Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

126

description

MAAYA KAN P´ÉEL Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso) Autor : Javier Abelardo Gómez Navarrete

Transcript of Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

Page 1: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)
Page 2: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN P’ÉELMÉTODO PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA MAYA

CUARTO CURSO

Page 3: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Page 4: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN P’ÉEL

MÉTODO PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA MAYA

CUARTO CURSO

JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETEOTOÑO 2008

Page 5: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

4

Javier A. Gómez Navarrete

Universidad de Quintana RooBlvd. Bahía esq. Ignacio Comonfort s/nColonia del Bosque, Chetumal, Quintana Roo, Méxicowww.uqroo.mxJavier Abelardo Gómez NavarreteSegunda edición 2008

ISBN:

Impreso en MéxicoPrinted in México

Ilustración y Diseño: Juan Manuel Salazar [email protected] editorial: Magdalena Mulia Cabrera

Page 6: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

INDICE

INTRODUCCIÓN 9

UNIDAD ●Objetivos de la unidad 11Tsáab kaan 12Molay t’aano’ob junp’éel 13Meyaj junp’éel 13Óoxtúul x wáayo’ob 14Molay t’aano’ob ka’ap’éel 15Meyaj ka’ap’éel 16J ma’ atan 17Molay t’aano’ob óoxp’éel 18Meyaj óoxp’éel 18J wáay koot 19Molay t’aano’ob kanp’éel 20Meyaj kanp’éel 20Ooch yéetel t’eel 21Molay t’aano’ob jo’op’éel 22Meyaj jo’op’éel 23Kaxan tsikbal junp’éel 23Molay t’aano’ob wáakp’éel 24Túuntaj ka’anbale’ junp’éel 24

UNIDAD ●●Objetivos de la unidad 29In chan x ki’ichpam atan 30Molay t’aano’ob úukp’éel 31Meyaj wáakp’éel 31Suunen 32Molay t’aano’ob waxakp’éel 32Meyaj úukp’éel 33Chéen ta wo’olal 33Molay t’aano’ob bolonp’éel 34Meyaj waxakp’éel 35In paakat yéetel juntúul t’eel 35Molay t’aano’ob lajunp’éel 36Meyaj bolonp’éel 37X-ma’a xambil 37Meyaj lajun p’éel 38

Page 7: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Kaxan tsikbal ka’ap’éel 38Molay t’aano’ob bulukp’éel 38Túuntaj ka’anbale’ ka’ap’éel 39

UNIDAD ●●●Objetivos de la unidad 43T’aano’ob yo’olal le meyaja’ 44Molay t’aano’ob lajka’ap’éel 44Meyaj buluk p’éel 46Ba’anten k’a’ana’an le ts’aak ku beeta’al ti’ u 47Kaajilo’ob Yucataano’ 47Molay t’aano’ob óoxlajunp’éel 49Meyaj lajka’a p’éel 49Ba’axten leyli’ u meyajta’ale’ 50Molay t’aano’ob kanlajunp’éel 50 Meyaj óoxlajun p’éel 51Máakamaak ti’ le k’oja’anilo’ob suuk u ts’aiko’obo’ 52yéetel ba’axo’ob beetik u yaantalo’ob 53Molay t’aano’ob jo’olajunp’éel 53Meyaj kanlajun p’éel 54Maaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiw 54Molay t’aano’ob wáaklajunp’éel 55Meyaj jo’olajun p’éel 56Kaxan tsikbal óoxp’éel 57Molay t’aano’ob úuklajunp’éel 57Túuntaj ka’anbale’ óoxp’éel 58

UNIDAD ●●●●Objetivos de la unidad 61J ts’oon 62Molay t’aano’ob waxaklajunp’éel 63Meyaj wáak lajun p’éel 64X nuk ku’uk yéetel x chúukib 64Molay t’aano’ob bolonlajun p’éel 65Meyaj úuk lajun p’éel 66Juntúul óotsil j ts’oon kúuts 67Molay t’aano’ob junk’aal p’éel 68Meyaj waxak lajun p’éel 69Ba’ats’ yéetel áayin 69Molay t’aano’ob junp’éel ti’ ka’a k’aal 71Meyaj bolon lajun p’éel 72Noom 72

Page 8: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Molay t’aano’ob ka’ap’éel ti’ ka’a k’aal 74Meyaj jun k’aal p’éel 75Kaxan tsikbal kanp’éel 75Molay t’aano’ob óoxp’éel ti’ ka’a k’aal 76Túuntaj ka’anbale’ kanp’éel 76

UNIDAD ▬Objetivos de la unidad 81U suumil k’i’ik’ Mani 82Molay t’aano’ob kanp’éel ti’ ka’a k’aal 83Meyaj junp’éel ti’ ka’a k’aal 84U tsikbalil x ta’akumbinxunáan 84Molay t’aano’ob jo’op’éel ti’ ka’a k’aal 86Meyaj ka’a p’eel ti’ ka’a k’aal 87Búulkaabil 87Molay t’aano’ob wáakp’éel ti’ ka’a k’aal 89Meyaj óox p’éel ti’ ka’a k’aal 90U xuul le yóok’ol kaaba’ 90Molay t’aano’ob úukp’éel ti’ ka’a k’aa l 92Meyaj kan p’éel ti’ ka’a k’aal 93K yuum Manuel Antonio Ay 93Molay t’aano’ob waxakp’éel ti’ ka’a k’aal 95Meyaj jo’o p’éel ti’ ka’a k’aal 96Kaxan tsikbal jo’o p’éel 97Molay t’aano’ob bolonp’éel ti’ ka’a k’aal 97Túuntaj ka’anbale’ jo’op’éel 98

UNIDAD ● Objetivos de la unidad 103Janal pixan 104Molay t’aano’ob lajunp’éel ti’ ka’a k’aal 105Meyaj wáak p’éel ti’ ka’a k’aal 106Chan baaj 107Molay t’aano’ob bulukp’éel ti’ ka’a k’aal 108Meyaj úuk p’éel ti’ ka’a k’aal 109Juntúul chi’ibal kaan yéetel juntúul juuj 109Molay t’aano’ob lajka’ap’éel ti’ ka’a k’aal 110Meyaj waxak p’éel ti’ ka’a k’aal 112 Ba’axten ku bebechtik u jo’ol le tóoloko’ 112Molay t’aano’ob óoxlajunp’éel ti’ ka’a k’aal 114Meyaj bolon p’éel ti’ ka’a k’aal 115Juntúul pu’juy yéetel juntúul kúuts 115

Page 9: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Molay t’aano’ob kanlajunp’éel ti’ ka’a k’aal 117Meyaj lajun p’éel ti’ ka’a k’aal 118Kaxan tsikbal wáak p’éel 119Molay t’aano’ob jo’olajunp’éel ti’ ka’a k’aal 120Túuntaj ka’anbale’ wáakp’éel 121

Bibliografía 123

Page 10: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Introducción

Esta obra tiene como antecedente los libros denominados: MAAYA JUNP’ÉEL. Método para el aprendizaje de la Lengua Maya Primer Curso, ( dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la Universidad de Quintana Roo. 2002 ) MAAYA KA’AP’ÉEL. Método para el aprendizaje de la Lengua Maya Segundo

Curso (dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la Universidad de Quintana Roo. 2004) y MAAYA ÓOXP’ÉEL Método para el aprendizaje de la Lengua Maya Tercer Curso de Javier Abelardo Gómez Navarrete, con cuyos contenidos establece una secuencia lingüística, pedagógica y psicológica.

Los Objetivos Generales de este texto son:Acrecentar el interés por el conocimiento del Idioma Maya como producto cultural.Proseguir la adquisición del Idioma Maya en su expresión oral y escrita.Incrementar la capacidad para comprender a la población maya parlante.Reconocer la importancia que el idioma de estudio tiene como herramienta para cualquier profesional que trabaje en el área que habitan los mayas.Incrementar la capacidad para escuchar, entender, hablar, leer y escribir en maya.

En el caso de la Unidades I, III, IV, V y VI se propone una primera lectura de acercamiento al texto, seguida de la segunda que será de traducción con el apoyo, o no , del Diccionario ,según necesidades individuales, ya que cada texto tiene su Vocabulario. Después podrán formularse preguntas para sostener un diálogo que nos permita hacer funcionales los conocimientos.

Es provechoso localizar expresiones idiomáticas para utilizar en la plática ocasional según convenga. Para cada módulo se propone una entrevista sobre los temas que se sugieren presentándose asimismo un cuestionario que puede ser utilizado así, o modificado, aumentando o substituyendo algunas interrogaciones. El material obtenido en las entrevistas debe ser escuchado para mejorar la capacidad de eficiencia auditiva, para traducir y para acrecentar nuestro bagaje semántico y cultural sobre el idioma meta. Como última actividad de cada Unidad se presenta una autoevaluación.

En el caso de la Unidad II además de acrecentar nuestra eficacia en la comprensión del Idioma Maya y desarrollar nuestra capacidad de disfrute estético, propone como ejercicio escribir los poemas convertidos en prosa.

Te deseamos mucho éxito en el aprendizaje de este idioma autóctono que constituye un producto cultural vivo, surgido, depurado, enriquecido, erosionado y revitalizado por el devenir socio-histórico de la Península de Yucatán.

Cualquier observación, sugerencia o comentario sobre el idioma maya, la ortografía y la propuesta didáctica, será bien recibida. [email protected] [email protected]. EL AUTOR

••••

Page 11: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)
Page 12: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

UNIDAD 1JAATSUL JUNP’ÉEL.

OBJETIVOS

Que el estudiante incremente su dominio del Idioma Maya con la lectura y traducción de textos.

Que el alumno incremente su capacidad de comunicación escrita y oral a través de los diálogos.

Que al realizar una entrevista sobre La Comunidad se ejercite en la elaboración de preguntas y respuestas y en la traducción de material lingüístico.

Las lecciones de esta Unidad proceden del

libro Maya T’aan, Lengua Maya de Campeche,

Quintana Roo y Yucatán. Segundo Ciclo, Parte II,

SEP, ����. pp. �0-��, ��-��, ��-��, 44-4�, �0-��.

Los Ejercicios , Vocabularios y Autoevaluación

fueron diseñados por el Autor.

Page 13: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

tu lu’umil, je jayp’éel ja’ab ku máan ich u kuxtale’ ki’ichkelem Yuume’ ku síik ti’ uláak’ u yoot’el. P’il a wich: le tuukul yóok’ol tsáab kaano’, layli’ u yiIa’al tu noj lu’umil Quintana Roo, Yucatán, bey xan tu lu’umil Campech. Tu k’iinilo’ob ja’aja’alile’ kaano’obe’ ku k’exiko’ob u yoot’elo’ob.Tsáab kaane’ le kéen u k’ex u yoot’ele’ ku nojochtal u tsáab.Yuum José Díaz Bolioe’ tu ts’íibtaj junp’éel xook yóok’lal le kaana’, tuméen ku tuukultik letie’ tsáab kaano’ u ts’amaj u tuukulil u ja’abil Maayao’ob.

Tsáab kaanKi’ichkelem Yuume’ tu ya’alaj ti’ tsáab kaan beya’: te’ yóok’ol le úuk’uma’ yaan u máan óoxp’éel cheemi’, ti’ ka’ap’éele’ ti’ yaan kíimili’, ba’ale’ wa ka na’atik le junp’éel tu’ux mina’an kíimilo’, teeche’ ma’atan a jáan kíimil.Tsáab kaane’ sen yaan u na’at, tu cha’aj u máan yáax junp’éeli’, chéen ku bisik ba’alo’ob tu’utak. Bey tu beetaj yéetel uláak’, chuup yéetel wíiniko’ob.Ba’ale’ ka’a k’uch u yóoxp’éelile’, mixba’aI ku taasik, ka tu pikch’intubai’.Le beetik túune’, le tsáab kaano’ ma’atan u kíimil

Page 14: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB JUNP’ÉEL.

�.-Tsáab kaan.-Víbora de cascabel.

�.-Ki’ichkelem yuum.-Precioso señor (Dios)

�.-Le úuk’uma’.-Este río.

4.-Chéemi’.- Cayuco, barco.

�.-Kíimili’.- Muerte

�.-Yaan u na’at.-Tiene inteligencia o entendimiento.

�.-Tu cha’aj u máan.-La dejó pasar.

�.-Yáax junp’éeli’.-La primera

�.-Ba’alo’ob tu’utak.-Cosas podridas.

�0.-Chuup yéetel wíiniko’ob.-Llena de hombres.

��.- K’uch u yóoxp’éeli’.-Llegó la tercera

��.- .-Tu pikch’intuba’i’.-Se arrojó

��.- Ku síikti’ uláak’.-Le regalan otro

�4.- Ja’aja’alile.-Época de lluvias

��.-Ku k’exiko’ob u yoot’elo’ob.-Cambian de piel

��.-Ku nojochtal u tsáab.-Se engrandece su crótalo

��.-U tuukulil u ja’abil maayao’ob.-El pensamiento o sabiduría del año maya.

MEYAJ JUNP’ÉELA KA’AJ MEENTIK LE K’ÁAT CHI’OB TI’AAN YÁANAL, TI’ JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL UTIA’AL U CHAN TSIKBAL TA WÉETE

�.-¿Bix u k’aaba le xook táant a meentaj?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj Ki’ichkelem Yuum ti’e tsáab kaano’?

�.-¿Ba’ax bíin u náajaltej le tsáab kaane’ wáa ku na’atik ti’ máakamáak cheem mina’an

kíimilo’?

4.-¿Yéetel ba’ax chuupa’an le cheem yáax máani?

Page 15: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�4

Javier A. Gómez Navarrete

�.-¿Ba’ax tu méentaj le tsáab kaane’, le káan tu yilaj táan u máan u yóoxp’éeli’ ti le

cheemo’ob?

�.-¿Ba’ax ku síik ti’ tsáab kaan Ki’ichkelem Yuum le káan u máan junp’éel ja’ab?

�.-¿Ba’ax k’iin u k’exik u yoot’el le tsáab kaano’?

�.-¿Ba’ax ku yúuchul ti’ tsáab kaano le kéen u k’exku yoot’el?

�.-¿Ba’ax tu ts’íibtaj yuum José Díaz Bolio yóok’lal le kaana’?

�0¿A wilmaj juntúul tsáab kaane’?

