koa gauzatzeko zailtasunak di-tuela oraindik ere». Amaitu baino lehen, «hau

ez da atzera bueltarik ez duenprozesua» esan zuen sailbu-ruordeak, eta aurrera begirakoerronkak eta arriskuak aipatuzituen, erronketako bat nabar-menduta: «Euskaraz edo eus-karaz ere bizi diren milaka etamilaka herritarren bizipeneneta sorkuntzaren berririk gabebizi dira erdaldun elebakarrak(%44), haiei bizkar emanda be-zala. Eten hori da, nire ustez,gure bizikidetzaren defizitikhandienetakoa, eta hori gain-ditzeko interesa, interes sozialorokorra izateaz gain, euska-raren beraren biziberritze pro-zesuaren ikuspegitik interesikaragarrizkoa da».

hutsa

EHUko MundukoHizkuntza Ondarearen

Unesco Katedrakbultzatu eta Itziar

Idiazabal eta ManelPerez-Caurelek

editatutako liburuarenazala. GAUR8

hutsahutsa

hutsa

iRRITZIA:

{

}

UnaiGAZTELUMENDI

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 16 / 17

ASMR esatenzaio ingelesez-ko siglengatiketa zentzume-nen erreakzioedo erantzun

bati egiten dio erreferentzia.«Azalean gertatzen den sen-tsazio estatikoa da, inurridura-ren parekoa, normalean buru-azalean hasten dena etalepoaren atzealdea eta bizka-rrezurraren goialdea zeharka-tzen dituena», azaltzen duteneuropsikologoek.

Sentsazio hori ikusmen edo-ta entzumen estimulu desber-dinen aurrean piztu daiteke:ahots leun bat, liburu batenorrialdeak pasatzea, azazkale-kin plastiko gainazal bateankolpetxoak ematean egitenden soinu errepikakorra, aze-nario bat mozten duen pertso-na baten mugimendu pausa-tua, mastekatzea, likidoakzurrupatzean egiten den soi-nua. Pizgarri desberdin askoegon daitezke, egoeraren etapertsonaren arabera. Batzuek«orgasmo zerebrala» dezaladefinitu dute, baina pertsonaguztiek ez dute sentitzeko gai-tasuna.

Sentsazio eztanda horrekbeste bide bat topatu du azke-naldian, sarean gero eta uga-riagoak diren ASMR bideoak.Askotariko bideoak topa dai-tezke, autore desberdinenaketa askotariko teknikak erabil-tzen dituztenak. Youtuber ho-rietako batzuk benetako izarbihurtuta daude. Adibidez, ba-dira erabiltzaileak xuxurlenbidez lasaitzen dituztenakedota loa hobetzeko teknikaksustatzen dituztenak. Haragojoan denik ere bada, eta sareantopa daiteke ASMR bikotea;abestiak eskaintzen ditu, gai-xo zaudenean zopa eskaini,opariak egin eta, oro har, erla-xatu egiten omen du pantaila-

ren beste aldetik begira dagoe-na. Badira norbait masteka-tzen agertzen diren bideoak;objektuak azazkalekin kolpa-tzen dituztenak; biribilkatuta-ko toallak askatzen dituzte-nak... Askotariko soinuek etamugimenduek sortu dezaketezirrara. Adituen esanetan, edu-ki digital horien gorakadak binorabide ditu; batzuentzatgustagarri eta erlaxagarri diraeta beste askoren jakin-minapizten dute.

KONTZENTRAZIOA, EZINBESTEKOA

ASMR bideo horiek jende as-kori egiten diete mesede, erla-xatu egiten dira eta haienumorean eragina daukate,onerako. Beste jende askoren-gan, berriz, ez daukate inongoeraginik. Fenomeno horrenoinarri zientifikoa ez dagogarbi. Alegia, ikerketak egitenari diren arren, neuropsikolo-goek ez daukate batere garbisentsazio horien azpian ezerberririk dagoenik. Hori bai,sentitzeko oso beharrezkoa daoso kontzentratuta egotea.

Hala ere, orain izen hori ja-rri dioten arren, sentsazio ez-tanda hori ez da gauza berriajende askorentzat. Hiru pizga-rri mota identifikatu diraoraingoz; ukimena, entzume-na eta ikusmena. Adibidez,norbaitek ilea ukitzean, bizka-rretik eskua pasatzean, norbai-ten ahotsa xuxurlatzen entzu-tean, paper bat biltzean,zerbait eskuilatzean, norbai-ten mugimendu suabeak ikus-tean...

Fenomenoa ez da oharkabe-an pasa markentzat eta dagoe-neko merkatuan sumatu daASMR joera. Adibidez, Sam-sungek Galaxy “belarriduna”patentatu du, ASMR bideoakgrabatzeko gaitasuna duena.Eta iragarkien munduan eresumatu da ASMR efektua.

GAUR8

ASMR FENOMENOAXuxurla batek, soinu batek, bizkarreanlaztan batek piztu dezakeen zirrara

ASMR esaten zaio eta zentzumenen eztanda batiematen dio izena, «orgasmo zerebral» baten parekoagozatzen dutenen esanean. Oso gauza txikiak piztudezakeen zirrara berezia da eta Interneten dagoenekobaditu leiho propioak, ASMR bideoak zabaltzendituztenak asko eta askotarikoak baitira.

Ile apaindegian ilea garbitzean,paper bat biltzean ateratakosoinua entzutean, soinusuabeak eta errepikakorrakentzutean, norbaitek zerbaitbelarrira xuxurlatzean... Esperogabeko gauza askok piztudezakete zentzumen eztandabitxia. GAUR8

JENDARTEA / b

herria

dakoan, balekoa eman nion, baldintzapare batekin; bertsolari bakar hori An-doni izatea eta joango zen entzuleriaegitera gindoazenaren zailtasunaz ja-betuko zena izatea, eta, beraz, hankasartzeko baimena emango ziguna». Saioa prestatzeko hamabost bat egun

zituen Garziak. Aurretik egina omenzen saio esperimentalen bat, uste bai-no okerrago joan zena. «Gaiak presta-tzen hasi nintzenean berehala kontu-ratu nintzen jolas dibertigarria zena

desafio handia bihurtzen ari zela An-donirentzat, noski, baina baita niretzatere. Nire helburua bat-bateko bertso-gintzaren mugak esploratzea zen. An-donirekin askotan hitz egiten nuen, ko-nexio handia genuen, eta ezagutzennituen bere erreferentziak». Saioaprestatzen hasi eta lehen korapiloaksumatuta jarri zion izena saioari:“Houston, arazotxo bat daukagu!”.Korapiloak askatzen ederki asmatu

zuen Andoni Egañak, orduko zuzeneko

Duela bizpahiru urteko San Sebas-tian eguna zen, goizean goiz sa-mar. Antigua auzoko kaleetangaua tarrapatapan pasatutakodanborrada batetik mutil gaztebat hurbiltzen zait, eta besoa lepo-

an ezartzen dit. Ezaguna zait egoera, eta beldur naizhala moduzko bertso bat kantatzeari ekingo otedion, marru batean noski, edo puntu hankaluzerenbat jarrita ni tentatzeari bestela, marruka betiere.Apur batean isilik iraun eta gero, honako hau xu-xurlatu zidan mutilak belarri-ertzera, buruz ikasita-ko mantra lilurazkoa balu bezala: ‘Torturatzailea be-re lanaldia amaitu eta etxean dago gozo-gozo, berekatua maitekiro laztantzen’». Joxerra Garziak kontatzen duenez, erabat harritu-

ta geratu zen mutil gazte haren ateraldiarekin. Gaihori, torturatzailearena, 1999ko abenduaren 28anHernanin izandako saio oso berezi batean berak ja-rri zion Andoni Egañari. Saio hartan bertsolari baka-rra aritu zen ordu eta erdi luzean Garziaren esaneta-ra: Andoni Egaña bera. Parrandan Antiguan topatuzuen gazte hark kontatu zion etxean kasete bateangrabatua zuela saio hura eta ez zela aspertzen behineta berriro entzuten, sekulakoa iruditzen zitzaiola. Duela hogei urteko inuzente egun hartan be-

rrehun lagun baino gutxiago zeuden Hernaniko Bi-terin. Han egondakoek laster sumatu zuten saio osoberezi baten publiko izateko zortea izan zutela etasaio hari buruz hitz egin izan da han eta hemen.Orain Lankuk saio hura jasotzen dituen CDa eta li-buruxka argitaratu ditu, nahi duenak behin eta be-rriz gozatu dezan Garziak eta Egañak egun hartanjositako saio gogoangarriaz. Joxerra Garziak Hernaniko Iraulio Pantalone Ber-

tso Kabiyatik jaso zuen deia. «Une hartan, AndoniEgañak dagoeneko Euskal Herriko bi txapela zitueneta nik hamalau egun neramatzan doktore titulua-rekin. Hori zen testuingurua. Zerbait esperimentalaegin nahi zutela esan zidaten –uste dut Aitor Mendi-luzek deitu zidala–, plazan nekez egiten zen zerbait.Aukera bat baino gehiago eman zizkidan, bainasaioa bertsolari bakarrarekin egiteko aukera entzun-