Óoxtúul x wáayo’ob Juntéenake’ yaanji óoxtúul x ch’úupalalo’ob chéen bey u máano’ob ich le kaajo’. Juntúule’ ts’o’ok u beel, ka’a bin kaajtal tu yotoch u yíicham, ka’a ok áak’abile’, chilajo’ob weenel.Ka’a sáaschaje’ le atantsilo’ bin maan, ka’a tu yilaj u láak’o’ob. Ts’o’ok u chan tsikbalo’obe’ ka’ tu ya’alo’ob beya’: Bey túuno’ chúumuk áak’ab kéen jóok’o’on ja’asaj óol.Ts’o’ok u maano’obe’ ka’a bino’ob tu yotocho’ob. Le ka’a tu chukaj chúumuk áak’abe’, le atantsile’ ma’ weenki’ ka’a tu yu’ubaj bey u taal u xíinbal chiibo’obe’ Lelo’oba u Iáak’o’ob ,chéen ba’ale’ u suutmubao’ob ba’alche’il. Atantsile’ líik’ij, tu pots’aj u jo’ol ka’a tu ts’áaj tu paach joonaj, u yíichame’ táan u weenel. Letie’ bin ja’asaj óol yéetel u láak’o’ob. Ka’a suunaji’ tu ka’a ts’áaj u jo’ol, ka chilaj weenel yéetel u yíichame. Leti’ tu k’áat chi’taj beya’ : ¿Ba’axten jach síis a wíinkiliI?Tuméen teene’ ma’atech in tep’kinbaj. Tu láak’ k’iine’ bin maan tu ka’atéen, ka’a tu yilaj u láak’o’ob, ka’a tu ch’a’ajo’ob u

k’aax t’aanil u ka’a jóok’olo’ob ja’asaj óol. Beyo’ ka’a k’uch chúumuk áak’abile’ máan ch’a’abil tu ka’atéen. Tu yóoxp’éel k’íine’ ka’a bin maane’, u yíichame’ jo’op’ u tuukultik ¿Ba’axten tin wu’uyaj ke’el o’oniajk? yaan in beetik bey táan in weenele’ utia’al in wilik wa’a ku líik’il in watan. Chúumuk áak’abe’ tu yu’ubaj bey táan u yawat chiibo’ob te’ táankabo’, ma’a tu beetaj mixba’ali’, chéen ka tu yilaj u líik’il u yatan, tu pots’aj u jo’ol ka tu bisaj tu paach so’oy ka’a bin yéetel u láak’o’ob. Le máake’ jak’a’an u yóol, ka’a tu machaj ta’abe ka’a biin tu paach le so’oyo’, ka’a tu cho’aj ti’ le jo’ole’, tuméen letie’ u yoojel beyo’ ma’atan u ka’a ts’áaik u jo’ol le yatano’. Lela’ ka’a suunaji’ ka’a tu yóotaj u ts’aaj u jo’ole ma’a paajchaji’, ka’a jo’op’ u yaawat yéetel u yóok’ol. Tu láak’ k’íine’ táan u biin ich kool le íichantsile’ tu yilaj u jo’ol u yatane’ u biin tu paach, chéen ti’ lelo’, ka’a tu chukaj, ka’a tu pulaj ich junp’éel ch’e’en. Bey ts’o’oksabik juntúul le x wáaya’, ba’ale’ le láak’ ka’atúule’ ma’ ojéela’an tu’ux ts’o’okobi’.

Page 16: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB KA’AP’ÉEL.

X wáayo’ob.- Brujas

Juntéenake’ yaanji’.- Una vez hubo

Ka’a ok áak’abile’.- Cuando entró la noche

Chilajo’ob weenel.- Se acostaron a dormir

Ka’a sáaschaje’.- Cuando amaneció

Chúumuk áak’ab.- A media noche

Ja’asaj óol.- Asustar

Tu yotocho’ob.- En casa de ellas (ellos)

Ma’ weenki’.- No había dormido.

Tu yu’ubaj.- Oyó

�.

�.

�.

4.

�.

�.

�.

�.

�.

�0.

Page 17: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

Suutmubao’ob ba’alche’il.- Convertidos en animales

Ka’a líik’ij.- Y se levantó

Ka’a suunaji’.- Cuando regresó

Tu k’áat chi’itaj beya’.- Le preguntó así

Jach síis a wíinkilil.- Está muy frío tu cuerpo

Ma’ateech in tep’kinbaj.- No me tapo

Jo’op’ u tuukultik.- Comenzó a pensar

Ke’el o’oniajk.- Frío, anoche

Te’ táankabo’.- En el patio.

Tu machaj ta’abe’.- Agarró sal.

Ka’a tu pulaj.- Y la tiró.

MEYAJ KA’A P’ÉELYÉETEL LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL A KA’AJ TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL.

�.-¿Ba’ax yaanji juntéennake’?

�.-¿Ba’ax ku beetko’ob le óoxtúul x ch’úupalo’ob?

�.-¿Tu’ux biin u káajtal le juntúul ts’o’oka’an u beel?

4.-¿Ba’ax tu meentaj le atansilo’ ka’a sáaschaje’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alo’ob le x ch’úupalal, le káan ts’o’ok u chan tsikbalo’obe’?

�.-¿Ba’ax tu yu’ubaj le atantsile’ le ka’a tu chukaj chúumuk áak’abe’?

�.-Le kéen líik’ le atantsile’ ¿Ba’ax tu meentaj?

�.-¿Ba’ax biin u beete le atantsilo’ yéetel u láak’o’ob?

�.-Káan suunaji’ le atantsilo’ ¿Ba’ax tu meentaj?

�0.-¿Ba’ax tu núukaj ti’ u yíicham le kéen k’áatab ti’ ba’axteen jach síis u wíinkilil?

��.-¿Ba’ax tu meentaj le atantsilo’ tu láak’ k’iine’?

��.-¿Ba’ax jo’op’ u tuukultik u yíichame’?

��.-¿Ba’anten bíin u meentej bey táan u weenele’?

14.-¿Ba’ax tu yilaj le xiibo’? 15.-¿Ba’ax tu yilaj le íichamtsile’, le táan u biin ich kool?

��.

��.

��.

�4.

��.

��.

��.

��.

��.

�0.

��.

Page 18: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

J Ma’ atan Juntúul nojoch wíiníke’ kíim u yatan. Ka’a j kíim u yatane’ chéen u yaak’il u páak’al chúuj p’áati’. Le nojoch máaka’ jach ku tuukultik u yatan, le kéen u’uluk ichil u koole’ leti’ beetik ba’al u jáantej, ku p’o’ik u nook’, ku míistik u yotoch. Jach náak u yóole’ ka’a tu tuukultaj : buka’aj utsil wa’a yaan máax beetik ba’al in jaant tin wotoche’.Buka’aj kun ki’imakchajal in wóole’, le kéen u’ulkene’ beeta’anili’ in wo’oche’. Sáamsamal bey u tuukultiko’, tak ka’a j k’uch u k’íinil le u yaayanilo’. Ka’a j k’uch tu yotoche’ yóok’ol u ch’áak che’il u k’óobene’ ti’ yaan u jomaíl u yo’och waají, ku yilik u kuumil u yo’oche’ juntúul x kaax chaka’ani’, míista’an u yotoch, p’o’a’an u nook’;

bey úuchik u máan uláak’ k’iino’ob. Letie’ ma’ u yojel máax beetik le meyajo’, ka’a jo’op’ u ch’úuktik máax beetik, sáamsamal u ts’a’akuba u yilae’ chéen ba’ale’ ku weenel.Ka’a j k’uch u k’íinil u yilik máax beetike’, na’ak tu mooyil u yotoch u ch’úuktej. Chéen ka’a tu yilaj u yokol óoxtúul x ch’úupalalo’ob tu naajile’, mina’an u nook’o’ob, ka’a tu yilaj bix úuchik u janjan beetiko’ob waaj, janal, míis yéetel p’o’. Ku sáastal tu láak’ k’iine’ ka’a jóop’ u ch’úuktik tu’ux u taal le x ch’úupalalo’obo’.Ja’ak’ u yóol ka’a tu yilaj letie’ u páak’al chúuj u yatan, yaan óoxp’éel le u nukuch icho’, leti’ob ku suutkubao’ob x ch’úupilo’ob.

Page 19: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB ÓOXP’ÉEL.Ma’ atan.- Soltero, viudo

Kíim u yatan.- Murió su esposa

Yaak’il u páak’al.- Guía de su sembrado

Le kéen u’uluk .- Cuando llegaba

Ku p’o’oik.- Lavaba

Ku míistik.- Barría

Náak u yóole’.- Se fastidió

Buka’aj utsil .- Cuánto bueno

Ki’imakchajal in wóol .- Me alegro

Tak ka’aj k’uch.- hasta que llegó

Le u yaayanilo’.- Lo deseado

U ch’áak che’il.- Mesa

U jomail u yo’och waaj.- El porta tortillas

U kuumil.- su olla

X kaax chaka’ani’.- Gallina guisada

Jo’op’ u ch’úuktik.- Comenzó a espiar

Na’ak tu mooyil.- Subió al rincón de la casa

Óoxtúul x ch’úupalalo’ob.- Tres muchachas

Mina’an u nook’o’ob.- Desnudas

Nukuch icho’ob.- Grandes frutos

Ku suutkuba’ob.- Se convertían

MEYAJ ÓOXP’ÉELYÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL BÍIN A TSIKBAL. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHIO’OB YAAN YÁANAL

¿Ba’ax ku tsikbalta’ale yóok’ol le nojoch wíinike’?

¿Ba’ax p’áati’?

¿Ba’ax ku meentik le kéen u’uluk ich u koole’?

Káan jach náak u yóol ¿ba’ax tu tuukultaj?

Káa j k’uch tu yotoche’ ¿ba’ax tu kaxantal yóok’ol u ch’áak che’il u k’óobene’?

�.

�.

�.

4.

�.

�.

�.

�.

�.

�0.

��.

��.

��.

�4.

��.

��.

��.

��.

��.

�0.

��.

�.

�.

�.

4.

�.

Page 20: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

¿Ba’ax tu yilaj ich u kuum u yo’oche’?

¿Kuxtun u nook’?

¿Ba’anten jo’op’ u ch’úuktik máax beetik?

¿Tu’ux na’ak utia’al u ch’úuktej?

¿Ba’anten ja’ak’ u yóol?

J Wáay KootKu tsikbaltik le úuchben máako’obo’, le wáay kóoto’ juntúul máak jach aayik’al tuméen yaan u kúuchil kóonol tu’ux yaan jejelás ba’alo’ob ku kóonik. Leti’ kóonik ba’alo’ob ti’ le kaajnáalilo’obo’, bey xan ku k’amik ba’alo’ob ti’ob, ku ts’áaik táak’in tio’olal. Wáa yaan ba’al ku k’áata’al ti’ utia’al maanbil mina’an tie’, ku ya’alik ti’ le máax ku maano’: Ka suunakeech sáamal a wilae’, tuméen sáamal u taasa’al teen.Le kéen aak’abchajke’ ku suutkubáail j ch’íich’il, bey bin wáay kóotile’.Xiik’nalil u biin tak tu kaajil Jo’ u ch’a’a’ u kóonol, yéet taal le ba’alo’ob kéen suunak tu yotocho’, ma’ sáasak ku suuti’, ku ya’ala’ale’ óokolbil bin u beetik. Tu sáastal káan xi’iko’ob j maane’ ku yiliko’obe’ ch’ech’ejkil u kúuchiI u kóonol tu ka’aten, yéetel le ba’al mina’an tie’ yaan. Ku ya’aliko’obe’ bix u beetik ma’ach u mina’antal mix ba’al ti’. Ku ts’o’okole’ ma’ach k ilik u taasa’aI ba’alo’ob ti’ tuméen kiis buuts’.

�.

�.

�.

�.

�0.

Page 21: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB KANP’ÉEL.�.- J-Wáay koot .- Brujo águila bermeja

�.- Úuchben máako’obo’.- Hombres viejos

�.- Jach aayik’al .- Muy rico

4.- U kúuchil kóonol .- Su tienda

�.- Jejelás ba’alo’ob .- Diferentes cosas

�.- Le kaajnáalilo’ob.- Los habitantes

�.- Táak’iin tio’olal.- Dinero por…

�.- Ku k’áatal ti’.- Le pedían

�.- Ka suunakeech.- Que regreses

�0.- Taasa’al teen.- Me lo traerán

��.- Ku suutkuba’il.- Se convertía

��.- Xiik’nalil u biin.- Se iba volando

��.- Ch’a’a u kóonol.- Tomar su mercancía

�4.- Ma’ sáasak.- No había aclarado

��.- Káan xi’iko’ob.- Cuando iban

��.- Ch’ech’ejkil.- Muy lleno, repleto

��.- Ma’ach u mina’antal.- Nunca dejaba de haber

��.- Kiis buuts’.- Autobús

MEYAJ KANP’ÉELA KA’AJ A TSIKBAL YÉETEL A WÉET KA’ANBALO’OB. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’OB LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL.

�.- ¿Ba’ax u k’áat ya’al J Wáay Koot?

�.- ¿Ba’ax ku tsikbaltiko’ob le úuchben máako’obo’?

�.- ¿Ti’ máax ku kóonik le ba’alo’ob?

4.- ¿Ba’ax ku ya’alike’ wáa yaan ba’al u k’áalta’al ti’ mina’an tie’?

�.- ¿Ba’ax ku meentik le kéen aak’abchajke’?

�.- ¿Bix ku biin le J Wáay Kooto’?

�.- ¿Tak tu’ux ku k’uchul le J Wáay Kooto’?

�.- ¿Ba’ax lat’ab k’iin ku suunak tu yotoch?

Page 22: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

�.- Tu sáastal kan xi’iko’ob j-maane’ ¿ba’ax

ku yiliko’ob?

�0.- ¿Ba’ax ma’ach u yiliko’ob?

Ooch yéetel t’eelAanchaj juntúul ooch táan bin u máan u kaxant ba’al u jaante’ tuméen jach wi’ij. Le táan u máano’ ka tu yilaj táan u máan u pa’as juntúul nuxib t’eel.Náats’ le ooch yiknal le t’eelo, káa tu k’áata ti’ beya: ¿B a’ax ka beetik nuxib t’eel?• Mix ba’al, chéen táan in máan in kaxt in wo’och • Ooch: ¿Ba’axten ma’ ta kanaj je’ex a kíimen ts’éyuum? tuméen a ts’éyuum jach táaj t’eel, tuméen chéen yéet yaawate’ku ja’asik yóol wíinik, kú muuts’ik u yiche’ ku ch’íikik u pool

lu’ume’ ku yaawat. Ka’a tu yu’uba nuxib t’eele’, le ku beetik je’ex a’alab tio’: tu jich’ muts’taj u yich ka’a tu xóolch’intaj u pool lu’um ka káaj u yaawat; le ku la’ap’al tu pool tuméen nuxib ooch.Ka’a jo’op’ u bisa’al óotsil nuxib t’eel tuméen le nuxib oocho’. Jach taitak u k’usa’al tu’ux ku jantbile’, le t’eelo’, ka’a jo’op’ u tuukultik bix ken u ya’al ti’ le oocho’ utia’al ka’a cha’abak.-T’eel : a’alten túun ooch, ba’al atia’al le ka bisik. Le ka’a jáap u chi’ utia’al u núukik ooche’, le ku po’ots’chi’itik le t’eelo’, ka puts’ti’. Óotsil ooche’ p’aat x ma’ jaanlil.

Page 23: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB JO’OP’ÉEL.

�.-Ooch yéetel t’eel .- La sarigüella y el gallo.

�.- Aanchaj juntúul .- Hubo un

�.-Kaxant ba’al.- Buscando cosas.

4.-Jach wi’ij.- Muy hambriento.

�.-Pa’as.- Escarbando

�.-Náats’ yiknal.- Se acercó a él.

�.-Káa tu k’áataj ti’.- Y le preguntó.

�.-Mixba’al .- Nada

�.-In kaxt in wo’och .- Buscando mi comida.

�0.-Ma’ ta kanaj .- No aprendiste.

��.-A kíimen ts’e yuum .- Tu tío muerto

��.-Jach táaj t’eel .- Es muy gallo.

��.-Yéet yaawate’ .- Con su grito.

�4.-Ku ja’asik yóol .- Asusta.

��.-Ku muuts’ik u yiche’ .- Cerró los ojos.

��.-Ka’a tu yu’ubaj .- Y escuchó.

��.-Je’ex a’alabti’o’ .- Como le dijeron.

��.-Xóolch’intaj u pool.- Inclinó su cabeza.

��.-La’ap’al u pool .- Le apresaron la cabeza.

�0.-Ka’a jo’op’ u bisa’al .- Y comenzaron a llevarlo.

��.-Jach taitak .- Ya casi.

��.-Ka’a cha’abak.- Que lo soltaran.

��.-A’alteen túun.- Dime entonces.

�4.-Ba’al atia’al .- Es cosa tuya.

��.-Ka’a jáap u chi’.- Y abrió su boca.

��.-Ka’a puts’ti’.- Y se le escapó.

Page 24: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MEYAJ JO’O P’ÉELYAAN A TSIKBAL YÉETEL A WÉET KA’ANBALO’OB. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’OB LE K’ÁAT

CHI’OB YAAN YÁANAL.

�.-¿Ba’ax ku biin u máan u kaxant le oocho’?�.-¿Máax tu yilaj táan u máan pa’as?�.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’e t’eelo’ le oocho’?4.-¿Ba’ax tu núukaj le t’eelo’?�.-¿Ba’ax suuk u meentik ka’achi’ u ts’é yuum ti’e t’eelo’?�.-¿Ba’ax tu beetaj nuxib t’eel ka’a tu yu’ubaj?�.-¿Ba’ax tu meentaj le nuxib ooch?�.-Le táan u bisa’al ¿Ba’ax jo’op’ u tuukultik le t’eele’?�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le t’eelo’ ti’e nuxib oocho’?

�0.-¿Ba’ax tu meentaj le t’eelo le káan jáap u chi’ le oocho’?

KAXAN TSIKBAL JUNP’ÉELTSIKBALNEN YÉETEL JUNTÚUL KO’OLEL WÁA YÉETEL JUNTÚUL XIIB YÓOK’LAL U KAAJAL

�.-¿Bix u k’aaba’ a kaajal tu’ux síijeech?�.-¿Naats’ waye’ wáa náach?�.-¿Yaan k’íiwik ta kaajal?4.-¿Nojoch wáa chichan le k’unaj? ¿ pak’inaaji’?�.-¿Kuxtun u kúuchil tu’ux ku táanlaj máak le nojoch jaalachil?�.-¿Ba’ax kúuchil báaxal ts’aka’an ta kaajal?�.-¿Ba’ax meyaj ku beetko’ob le xiibo’ob?�.-¿Kuxtun le ko’olelo’ob ba’ax meyaj ku meentiko’ob?�.-¿Bik’iin u beetal u cha’anil a kaajal?�0.- Wáa táak in biin xíinbal ta kaajal,¿ Bix je’e in biine’?��.-Te’elo’, ¿T u’ux je’e u páajtal in yaantal?��.-¿Yaan tu’ux u kóonol janalbe’eno’ob wáa janal?

Page 25: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�4

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB WÁAKP’ÉEL.�.-A kaajal.- Tu pueblo.

�.- Tu’ux síijeech.- Donde naciste.

�.-K’íiwik.- Plaza, parque.

4.-Le k’uj naaje’.- La iglesia o templo.

�.-¿Pak’inaaji’?.- Es de mampostería.

�.-Tu’ux ku táanlaj máak.- Donde se atiende a las personas.

�.-Nojoch jaalachil.- Autoridad.

�.-Kúuchil báaxal.- Cancha, campo deportivo.

�.-Ts’aka’an ta kaajal.- Existe en tu pueblo.

�0.-U cha’anil a kaajal.- La fiesta de tu pueblo.

��.-¿Bix je’e in biine’? .- ¿Cómo puedo ir?

��.-U páajtal in yaantal.- Puedo alojarme.

��.-Janalbe’eno’ob.- Alimentos.

AUTOEVALUACIÓNTÚUNTAJ KA’ANBALE’ JUNP’ÉEL.UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●●AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETEAJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________UNIDAD JUNP’ÉEL.

● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN.

1.-Dios (Precioso Señor) 11.-Llena con hombres

2.-Ahí encima o sobre 12.-Nada traía

3.-Tres canoas 13.-En su tierra

4.-Te tienes que morir �4.-Preciosa mujer

Page 26: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

�.-Cosas podridas ��.-Se tiró

�.-Si lo entiendes ��.- Otra piel

�.-Tú no te vas a morir pronto ��.-Abre los ojos

�.-Serpiente de cascabel ��.-El pensamiento sobre la serpiente de cascabel�.-Dejó que pasen ��.-Siempre se ve

�0.-Por eso entonces �0.-En los días de lluvia

●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’

�.-Juntéenake’ yaanji ��.-U suutmuba’ob ba’alche’ilo’ob

�.-Tu yotoch u yíicham ��.-¿Ba’axten jach síis a wíinkilil

�.-Chilajo’ob weenel ��.-Ma’ateech in tep’kinbaj

4.-Tu ya’alo’ob beya’ �4.-Ka tu ch’a’ajo’ob u t’aanil

�.-Jóok’o’on ja’ajsaj óol ��.-Ich le kaajo’

�.-Ka’aj sáaschaje’ ��.-Ka’a jo’op’ u yawat

�.- Tu chukaj ch’uumuk áak’abe’ ��.-Le atantsilo’

�.-Ka’a tu yu’ubaj ��.-Le atantsile’ ma’ weenki’

�.-Chéen bey u máano’ob ��.-Juntúule’ ts’o’ok u beel

�0.- Ka’a biino’ob tu yotocho’ob �0.-Ka’a tu yilaj u láak’o’ob

Page 27: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’

�.-¿Ba’ax ku tsikbalta’ale’ ��.-¿Ba’ax p’áati’ Yóok’ol le nojoch wíimike´?

�.-¿Ba’ax ku mentík ��.-¿Ba’ax ku tsikbaltiko’ob le kéen u’uluk ich kool? le úuchben máako’obo’?

�.-Káan jach náak u yóol ��.-¿Ti’ máax ku konik le ¿ba’ax tu tuukultaj? le ba’alo’ob?

4.-¿Ba’ax tu kaxantaj yóok’ol u �4.-¿Ba’ax ku ya’alike’ wáa ch’áak che’il u k’óobene’ yaan ba’al u k’áata’al ti’e mina’an?

�.-¿Ba’ax tu yilaj ich u kuum ��.-¿Ba’ax ku meentik le u yo’ochele’? kéen áak’abchajake’?

�.-¿Kuxtun u nook’? ��.-¿Bix ku bin le J wáay kooto’?

�.-¿Ba’anten jo’op’ u ch’úuktik ��.-¿Ba’ax lat’ab k’iin ku suunak máax beetik? tu yotoch?

�.-¿Tu’ux na’ak utia’al u ch’úuktej? ��.-Tak tu’ux ku k’uchul le J wáay kooto’?

�.-¿Ba’anten ja’ak’ u yóol? ��.-¿Ba’ax ku yiliko’ob tu sáastal káan xi’iko’ob maane’?

�0.-¿Ba’ax u k’áat ya’al J Wáay koot? �0.-¿Ba’ax ma’ach u yiliko’ob?

●●●● TS’ÍIBT LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’

�.-Aanchaj juntúul ooch ��.-Ka’a tu yu’ubaj nuxib t’eele’

�.-U kaxant ba’al u jante’ ��.-Ka’a jo’op’ u bisa’al

Page 28: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

�.-Jach wi’ij ��.-Jach taitak u k’usa’al

4.-Táan u máan pa’as �4.-U tuukultik bix ken u ya’al ti’e oocho’

�.-Yiknal le t’eelo’ ��.-Utia’al ka’a cha’abak

�.-Mix ba’al ��.-Ku ch’íikik u pool lu’ume’

�.-¿Ba’axten ma’ ta kanaj? ��.-Ka’a tu xóolch’intaj u pool lu’um

�.-Tuméen a ts’e’ yuum jach t’eel ��.-Tu’ux ku jantbile’

�.-Chéen yéet yawate’ ��.-Le ku la’ap’al u pool

�0.-Ku muuts’ik u yiche’ �0.-Le ka’a jáap u chi’.

TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

Page 29: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

Page 30: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

OBJETIVOS

Que el estudiante aumente su dominio del idioma meta con la lectura de poemas y su escritura en prosa.

Que el alumno al realizar una entrevista sobre La Agricultura Tradicional, se ejercite en la formulación de preguntas y en la traducción del material lingüístico auténtico, acrecentando simultáneamente su conocimiento socio-económico sobre el pueblo maya.

UNIDAD 2 JAATSUL KA’AP’ÉEL.

Los poemas de esta Unidad proceden del libro

Maaya T’aan, Lengua Maya de Campeche,

Quintana Roo y Yucatán. Segundo Ciclo, Parte II,

SEP, ����, pp. �0, ��-��, �0�-�0�, �4�-�4�.

El poema X-ma’a xambil procede de Uaualal.

Revista trimestral bilingüe maya-español,

número �, Año �, Bacalar, Quintana Roo,

abril, mayo, junio de ����.Todos los ejercicios,

vocabulario y Autoevaluación fueron diseñados

por el Autor.

Page 31: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0

Javier A. Gómez Navarrete

In chan x ki’ichpam atan Pequeña y bella esposaAlfredo Jesús Cuevas. In chan x ki’ichpam atan, Mi pequeña y bella esposayaan k’iin kéen kójkeen tánae táan sakche’ej cuando llego a casa estás sonriendoka wéemsik in kuuch, me bajas la cargaka tuupik u ts’íikil in paakat me apagas el enfado de la mirada, ka méek’keen me abrazaska léechtik in kaal yéetel u k’aal a k’ab enlazas mi garganta con el candado de tus brazoska taak’ik a táan jo’ol yéetel in táan jo’olal juntas tu frente con mi frenteka chan ts’u’uts’keen tin chi’ me besas suavemente en la bocaka t’iinik in k’áan guindas mi hamacaka luk’sik in xanab me quitas los zapatoska jiit’ik a k’ab yéetel in k’ab tejes tu mano con la míaka báaytik u tso’otsel in jo’ol acaricias mi cabelleraka bibits’ik in xikin me aprietas de las orejas,ka bibits’ik in tux, me acaricias los hoyuelos,ka ki’ wit’ik in nak’, me ciñes de la cintura,ka jaaxtik u muk’ in wook me frotas en los musloska chan julk’ab ichil u témil in chowak eex introduces suavemente tu mano en la bolsa de mi pantalónka yot’ cháachik in náajalt manoseas mi salariou ts’o’okole’ ka ki’ tookikteen después dulcemente me lo quitas.

Page 32: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB ÚUKP’ÉEL.�.-In x ki’ichpam .- Mi bella

�.- Kéen kójkeen .- Cuando llego

�.-Sakche’ej.- Sonrisa

4.-Ka wéemsik .- Bajas

�.-In kuuch .- Mi carga

�.-Ka tuupik .- Apagas

�.-U ts’íikil .- El enojo

�.-Ka méek’keen .- Me abrazas

�.-Ka léechtik .- Enlazas

�0.-K’aal a k’abo’ob .- Candado de tus brazos

��.-Ka taak’ik .- Pegas

��.-A táan jo’ol .- Tu frente

��.-Ka ts’u’uts’keen .- Me besas

�4.-Ka t’iinik in k’áan .- Tiendes mi hamaca

��.-Ka luksik .- Quitas

��.-Ka jiit’ik .- Tejes

��.-Ka báaytik .- Acaricias

��.-Ka bibits’ik : Aprietas

��.-Ka wit’ik .- Ciñes

�0.-Ka jaaxtik .- Frotas, pasas la mano

��.-Ka chan julk’ab .- Metes la mano

��.-Témil in chowak eex .- Bolsa del pantalón

��.-Ka yot’ cháachik.- Manoseas

�4.-Ka tookikteen .- Me lo quitas

MEYAJ WÁAK P’ÉELKU TS’O’OK A XOOKIK JACH TU BEEL LE IIK’ T’AAN “IN CHAN X KI’ICHPAM ATAN” A KA’AJ TS’ÍIBTIK LE BA’AX TA NA’ATAJ JE’BIX SUUK A TSIKBAL.

Page 33: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

Suunen Ko’olel ti’ teen ts’o’ok a náachtal, mi’in wojel ba’ax úuch in beetki; tio’olal tin tuukul ta wo’olalle beetik tin wu’uyik tin kíimil. Tuméen teech in yakumeech, tin puksi’ik’al teech kaaja’aneech, in k’áate’ ka’a suunakeech, in yakunal kin ts’aik ti’ teech. Ts’o’ok u séen máan ya’abkach k’iino’ob, chéen tin séen tuukul ta wo’olalu k’a’ajsikten u ya’abkach ba’alo’ob, in puksi’ik’al yéetel yaj óolal. Kin wu’uyik ka biinitik teen, tia’al ka’a páajchajak in kuxtal, ka’a suunakeech tin wiknal, ta tséel in k’áat antal. GerardoCanPat

MOLAY T’AANO’OB WAXAKP’ÉEL.�.-Suunen .- Regresa

�.- Ti’ teen .- De mí

�.-Ts’o’ok a náachtal .- Ya te alejaste

4.-Mi’in wojel .- No sé

�.-Ba’ax úuch in beetki .- Qué hice

�.-Ta wo’olal : Por tu culpa

�.-Tin wu’uyik .- Siento, oigo

�.-Tin kíimil .- Me estoy muriendo

�.-In yaakumeech .- Te amo

�0.-Teech kaaja’aneech.- Tú vives

��.-In k’áate’ .- Quiero

��.-In yaakunal .- Mi amor

Page 34: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

��.- Kin ts’aik ti’ teech .- Te lo doy

�4.-Ts’o’ok u séen máan .- Ya pasaron

��.-Ya’abkach k’iino’ob .- muchos días

��.-Tin séen tuukul .- Estoy pensando mucho

��.-U k’a’ajsikteen .- Me recuerda

��.-Yéetel yaj óolal .- Con tristeza

��.-Ka biinik teen .- Que me hace falta

�0.-Ka’a páajchajak .- Que pueda

��.-Tin wiknal .- Conmigo

��.-Ta tséel .- A tu lado

��.-In k’áat aantal.- Quiero estar

MEYAJ ÚUKP’ÉELYÁAX BIIN XOOKIK LEN MA’ALOB LE IIK’ T’AAN “SUUNEN” JE’KA’ YAAN A TS’ÍIBTIK YÉETEL

A T’AANO’OB LE BA’AX TA NA’ATAJ, JE’EBIX SUUKA’AN A TSIKBAL Chéen ta wo’olal Chéen ta wo’olal chan x ch’úup, chéen ta wo’olal chéen ta wo’olal ku yok’ol in puksi’ik’al chéen ta wo’olal chan x ch’úup, chéen ta wo’olal, chéen ta wo’olal tio’olal ki’ichpamil. Ba’ax úuch in beetik ki’ichpan x ch’úupal, utia’al a ts’áaikten a yaakunaj; teeche’ kaaja’aneech tin puksi’ik’al, ma’atech in tu’ubseech chan sak pakal. Ich tuláakal ti’ ko’olelo’ob, in wilke’ teech u taj ki’ichpamil; jach táaj jats’uts in wilka wicho’ob, bey u yicho’ob juntúul ko’olebil. Wa teech ka wóotik ka’a ts’o’okokbel, kin maaniktech junp’éel jats’uts bóoch’; wa k’áat kin we’estech in yaakunalsáamal kin káajsik junp’éel k otoch.

Page 35: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�4

Javier A. Gómez Navarrete

Wa tio’olal k ya’ala’al bin óotsileen. ma’ tuukultik tio’olal lelo’ x ch’úupal, in puksi’ik’al yéetel in kuxtalkin k’uubik teech yéetel yaakunal. GerardoCanPat

MOLAY T’AANO’OB BOLONP’ÉEL.

�.-Chéen ta wo’olal .- Sólo por tu culpa �.- Chan x ch’úup .- Muchachita�.-Ku yok’ol .- Llora 4.-In puksi’ik’al .- Mi corazón�.-Tio’ol a ki’ikpamil .- Por tu belleza�.-Ba’ax úuch in beetik .- Qué hice�.-Ts’áaikteen a yaakunaj .- Dame tu amor�.-Kaaja’aneech .- Vives, radicas�.-Ma’ateech in tu’ubseech.- No te olvidaré �0.-Chan sak pakal .- Paloma blanca��.-Ich tuláakal .- Entre todas ��.-Ti’ ko’olelo’ob .- De las mujeres ��.- In wilke’ (In wilike’) .- Veo�4.-Táaj jats’uts .- Muy bonita��.-Bey u yicho’ob .- Como sus ojos��.-Juntúul ko’olebil .- Una virgen ��.-Wáa teech ka wóotik .- Si tu quieres��.-Kin maanikteech .- Te compro��.-Jats’uts bóoch’ .- Rebozo bonito �0.-Kin we’esteech .- Te muestro��.-Junp’éel otoch .- Una casa��.-Bin óotsileen.- Que soy pobre��.-Ma’ a tuukultik .- No lo pienses �4.-Yéetel in kuxtal .- Con mi vida ��.-Kin k’uubik teech .- Te entrego

��.-Sáamal kin káajsik .- Mañana comienzo

Page 36: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MEYAJ WAXAK P’ÉELBAT’AN BIIN A XOOKIK LENKECH MA’ALOB LE IIK’ T’AAN “CHÉEN TA WO’OLAL”, KU TS’O’OKOLE’ A KA’AJ

TS’ÍIBT LE BA’AX TA NA’ATAJ, JE’EBIX SUUKA’AN A TSIKBAL.