«HOUSTON, ARAZOTXO BAT DAUKAGU»Andoni Egaña eta Joxerra

Garzia, Lankuk oraintsuatera duen lana esku

artean hartuta. Duelahogei urte biek

elkarrekin jositako saioaberreskuratu du

argitalpenak. Juan Carlos RUIZ | FOKU

Amagoia Mujika Telleria

1999ko abenduaren 28an, Hernanin. JoxerraGarzia gaiak jartzen eta Andoni Egañabertsotan, bera bakarrik. Ez da edozein saio,apartatzeko moduko ale asko geratu ziren han,saio esperimental hartan. Lankuk disko-liburubatean jaso du altxorra, hogei urteren ondorenjenialtasuna izaten segitzen duena.

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 18 / 19

entzuleak eta orain saioaz gozatu dute-nak harrituz eta mugituz. Egañak eretestuingurua kokatu du. «GipuzkoakoHerriarteko Txapelketa jokatzetik nen-torren –Zarauzko taldeak irabazi zuen–eta saio horren zati bat Mantxiri eta Ju-len Zulaikari zor diet. Oso gazteak zi-ren eta txapelketarako entrenamenduasko egin genituen. Alde batetik, entre-natuta nentorren, lana eginda. Eta, bes-tetik, etxean desgrazia handi bat pasa-tu zitzaigun lau egun lehenago;amaginarreba hil zen. Horregatik eznintzen iritsi kezkatuta edo larrituta,inguruan bizi izan nuen egoera askozokerragoa zen, bueltarik gabea. Konbi-naketa perfektuarekin iritsi nintzen:entrenamendu asko eta presio gutxi».

ESKAILERAK KOSTATA JAITSI ZITUEN

Orduko saioaren oroitzapen lainoaomen du Egañak. Baina ondo gogoandu Hernaniko Biterira gerturatzen denaldiro akordura etortzen zaion detailebat: jaialdia bukatuta, eskailerak jais-ten lagundu behar izan zioten. «Gerorakonturatu naiz, kontzentrazio handialortzen dudan jaialdietan, gehiago kos-tatzen zaidala eskailerak jaisten». Gai-jartzailearen garrantzia ere na-

barmendu du. «Beste sortzaile bat dagai-jartzailea eta guri, bertsolariei, osoondo datorkigu. Saio ona egiten dugu-nean txaloak bertsolarientzat izatendira eta, txarra irteten denean, eran-tzukizuna gai-jartzailearengan uztekojoera daukagu. Saio horretan bion lanadago begi bistan. Joxerrak ezagutzenzituen nire erreferentzia kulturalak, ni-re indarguneak eta ahulguneak, baze-kien non galka eta non pasa, bagenera-matzan urte batzuk esperimentuakegiten. Eta saio hau esperimentuak egi-tearen ondorio pilatu bat izan zen». Saioari buruz ez du «apenas ezer esa-

teko». «Bertsolariek bota eta ahaztuegiten dugu eta horrela komeni da egi-tea. Xabier Amurizak esan zuen bertso-tan asko ibiltzeko gutxi pentsatu behardela. Geroztik 3.000 saio baino gehia-go egingo nituen... Beraz, berezia izanzen, baina atzendua nuen gogoan». Saio hartako gaietako bat hauxe izan

zen: «Azken urteotako hire bizimodua

amets kolektibo bat izan duk, errealita-te birtual bat. Ez duk egia, besteak bes-te, Gasteizko hire funtzionario postuhori utzi huela eta bertsolari profesio-nala egin hintzela». Gai horretan ondo ikus daiteke tes-

tuingurua. Hogei urteren buruan, po-zik dago Egaña hartutako bidearekin.«Bertsolari bizi izateko zortea izan dut.Bizitzeko modu hori hautatu nuen, jo-an-etorrikoa, ziurtasunik gabea, aban-tailarik bilatzen ez duena... tira, azkenhogei urteotako laburpen bat eginda,errazago bizi nintekeen, baina hobetoez. Eta egia da horrela bizi ahal izatekoekosistema oso baten babesa izan du-dala. Adibidez, duela hogei urteko saiohartan, Joxerrak egin zuen jokaldi osoaeta nik errematatu egin nuen –egia dachilena bat izan zela– ; Hernaniko Ber-tso Kabiyak urtero antolatzen zuenbertso-lata; Xenpelar dokumentaziozentroak jaso zuen saio hura; ‘Hitzetikhortzera’ telebista saioak jaso zituenirudiak... bertsolariak beharrezkoa duekosistema hori guztia. Bertsolaritza

bat-bateko jarduna da, baina inguruankoltxoi handi batek ematen dio zen-tzua guk egiten dugunari». Gogoangarria eta gozagarria da due-

la hogei urteko saioa. Joxerra Garziakparatzen dituen egoerak eta gogoetakbereziak dira, edonor zirikatzeko mo-dukoak. Eta Andoni Egañak horiek kon-pontzeko josten dituen hitzen segidak,sekulakoak. Bere ahotsa bakarrik ego-nagatik oholtza gainean, beste bertso-lari batzuen presentzia ekartzen asma-tzen du, imitatzen. «Errazagoa daimitatzea. Batzuetan errazagoa da gaibaten aurrean Sebastian Lizasok, Maia-len Lujanbiok edo Mañukortak zer kan-tatuko ote zuten pentsatzea, gai horreninguruan nik zer kantatuko nukeenpentsatzea baino». Malen Amenabar bertsolariak eta

ilustratzaileak jantzi du liburuxka iru-diz. Bere testuingurua ere, esangura-tsua. «1999ko abenduaren 28an nikbost urte nituen eta segur aski Olen-tzeroren opariekin jolasean ari nin-tzen». Ez omen zuen, beraz, orain artesaioa ezagutzen, baina bikaina irudi-tzen zaion saioa ilustratzeko aukeraizatea pozik hartu du. Titanic ontzia-ren inguruan osatu ditu ilustrazioak,gai bat horren bueltakoa baita. Titanichondoratzen ari da eta nagusiak Egañaikusi du kubiertan. «Histeria hau nolahala gozatzeko, kanta itzak bertso ba-tzuk hondoratzen garen bitartean». Titanic hondoratu egin zen; Andoni

Egaña ez. Eta hortxe hogei urteren bu-ruan jenialtasun bat izaten segitzenduen saioa. Entzun eta gozatu.

Goian, Andoni Egaña eta JoxerraGarzia duela hogei urteko saioan,

«Hitzetik hortzera» telebista saioakhartutako irudietan.

GAUR8

Andoni Egaña: «Alde batetik, oso entrenatuta nentorren,Gipuzkoako Herriartekotik. Bestetik, ez nintzen iritsikezkatuta. Lau egun lehenago etxean desgrazia bat pasatuzitzaigun, amaginarreba hil zen, egoera askoz larriagoa»

Joxerra Garzia: «Nire helburua bat-batekobertsogintzaren mugak esploratzea zen. Andonirekinaskotan hitz egiten nuen, konexio handia genuen, eta ezagutzen nituen bere erreferentziak»

hutsa

Azken bi hamarkadotan testuinguru linguisti-koa erabat aldatu da EAEn. Hezkuntza siste-ma autonomikoa martxan jarri zenean,1980ko hamarkadaren hasieran, egoera ar-gia zen: gaztelera nagusi administrazioan,alor publiko zein enpresetan eta kalean, lu-

rraldearen gehiengoan.Halere, nahiz eta etxean gaztelerazegin, bazegoen euskararen aldeko jarrera argi bat familiagehienetan. Izan euskal herritar jatorrikoak, izan gaztelar,andaluziar, galiziar... normaltzat jotzen zen seme-alabakeuskaraz eskolaratzea, D ereduan. Halere, A eta B eredu lin-guistikoak ere sortu izanak, euskaraz ez alfabetatzeko esku-bide bat egikaritu zuen, espainiar Konstituzioak eta euskalEstatutuak bermatzen dutena. Erresumako subditook derri-gorrez jakin behar dugu gaztelera. Gainontzeko hizkuntzeidagokionez, erabiltzeko eskubidea legez onartua dago. Eskertxarrekoak gu!

Kontuak kontu, EAEn jendartearen zati oso handi bateuskaldundu da eta hizkuntzaren ezagutza orokortuegin da. Euskararen oinarrizko maila bat duen jende ko-purua inoizko handiena da. Baina aldi berean, B eta A ere-duek helduen zati bat euska-rat ik urrun mantendudute. Eta lanpostu publi-koetan euskaraz lanegin ahal izatea beha-rrezko bihurtu denean(beste la euskaldunokezingo genuke erabili ad-ministrazioarekin gurehizkuntza, legeak aitortzendigun gisan), batzuek gorro-toa garatu dute. Euskaldunokhizkuntza bakarra dakitenakdiskriminatzen omen ditugu,“bizepsak whatsappa” edo“bihozkadak batukada” dis-kriminatzen duten eran (An-gel Erro, handia!). Izan ere,EAEko-administrazioan-fun-tzionario-bihurtzeko-giza-es-kubide-unibertsala urratzenomen da.Horrek egoera eskizofre-

niko bat sortu du. EAEn

jaiotakoen gehien-gehiengoa orain jada D eredura bidal-tzen dute gurasoek, funtzionario-izateko-eskubide-uni-bertsal balizkoa gal ez dezaten. Baina bai gurasoak eta baihaurrak, hizkuntza eredu horren aurka daude eta euska-raz ez hitz egiteko ahalegin berezia egiten dute. Baditugueuskararen aurkako euskaldunak berriro, aspaldiko par-tez. Eredu linguistikoen hezkuntza sistema iritsi zen beregailurrera. Jada ez du balio.

Bestalde, azken bi hamarkadotan gero eta gehiago di-ra gainontzeko kontinenteetatik iritsitakoak. Horien-tzat egoera ere berezi xamarra da EAEn. Etxean hizkuntzabat (urdua, arabiera, guarania, ingelesa...), kalean bestebat (gaztelera, ez bada herri euskaldunenetan) eta esko-lan euskara. Gainera, ingelesa eta are frantsesa edo ale-mana ere. Azkarrak badira edo etxean laguntza handiabadute, bapo. Bestela, akabo. Gainera, eskola kontzerta-tuan (eskola sarearen erdia EAEn!!!) xahutzen den dirupublikoak, beharrezko baliabiderik gabe uzten du eskolapublikoa, bertan maila sozioekonomiko apaleko haur etagazteak pilatzen diren bitartean.

Estatus autonomiko berriaren gaineko eztabaidarenunean, lehen lerroan ezarri behar da EAE-

ko hezkuntza sistema, bertan guru-tzatzen baitira eredu auto-

nomikoaren mugak,euskalgintzaren erron-kak eta auzi sozioeko-nomikoa: euskara mailaeta maila akademikoa(ez baitira gai ikasle as-ko euskaraz lan egite-ko) behera doaz moduazeleratuan. Euskarak1970ko hamarkadakoinertziaren irudi ona gal-du du jendartearen zatihandi batean eta inoiz bai-no testuinguru eleaniztuna-go batean gaude. Egoera ho-rretara berregokitu beharditugu lehenbai lehenhezkuntza sistema eta, al-di berean, gure proiektunazionala bera ere. •3

BEG

IRADA:

Euskaldunen inertzia zenbait (II)

osas

un

a /

hir

iare

n lo

(r)a

ldia

/ h

arre

man

akGorka Etxebarria DueñasHistorialaria

Ilustrazioa: Jonbi EGURZEGI

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 20 / 21hutsa

her

rita

rrak

Egun hauetan nonbait irakurri dut Europarla-mentuak, EAJren eta beste batzuen lagun-tzaz, erabaki duela Bolivian ez dela estatukolperik gertatu. Alegia, Bolivian gertatuta-koa –zerbait gertatu baita– ez dela estatukolpea izan. Aditz arraroa iruditu zait albis-

tearen berri emateko. Gertatu den zerbait zer izan denerabaki dezake inork? Kazetariak esan nahi zuena izango zen, nik uste, Euro-

parlamentuak erabaki duela Bolivian gertatutakoari ezdiola “estatu kolpe” irizten, eta ez diola izen hori eman-go. Eta izen bat edo bestea ematearekin, ematen du ger-tatu dena gauza bat edo beste bihur dezakeela –makilamagikorekin maitagarri batek nola–. Europarlamenta-riek erabaki dute gertatutakoari ez diotela “estatu kolpe”esango, eta, ttak, gertatu zena, dena delakoa ere, ez da es-tatu kolpe izan.Hizkuntzarekin gauza asko egin daitezke, hitzek badu-

te botererik, baina, gertatua den zerbaiten izaerari eragi-tea, ez ote doan botere horretatik harago. Gure gizartean badira hizketa-ekintza batzuk erreali-

tatean bereziki eragiten dutenak. Adibidez, herriko alka-teak “Senar-emazte izendatzen zaituztet” esaten duene-an, hori esatea bera da aurrean duen bikoteasenar-emazte egiten duena. Edo, sinestunen seme-ala-bak urez busti eta apaizak “Zure izena Gorka da” esatenduenean, hori esatea bera da haurrari bizi guztirako ize-na ematen diona –ahantz ditzagun, gaurkoagatik, esaldihoriek esan eta gero bete behar diren agiri eta paperguztiak–. Ezin du edonork halakorik egin, ordea: ezin jo-an naiteke kalean oihuka inguruan ditudan guztiak el-karrekin ezkontzen, edo jendeari izena aldatzen, zerga-tik eta “Senar-emazte izendatzen zaituztet!” edo “Zureizena Maite da!” esan diedalako. Jende arruntaren maki-lek ez dute magiarik egiten.Europarlamentuan izena erabaki diote Bolivian gerta-

tutakoari, baina ez dira apaiz-lan hutsean geratu: ez du-

te, edo ez soilik, hemendik aurrera gertaera horri nolaesango diogun adostu nahi izan; gertatutakoaz zerbaitadostu dute. Izena erabakitzearekin, zer gertatu den era-baki nahi izan dute. Horrek antza gehiago du, akaso, epaileek egiten dute-

narekin. Epailearen ardura da gertatu den zerbait zerizan den erabakitzea. Era batean edo bestean gertatu di-renak bildu, lotu, zentzuz jantzi, eta zer osatzen dutenerabaki behar du epaileak: lapurreta izan den, edo hil-keta, edo jazarpena, edo zer bestela. Ondo pentsatuta,baina, epaileak, erabaki baino, argitu egiten du –eginnahi du, egin behar luke– gertatutakoa. Epailearen zur-mailua ez da makila magikoa, ezin dezake gertatutakoazernahi bihurtu. Ezin dezake gertatutakoa erabaki. Egindezakeena zera da, gertatu den zerbaiti, horrela-edo-ho-nela gertatu denez eta hori dena argitua geratu denez,zer izen emango zaion erabaki. Eta, epaileen izen-ematehorren atzean, bada zerbait potoloa gordea: “honi ‘lapu-rreta’ esango diogu”-k esan nahi du gertatutakoa lapu-rretatzat hartuko dugula; “horri ‘hiltzaile’ esango dio-gu”-k atzean duena da halako hari hiltzaileak mereziduena egingo diogula. Epailearen hitzek ezin dute ger-tatutakoa aldatu; epailearen hitzek, gertatuko dena bi-deratzen dute.Europarlamentariek epaile-lanak egin dituzte. Ezin

dute erabaki zer gertatu den Bolivian; erabaki dutena danola esango dioten gertatu denari eta, bidenabar, nolajokatuko duten han gertatutakoaren aurrean. Egunkarieta telebista askotan ere egin dute gauza bera, hartu du-te erabaki hori –erabaki dute nola esan Bolivian gertatudenari, eta nola jokatuko duten gertatutakoaren aurre-an–; ez digute erabaki dutenik esan, ez digute erabakia-ren berri eman, baina ikusi dugu nola aplikatzen dutenzintzo-zintzo.Gauza bakarra ahaztu zaie europarlamentariei eta ka-

zetariei: ez dira epaileak, ez dira apaizak, ez dira alkate-ak. Eta, bereziki, ez dute maitagarritik batere. •