In paakat yéetel juntúul t’eel In paakate’ tu yáalkab báaxal yóok’ol koot. ma’ náachchaji’. ka’á t’ochpaj yéetel u yook juntúul t’eel. ka tu jetjats’uba tu yóok’ol koot, ka tu jetjats’uba tu yáanal t’eel. T’eele’. tu láat’aj u neek’il in paakat yéetel u xaaw; tu ch’ich’ikaj u neek’il in paakat yéetel u ch’ich’iltunil u mooch’; tu t’ot’ochaj xan u neek’il in paakat yéetel u k’an lóobch’eil u koj. T’eele’. u táakcha’maj in paakat.

Page 37: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

ma’ tin na’atik. ba’axten tu pikipktaj yéetel u xiik’. le ch’ich’iltunilo’ob tu chóochok’aj tin paakato’. U ts’o’okole’. séeba’an tu cho’aj in paakat, yéetel u chak nook’il u kaal. jach ki’imak u yóol in paakat. tu ka’a yóotaj áalkab báaxal yóok’ol koot. ma’ páajchaji’. tuméen t’eele’ tu ka’a lap’aj yéetel u koj yéetel u xaaw. u ts’o’okole’. ka tu ki’i k’aalaj ichil u so’oy

BriseidaCuevasCob

MOLAY T’AANO’OB LAJUNP’ÉEL.�.-In paakat .- Mi mirada

�.- Yáalkab báaxal .- Corre jugando

�.-Yóok’ol koot .- Sobre la albarrada

4.-Ma’ náachchaji’.- No se alejó

�.-Ka’a t’ochpaj.- Y tropezó

�.-Juntúul t’eel .- Un gallo

�.-Tu jetjats’uba .- Se azotó

�.-Yáanal t’eel .- Debajo del gallo

�.-Tu láat’aj .- Suspendió

�0.-Neek’il in paakat .- Pupila de mi mirada

��.-Ch’ich’iltunil .- Guijarros

��.-Mooch’, xaaw .- pata de ave

��.- Tu t’ot’ochaj .- Picoteó

�4.-K’an lóobche’il.- Coa amarilla

��.-U koj .- Pico de ave

��.-U táakcha’maj .- Tiene pisada

��.-Ma’ tin na’atik .- No lo entiendo

��.-Tu pikipktaj .- Abanicó

Page 38: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

Descalza Descalza, de puntillas bailas. Tu risa es el canto de la torcaza que apacigua mis sentidos. La mariposa de tus brazos vuela en torno a mi cuello, la seda de tus senos tiembla en mis mejillas. Lo tibio de tu aliento, tu vuelo conmigo, tus besos en mi boca, me llevan hasta el cielo, donde le pido al Señor que jamás te aleje de mí, y si un día te lleva quiero que me lleve contigo.

��.- Yéetel u xiik’ .- Con su ala

�0.-Tu chóoch’okaj .- Achocó

��.-Chak nook’il .- Ropa roja

��.-U kaal .- Su garganta

��.-Jach ki’imak u yóol .- Muy contento

�4.-Ka’a yóotaj yáalkab .- Y quiso correr

��.-Ma’ páatchaji’ .- No pudo

��.-Tu ka’a lap’aj .- Apresó de nuevo

MEYAJ BOLON P’ÉEL TÁANILE YAAN A KI’KI XOOKIK LE IIK’ T’AAN “IN PAAKAT YÉETEL JUNTÚUL T’EEL”, JE’KA’ JE’EBIK SUUKA’AN A TSIKBAL A KA’AJ TS’ÍIBT LE BA’AX TA NA’ATAJ

X ma’a xambil X ma’ xambil, lit’laankil a wóok’ot. A che’eje’ u k’aay sakpakal jets’ik in wóol. U péepenil a k’abo’obe’ ku xik’nal tak tin kaal, u piits’il a tseeme’ ku yúukbal tin p’u’uk. U yooxol a múusik’, a xik’nal tin wéetel, a ts’u’uts’tin chi’e, ku k’ujsiken ka’an, Kin k’áatik ti’ in Yuumtsil bik u náachkunseech teen, wa biin u biseeche’, in k’áat ka’a u biseen ta wéetel.

Page 39: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ LAJUN P’ÉEL BAT’AN A KA’AJ KI’KI’ XOOKIK LE IIK’ T’AAN “X MA’A XANBIL, JE’KA’ JE’EBIK SUUKA’AN A TSIKBAL BIIN A TS’IIBT LE BA’AX TUUKULNAJEECH YÓOK’LAL

KAXAN TSIKBAL KA’A P’ÉEL

K’A’ANA’AN A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL KOOLNÁAL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH BIX KU MEYAJ TE’ K’ÁAXO’

�.-Le káan a wilmaj tu’ux bíin a kool k’áax ¿Ba’ax suuka’an a meentike’?

�.-¿Jayp’éel ts’áak kool ta beetaj ja’abake’?

�.-Paybe’en a káajsa kool, ¿Suuka’anteech a jo’os u sakab ti’e yuumtsilo’ob?

4.-¿Bix ka meyajtik le ch’áakbe’en?

�.-¿Ba’ax sajbe’enile’ ku yaantal le kéen a ch’áakik le polok che’obo’?

�.-¿Bik’ix u k’iin utia’al u tóokak le koolo’?

�.-¿Bik’iin ku káajal le ja’aja’al?

�.-¿Bix ka pak’ik wáa ka oksaj xi’im?

�.-¿Ba’ax k’iin ka jo’op’ol a páak?

�0.-¿Chéen xi’im ka pak’ik ich kóol, wáa suuk a pak’ik uláak’ janalbe’eno’ob?

��.-¿Ka meentik Ch’a’a cháak, Okotbatan wáa jejelás loojil?

��.-¿Máakalmáak ba’alche’ob wáa ch’íich’o’ob ku jantko’ob a pak’alo’ob?

��.-¿Bik’iin a ka’aj jooch?

�4.-¿Ts’o’ok a méentik a kumche’i’?

��.-¿Ya’abkach a waalak’o’ob ka tséemtik yéetel ixi’im?

MOLAY T’AANO’OB BULUKP’ÉEL.

�.-Ts’áak kool .- Mecates de milpa.* �.- Paybe’en a k’áajsa .- Antes de comenzar. �.-A kool .- Tu milpa. 4.-A jo’os u sakab .- Sacas su bebida ritual.

Page 40: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

�.-Yuumtsilo’ob .- Señores del monte. �.-Le ch’áakbe’eno’ .- Esa milpa rosa �.-Sajbe’enile’ .- Peligros. �.-Tóokak le koolo’.- Quemar la milpa . �.-Le ja’aja’alo’ .- Ese tiempo de lluvias. �0.-Ka pak’al .- Siembras. ��.-Oksaj ixi’im .- Sembrar maíz. ��.-Jo’op’ol a páak .- Comienza a deshierbar. ��.- Janalbe’eno’ob .- Alimentos. �4.-Ch’a’a Cháak .- Ceremonia para pedir lluvia.��.-Okotbatan .- Ceremonia agraria.��.-Jejelás loojil .- Diferentes ritos agrarios.��.- Máakalmáak ba’alche’ob.- Cuáles animales.��.-Máakalmáak ch’íich’o’ob .- Cuáles pájaros.��.- Jooch .- Cosechar.�0.-Kumche’.- Troje.

��.- Waalak’o’ob .- Animales domésticos.

��.-Ka tséemtik .- Crías.

AUTOEVALUACIÓN TÚUNTAJ KA’ANBALE’ KA’AP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●●AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETEAJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________UNIDAD KA’AP’ÉEL.

● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN.

�.-Niño indio ��.-Regresa

�.-Niño pequeño ��.-Llano, llanura

�.-La ignorancia ��.-Amarnos

4.-Un solo hogar �4.-Qué te hice

Page 41: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

40

Javier A. Gómez Navarrete

�.-Ya te alejaste ��.-Ven a jugar

�.-Todos los niños ��.-Nos encierra

�.-Te enseñaré a leer ��.-En mi pensamiento

�.-Necesario ��.-Conmigo

�.-Tienen sed de aprender ��.-Por tu causa

�0.-Grandes selvas �0.-Nos da poder

●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’

�.-Ko’olel ti’ teen ts’o’ok a náachtal ��.-Ya’abkach ba’alo’ob

�.-Mi’in wojel ��.-Ka suunakeech

�.-In puksi’ik’al ��.-In k’áat aantal

4.-Le iik’ t’aan �4.-Teen kaaja’aneen waye’

�.-Tin wu’uyik tin kíimil ��.-Kin ts’aik ti’ teech

�.-Je’ka’ yaan a ts’íibtik ��.-Ts’o’ok u máan ya’abkach k’iino’ob

�.- Teen in yaakumeech ��.-Yéetel yaj óolal

�.-Je’ebix suuka’an a tsikbal ��.-Tin wiknal

�.-Teech kaaja’aneech te’elo’ ��.-Ku k’a’asikteen

�0.- Chéen ta wo’olal �0.-Chan x ch’úup

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ ICH MAAYA T’AAN

�.-¿Tu’ux ka meentik a kool? ��.-¿Ba’ax suuka’an a meentike’?

�.-¿Jayp’éel ts’áak kool ta beetaj? ��.-¿Ba’ax k’iin ku jo’op’ol a páak?

Page 42: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

4�

�.-¿Ba’ax ka meentik? ��.-¿Suuk a pak’ik bu’ul?

4.-¿Tu’ux ka bin? �4.-¿Suuk a pak’ik iik?

�.-¿Suuka’anteech a jo’os u sakab ti’e ��.-Ts’íib u k’aaba’ob ti’ uláak’ janalbe’eno’ob yuumtsilo’ob?

�.-¿Ba’ax le ch’akbe’en? ��.-¿Ba’ax tia’al le Ch’a’a Cháako’?

�.-¿Ba’ax sajbe’enile’ ku yaantal ��.-¿Ba’ax u k’áat ya’al loojil?le kéen a ch’áakik le polok che’ob?

�.-¿Ba’ax k’iin ku tóokak kool? ��.-¿Máakalmáak ba’alche’ob ku jantiko’ob a kool?

�.-¿Bik’iin ku káajal le ja’aja’al? ��.-¿Máakalmák ch’íich’o’ob ku jantiko’ob a pak’alo’ob? �0.-¿Bix ka pak’ik xi’im? �0.-¿Bix u lu’umil a kool?

●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’

�.-In paakat ��.-Ka tu jetjats’ubaj

�.-Ma’ tin na’atik ��.-U chak nook’il u kaal

�.-Yóok’ol koot ��.-Tu yáanal t’eele’

4.-Yéetel u xiik’ �4.-K’an lóobche’il u koj

�.-Tu láat’aj u neek’il ��.-K’aalaj ich u so’oy

�.-Tu chóochok’aj ��.-Ka’a t’ochpaj

�.-Ma’ náachchaji’ ��.-Tu ka’a yóotaj áalkab

�.-Séeba’an tu cho’aj ��.-U yook juntúul t’eel

�.-Ch’ich’iltunil u mooch ��.-U táakcha’maj in paakat

�0.-Ma’a páajchaji’ �0.-Ku k’ujsikeen ka’an

TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

Page 43: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

4�

Javier A. Gómez Navarrete

Page 44: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

4�

UNIDAD 3JAATSUL ÓOXP’ÉEL.

Las lecturas de esta unidad provienen de Le Dzaak suuk u beeta’al wey Yucataane’. Lucila Caballero,

Martha B. Yam Sosa y José Manuel Tec Tun, INI, SEDESOL, ����.Todos los trabajos que debe realizar

el alumno , vocabularios y Autoevaluación, fueron diseñados por el Autor.

OBJETIVOS

Que el estudiante incremente su dominio del Idioma Maya con la lectura y traducción de textos.

Que el alumno continúe desarrollando su eficacia comunicativa por medio del diálogo.

Que el estudiante al realizar una entrevista sobre El Trabajo de la Mujer mejore su habilidad para hacer preguntas y para traducir material lingüístico auténtico, incrementando paralelamente su conocimiento socio-económico sobre el pueblo maya.

Page 45: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

44

Javier A. Gómez Navarrete

T’aano’ob yo’olal le meyaja’ Ichil le ya’abkach ba’axo’ob suuk u beeta’alo’ob wey tu lu’umil Yucataane’, le ts’aak yéetel xíiwo’ úuch jo’op’ok u meyajta’al tuméen wíinik, kex ma’ je bix ka’ach úuche’, tuméen ya’ab ba’axo’ob ts’o’ok u k’éexel ti’ ikil binik u máan le ja’abo’obo’. Kex beyo’, leyli’ u meyaj ti’ le kaajo’ob tak bejla’o’. Yo’olal jach bix u yúuchul le ts’aak yéetel le xíiwo’obo’, ya’ab máako’ob ku táaktal u yojéeltiko’ob. Le ba’ax je’ela’ ku chíikpajal ti’ le ya’abkach u jejeláasil ts’íibo’ob beeta’ano’ob tu k’iinilo’ob bejla’a’. Uláak’ tu’ux xan ku yila’al le ba’alo’ob ku ya’ala’alo’ob yo’olal bix u ts’aakikuba le máasewal kaajo’ob ka’acho’, ti’ le ánalte’obo’, ti’ mejen ba’alo’ob pata’ano’ob yéetel k’at, wa ti’ uláak’ ba’alo’ob. Wa ka ketláanta’ak le ba’alo’ob je’elo’oba’ je’el u páajtal u yila’al bix le okol k’uj yéetel bix u ts’aakikuba le maaya’ob úuch ka’acho’ jump’éelili’ yaaniko’ob. Yo’olal le ba’axo’ob je’elo’oba’, je’el u páajtal k a’alike’ le maaya’obo’ tu k’ajóolto’ob ya’abkach ba’alo’ob yo’olal le ts’aako’obo’. Le ka k’ucho’ob kaajal waye’ le sak wíiniko’obo’, ti’ chúun u xa’ak’pajal le ts’aak ku meyajta’al waye’ yéetel le tu taasajo’obo’. Bejla’e’ ya’ab máako’ob u ts’aamaj u yóolo’ob u yilo’ob bix u meyajo’ob le xíiwo’ob ku ts’aakankilo’ob tia’al xan ka u beeto’ob u meyaj, tuméen le ts’aak taasa’ab tuméen le sak

wíiniko’obo’ ma’ jach ya’ab, ba’ax jela’an ti’ le yaan waye’. (Menéndez, 1983) Ti’ le siglo máan yéetel ti’ le yaaniko’ona’ ya’abkach ts’íibo’ob beeta’abo’ob yo’olal bix u meyajta’al le ts’aak yéetel xíiwo’; ku ts’o’okole’ aanchaj Aj ts’aako’ob u jach ts’auba’ob u k’ájóolto’ob le xíiwo’ob ku ts’aako’obo’, yéetel u tuukulil ka meyajnak ti’ob, ti’al xan u ts’ako’ob le k’oja’anilo’ob ku ts’aakiko’ob yéetel le maambil ts’aako’obo’, tuméen ku ya’aliko’obe’, le xíiwo’obo’ leyli’ ma’alobo’obe’ (Rendón, 1875). Ma’ sen úuche’, Universidad Autonoma ti’ Yucataan, Secretaria ti’ Educación Pública, Instituto ti’ Investigaciones Científicas ti’ Yucataane’ ts’o’ok u sen ts’aik u yóolo’ob u yiliko’ob ba’ax ku sen úuchul yéetel le ts’aak ku beeta’al yéetel le xíiwo’. Yaan jayp’éel ti’ le bix u ts’a’abal le ts’aako’ yéetel xíiw bejla’o’ táanili’ u meyajta’al tuméen le masewáalo’ob le ma’ k’uchuk le sak wíiniko’obo’; ichilo’obe’ ti’ yaan lelo’oba’: u yichkíilil le ts’aaka’ob beeta’ano’ob yéetel xíiw ku ts’a’abal ti’ le k’oja’ano’obo’; took’, k’eex yéetel le chikilbesab ku beeta’alo’ob ti’ máako’. Uláak’ ba’axo’ob ku beeta’alo’ob tia’al ka aanchajak u toj óolal wíinike’ leti’ lelo’oba: Ch’a’a cháak, Jets’ lu’um, ti’ibil óolal yéetel uláak’ba’alo’ob, leyli’u beeta’alo’ob tak tu k’iinilo’ob bejla’e’.

MOLAY T’AANO’OB LAJKA’AP’ÉEL.�.-Yo’olal le meyaja’ .- Sobre este trabajo �.-Suuk u beetalo’ob.- Acostumbrados a hacer �.-Ts’aak yéetel xíiwo’.- Medicina con hierbas4.-Úuch jo’op’ok .- Hace tiempo comenzó �.-Bix ka’ach úuche’ .- Como antiguamente �.-Ts’o’ok u k’éexel .- Ya cambió �.-Ikil biinik u máan :.- En que iba pasando

Page 46: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

4�

�.-Le ja’abo’obo’ .- Los años �.-Kex beyo’ .- Aunque sea así �0.-Tak bejla’o’.-Hasta hoy ��.-Ku táaktal .- Tienen ganas ��.-U yojeltiko’ob .- Saberlo ellos ��.- Ku chíikpajal .- Aparece �4.-U jejeláasil ts’íibo’ob .- Sus diferentes escritos��.-Máasewal kaajo’ob .- Pueblos indios��.-Ti’ le ánalte’ob .- En los libros��.-Pata’ano’ob yéetel k’at .- Modelados con barro��.-Le okol K’uj .- La religión��.- Junp’éelili’ yaaniko’ob .- Son una sola cosa �0.-Le ka k’ucho’ob .- Cuando llegaron��.-Ti’ chúun u xa’ak’pajal .- Comenzó a revolverse��.-U ts’aamaj u yóolo’ob .- Pusieron su voluntad��.-Taasa’ab .- Fue traído

Page 47: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

4�

Javier A. Gómez Navarrete

�4.-Le sak wíiniko’ob.- Los hombres blancos ��.-Jela’an ti’ le yaan waye’ .- Diferente a la que hay aquí��.-Le maanbil ts’aako’ .- Esa medicina comprada��.-Took’.- Sangría��.-K’eex .- Cambio o trueque

��.-Chikilbesab.- Santiguar

MEYAJ BULUK P’ÉEL

YÓOK’OL LE XOOK “T’AANO’OB YO’OLAL LE MEYAJA”, A KA’AJ A TSIKBA YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBA’ YAAN

YÁANAL UTIA’AL U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Ba’ax k’iin jo’op’ u meyajta’al le ts’aak yéetel xíiwo’ way Yukataane’?

�.-¿Ba’ax úuchchajal ikil biinik u máan le ja’abo’obo’?

�.-¿Ba’ax táak u yojéeltiko’ob ya’ab máako’ob?

4.-¿Tu’ux uláak’ ku yila’al xan le ba’alo’ob ku ya’ala’al yo’olal u ts’aakikubaj

máasewáal ka’acho’?

�.-¿Ba’ax je’e u yúuchu wáa ku ketláanta’ak le ba’alo’ob je’elo’oba’?

�.-Yo’olal le ba’axo’ob je’elo’oba’, ¿Ba’ax je’el u páajtal k a’alike’?

�.-¿Bik’ix u chúun u xa’ak’pajal le ts’aak ku meyajta’al waye’?

�.-¿Ba’ax k’iin beeta’ab ya’abkach ts’íibo’ob yóok’ole ts’aak yéetel xíiwo’?

�.-¿Yéetel ba’ax uláak’ ku ts’aaka’al wíinike’ way Yukataane’?

�0.-¿Ba’ax tu meentaj le Universidad Autónoma ti’ Yucataane’?

��.-¿Yéetel ba’ax ku yichkíil le máax k’oja’an utia’al u yutstal?

��.-¿Ba’ax tia’al ku chikilbesab máako’ob?

��.-¿Ba’ax uláak’ ku beeta’al utia’al ka aanchajak toj óolal ti’ wíinike’?

Page 48: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

4�

Ba’anten k’a’ana’an le ts’aak ku beeta’al ti’ u kaajilo’ob Yucataano’ Le ts’aak ku beeta’al yéetel xíiwo’ jach k’a’ana’an ichil u kaajilo’ob Yucataan tia’al u yaantal toj óolal , tia’al u ch’a’ u yóol máak wa tia’al ma’ u k’oja’antal . Le ba’alo’oba’ tsikbatbil beeta’abik tuméen k úuchben ch’ilabkabilo’ob ti’ u paalalo’ob, ti’ kuento’ob , leyenda’ob wa ti’ uláak’ tsikbalo’ob suuk u beetiko’ob. Le ts’aak ku beeta’alo’ob tu kaajilo’obYucataan yéetel le xíiwo’obo’, k-a’alik ti’e’ junmúuch’ meyajo’ob ku beeta’alo’ob tia’al u ts’aakalo’ob k’oja’anilo’ob yaan ba’ax u yila’ob yéetel u tuukul le kaajo’obo bey xan yéetel le ba’axo’ob u yojelo’obo’. Le ba’axo’oba’ p’atbil beeta’abik to’on tuméen k úuchben ch’ilabkabilo’ob, je’e bix máasewal wíinike’ bey le sak wíiniko’, tu yo’olal le ba’ax ba’pachtmil máako’ yéetel tu yo’olal máax yéetel ku bisikuba utia’al u yaantal toj óolal. Le ts’aak je’ela’ u jatsmaj le k’oja’anilo’ob ku ts’aik ti’ xiibo’ob wa ko’olelo’obo’, ti’ paalalo’ob wa ti’ nukuch wíiniko’ob , le k’iino’ob ikil u ts’aiko’obo’, bix u ts’aik , bix u ts’aakal yéetel yaan k’iine’, bix úuchak u kaláantikuba wíinik ti’ob Ku ts’o’okole’ ku beetik u múuch’ikuba kaaj , tuméen ku beetik xan u mul tsikbatiko’ob ba’ax u yojelo’ob tak le kéen k’uchuk ojéeltibil tuméen

tuláakal kaaj; jach k’ajóolta’an, yéetel yan u tsoolil máaxo’ob meyajtik. Le ba’axo’ob ku meyajo’ob tia’al le ts’aako’ chéen ch’a’abil u kaxaanta’alo’ob, ku ts’o’okole’ ma’ ko’ojo’obi’; le máaxo’ob meyajtiko’ ma’tech u k’áatiko’ob ya’ab taak’in yo’olal u ts’aako’obo’, le yo’olale’ ma’ ko’oj u jóok’ol je’ex le maambil ts’aako’; tu yo’olal lelo’ je’el u páajchajal u ya’alpajale’ le ts’aak ku beeta’al yéetel xíiwo je’el u meyaj ti’ kaajo’ob tia’al ka páajchajak u yaantal toj óolal ti’ob.

Page 49: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

4�

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB ÓOXLAJUNP’ÉEL.

�.-Ba’anten k’a’ana’an .- Por qué es necesario

�.- Tia’al u yaantal .- Para que haya

�.-Toj óolal .- Salud.

4.-U ch’a’ u yóol.- Tome ánimo

�.-Ma’ u k’oja’antal .- No se enferme

�.-Beeta’abik tuméen .- Hecho por…

�.-K úuchben ch’ilabkabilo’ob .- Antepasados

�.-Wa ti’ uláak’ .- O a otro

�.-Suuk u beetiko’ob .- Acostumbrados a hacer

�0.-Junmúuch’ meyajo’ob .- Un trabajo en grupo

��.-Le ba’axo’ob u yojelo’ob.- Lo que saben.

��.-P’atbil beeta’abik to’on .- Nos lo dejaron.

��.- Ba’paachtmil .- Lo que nos rodea

�4.-U jatsmaj le k’oja’anilo’ob.- Clasifica las enfermedades.

��.-Ti’ nukuch wíiniko’ob .- A los ancianos.

��.-Le k’iino’ob ikil u ts’aiko’obo’.- La época en que dá

��.-Bix u ts’aik .- Cómo dá

��.-Bix u ts’aakal .- Cómo se cura

��.- U kaláantikuba wíinik .- Cuidarse el hombre

�0.-Múuch’ikuba kaaj .- Se reúne el pueblo

��.-Kéen k’uchuk ojeltbilil .- Cuando se llega a saber

��.-Chéen ch’a’abil .- Es fácil

��.-Ma’ ko’ojo’obi’ .- No es caro.

�4.-Ma’atech u k’áatiko’ob .- No piden.

��.-Ya’ab táak’iin .- Mucho dinero.

��.-Je’el u páajchajal .- Se puede.

��.-Je’el u meyaj ti’ kaajo’ob .- Le puede servir a los pueblos

Page 50: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

4�

MEYAJ LAJKA’A P’ÉEL YÓOK’OL LE XOOK “BA’AXTEN K’A’ANA’AN LE TS’AAK KU BEETA’AL TI’ U KAAJILO’OB YUCATAANO’” BIIN A CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL

A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Ba’ax tia’al le ts’aak ku béeta’al yéetel xíiwo’ob ichil u kaajilo’ob Yukataan?

�.-¿Máaxo’ob tsikbaltajo’ob ti’u paalalo’ob yóok’ol le ts’aako’ ka’achij?

�.-¿Ba’ax k a’alik yóok’ol le ts’aak ku beeta’al te’ tu kaajilo’ob Yukataane’?

4.-¿Máaxo’ob tu p’aatajto’on le k’ajóolal yóok’ole ts’aak’o’ob?

�.-Le maaya ts’aak ¿Bix tu jatsmaj le k’oja’anilo’ob?

�.-Le maaya ts’aak ¿Bix ku beetik u múuch’ikubaj kaajo’ob?

�.-¿Tu’ux ku kaxanta’al le ba’ax najbe’n utia’al le ts’aako’?

�.-¿Ko’oj u tojol u meyaj le Aj ts’aako’?

�.-¿Ba’ax je’el u páajtal k a’ale yóok’ol le ts’aako’ ku meenta’al yéetel xíiwo’ob?

�0.-¿Jaytéen u ts’aakmajeech juntúul Aj ts’aak yéetel xíiwo’ob?

Page 51: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0

Javier A. Gómez Navarrete

Ba’axten leyli’ u meyajta’ale’ Yo’olal ka’p’éel ba’ale’, leyli’ u meyajta’al le ts’aak yéetel xíiw wey Yucataane’: le ba’axo’ob beetik ma’ u séeb sa’atalo’obo’ yéeteI le ba’axo’ob beetik u biin u sa’atalo’obo’. 1. P’aatale’ tu yo’olal le ba’axo’oba’: A) Yo’olal ya’abkach máako’ob u yojelo’ob ts’aak yéetel, ichilo’obe’: J meeno’ob , le ku ts’aako’ob chéen yéetel le xíiwo’obo’, le x k’am chaambalo’obo’ (komadrona’ob) yéetel uláak’o’ob kaaja’ano’ob wey tu noj lu’umil Yucataane’; yo’olal lelo’ ya’ab máako’ob ku biino’ob tu yiknaalo’ob je’bix u chíikpajal ti’ le tsool k’aaba’ob beeta’ano’ob tuméen Instituto Nacional Indigenista, Coplamar Culturas Populaares yéetel

uláak’ molayo’ob. B) Yo’olal xan ku sen meyaj ti’ le láak’tsililo’ob, máaxo’ob xan tu kanajo’ob ti’ u úuchben ch’ilabkabilo’ob, le yo’olale’ le ts’aak je’ela’ ma’ tu jáan sa’atal. C) Yo’olal ma’ ko’oj yéetel yo’olal séeb u kaxaanta’al kéen le maambil ts’aako’, le beetik u yila’al ma’alobil tia’al ka u ts’aakuba máak le k’iin kéen k’oja’anchajak. Yo’olal ma’alob tia’al u ts’aakal jayp’éel k’oja’anilo’ob oli’ je’bix le iik’iI u kaajo’obo’, ba’axo’ob ma’ tu páajtal u ts’aakalo’ob yéetel le maambil ts’aako’.

MOLAY T’AANO’OB KANLAJUNP’ÉEL

�.-Leyli u meyajta’ale’.- Todavía se trabaja

�.-Ka’ap’éel ba’ale’ .- Dos cosas

�.-Séeb u sa’atalo’obo’ .- Pronto se pierden

4.-P’aatale’ .- Quedó

�.-Ya’abkach máako’ob .- Muchas personas

�.-Ichilo’obe’ .- Entre ellos

�.-J meeno’ob .- Sacerdotes agrarios

�.-X k’aam chaambalo’obo’.- Las parteras empíricas

�.-Noj lu’umil .- Gran tierra

�0.-Ku biino’ob .- Van

��.-Tu yiknalo’ob .- En compañía de ellos, en su domicilio

��.-U chíikpajal .- Aparece

��.- Tsool k’aaba’ob .- Censo

�4.-Uláak’ molayo’ob .- Otras instituciones

��.-Le láak’tsililo’ob .- Las familias

Page 52: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

��.-Tu kanajo’ob .- A prendieron

��.-Úuchben ch’ilabkabilo’ob .- Antepasados

��.-Ma’ tu jáan sa’atal .- No se pierde rápidamente

��.- Ma’ ko’oj .- No es caro

�0.-Séeb u kaxaanta’al .- Pronto se encuentra

��.-Le maambil ts’aako’ .- La medicina comprada

��.-Ka u ts’aakuba .- Que se cure

��.-Ma’ tu páajtal .- No se puede

�4.-Kéen k’oja’anchajak .- Cuando se enferme.

��.-Jayp’éel k’oja’anilo’ob.- Cuántas enfermedades

��.-Oli’ je’bix .- Casi como…

��.-Le iik’il u kaajo’obo’ .- El viento de los poblados

MEYAJ ÓOXLAJUN P’ÉEL BIIN A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ YÓOK’OL LE XOOK “BA’AXTEN LEYLI’ U MEYAJTA’ALE’”, JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBE’ YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BA’AX BIIN U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Ba’axe ka’ap’éel ba’ale’ yo’olal tak bejla’e’ ku meyajta’al le ts’aak yéetel xíiw wey

Yukataane’?

�.-¿Máaxo’ob u yojelo’ob ts’aak yéetel xíiwo’ob?

�.-¿Ba’axten ma’ tu séeb sa’atal le ts’aaka’?

4.-¿Ba’ax óolal ku yila’al ma’alobil utia’al u ts’aakuba máak?

�.-¿Je’e u páajtal u ts’aakal k’oja’anilo’ob ma’ uchak yéetel maanbil ts’aako’?

�.-¿Ba’ax jéet najbe’n u ka’ansa’al?

�.-¿Ba’ax ku beetiko’ob le molayo’ob?

�.-¿Ba’ax tia’al táan u k’aalal le bejo’ob?

�.-¿Tu’ux ma’ u páajtu kaxanta’al le ts’aak xíiwo’ob?

�0.-¿Yéetel ba’ax táan u k’exiko’ob le kaajo’ob le ba’alo’ob suuk u béetiko’ob?

Máakamaak ti’ le k’oja’anilo’ob suuk u ts’aiko’obo’ yéetel ba’axo’ob beetik u yaantalo’ob.