{ koadernoa }

Epaileak, apaizak eta maitagarriak Bolivian

Egunkari eta telebista askotan ere erabaki dute nola esanBolivian gertatu denari, eta nola jokatuko duten horren aurrean

Joana Garmendia

hutsa

hutsahutsa

herritarrak

Hondarribiazo raga r r idago. Turis-ta bakanb a t z u k ,arratsalde-

ko argia erortzen, aurpegia za-pla jotzen duen hotz atsegina.Urrutitik, Kale Nagusian gorabadatorrela iruditu zait. Bainaturista baten tankera hartudiot atari baten parean geratueta pixka batean begira egondenean. Gerturatu eta bai,Arantxa Urretabizkaia da. Be-giratuan sumatu dit galdera.«Beti, hemendik pasatzen nai-zenean, geratu egiten naiz.Laugarren zenbaki horretatikatera ginen». 1996ko irailaren 8an, 26

emakume Hondarribiko alar-dera sartzen saiatu ziren. Za-harrenak 54 urte zituen, gazte-enak, 21. Arnasa sakon hartueta atera ziren ilaran. Kolpeka,irainka, ostikoka, bultzaka har-tu zituen kale jendetsuak. Go-rrotorik gabe kontatzen dituordukoak, baina bere inguru-koei egindako zenbait besteberrehun urtean ez dituelaahaztuko aitortu du. Astelehenean Gipuzkoako

Foru Aldundiak Antton Abadiasaria emango dio. «Harritutaeta pozik» jasoko du. Aldundi-tik nabarmendu dutenez, eus-kararen normalizazioaren aldeemandako pauso bakoitza es-kertu nahi diote eta baita eus-kal literaturan emakumeareniruditegiari buelta eman izanaere. Euskara eta emakumea,bizitza oso bat ibiltzeko balioduten bi hanka.

Zein ederra dagoen Hondarri-bia. Bizitzeko toki ona al da?Polita da, horretan ez dago za-lantzarik. Urte oso txarrak pa-satu ditugu. Lehen hamar ur-

teak oso txarrak izan ziren, ge-ro, pixkanaka-pixkanaka, elu-rra urtzen den bezala, urtzenjoan da. Oraindik ere topatzenditugu aurpegi txarrak. Bainaniri, pasatako guztiarekin, aur-pegi txarrak ogi-puskak irudi-tzen zaizkit. Ezer esaten ez ba-dute, aurpegi txarra jartzeakbarregura ere ematen dit ba-tzuetan. Ez zait inporta.

Orain ez zaizu inporta. Bainapasatu eta gero.Guri denetarik egin digute.Guri egindako zenbait gauzaizendatzeko ez zegoen hitzik.Pentsa, niri escrache-ak egindizkidate etxean, oraindik hitzhori ezagutzen ez zenean. Bai-na, tira, ez dut gehiegi horre-tan pentsatu nahi, nahiko li-bre sentitzen naiz.

«Bidean ikasia» liburuan ba-da hotzikara sortzen duen pa-sarte bat. «Gehienek ez zera-maten belarritakorik,kontatu zigutelako Irunenbati baino gehiagori handiktira eginez zartatu ziotela be-larriaren muturra. Esan nienni ezin nintzela kalera bela-rritakorik gabe irten, bainanireek ez zutela arriskurik,klipekoak zirelako. Aspaldi-koa dut belarritakoekiko za-letasuna eta arreta handiz au-keratu nituen galduz geropena gutxiago emango zida-tenak». [Belarritakoak kendu eta ma-haiaren gainean jarri ditu] Be-ti klipeko belarritakoak erabil-tzen ditut. 1980 inguruanIndian egon nintzen. Hangoleku batean, Rajastanen, ema-kumezkoek gainean eramatenzuten zeukaten aberastasunguztia, zilarra gehienean. Se-kulako belarritakoak eramatenzituzten eta, pisuarekin, bela-

rriak zartatzen zitzaizkien. Gu-re amak ere zartatuak zituenbelarriak. Hor hasi nintzen kli-peko belarritakoak erabiltzen,ez nuelako belarriak zartatze-rik nahi.

Gatozen alardeko egun horre-tara eta belarritakoen arris-kura. Latza.Bai, oso bortitza eta latza izanda. Liburuarekin Euskal He-rrian barna ibili naizenean,irakurle taldeekin, konturatunaiz jendea harritu egiten de-la. Guk bagenekien mugak ge-nituela gertatzen ari zena gi-zarteratzeko eta jendeaoraindik harritzea horren sei-nale da. Eta oraindik ere gerta-tzen dira erasoak, institutuanesaterako. Aurten bertan badi-ra Batxilergoa egitera Honda-rribitik kanpo joan direnak,hemen eraso egin dietelako. Liburua idaztera animatu

nintzen konbentzituta nagoe-lako badugula joera desberdinpentsatzen duena etsai bihur-tzeko eta etsaiarekin krudelakizateko. Hemen alardearen in-guruan gertatzen da, bainabeste toki batzuetan gertatuizan da zaborra nola sailkatueztabaidatu denean; edo besteherri batean bi traineru dau-delako edo beste batean biikastola daudelako, edo bidantza talde…Ni ez naiz inoren etsaia, bai-

na batzuek etsaitzat naukate.

Erretiroa hartzeko adina iza-nagatik, lanean ari zara. Bai, astean behin Bilbora joa-ten naiz, Euskal Telebistara.Gainontzean, Euskadi Irratian,Radio Euskadin, “El Diario Vas-co”-n eta “El Correo”-n kolabo-ratzen dut. Horrela daramat ia40 urte, kolaboratzaile bezala,eskatzen didatena egiten.

«Nire buruari jarritako lana izan da aurretiknorbaitek irekitako bideak pixka bat zabaltzea»

ARANTXAURRETABIZKAIA

Abenduaren 2an, Euskararen Egunaren

bezperan, Antton Abadia saria jasoko du

Gipuzkoako Foru Aldundiaren eskutik,

euskararen eta parekidetasunaren bidean

ibilitakoaren aitorpena jasoz. Euskara

batua sortzen ikusi zuen, kontatu ez den

«prozesu itsusi» baten ondoren. Alardean

emakumearen parte hartzea

aldarrikatzeagatik jaso dituenak ez dira

politagoak izan. Asko ikusiagatik eta

ikasiagatik, aldarrikatzen duen eta bizitzen

ari den zahartzaroan ikasteko asko duela

sentitzen du oraindik.

Amagoia Mujika Telleria

KAZETARIA ETA IDAZLEA

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 22 / 23

“Egin” egunkarian hasi nin-tzen kazetari bezala eta hanerredakzioan egon nintzen.Eta, gero, “Ere” izeneko asteka-ri batean ere erredakzioanegon nintzen. Baina, geroztik,kolaboratzaile nabil.