Page 53: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

Je’bix ya’alik le tsoolil ts’íibo’ob beeta’an tuméen Secretaría ti’ Salubridad (K’ajóolta’an bejla’ yéetel u jel k’aaba’: Servicios Coordinados ti’ Salubridad Pública) tu ja’abil 1987, le k’oja’anilo’ob jach ku ts’aiko’ob ti’ le u kajnáalilo’ob le kaajo’obo’, leti’ lelo’oba’ k’asnak’ilo’ob, k’oja’anilo’ob ti’ u beel u yiik’ máak yéetel le ku ts’aiko’ob tu yoot’el máako’. Le k’oja’anilo’oba’ leyli’ le ku ts’aiko’ob ti’ le mejen kaajo’ob je’bix u ya’aliko’ob le máaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’, ba’ale’ leti’obe’ yéetel uláak’ k’aba’ob u k’ajoltmajilo’ob. Le máaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’, ku jatsláantiko’ob le k’oja’anilo’ob beyila’: le ku ts’aiko’ob ti’ paalal wa ti’ nukuch wíiniko, ti’ xiib wa ti’ x ch’úup, u k’iinilo’ob ikil u ts’aiko’ob, yéetel le ma’ jach ojéelta’an bix u ts’aiko’obo’: k’aak’as

ichil (oojo), k’aak’as iik’, áak’ab kíilkab. Utia’al le máako’ob je’elo’oba’, le k’oja’anilo’oba’ yaan ts’aak u ti’alinto’ob, ma’ je’bix u ti’alint le j ts’aak yaajo’ob ku kon ts’aako’obo’, tuméen leti’obe’ ma’ tu páajtalo’ob yéetelo’ob, ma’ u meyajo’obil’. Ya’ab ba’axo’ob beetik u yaantal le k’oja’anilo’oba, yo’olal lelo’ ma’ tu jáan ts’aakalo’ob yéetel mejen ts’aako’ob. U yaantal le k’oja’anilo’obo’, yaan ba’ax u yila’ob yéetel bix káajlik wíinik, wa ma’alob wa ma’, yo’olal le ba’alo’ob suuk u beetiko’, bey xan yo’olal tu’ux ku meyaj. Je bix u ya’alik kaaje’, ti’ u ya’abil le k’oja’anilo’obo’ u yojelo’ob bix úunchak u kalaantikuba’ob ti’ob wa síis, wa chokoj u kuuche’ u yojelo’ob, wa u yojelo’ob bix taalik le k’oja’anilo’, wa ma’e’, leyli’e’.

Máakamaak ti’ le k’oja’anilo’ob suuk u ts’aiko’obo’ yéetel ba’axo’ob beetik u yaantalo’ob.

Page 54: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB JO’OLAJUNP’ÉEL.

�.-Máakalmáak .- Cuál

�.-Suuk u ts’aiko’ob .- Acostumbra dar

�.-Je’bix ya’alik .- Como dice

4.-U kaajnáalilo’ob .- Sus habitantes

�.-K’asnak’ilo’ob .- Enfermedades de origen digestivo

�.-Ti’ u beel u yiik’ .- Del aparato respiratorio

�.-Ti’ le yoot’el .- De la piel

�.-Le mejen kaajo’ob .- Pequeños pueblos

�.-Ba’ale’ leti’obe’ .- Pero ellos

�0.- U k’ajoltmajilo’ob .- Las conocen

��.-Ku jatsláantiko’ob .- Las clasifican

��.-Ti’ paalal .- De niños

��.- Ti’ nukuch wíiniko’ob .- De ancianos

�4.-Ti’ xiibo’ob .- De hombres

��.-Ti’ x ch’úupalal .- De mujeres

��.-K’aak’as ichil .- Mal de ojo

��.-K’aak’as iik’ .- Mal viento

��.-Ts’aak utia’alinto’ob .- Medicina para ellas

��.- Ma’ tu páajtalo’ob .- No pueden

�0.-Ma’ u meyajo’bil .- No es su trabajo

��.-Mejen ts’aako’ob .- Pequeñas medicinas

��.-Le ba’alo’ob suuk u beetiko’ob .- Las cosas que están acostumbrados a hacer

��.-Tu’ux ku meyaj .- Dónde trabaja

�4.-Bix úuchak u kalaantikuba’ob .- Cómo se deben cuidar

��.-Wa síis u kuuche’.- Si es fría su carga

��.-Wa chokoj u kuuche’ .- Si es caliente su carga

��.-Bix taalik .- Cómo vino

Page 55: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�4

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ KANLAJUN P’ÉEL YÓOK’OL LE XOOKO’ “MÁAKAMAAK TI’ LE K’OJA’ANILO’OB SUUK U TS’AIKO’OBO’ YÉETEL BA’AXO’OB BEETIK U YAANTALO’OB” A KA’AJ TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Máakamaak le k’oja’anilo’ob jach ku ts’áaiko’ob ti’ le u kaajnáalilo’ob ti’le kaajo’obo’?

�.-¿Bix ku jatsláantiko’ob le k’oja’anilo’ob le máaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’ob?

�.-¿Máakamaak le k’oja’anilo’ob ma’ jach ojéelta’an bix u ts’áaiko’obo’?

4.-¿Ba’anten u yaantal le k’oja’anilo’ob?

�.-¿Ba’ax u yojelo’ob le kaajnáalilo’ob yóok’ol u ya’abil le k’oja’anilo’obo’?

Máaxo’ob ku ts’aako’ob yeetel xíiw Le máaxo’ob meyajtik le ts’aak yéete1 xíiwo’ ku ja’atsalo’ob beya’: le ku meyajtiko’ob chéen tu yotocho’, yéetel le ku meyajliko’ob utia’al u ts’aakiko’ob je máaxake’. Le máaxo’ob ka’alik ku ts’aako’ob chéen tu yotocho’obo’ leti’ob le ku ts’aako’ob yéetel remedioo’(Chan ts’aako’ob) le k’iin k’oja’an wa máax ichil u yootocho’ob. Le bix u yúuchul le ts’aaka’ ku taal u ka’ansaja’al ti’ ch’ilabkabil tia’al ka páajchajak u yaantal toj óolal. Wey Yucataane’ ya’ab máako’ob u yojelo’ob bix u beeta’al le remedio’obo’, ku ts’o’okole’ p’aatal tak bejla’e’, tuméen le máaxo’ob u yojelo’ob ti’ le mejen kaajo’obo’ la’ ka’ansik ti’ u paalalo’ob. U láak’o’obo’ leti’ le ku ts’aakiko’ob je máaxak ka xi’ik tu yiknaalo’obe’. Ichilo’obe’ ti’ yaano’ob le J meeno’obo’, le ku ts’aako’ob chéen yéetel xíiwo’ (yerbatero’ob), le x k’am chaambalo’obo’ (komadroona’ob), le máaxo’ob ku páats’o’ob (ku yeet’o’ob) yéetel uláak’ob. U meyaj le J meeno’ob yéetel le

máaxo’ob la’ ts’aako’ob chéen yéetel xíiwo’ ma’ jach jela’ano’obi’, chéen ba’ax jela’ane’ leti’ le bix u beetiko’obo’. Le J meeno’ob utia’al u ts’aako’obo’ ku beetiko’ob payalchi’ob tu’ux ku meyaj ti’ob xíiwo’ob wa uláak’ ba’alo’ob. Le k’uubo’ob ku beeta’alo’ob ti’ Yuumtsilo’ob, le pa’ iik’ ku beeta’al ti’ u wíinikilil máak, k’eexo’ob, jets’ lu’umo’ob, loj naajo’ob, tu’ux kun yáax máan kaajtal máake’, leyli’ xan leti’ob beetiko’obe’. Le máako’ob ku ts’aako’ob chéen yéetel xíiwo’ ma’atech u beetiko’ob k’uubo’ob ti’ Yuumtsilo’ob wa nukuch meyajo’ob. Le J meeno’ob yéetel le máako’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’, k’ajóolta’ano’ob bey máako’ob suuk u ts’aako’ob yéetel xíiwe’, tuméen u k’ajóolo’ob le xíiwo’obo’, bixo’ob, ba’ax u beelalo’ob yéetel u yojelo’ob bix úunchak u beetiko’ob u meyajo’ob. Ti’ tuláakal le kaajo’obo’ tu’ux ts’o’ok yaan kex juntúul x k’am chaambali’ (x-komadroona) máax leyli’ ka’a’ana’an ti’ jump’éel kaaje’.

Page 56: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB WÁAKLAJUNP’ÉEL.�.-Máaxo’ob .- Quiénes

�.-Je’ máaxake’ .- Cualquiera

�.-Chan ts’aako’ob .- Remedios

4.-Taal u ka’ansa’al .- Vino a enseñarse

�.-Yaantal toj óolal .- Haya salud

�.-P’aatal tak bejla’e’ .- Se quedó hasta hoy

�.- Ka u ka’ansik .- Que enseñe

�.-Je’e máaxak .- Cualquiera

�.-Ka xi’ik tu yiknalo’obe’ .- Que vaya con ellos.

�0.-Ku páats’o’ob .- Soban

��.-Ku yeet’o’ob .- Soban

��.-Chéen yéetel xíiwo’ .- Sólo con yerbas

��.- Ma’ jach jela’ano’obi’ .- No son muy diferentes

Page 57: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

�4.-Ku beetiko’ob payalchi’ob .- Hacen rezos

��.-Uláak’ ba’alo’ob .- Otras cosas

��.-Le k’uubo’obo’ .- Esas ofrendas

��.-Ti’ Yuumtsilo’ob .- Para los Señores de la Selva

��.-U wíinikil máak .- Su cuerpo de la persona

��.-Jets’ lu’um .- Ceremonia para apaciguar o tranquilizar a la tierra

�0.-Loj naaj .- Ceremonia para bendecir la casa

��.-Yáax máan kaajtal .- Residir por primera vez en casa nueva

��.-Ma’atech u beetiko’ob .- No hacen, nunca hacen, no acostumbran a hacer

��.-Nukuch meyajo’ob .- Grandes trabajos

�4.-K’ajóolta’ano’ob .- Son conocidos.

��.-U k’ajóolo’ob le xíiwo’ob .- Conocen las yerbas

��.-Ba’ax u beelalo’ob .- Para qué sirven

��.-Bix úunchak .- Como deben

��.-Yaan kex juntúul .- hay aunque sea una

��.-Ti’ junp’éel kaaje’ .- En un pueblo

MEYAJ JO’OLAJUN P’ÉEL TSIKBALNEN YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ YÓOK’OL LE XOOK “MAAXO’OB KU TS’AAKO’OB YÉETEL XIIW”, JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK LE BA’AX BIIN U NÚUKIKTEECH

�.-¿Bix ku jatsalo’ob le máaxo’ob ku meyajtiko’ob le ts’aak yéetel xíiwo’ob?

�.-¿Yéetel ba’ax ku ts’aako’ob le máax ku ts’aakiko’ob u láak’tsilo’ob chéen tu yotoch?

�.-¿Ya’ab máako’ob way Yukataan u yojelo’ob meent remedio’obo’?

4.-¿A wojelt ba’ax ku meentik le J meeno’obo’?

�.-¿Bix ku ya’alal ti’e xunáan ku k’amik le chanba’alo’ob?

�.-¿Ba’ax meyaj ku meentik le Aj yeet’?

�.-¿Bix ku ts’aak le J meeno’?

�.-¿Máax tia’al u beetal le k’uubo’ob?

�.-¿Jaaj wáa ku meentiko’ob k’uub le máako’ob ku ts’aako’ob chéen yéetel xíiwo’ob?

�0.-¿Máax uláak’ leyli’ jach k’a’ana’an ti’ junp’éel kaaje’?

Page 58: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

KAXAN TSIKBAL ÓOX P’ÉEL K’ABEET A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL KO’OLEL WÁA YÉETEL JUNTÚUL X CH’ÚUPAL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH YÓOK’OL LE MEYAJ KU MEENTIK SÁANSAMAL.

�.-¿Ti’ ba’ax lat’ab k’iin suuk a líik’sabaj?

�.-¿Ba’ax janal a wojelt meentike’?

�.-¿Ka biin wáa juuch’, ka maanik sakan, wáa ka maan waaj ixi’im?

4.-¿A woje chuuy, xookbi chuuy? ¿Máakamaak boonil uts ta wich?

�.-¿A woje k’aay? ¿Máakamaak k’aayo’ob ka ki’ki’ k’aayik?

�.-¿Kux túun óok’ot? ¿Ka biin óok’ot? ¿Ka bisa’ab óok’ot?

�.-¿A woje p’o’? ¿Ya’ab nook’ suuka’an a p’o’ik?

�.-¿Uts ta t’aan biin xíinbal te’ k’íiwik? ¿Kux túun te’ uláak’ kaajo’ob?

�.-¿Ka tséemtik a waalak’o’ob? ¿Jaytúulo’ob?

�0.-¿A wojelt ji’ik a nook’?

��.-¿Ya’ab a láak’tsilo’obe’? ¿Jaytúulo’ob?

��.-¿Ka biin payalchi’ ti’e k’unaj?

��.-¿Yaanteech a kili’ich pik ju’un utia’al a kama’t’aan?

�4.-¿Yaan a pak’al? ¿Uts ta wich le loolo’ob?

MOLAY T’AANO’OB ÚUKLAJUNP’ÉEL.�.-Lat’ab k’iin .- Hora

�.-Suuk a líik’sabaj .- Acostumbras levantarte

�.-Ba’ax janal .- Qué comida

4.-Juuch’ .- Masa, moler

�.-Ka maanik sakan .- Compras masa

�.-Waaj ixi’im .- Tortilla de maíz

�.-Chuuy .- Costurar

�.-Xookbi chuuy.- Hilo contado. Bordado de punta de cruz

�.-Máakamáak boonil .- Cuál color

�0.-¿A woje k’aay? .- ¿Sabes cantar?

��.-Óok’ot .- Bailar

Page 59: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

��.-¿Ka bisa’ab óok’ot? .- ¿Te llevan a bailar?

��.- P’o’ .- Lavar

�4.-Ya’ab nook’ .- Mucha ropa

��.-Biin xíinbal .- Ir de paseo

��.-Te’ uláak’ kaajo’ob .- En otros pueblos

��.-Ka tséemtik .- Crías

��.- Waalak’o’ob .- Animales domésticos

��.- Ji’ik a nook’ .- Planchar tu ropa

�0.¿Jaytúulo’ob? .- ¿Cuántos son?

��.-K’unaaj .- Iglesia, templo

��.- Kili’ich pikju’un .- Libro santo, Biblia

��.-Kamat’aan .- Orar, rezar

�4.-Loolo’ob .- Flores

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ ÓOXP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●●AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETEAJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________UNIDAD ÓOXP’ÉEL.

● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN.

�.-Acostumbrados a hacer ��.-Hasta hoy

�.-Tierra ��.-Por eso

�.-La medicina ��.-Diferentes

4.-Con hierbas �4.-En los días de ahora

�.-Hace tiempo que comenzó ��.-Se ve

�.-Aunque no ��.-Libros

�.-Antiguamente ��.-Pequeñas cosas

Page 60: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

�.-En que va pasando ��.-Con barro

�.-Aunque sea así ��.-Comparar

�0.-Todavía se trabaja �0.-Son una sola cosa

●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’

�.-Ya’ab máako’ob ��.-Le kéen u yojeltab

�.-U yojéeltiko’ob ��.-Ya’ab táak’iin

�.-Ku chíikpajal ��.-Ma’ ko’ojo’obi’

4.-Ka aanchajak toj óolal �4.-Yóok’ol le xooka’

�.-Ba’anten k’a’ana’an ��.-Je’e u páajtal

�.-Tia’al ma’ u k’oja’antal ��.-Utia’al u núukikteech

�.- Úuchben ch’ilabkabilo’ob ��.-U séeb sa’atalo’obo’

�.-U jatsmaj ��.-Le x k’am chambalo’obo’

�.-Bix u ts’aik ��.-Tu yiknaalo’obo’

�0.- M’uuch’ikuba kaaj �0.-Le tsool k’aaba’ob

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ ICH MAAYA T’AAN.