Gustura? Aske?Bai, aske bai. Badakit orain as-korentzat helburu bat bihurtudela egonkortasuna eta segur-tasuna. Nik ez dut sekula izangrina hori eta aske sentitzennaiz. Badakit jubilazio hobeaizango nukeela beste bide bathartu izan banu, baina poziknago egindako hautuarekin. Nik ahizpa daukat, urtebete-

ko aldearekin eta, 16-17 urteizan arte, ondo-ondoan egongara. Bere helburua izan dalan batean hasi eta lan horre-tan jubilatzea. Eta lortu du. Etaorain nik daukadan jubilazioabaino hiruzpalau aldiz gehia-go izango du. Beretzat zorionahori da. Nire anaia berdin, la-nean hasi zen toki berean jubi-latu da. Ni ere horretarako hezi nin-

duten, gure amak horixe eginzuelako. 18 urterekin laneanhasi eta hirurogeitaka urtere-kin lantoki berean jubilatuzen. Hori da nire ingurua, gu-rasoek ni horretara bideratzenninduten, baina ni horretatikurrundu egin naiz. Ez nuen ni-re burua ikusten bizimodumota horretan.

Korrontearen kontrakoa etakaskagogorra? Akaso izango naiz kaskagogo-rra. Ni harritu egiten naiz ba-tzuek seme-alabak bideratze-ko duten gaitasunarekin .Nirekin gurasoek ez zutenlortu. Aita goizegi hil zen, nik20 urte nituela, justu Batxi-lergoa egiten ari nintzela.Amak nahiago luke beste bidebat hartu izan banu, baina

gure ama oso tolerantea zen,ez zen oso interbentzionista.Nik hori berarengandik jasodut.

Antton Abadia saria eman-go dizute, besteren artean,euskararen normalizazioan egin duzun lanagatik. Do-nostiako Egia auzoan jaioa,euskaraz hazi al zinen?Niretzat euskara, 16-17 urtebitartera arte, ahozko hizkun-tza izan da, etxean jasoa. Li-buru bakarra zegoen gureetxean eta oraindik gordeadaukat. Ni oso irakurlea izannaiz, baina gazteleraz irakur-tzen nuen eta euskara ahozkohizkuntza zen niretzat. Geroahizpa eta biok joan ginenDonostiako Kontserbatoriora.Maria Dolores Agirrek alfabe-tatzeko klaseak ematen zi-

tuen. Gipuzkeraz alfabetatuginen 17-18 urte genituela. Or-duan ikasi genuen hitzak eba-kitzen eta…

Euskara batua sortzen ikusiduzu.Bai, baina nire meritu bakarraGabriel Arestik eta Ibon Sara-solak arrazoia zutela ulertuizana da. Bidea hori zela etahaiek markatutako bidetik jo-ango nintzela erabaki nuen.Garai oso itsusiak egon ziren,kontatu ez direnak. Azkenekoargazkian oso dotore agertzengara, baina bidean gauza osoitsusiak gertatu ziren. Duela bizpahiru urte elka-

rrizketa batzuk egin nitueneuskara batuaren inguruko hi-tzaldi baterako. [Carlos] Garai-koetxeak berak kontatu zida-nez, garai hartan zentzuzkoak

ziren zenbait pertsonak esatenzioten “h”-a komunista zela.Pentsa. Ni bi lanetatik bota nindu-

ten “h”-aren alde egiteagatik.Eta niretzat une hartan lanaoso beharrezkoa zen. Etxeanlau lagun eta bi soldata zeu-den, amarena eta nirea. Nireauzoko ikastolan hasi nintzenirakasle bezala lanean. Halakobatean deitu zidaten eta nikegokitutako liburu bat aterazidaten mahaiaren gainera.Euskara batura egokituta ze-goen liburu hura. Lanetik botaninduten horregatik. Momen-tu hartan Gipuzkoan toki bate-an baino gehiagotan bota zi-tuzten andereñoak euskarabatuaren alde egiteagatik. Ba-tzuk elkartu eta epaitegira era-man genuen kontua. Nire ikas-tolako batzuek –txikitandik

IBILBIDEADonostiako Egia auzoanjaioa (1947), bizitza erdiabaino gehiago daramaHondarribian. Bere lanliterarioen artean daude«Zergatik, Panpox» (1979), «Koadernogorria» (1998), «3 Mariak» (2010),«Zuri-beltzekoargazkiak» (2014) edota«Bidean ikasia» (2016).

“Argazkiak: Andoni CANELLADA | FOKU

herritarrak

ezagutzen nituen–, epaiketanesan zuten ez nintzela sekulaazaldu klasea ematera eta ho-rregatik bota nindutela. Etanik ez neukan kontrakoa esa-teko lekukorik.

Hurrengo urtean Lezokoikastolara joan nintzen irakas-le bezala. Lanean hasi eta ha-mar bat egunera kalera nindo-ala esan zidaten. Bailarakobilera bat egin zuten eta hannorbaitek esan omen zuen niEgiako ikastolatik bota nindu-tela euskara batuaren alde egi-teagatik. Eta Lezon gauza beraegitea erabaki zuten. Akorda-tzen naiz nirekin zegoen muti-ko baten amari esan niola,«baina zure semea nirekin da-go gelan, zer kalte egin diotnik?». Ez zait sekula ahaztukoama hark esan zidana: «Horida okerrena. Zuk hazia botaeta ez da igartzen. Baina gerohazi hori handitu egingo da».Bigarren txanda hartan, lanikgabe geratu nintzenean berriz,Ibon Sarasolak eman zidan la-na hiztegian. Eskertzen diot,bestela akaso irakaskuntzansegituko nuen eta beste bidebat ibiliko nuen.

Nik uste nuen hori izangozela gerora, zahartzean, konta-tuko nuen pasadizoa. Ez nekie-na zen gero, alardearekin, bes-te pasadizo batzuk izangonituela kontatzeko.

Badituzte parekotasunakeuskara batuaren ingurukoeztabaidak eta alardearekiningurukoak.Bai, badituzte. Hor ez zegoenFranco errua botatzeko, gurearteko liskarrak dira. Gero,denborarekin, ikusi ditut lotu-ra horiek. Baina euskararenbatasuna oso prozesu itsusiaizan zen. Orain, berrogeita ha-margarren urteurrenean, arra-zoia genuela sentitzen dut etaeskertuko nuke norbaitek

onartuko balu euskara batua-ren kontrako jarrera horietanpasatu egin zirela.

Emakume bakarra zinen.Bai. Baina ez nion garrantzirikematen. Ohartzen nintzen ba-karra nintzela, baina ez nin-tzen deseroso sentitzen. Nikidatzi egin nahi nuen. Txikita-tik emakumeek idatzitako ha-

maika liburu irakurri nitueneta banekien ez nintzela ezerarraroa egiten ari. Neska kos-korretan emakumeen liburumordoa irakurriak nituen eta20 urte nituenerako baneukanliteratur kultura pixka bat,frantsesa batez ere. Giro har-tan ni ez nintzen gutxietsiasentitzen, nik gutxiesten nuennire burua, beraiek nik baino

gehiago zekitelako gauza asko-ri buruz. Baina beti izan dutkonfiantza nire ikasteko gaita-sunean, eta hori aitari zor diot.Konfiantza hori ez dut galduoraindik.

Ordurako ni lanean ari nin-tzen. Erizaina izan naiz urteaskoan, kirofano batean lanegin dut. Bidean ikasi nuenofizioa, orduan gauzak desber-

dinak ziren. Gurutze Gorrikodama izan nintzen, baditut ar-gazkiak. Eta kirofanoa utzinuen andereño izateko. Bainagustatzen zitzaidan kirofano-ko lana eta oraindik ezaguerapixka bat badaukat.

Bidean ikasia, dena.Bai, ez neukan beste erreme-diorik. Niri gustatuko litzaida-ke beste askok ikasi duten be-zala ikastea, horretarabakarrik jarrita. Nik beti zirri-kituetatik ikasi behar izan dut,lanak utzitako tarteetan. Lanaegin behar zen etxera soldataeramateko, ama oso gazte alar-gun geratu zelako.

Ikasteko grinaz segitzen du-zu?Bai, hori ez da galdu behar.Horretara joan nintzen Duran-goko jardunaldi feministetara,ikastera.

Entzuna dizut faltan sumatuzenuela «zaharren» ahotsa.Bai. Baina, zergatik ez ziren jo-an? Nik izena eman nueneanez zidaten esan ezin nuela jo-an zaharregia naizelako. Baina,bestetik, zahartzaroari buruz-ko hausnarketa bat falta da fe-minismotik. Gorputza aipa-tzen denean ere, gazteengorputza hartzen da kontuan;sexualitatea, erreprodukzioa…eta, zaharren gorputza, zer?Zaharrak aipatzen direnean,gehienetan, subjektu pasibobezala aipatzen dira, zaindubehar diren subjektuak bezala.Nik zahar errebeldea izan nahidut.

Zahartzaroak toki eskasadauka gure jendartean.Bai, baina hori gure belaunal-diaren errua da, garbi daukat.Gu gazteak ginenean bizitza-ren gailurra helduaroa zen etagazteak helduarora iristeko

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 24 / 25

ikasten ari ginen. Gure belau-naldiak, 68ko belaunaldiak,gailurra ez zegoela helduaroanaldarrikatu zuen, gailurra gaz-taroan zegoela. Eta orain ideiahori bumeran bat bezala etorrizaigu bueltan. Hortik datorhainbeste gizon eta emaku-mek –batez ere emakumek–gazte itxura mantentzeko dau-katen irrika patetiko hori. Nik “zahar” hitza aldarrika-

tzen dut. Ni zaharra naiz eta ezdut barkamenik eskatzen za-hartzarora iritsi naizelako. 72urte ditut eta zaharra naiz,noiz egiten da ba bat zaharra?Zahartzaroa tabu bat da.

Nolakoa da zure zahartzaroa?Aktiboa. Nik ez dut atzera begi-ra bizi nahi, aurrera begira bizinahi dut. Gure tradizioan za-harrak zeuden irakasteko, ikasibeharreko guztia ikasia zutela-koan. Nik ez dut ikasi ikasi be-har nuen guztia eta oraindikikasteko grina daukat. Belau-naldi pare batean, asko aldatuda kontua. Lehen, zaharrekzeukaten jakinduria, baina,orain, gazteek irakasten dizki-gute gauza asko eta, gainera,zaharrek dakizkigun gauza as-kok dagoeneko ez dute ezerta-rako balio.

Durangoko jardunaldi femi-nistetara bakarrik joan zinen,lotarako zakua hartuta, ikas-teko grinaz. Zer ikasi zenuen?Hausnartzen ari naiz oraindik.Batetik, zahartzaroaren faltahori igarri nuen. Bestetik,oraingo feminismoa oso fisi-koa da, asko erreparatzen zaiogorputzari eta sexu jarduerarigarrantzi handia ematen zaio,modu esentzialista batean.“Nire jarduera sexuala hau da,beraz, ni hau naiz”. Adibidez,“ni lesbiana naiz”. Hortik apar-te? Aberatsa zara? Pobrea? Au-rrerakoia? Atzerakoia? Tole-

rantea? Fundamentalista? Nikgauza gehiago jakin nahi ditut,zure jarduera sexualak ez zai-tu osoki definitzen. Iruditzenzait hor karga gehiegi ematenzaiola jarduera sexualari. Hala ere, Durangon ez zego-

en mugimendu feminista. Du-rangon mugimendu feminis-taren abangoardia zegoen.Hori oso kontuan izan beharda. Orain askotan esaten da ga-rai bateko balioak galdu egindirela. Baina, zein balio zirenhoriek? Boteretsuarekikomendekotasuna –polizia, mili-tarrak, Franco...–; desberdinabaztertzea –gorputz desberdi-nak, familia eredu desberdi-nak...–; elizarekiko mendekota-suna… Horiek dira nik ikasinituen balioak. Horiek gordebehar al ditugu? Ba, ez. Nik bi-zitzaren parte handi bat pasa-tu dut txikitan ikasitakoa baz-

tertzen, desikasten, eta orain-dik ikasteko asko daukat. Horregatik, esaten denean

atzera goazela, gaurko gehien-goa garai bateko abangoardia-rekin konparatzen delako esa-ten da. Horrek ez du balio.Garai bateko orokortasunagaur egungo orokortasunare-kin konparatu behar da etahor ez dugu atzera egin. Akasogarai bateko abangoardiek de-fendatzen zutena ez da orain-dik bete edo akaso orokortasu-nak ez ditu ideia denak jaso.Baina abangoardiak abangoar-diekin konparatu behar dira.

Bide onetik ikusten duzu ola-tu feminista hau?Bai. Niretzat hirugarren ola-tua. Mareak behera egingo duhalako batean, baina itsasoakbeti jarraituko du hor, ez dadesagertuko.

Orain errazagoa litzatekealardean eman zenuten pau-so hura ematea?Nik uste dut berandu hasi gi-nela. Trantsizioan hasi izan ba-gina, orduan dena zen aldaga-rri. Baina horrek gero kontrakoerreakzio bat ekarri zuen etagu erreakzio horren garaian ai-legatu ginen.

Berriro egingo zenuke?Momenturik okerrenetanetxean esan izan dut San Pe-dro kalean jarriko nintzela“Damutzen naiz” dioen pan-karta batekin, baldin eta ho-rrekin etxekoentzat bakea lor-tuko banu. Baina etxean horiesanda ez didate sinisten. Baina nik ez dut ezer asma-

tu, ez euskararen batasuneanezta emakumeen aldeko bo-rrokan ere. Norbaitek eginzuen lehenengo bidea, sasiakkendu eta bidea irekiz. Nireburuari jarritako lana da bidehori ahal den neurrian pitinbat zabaltzea eta, ahal dela,oso aldapa gora izan beharre-an, pixka bat samurtzea. Bainabidea ez dut nik asmatu, bestebatzuek irekitako bidea sa-murtzen saiatu naiz.

Sexu ahularen etiketa zama-tsua asmatu zuenak…Gezur handi bat da. Baina mo-mentu honetan emakumeakez ditugu gauza asko egiten ezdebekatuak daudelako, ausar-tzen ez garelako baizik. Helduda ausartzeko momentua, au-sardia oinarrizkoa da. Etsaia ezdago kanpoan bakarrik, ba-rruan ere badago.

Badaukazu proiekturen batesku artean?Badaukat, bai, nobela batekinari naiz. Akaso nire azken libu-rua idatzia dago, baina gusta-tuko litzaidake beste bat idaz-tea.

«Oraingo

feminismoa oso

fisikoa da, asko

erreparatzen zaio

gorputzari eta sexu

jarduerari garrantzi

handia ematen

zaio, modu

esentzialista batean.

Zure jarduera

sexualak ez zaitu

osoki definitzen»

herritarrak

Abuztuan Placido Domingo tenorearen alde agertu zen publikoki Ainhoa Arteta opera kantari tolosarra. Kasik hamar emakumek salatu zuten

Domingok sexu erasoa egin ziela eta Artetak ez zuen zalantzarik egin «kasik familiakoa» duen tenorearen defentsan ahotsa altxatzeko. «Ez

dakit maitasun jolasetan edota ligatzen aritu ote den. Gauza horiek lehen egiten ziren eta orain ere egiten dira. Baina badakit ez dela eraso-

tzaile bat, eskua sutan jarriko nuke». Irailean, telebistan eskainitako elkarrizketa batean, bere bizitzako unerik latzena publiko egin zuen: 25

urte zituela bortxatu egin zuten. Sinistu egin genion, zalantzarik gabe. Nahiz eta berak hilabete batzuk lehenago beste emakume batzuen

kontaketa zalantzan jarri, guk sinistu egin genion. Tamalez, indarkeria matxistak denok zeharkatzen gaitu, mina emateraino. Pobreak eta abe-

ratsak, hangoak eta hemengoak, lokatz berdinetan harrapatuta gaude. Eta nahiz eta askotan emakumeak oso inuzenteak dirudigun, ederki da-

kigu zer den maitasun jolasa eta zer ez. Bai, Ainhoa, guk ez dugu zure hitza zalantzan jartzen, baina gustura esango genizkizuke bi hitz. Eta

akaso builaka, haserrarazi egin gaituzulako. Argazkian ageri den emakumeak ez zuen aukera galdu pasa den azaroaren 25ean, indarkeria ma-

txistaren kontra kalera atera zenean. Zer esan ote zion? Amagoia Mujika Telleria

GUK SINESTEN ZAITUGU. ZUK?

Jagoba MANTEROLA | FOKU

C IKUSMIRA

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 26 / 27

hutsa

Bada Che Guevararen argazki mi-tiko bat Boliviako oihaneanzuhaitz baten gainera igota libu-ru bat irakurtzen ageri duena.