�.-¿Ba’ax k’iin jo’op’ u meyajta’al ��.-¿Ba’ax tia’al ku chikilbesable ts’aak yéetel xíiwo’ob way Yukataane’? máako’ob?

�.-¿Máaxo’ob u yojelo’ob ts’aak ��.-¿Tu’ux ma’ tu pájtal kaxanta’al yéetel xíiwo’ob? le ts’aak xíiwo’ob?

�.-¿Ba’axten ma’ tu séeb satal ��.-¿Ba’ax meyaj ku meentik le Aj yeet’o’? le ts’aaka’?

4.-¿Je’e u páajtal u ts’aakal k’oja’anilo’ob �4.-¿Máax tia’al u beetal le ma’ uchak yéetel maanbil ts’aak? k’uubo’ob?

Page 61: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0

Javier A. Gómez Navarrete

�.-¿Ba’ax jéet najbe’en u ka’ansal? ��.-¿Máax uláak’ jach k’a’ana’an ti’ junp’éel kaaje’?

�.-¿Bix ku jatsláantiko’ob le k’oja’anilo’ob ��.-¿Ti’ ba’ax lat’ab k’iin suuk a le máaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’ob? líik’sabaj?

�.-¿Ba’anten u yaantal le k’oja’anilo’ob? ��.-¿Ba’ax janal a wojelt meentike’?

�.-¿Ba’ax u yojelo’ob le kaajnáalilo’ob ��.-¿Ka maan waaj ixi’im?yóok’ol u ya’abil le k’oja’anilo’ob?

�.-¿A wojelt ba’ax ku meentiko’ob ��.-¿Máakalmáak boonil uts ta Vich?le j-meeno’obo’?

�0.-¿Bix ku ya’alal ti’e xunáan �0.-¿A woje k’aay?ku kámik le chanba’alo’obo’?

●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’

�.-Suuk u ts’aiko’ob ��.-K’aak’as iik’

�.-Je’e bix ya’alik ��.-¿Tu’ux ku meyaj?

�.-K’aasnak’ilo’ob ��.-Chéen tu yotocho’

4.-U beel u yiik’ máak �4.-Ka’ansik ti’ u paalalo’ob

�.-Tu yoot’el máako’ob ��.-Ka xi’ik tu yiknaalo’obe’

�.-Mejen kaajo’ob ��.- Payalchi’ob

�.- U k’ajóolmajilo’ob ��.-Máakalmáak ti’ le k’oja’anilo’ob

�.-Beyila’ ��.-Áak’ab k’íilkab

�.-U k’iinilo’ob ��.-U tia’alinto’ob

�0.-K’aak’as ichil �0.-Ku kon ts’aako’ob

TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

Page 62: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

OBJETIVOS

Que el estudiante incremente su dominio del Idioma Maya con la lectura y traducción de textos.

Que a través de los Diálogos el alumno incremente su capacidad de comunicación oral y escrita.

Que al realizar una entrevista sobre Cacería el estudiante se ejercite en la elaboración de preguntas y en la traducción de material lingüístico auténtico.

UNIDAD 4JAATSUL KANP’ÉEL.

Los textos de esta unidad proceden del libro Maaya T’aan, Lengua Maya de Campeche, Quintana

Roo y Yucatán. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, ����, pp. ��, ��, ��, ��, ���, ���, ���, ���, �40, �4�. Los

ejercicios ,vocabularios y Autoevaluación, fueron diseñados por elAutor.

Page 63: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

J Ts’oon Juntúul máake’ táan u biin k’áaxe’ ka’a tu yilaj wa’alakbal juntúul kéej. Le ka’achó’ ts’uk yóol ts’oon ku wáak’al, chéen junp’éel páalankeeta ku ya’ala’al. Ka’a túun ts’oon le kéej tuméen le máake’. Le ka’a j k’uch yiknale’, tu yilaj tsa’ay ti’ u yóol le ts’oono’, ku ts’o’okole’ táats’ máanja’an tu wíinkilil le kéejo’, ka tu ya’alaje’: Eyaj, u yóol le ts’oona’, teaki’ kín in wila’aj tu’ux biina’. Tu t’u’ultaj tu’ux biin le u yóol le ts’oone’, ma’ sáame’ ka’a k’uch tu’ux kimen juntúul kitam, ku yilke’ le u yóol le ts’oone’, táats’ máanja’an ti’ le kitame’.

Yaan in kaxtik u yóol le ts’oona’, yaan u meyaj teen tu ka’atéen Táan u biine’ ka’a tu yilaj juntúul tsuub kimen, ku yilke’ u yool le ts’oone’ táats’ máanjan xan. - ¿Tu’ux túun biin u yóol le ts’oona’? - Yaan in kaxtik Ku yilike’ u yóol le ts’oone’ ch’iik te’ lu’umo’ ka’a jo’op’ u páanik. Ma’ sáame’ ku yilik juntúul baaj kimen; ku yilike’ tu pool le baaje’ ti’ ts’opokbal u yóol le ts’oone’. Bey úuchik u kiinsik kantúul ba’alcheo’ob le máake’

Page 64: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB WAXAKLAJUNP’ÉEL.

�.-J ts’oon .- Cazador

�.-Biin k’áaxe’ .- Fue a la selva

�.-Tu yilaj wa’alakbal .- Lo vió parado

4.-Le ka’acho’ .- En esa época

�.-Ku wáak’al .- Detonaba

�.-Ku ya’ala’al .- Le decían

�.- Ka’a k’uch yiknale’.- Cuando llegó donde estaba él

�.-Tu yilaj tsa’ay ti’ .- Vió que le acertó

�.-U yóol le ts’oono’.- La bala de la escopeta

�0.-Táats’ máanja’an .- Atravesó

��.-Teaki’ .- Ahora

��.-¿Tu’ux biina’? .- ¿Dónde fue?

��.- Tu t’u’ultaj .- Calculó, siguió

�4.-Ma’ sáame’ .- No pasó mucho tiempo

��.-Juntúul kitam .- Un jabalí

��.-Yaan in kaxtik .- Tengo que buscarlo

��.-Yaan u meyaj teen .- Me tiene que servir

��.-Tu ka’atéen .- Otra vez

��.-Táan u biine’ .- Se estaba yendo

�0.-Juntúul tsuub .- Una liebre

��.-Ch’iik te’ lu’umo’ .- Clavada en la tierra

��.-Ka’a jo’op’ u páanik .- Y comenzó a escarvarlo

��.-Juntúul baaj kimen .- Una tuza muerta

�4.-Tu pool .- Su cabeza

��.-Ti’ ts’opokbal .- Ahí estaba clavada

��.-Kantúul ba’alche’ob .- Cuatro animales

Page 65: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�4

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ WÁAK LAJUN P’ÉELYÓOK’OL LE XOOKO’ “J TS’OON” A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A

WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Ba’ax tu yilaj juntúul máak táan u biin k’áaxe’?�.-¿Bix le ts’oono’ ka’acho’?�.-¿Ba’ax tu yilaj le máako’ kéen k’uch yikna le kéejo’?4.-¿Ba’ax tu ya’alaj le káan tu yilaj le yóol ts’oon táats’ máan tu wíinklile kéejo’?�.-¿Ba’ax tu yilaj le káan k’uch tu’ux ja’ayakbal juntúul kitam?�.-Le táan u biine’ ¿Ba’ax ba’alche’ tu yilaj?�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le Aj ts’oonnáal?�.-¿Tu’ux ch’ik u yóole ts’oono’?�.-¿Le ka tu páanaj u yóole ts’oone’ ba’ax tu yilaj?�0.-¿Ba’ax ts’opokbal tu poole baaje’?

��.-¿Jaytúul ba’alche’ob tu kíinsaj beyo’, chéen yéetel jun p’éel sipit ti’u ts’oone’?

X Nuk ku’uk yéetel X chúukib Úuch bine’ le x nuk ku’uko’ bin u xíinbalt le x chúukibo’, ka bin k’uch yiknale’ ka tu ya’alaj ti’: ¡Ay, óotsileech in wéet ko’olelil! jach máan ya’ab a mejnilo’obo’, ¿Ba’axten ma’ jantiko’ob wáa a kíinsko’ob ka’a p’áatak kex chéen juntúulilie’ ma’ wu’uyik u ya’alale’ jach táan u naats’al u búulul yook’ol kaab, ¿Ba’ax ka wa’alik? a kíinsko’obe’, tuméen le teeno’obo’ yaan in kíisko’ob, tuméen óotsil kéen in wil ka búulko’ob. Ka tu yu’ubal le x chúukibo’, ka tu chíin u poole’ ka jo’op’ u tuukul, jach tu na’ tuukulta’ le ba’ax a’alabtio’. Ka’a ts’o’ok u biin le x nuk ku’uko’, le x chúukibe’ ka’a jo’op’ u ya’alik:, min jach jaaj u t’aan le ba’ax tu ya’alaj teen le x nuk ku’uko’ Ka’a jo’op’u jach cha’antik u mejnilo’obo’, ka’a jo’op’ u ya’alik beya’: ¿Yaan wáa in kinsko’ob in mejnilo’oba’? ¿Ba’axkeen in meente?. Ts’o’ok u sen tuukultike’, ka’a jo’op’ u chukláantik jun

jun túulil u mejnilo’ ka’a jo’op’ u kíinsik, táan u jeejenp’uchke’, táan u yook’ol, chéen juntúul ma’ tu kíinsaji’. Ka’a ts’o’ok u kíinsike’ ka’a tu ya’alaj beya’: táan in jáan biin in wil wáa ts’o’ok u kíinsik u mejnil le x nuk ku’uke’.Le ka’a k’uch tu naajil x ku’uke’ jach ki’imak u yóol tuméen táan u báaxal yéetel u mejenilo’ob, ka’a tu ya’alaj ti’ beya’: ¿Ba’axten ma’a a kíins a mejnilo’obi x nuk ku’uk? ¿Ma’ teech ta wa’alaj teene’ yaan a kiinsiko’ob?, chan óotsil u yich taan u ya’alik; le x nuk ku’uko’ tu núuka’ tie’, teen kin kins in mejnilo’ob, (ku péeksik u pool) ma’, ma’, ma’atan, óotsilo’ob, mix bik’íin je’e in kíinsko’obe’ ¡Teeche’ ta kíinsaj a tia’alobi’ tuméen a p’ekmo’ob! Ka tu yu’ubaj le x chúukibo’ ka’a jo’op’ u yook’ol, le beetik tak bejla’e’ ichil u k’aay ku ya’alik beya’:¡ ku’uk tu tuusen, ku’uk tu tuusen, ku’uk tu tuusen.!

Page 66: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB BOLONLAJUNP’ÉEL.

�.-X nuk ku’uk .- Vieja ardilla �.-X chúukib .- Paloma silvestre de pico rojo �.-Biin u xíinbalt .- Fue a visitar 4.-Ka bin k’uch yiknale’ .- Cuando llegó con ella �.-In wéet ko’olelil .- Mi compañera mujer �.-Jach máan ya’ab .- Está excedido �.- A mejnilo’obo’ .- Tus pequeños, tus hijos �.-A kíinsko’ob .- Los mates �.-Ka’a p’áatak .- Que se quede �0.-Chéen juntúulilie’.- Sólo uno ��.-Ma’ wu’uyik .- No oyes ��.-Búulul yóok’ol kaab.- Inundación sobre el mundo ��.- Tuméen le teeno’obo’.- Porque los míos �4.-Kéen in wil .- Cuando vea��.-Ka búulko’ob.-Que se hundan��.-Ka tu yu’ubal .-Cuando lo escuchó

Page 67: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

��.-Tu chíin u poole’ .- Inclinó la cabeza��.-Le ba’ax a’alabti’o’ .- Lo que le dijeron��.-Min jach jáaj u t’aan .- Creo que es muy cierto lo que dice�0.-Cha’antik u mejnilo’ob .- Observar a sus hijos��.-¿Yaan wáa in kinsko’ob? .- ¿Los mataré?��.Ba’ax ken in meente? .- ¿Qué voy a hacer? ��.-Jo’op’ u chukláantiko’ob .- Comenzó a capturarlos�4.-Táan u jeejenp’uchke’.- Los estaba aporreando ��.-Táan u báaxal .- Estaba jugando ��.-Chan óotsil u yich .- Tristes los ojos (Pobres sus ojos)��.-Ku péeksik u pool .- Movía su cabeza��.-Ma’atan .- No

��.-Ku’uk tu tuuseen .- La ardilla me engañó

MEYAJ ÚUK LAJUN P’ÉELYÁAXILE’ A KA’AJ XOOKIK “X NUK KU’UK YÉETEL X CHÚUKIB, JE’KA’ A KA’AJ TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB

YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Tu’ux biin xíinbalt le x nuk ku’uko’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le ku’uko’ ti’ u yéet ko’olel?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le x nuk ku’uk táan u naats’al?

4.-¿Ba’ax tu ya’alaj le x nuk ku’uk biin u meentej yéetel u j mejnilo’ob?

�.-¿Ba’ax tu meentaj le x chúukibo’ ka tu yu’ubaj?

�.-¿Ba’ax jo’op’ u ya’alik le x chúukibo’ ka’a ts’o’oku biin le x nuk ku’uke’?

�.-¿Ba’ax tu beetaj le x chúukib ka tu chukláantaj junjuntúul u mejnilo’ob?

�.-¿Jaytúul u mejnilo’ob ma’ tu kíinsaj le x chúukib?

�.-¿Ba’ax tu yilaj le ka’a k’uch tu naajil x ku’uke’?

�0¿Ba’ax tu ya’alaj ti’e x nuk ku’uke’?

��.-¿Ba’ax tu núukaj le x nuk ku’uke’?

��.-¿Ba’ax jo’op’ u meente le x chúukibo’?

��.-¿Bix ku k’aay tak bejla’e’ le x chúukibo’?

Page 68: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

Juntúul óotsil j ts’oon kúuts Yaan bin juntúul máak Jach óotsil, u k’aaba’e’ J Piil púuk’us.* Chéen p’aak, sikil yéetel chaay ku jantik yéetel u yatan, bey xan u paalalo’ob. Junp’éel k’iine’, ku ya’alik J Piil ti’ u yatane’: - Xuun, ts’o’ok u sen náakal in wóol in jant chaay, p’aak, sikil, yéetel k’utbil iik, in ka’aj in ts’oon juntúul kúuts utia’al k jante yéetel le paalalo’oba’. Ich kool kin weenel ook’iin, chaak in k’eeyen utia’al in bisej. Ka’a biin tu kool. Oknajk’iine’, ka’a chilaj weenel yáanal junkúul nuxib ja’abin; táan bin u yokoj u weenel, ka’a tu yu’ubaj u léekel u k’aay le kúutse’. Líik’ yáalkab ka’a tu ch’a’aj u ts’oon ka’a jo’op’ u biin u tojtáantik tu’ux ku k’aay le kúutse’; ichil u tuukule’ ku ya’alik beya’: “ma’ túun sen áak’abchajal lekéen ts’oonaken”. Ka’a tu yu’ubaj ts’o’ok u naats’a le tu’ux ku k’aay le kúutse; ka’a jo’op’ u biin chanbelil, tu kanáantik ma’u yu’uba’al u péek,

u p’ichmaj u yich yéetel u xikin, utia’al u yiilik yéetel u yu’ub tu’ux ku péek le k’aay kúutso’. Chéen ka’a tu yu’ubaj tu biin u jalk’ajal ti’ junp’éel nuxib jool, ti’ bin p’áat ch’uytali’, ka’a jo’op’ u je’eje’ek’ik u yook utia’al u kaxtik tu’ux u jets’ik, chéen ba’ale’; mix tu’ux kooj u yook, ku ka’anal ch’uytal yéetel tu ka’ap’elal u k’ab; ku ch’uytal chéen yéetel junp’éelili’. Sajak u jáalk’abtikubaj, tuméen ma’a u yoojel buka’aj taamil le joolo’, tu’ux ku jalk’ajo’. Mi jach chúumuk áak’ab ka’a bin te’ joolo’, letie’ tu tuukultaje’ ichil junp’éel chultun jalk’aja’an le beetik sajak u jalk’abtubaj. Ma’ wa’a tu taal u sáastale’ ka’a chíinlaj u paaktej, ka’a tu yilaje’ mi jach jun náab k’ab u bin u kóojol tu yit junp’éel chultun, ka’a tu ya’alaj beya’: -Wa’a K’ujeen in woojelt ma’ taam tu’ux jalk’ajene’, bejla’a’ sáam in jáalk’abtinbae’, lela’ buka’aj sen ka’aniken ch’uylankil bul áak’ab.