Armak eskuetan dituztela ibili dira egunosoan batetik bestera eta arratsean berekideengandik apartatu eta liburuan mur-giltzen da. Ez dago argazkirik, baina bada antzeko

irudi bat Koldo Mitxelena gaztearena.Bizkaiko fronteetako lubaki batean dagoeta gerrak izaten dituen atsedenaldi luze-etan Lizardiren poema bilduma atera etairakurtzen ari da. Gerrara boluntario joanaurretik latinezko gramatika bat eta Li-zardi sartu zituen zakutoan. Sarrionandiak bost urte eman zituen

espetxean eta ez dago, noski, argazkirik(gerora ere ez zen izan haren argazkirikbeste hogeita hamar urtean), baina hura

irudikatzen hasita, liburu bat irakurtzenirudika genezake. Badut irudi bat neureagoa, nerabea

nintzenekoa. Aitona zahartu eta abailduegin zen, lanerako gauza ez zela geratuzen eta uda oso batez ia arratsero irakur-keta saio bat egiten genuen. Tomas AgirreBarrensoro-ren “Uztaro” (geroztik nobelahau desagertu egin da euskal literatura-tik), Txomin Agirreren “Garoa” eta Etxai-deren “Joanak joan” irakurri nizkion. Isi-lik egoten zen urrunera begira. Orixeren“Euskaldunak” ekarriz gero, haserretuegiten zen eta “Orain ere horrekin al ha-tor?”, kexatzen zitzaidan. Gaztetan behinola hondartzan nengoe-

la neska bat eseri zen nigandik metro ba-tzuetara eta Max Frischen nobela bat pol-tsatik atera eta irakurtzen hasi zen. Nikburuz nekien nobela hori. Zirrara bat sen-

titu nuen barrenean, maitasunaren erna-muina izan zitekeena. Azken orduko beste irudi bat. Gorka Ur-

bizuk bukatu du Berri Txarrak-en agurre-ko itzulia eta Lekunberriko bere etxeangorde da. Besaulki batean, gainetik man-ta bat duela, irudika dezaket jarraitzaile-ek azken kontzertuan (hala eskatu zuenelkarrizketa batean) oparitutako liburue-tako bat irakurtzen.Egun batzuk barru gara Durangon.

Gustatzen zait salmahaietan liburu batirekita eskuetan duen jendearen aurpe-gietara begira egotea. Leiho batera gertu-ratu eta munduari begira daudela ema-ten du edo gure baitako baztermiresgarrietara. Chek, Mitxelena gazte-ak, Sarrik, aitonak, nire neskak edo Urbi-zuk jartzen zuten edo duten aurpegi ber-tsua dute. •

hutsa

Liburuak

Joxean Agirre

hutsa

Azaroaren 25aren bueltan, Emaku-meen Aurkako IndarkeriarenKontrako Nazioarteko Egunarenharira, Helena Tabernaren “Na-

gore” dokumentala ikusteko aukera izandut. Ondorengo egunetan, horrek utzita-ko gorputzaldia kudeatzen ari nintzela,izan dut Voxeko idazkari nagusi Javier Or-tega Smithek Madrilen esandakoen berri.Besteak beste, ukatu egin du matxismoa,genero indarkeriaren aurkako legediabertan behera uzteko eskatu du, emaku-meon segurtasunik ezaren erantzule mi-

granteak egin ditu eta “txiringito femi-nistek” dirulaguntzak jasotzea salatu du. Dokumentalean, ikusi nuen epaiketan

nola esaten zioten Nagore Laffageren hil-tzaileari gezurra esateko eskubidea zuela,bere burua defendatzeko egoki irizten ba-zion. Eta ikusi nuen, hilketa unea birsor-tzerakoan, erasotzaileak zeinen argi oroi-tzen zituen egindako ekintza batzuk, etanola bere memorian ez zen beste galderabatzuei erantzuteko arrastorik geratu.Aurtengo sanferminetan, 11 urte bete

dira Diego Yllanesek Laffage erail zuene-

tik. Hamarkada bat baino gehiago igarotaikusi dut dokumentala. Baina seguru na-go urte hauetan guztietan zenbaitek osogogoan izan dutela gertatu zena, gerta-tuak eragin ziena. Eta ez nuke ahazteriknahi, ez hura ezta Ortega Smithek eta ha-ren konpainiak esaten dituztenak ere. Us-tezko demokrazia berdinzale honetan,ideia guztiak zilegi diren falazia sartu di-gutelako buruan, eta, astakeriek itsutzengaituztenean, egunerokoan jasaten du-gun zapalkuntza isila oharkabean gera-tzen zaigulako. •

0hutsa

Memoria selektiboa

Nekane ZinkunegiBarandiaran

herritarrak

putatuari eskua nola eman,nahikoa serio agertu nahizuen eta.

2011ko abenduaren 15ean,errege espainiarrak euskal ez-ker independentistako ordezka-ri bat hartu behar zuen, 1193an

Jon Idigoras hartu behar izan zuenetik lehen aldiz. Ordezkarihura Xabier Mikel Errekondoizan zen.

Harrera hura baino lehen,ordea, Juan Carlos Borbonenentsegu erridikulua izan zen. Bonok kontatu duenez, esku-emate hark kezkatuta zeukanerregea eta nola egin entseatubeharra zeukala pentsatuzuen. Hartarako, Bonori lagun-tza eskatu zion.

Hauteskundeen ondorengobilera batean, «erregeak esanzidan Amaiur koalizio nazio-nalistako diputatuak hartukozituela, baina konstituzioaginduz baino ez ziela kasuegingo. Seriotasunez hartzekogomendioa eman nion, keinuserio batez eskua emanez. Or-duan, altxatu eta eskua nolaeman behar zien ikusteko en-tsegua egin genezala esan zi-dan erregeak, eta hala egin ge-nuen. Laiñoa da eta, beste aldebatetik, konfiantza erakusleaerregeak hau esatea: ‘Begira ie-zadazu aurpegira, ea eskua lu-zatzen dizudan bitartean serionagoen, zu haietako bat bazinabezala’».

SARE N

> Errekondori eskua emateko entsegua

Ez da txantxa, erridikulua bai-zik. Jose Bono Espainiako Kon-gresuko presidente ohiak argi-taratu berri duen liburuandioenez, Juan Carlos Borbonekberekin entseatu zuen XabierMikel Errekondo Amaiurko di-

> Berri Txarrak taldearen agurraren osteko erreakzioak

Sare sozialak Berri Txarrak tal-dearen agurraren lekuko izandira. Lagun ugarik agertu dutebertan Lekunberriko taldearenazken kontzertuaren ondorenbururatu zaiena. Batzuek pe-naz eta beste batzuek umorez,zenbaitek azkenengo kontzer-tua eta beste zenbaitek taldea-rekiko beren fanatismoarenjatorria gogoratuz. Hara erre-

Iñigo URIZ I FOKU

akzio horien pare bat lagin:–«Geurko egune ikusitze ta

musikientzako ain egun tristeizenda 23-N BERRI TXARRAKenegune bedeinkatzen dot».

–«Mila esker nire nerabeza-roa errazagoa egiteagatik,zuen hitz bakoitzak bihotzaarindu dit. Laster arte hiruko-te, nire bihotzean eta azaleaneramango zaituztet beti».

20190 | azaroa | 30

GAUR8• 28 / 29

> Euskal Selekzioko 13. zenbakiarekin… Lula da Silva

Lula da Silva Brasilgo presi-dente ohia futbolzale handiada. Sareetan munduko besteburuzagi batzuei canarinha-ren elastikoa oparitzen ager-tzen den argazkiak topatzea ezda zaila.

2014an Bilbora etorri zenIberdrolako exekutiboen ba-tzar batean parte hartzeko, etaSan Mames futbol zelaia erebisitatu zuen. Bertan, Athleti-ceko sasoiko presidente JosuUrrutiak elastiko zuri-gorriaoparitu zion.

Duela egun batzuk, Lula daSilvak handitu egin du bereelastiko bilduma, Euskal Selek-zioaren elastiko batekin, bilerabatean oparitu baitiote. NAIZekjakin duenez, elkartze horretanparte hartu zuen ondarroar ba-tek hiru koloreko kamiseta en-kargatu zuen bidaia egin bainolehen. Elastikoak 13. zenbakiaeta Brasilgo agintari ohiarenizena ditu atzealdean. Lulak ezzuen eragozpenik izan ozeanoazeharkatu duen argazkian elas-tikoarekin agertzeko.

> Joan den osteguneko ikasle grebaren iragarpena

Euskal Herriko ikasleak, be-rriz ere, kalera irten ziren os-tegunean. Ikoitzen Arkatzablogak grebaren iragarpena-ren berri eman zuen. «Grebaorokorra deitu dute , eta ,oraingoan, hezkuntza siste-ma propioa izango dute alda-rrikapen nagusia. Euskal He-rriko hiriburuetan egingodituzte manifestazio nagu-siak: Baiona, Bilbo, Donostia,Gasteiz eta Iruñean».

Ikasleek sareetan zabalduta-ko mezuak agertzen ditu blo-gak: «Ikasleak erdiguneanizango dituen hezkuntza siste-ma nazional, publiko, komuni-tario, euskaldun eta feministabat eraiki nahi badugu, fran-tziar zein espainiar estatueta-tik askatzen garenean baino ezdugulako lortuko adierazi du-te ikasleek». Eta haien salaketaageri den hainbat bideo ikus-gai jarri zituen.

> Zea Maysek «Kea» kantaren bideoklipa aurkeztu du

Musika nobedade ugarirenberri eman ohi du NAIZ+ ata-r iak , denak ere kl ik batezikusgai daudela. Horietakobat, egunotakoa, Zea Maystaldeak bere azken bildumairagartzeko aurkeztutako“Kea” bideoklipa.

“Atera” izena jarri dio ZeaMays Bilboko taldeak lan be-rriari. Hasierako lau taldeki-

deek –Asier Basabe baterian,Ruben Gonzalez baxuan, Iña-ki Imaz Piti gitarretan etaAiora Renteria ahotsean– ja-rraitzen dute taldean, eta ha-sierako gogoa eta askoz espe-rientzia gehiago gehitu duteurteotan guztiotan. Hori guz-tia islatu dute publiko eginduten lehen bideoklipean,“Kea”.

hutsa

3 BEG

IRADA:

Mugikorrarekin gora eta behera

osas

un

a /

hir

iare

n lo

(r)a

ldia

/ h

arre

man

ak Gurasoak kezka-tuta daude. Ira-kasleak kezka-tuta daude. Etaadin txikikoak,bitartean, haur

zein nerabe, beraien bizitza-rekin aurrera doaz pantaila-ren aurrean. Bizitzaren gain-digitalizazioaren aurrean,beraz, zer egin? Nola jokatu?

Adin txikikoak aro digitala-ren erdian hazi dira, ez duteoff eta on bizitzarik bereizten,dena baita beraien burua etajarduna erakusteko pasarela.Bideo jokoetan jolasteko, mu-sika entzuteko, ikasteko, lagu-nekin komunikatzeko.… horre-tarako erabiltzen dituztegailuak gehienbat, eta pentsa-tzeko modukoa da horrek guz-tiak bizitza pertsonalean etasozialean aurki izango dituenondorioak. Izan ere, digitaliza-zioak bizitzari abiadura berribat txertatu dio, erritmo eroa.Pantailan dena egiten da az-kar; like, not like, bideoa hasieta buka aldi berean, hainbatleiho/foku irekita gehiegi pen-tsatu gabe... Ematen du ez da-goela denborarik gauzak be-har den moduan ikusteko,entzuteko, dastatzeko… Garaibateko atentzioa, sendoa etabakarra, hainbat leihotxotan sakabanatu da, eta han-he-menka gabiltza gure apeta guztiak ase nahian.

Eta mugikorraren erabilera-adinari dagokionez, zer esan?Horretan asmatzea ere ez da erronka makala. Adin txikiko-en garapen integrala –alegia, garapen emozional, afektiboeta kognitiboa– bizitzaren hastapenetik bertatik hasten daeta gizon-emakumeok “formateatuta” gaude atxikimendufisikotik, zuzeneko hartu-emanetik, eraikitzeko. Horretangurasoekiko harreman osasuntsua eraikitzeak erabateko ga-rrantzia izango du gero indibidualizazio-prozesuan. Beraz,prozesu horren etapa gehienetan pantailen presentzia geroeta gehiago nagusitzen bada... zer-nolako eragina izango duhorrek? Zer-nolako desorekak ager daitezke? Zer-nolako es-

tutasun ezezagunak?Ikertzaile batzuen abu-ruz, pantaila-abusuakhaurrengan duen eragi-na ikerketa esparru berrieta eztabaidagarria daoraindik, baina ematendu ondoriorik baduelagarapen kognitiboan. Fa-miliak asko egin dezake,jakina. XXI. mendekogurasoen erantzunkide-tasuna da mundu digita-lean trebatzea, esparruinposatzaile eta intere-sez jositakoa bezala iku-si arren. Baina eskola da,hezkuntza sistema oro-korrean, gizarte batekzaindu, hornitu, indartubehar duena, eta bertanetxeko lan ugari ditugu,irakasleek, ikasleek etagurasoek.

Zientziari heldu behar-ko diogu, egiten direnganorazko ikerketei,horretan asmatzeko.Nolanahi ere, irudipe-na daukat adin-mugabat jartzeak erabatekoeztabaida sortuko lu-keela, denok txunditu-ta eta salduta gaudela-ko teknologiarekin.

Izan ere, ia guztiok teknologiak eskaintzen digun festa erohorretan parte hartu dugu hasieratik izango dituen ondo-rio txarrak (onenetan ados gaude) kontuan hartu gabe.Teknologiak eraikitako espazio digitalak, horrenbestez,“Far West basati” baten modura funtzionatzen du egun, eta,gizartea, tartean gurasoak, bere mende daude. Horretanmugikorra ardatz bihurtu da, sakelakoa lanerako zein ai-sialdirako erabiltzen baitugu.

Adin txikikoen kasuan, gizarte/guraso/eskola moduanarazoak ditugu mugak ezartzerakoan. Nik ez dakit zein denmugikorra erabiltzen hasteko adin egokia. Baina osasunpertsonal eta sozialarekin lotutako zerbait denez, baduguzer hausnartu eta zer erabaki elkarrekin. •

Mugikorren erabilerak osasun pertsonal eta sozialean eragiten du. GAUR8

Itziar ElizondoHarremanak Hezkuntza Elkarteko kidea

2019 | azaroa | 30

GAUR8• 30 / 31

BURGOSKO EPAIKETAREN AURKA, MONTSERRATEN ITXITA

Juantxo EGAÑA

BILDUMA PARTIKULARRA

1970eko abenduaren 3tik 9ra bitartean Burgosko Prozesua egin zuten hamasei euskal herritarren aurka. Bertan, tribunal militarrak bederatzi heriotza zigor eta bostehunetikgora kartzela urte ezarri zizkien akusatuei. Heriotza zigorrak kommutatu egin zizkieten, Euskal Herrian, Estatuan eta New York, Buenos Aires, Caracas eta beste hainbat hiri-tan izan ziren mobilizazio handiak zirela-eta, baita Europako eta Ameriketako zenbait gobernuren presioengatik ere. Epaiketaren aurka protesta egiteko, abenduaren 12tik14ra bitartean Montserraten itxialdi bat egin zuten 300 intelektualek. Han epaiketaren aurkako agiri bat idatzi zuten, heriotza zigorra indargabetzea eta preso politikoentzateta erbesteratuentzat amnistia eskatuz eta Euskal Herriarekiko eta haren aldarrikapenekiko atxikimendua agertuz. Besteak beste, Lluis Llach, Joan Miro, Antoni Tapies, JoanManuel Serrat eta Nuria Espertek sinatu zuten agiria. Hiru egunen buruan, monasterioa Guardia Zibilak inguratuta zegoela, itxitakoak irten egin ziren Guardia Zibilaren etamonasterioko abadearen arteko negoziazioen ondoren. Argazkiak itxialdiko une bat islatzen du.