*Gordo.

Page 69: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB JUN K’AAL P’ÉEL.

�.-J ts’oon kúuts .- Cazador de pavos �.-Jach óotsil .- Muy pobre �.-P’aak .- Tomate 4.-Sikil .- Semilla de calabaza �.-Yéetel chaay .- Con chaya �.-Xuun .- Señora �.- U sen na’akal in wóol .- Ya me aburrí mucho �.-K’utbil iik .- Chile tamulado �.-Ook’iin .- Noche �0.-Chaak in k’eyen .- Sancocha mi pozole ��.-Utia’al in bisej .- Para que lleve ��.-Ka’a chilaj weenel .- Y se acostó a dormir ��.- Ka’a tu yu’ubaj .- Y escuchó �4.-U léekel u k’aay .- El inicio del canto ��.- Líik’ yáalkab .- Se levantó corriendo ��.-Tu ch’a’aj u ts’oon .- Agarró su escopeta��.-U tojtáantik .- Calcular la dirección��.-Le kéen ts’oonakeen .- Cuando cace ��.-U biin chaanbelil .- Iba despacio�0.-Tu kanáantik .- Cuidaba��.- U péek .- Su movimiento��.-U p’ichmaj u yich .- Tenía abiertos los ojos��.-Jalk’ajal .- Resbaló�4.-Nuxib jool .- Gran agujero��.-P’áat ch’uytali’ .- Se quedó colgado��.-Je’eje’ek’ik u yook .- Abría repetidamente las piernas��.-Tu’ux jets’ik .- Donde descansar o apoyar��.-Mix tu’ux kooj u yook .- En ninguna parte topaba su pie��.-Tu ka’ap’éelal u k’abo’ob .- Sus dos manos�0.-Buka’aj taamil le joolo’ .- Qué profundidad tenía el agujero��.-Junp’éel chultun .- Una cisterna prehispánica��.-Jun náab k’ab .- Una cuarta (20 o 25 cm)��.-Bul áak’ab .- Toda la noche

Page 70: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MEYAJ WAXAK LAJUN P’ÉELYÓOK’OL LE XOOK “JUNTÚUL ÓOTSIL J TS’OON KÚUTS” A KA’AJ A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALO’. JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL

UTIA’AL U NÚUKIKTEECH

�.-¿Bix u k’aaba’ le máak jach óotsil?

�.-¿Ba’ax ku jantik J Piil yéetel u yatan i’ix u paalalo’ob?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’u yatane’ junp’éel k’iin, J Piil?

4.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’u yatane’ yojsa’ biin u ka’aj weenel ich kool?

�.-¿Tu’ux chilaj weene oknajk’iine’?

�.-¿Ba’ax tu yu’ubaj káan biin u yokol u weenel?

�.-¿Ba’ax tu ch’a’aj kéen líik’ yáalkab?

�.-¿Ba’ax biin u tojtáantik?

�.-¿Ba’ax ku ya’alik ichil u tuukule’?

�0.-Ka’a tu yu’ubaj ts’o’ok u naats’a tu’ux ku k’aay le kúutse’ ¿Ba’ax tu meentaj?

��.-¿Ba’anten u p’ichmaj u yich yéetel u xikin?

��.-¿Tu’ux p’áat ch’uyta’ali’?

��.-¿Ba’axten sajak u jáalk’abtikubaj?

�4.-¿Ba’ax tu yilaj ka’a chíinlaj u paaktej?

��.-Ka’a tu yilaj mix taam tu’ux ch’úuyukbaj, ¿Ba’ax tu ya’alaj?

Ba’ats’ yéetel áayin Yaan bin Juntúul ba’ats’e’ jach táak bin u jantik le ja’as yaan tuláak’ u tséel le ja’o’, chéen ba’ale’ ma’ tu páajtal u máani’, tuméen jach kóoch, ku ts’o’okole’ ma’ u yoojel báabi’; chéen ka’a tu yilaj táan u taal juntúul nuxib áayin, ka’a k’uch yiknal, ka’a tu ya’alaj ti’ beya’: - Ay nuxib áayin, jach seen wi’ijen, táak in jantik le ja’as yaan tu táanxel tséelil le ja’o’, ku ts’o’okole’ ma’ in woojel báabi’, in na’e’, ma’ tu ka’ansaj teeni’, úuchak wáa a wóotik ka’a na’ajkeen ta pu’uch utia’al ka’a máanseen te’

táanxel tséelilo’. - Ma’alob na’aken.Ka’a síit’naj le ba’ats’o’, ka’a na’ak tu pu’uch le áayino’, ka’a máansa’ab te’ táanxel tséelilo’ tu’ux yaan le nukuch ja’aso’obo’. Le ka k’ujsa’abe’, le ku yéemel yáalkab, ka’a tu ya’alaj ti’ nuxib áayine’. - Nuxib áayin, ma’ tin xáantal, jáan pa’ateni’ jáajáan jantbil kéen in beet le ja’aso’, ku ts’o’okole’ ka jaan suutkeen tu ka’atéen te’ táanxel tséelilo’. Ma’alob. Ka’a tu núuka, ka’a jo’op’ u pa’atik. Jaajaan jantbil tu beetaj le ja’aso’, ka’a tu

Page 71: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0

Javier A. Gómez Navarrete

taasaj junp’éel utia’al u jant t’úuchlik yóok’ol u pu’uch le áayino’, le ka’a suunaji’ seen ki’imak u yóol ts’o’ok u janal, ka’a tu píikch’intubaj yóok’ol le áayino’, ka’a tu ya’alaj ti’:- Jáan biseen te’ táanxel tséelilo’.Táan u bisa’ale’, ka’a tu yilaje’ ma’ te’ tu’ux ch’a’abe’ma’ ti’ ku bisa’ali’.- Nuxib áayin, tu’ux ka biskeen beya’, lela’ ma’ u beelil in wotochi’,- In ka’aj in biseech tin wotoch, tuméen in watane’ k’oja’an, a’ala’ab ti’ tuméen máax ts’aakike’ utia’al ka’o utsake’, k’abéet u jantik u ts’o’omel ba’ats’.- Ay nuxib áayin ba’axten ma’ ta wa’ajteen ma’

na’ajkeen ta pu’uche’, ma’ ta wilike’ in ts’o’omele’ tin p’ataj in jaink’int te’ táaxel tséelilo’. Ko’ox suut jáan ch’a’e’ ka’a bis ti’ le a watano’.- Ko’ox túun suut - tu ya’alaj nuxib áayin. Le ka’a k’ucho’ob te’ tu’ux ch’a’abe’ le ba’ats’o’ tuméen le áayine’, tu ya’alaj ti’:- Ma’ je’el in ts’o’omel in jaik’intmo’o, pa’atik in jaan ch’áik ka’a jáan sunakeen.- Le ku yéemel yáalkab yóok’ol le áayino’, ka’a tu ya’alaj ti’:Ay, le k’iin ku luk’ul in ts’o’omel tu’ux yaane’, kin kíimil.

Page 72: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB JUNP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL.

�.-Juntúul ba’ats’.- Un saraguato o mono aullador �.-Juntúul nuxib áayin.- Un viejo lagarto �.-Táak bin u jantik.- Dicen que quería comerlo 4.-Ti’ u láak’ tséel le ja’o’.- Al otro lado del agua �.-Ma’ tu páajtal u máani’.- No podía pasar �.-Jach kóoch.- Muy ancho �.- Ma’ u yojel báabi’.- No sabe nadar �.-Ka’a k’uch yiknal.- Cuando llegó con él �.-Jach séen wi’ijeen.- Tengo mucha hambre �0.-Tu táanxel tséelil.- Al otro lado ��.-Ma’ tu ka’ansaj teeni’.- No me enseñó ��.-Úuchak wáa a wóotik.- Quizá quieras ��.- Ka’a na’ajkeen.- Que me suba�4.-Ka’a máanseen.- Que me pases ��.- Ma’alob, na’akeen : Bien, sube ��.-Ka’a síitnaj.- Y brincó ��.-Tu pu’uch.- En su lomo��.-Le ka k’ujsa’abe’.- Cuando lo llegaron��.-Ma’ tin xáantal.- No me tardo�0.-Jáanjáan jantbil.- Lo comió apresuradamente��.- Ka jan suutkeen.- Me regresas rápido��.-Tu taasaj junp’éel.- Trajo uno��.-T’úuchlik yóokol.- Posado sobre �4.-Tu píikch’intubaj.- Se tiró, se arrojó��.-Jáan biseen.- Llévame rápido��.-Táan u bisa’ale’.- Lo estaban llevando��.-Tu’ux ka biskeen beya’.- Dónde me llevas así��.-Utia’al ka utsake’.- Para que sane��.-U ts’o’omel ba’ats’ .- Cerebro de saraguato

�0.-In jaink’int te’ táanxel tséelilo’ .- Lo extendí en la otra orilla

Page 73: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ BOLON LAJUN P’ÉELYÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ JE’E U PÁAJTAL A TSIKBAL YÓOK’OL “BA’ATS’ YÉETEL ÁAYIN”. WÁA A K’ÁATE JE’E A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OBA’ YAAN YÁANAL UTIA’AL A

WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Tu’ux yaan le jáaso’ob jach táak u jantik le ba’ats’e’?

�.-¿Ba’anten ma’ u páajtal u máani’?

�.-¿Máax tu yilaj táan u taal?

4.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’e nuxib áayin?

�.-¿Ba’ax tu núukaj le nuxib áayin?

�.-¿Tu’ux na’aki’ le ba’ats’e’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le ba’ats’e’ le káan k’ujsa’abe’?

�.-¿Ba’ax núukabti’ tio’le nuxib áayine’?

�.-¿Bix tu jante ja’aso’ob le ba’ats’e’?

�0.-¿Ba’ax tu ya’alaj le ba’ats’e’ le káan tu píikch’intubaj yóok’ol u pu’uch ti’e áayino’?

��.-¿Ba’ax tu yilaj le ba’ats’e’ le káan táan u bisa’al?

��.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’e nuxib áayine’?

��.-¿Ba’ax tu núukaj le áayine’?

�4.- ¿Ba’ax tu ya’alaj le áayino’ le kéen tu yu’ubaj u t’aan le ba’ats’e’ táan u k’áat u suut u ch’ae’

u ts’o’omele’?

��.-¿Ba’ax tu ya’alaj tu ts’o’oki’ le ba’ats’e’?

Noom Junp’éel k’iinak bine’, juntúul wíinik biin u ts’oon noom. Ka’a k’uch te’ tu’ux suuk u taal janal le noomo’, ka’a kulaj u páate. Ma’ xáanchaj bine’ ka’a tu yile’, táan u taal u sa’asats’ik u kaal le noomo’, ka’a tu kóolaj u ts’oon, ka’a tu t’ubaj tu tojil, le ka’a wáak’ le ts’oono’ ti’ peka’anaki’. Ka’a biin u líik’sej, ka tu bisaj tu naajil. Ka’a k’uche’ ka tu k’uubaj ti’ u yatan, utia’al u chaakej. Ma’ jach sáame’, ka tu

ya’alaj ti’ u yatane’, táan u biin u t’aan u suku’un. Ka’a biini’. Ku k’uchule’ ka tu tsíikaj le u láak’tsilo’, ka tu ya’alaj ti’ beya’: Taalen in t’aaneech ka’a k’uchukeech a jant u bak’el in ts’oon noom. Tu núukaj le u suku’uno’ je’el u biine’.Le u yatan túun máax ts’oonej noome’, ka’akat súutuk táan u xe’ep’ik u bak’el le noomo’, utia’al

Page 74: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

u yu’ubik wáa ts’o’ok u tajal, bey le u meentiko’ ka’a xuup le bak’ ku chakiko’. Ma’ sáame’ ka’a k’uch le suku’untsile’, le íichantsil túune’ ma’ u yoojel ba’ax uuchuli’. Ka’a tu ya’alaj ti’ u yatan beya’: Ko’olel, jáan jáalej bak’ in jante yéetel in suku’un ts’o’ok le u taalo’.Ka’a núuka’ab ti’ tuméen le u yatan beya’: Le bak’o’ mina’an. Xu’upij.

Ka’a tu k’áataj bix xu’upik, ka tu ya’alaj u yatane’: Chéen tin xe’ep’ik ka’a in wu’uy wa’a ts’o’ok u tajale’, chéen ka’a tin ts’a óolte’ mina’an. Yaan bak’, chéen ba’axe’ u bak’el a xikin. Biin in ka’aj in xet’ le a xikina’, ka’a in ts’a ti’ a suku’un. Ka’a jo’op’ túun bin u che’ejta’al tuméen u yatan. La’aten túun ku ya’alale’ p’il a wich, ka’a béeychajak a ch’aik a watan.

Page 75: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�4

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB KA’AP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL..

�.-Noom .- Perdiz

�.-Junp’éel k’iinak bine’ .- Dicen que un día

�.-U ts’oon noom .- La caza de perdiz

4.-Tu’ux suuk u taal .- Donde acostumbraba venir

�.-Ka’a kulaj u páate .- Y se sentó a esperarlo

�.-Ma’ xáanchaj bine’ .- Dicen que no tardó

�.- Sa’asats’ik u kaal .- Estiraba su garganta

�.-Ka’a tu kóolaju ts’oon .- Y jaló su carabina

�.-Ka tu t’ubaj tu tojil .- Y apuntó en su dirección

�0.-Ti’ peka’anaki’ .- Ahí quedó tendido

��.-Biin u líik’sej .- Fue a levantarlo

��.-Ka tu k’uubaj .- Y lo entregó

��.- Utia’al u chaakej .- Para que lo salcoche

�4.-Ma’ jach sáame’ .- No tardó mucho

��.- U t’aan u suku’un .- A hablar a su hermano

��.-Ka tu tsíikaj .- Y lo saludó

��.-Taaleen in t’aaneech .- Vine a hablarte

��.-A jant u bak’el .- A comer su carne

��.-Tu núukaj .- Respondió

�0.-Ka’akat suutuk .- A cada momento

��.- Táan u xe’ep’ik .- Lo estaba pellizcando

��.-Utia’al yu’ubik .- Para que sienta

��.-Wáa ts’o’ok u tajal .- Si ya se había cocido

�4.-Ka’a xuup le bak’ .- Y se gastó la carne

��.-Le íichansil túune’ .- El esposo entonces

��.-Jáan jáalej bak’ .- Saca de inmediato la carne

��.-Ts’o’ok le u taalo’ .- Ya vino

��.- Ka’a núuka’a ti’ .- Y le contestaron

��.-Chéen ka tin ts’a óolte’.- Sólo cuando me di cuenta

�0.-La’aten túun : Por eso entonces

Page 76: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MEYAJ JUN K’AAL P’ÉEL YÓOK’OL LE XOOK “NOOM” A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN

U NÚUKIKTEECH

�.-¿Máax biin ts’oon noom junténajkij?

�.-¿Ba’ax tu méentaj ka’a k’uch tu’ux suuka’an u janal le noomo’ob?

�.-¿Ba’ax tu yilaj ma’ xáanchaj?

4.-¿Ba’ax úuch le ka’a wáak’ le ts’oono’?

�.-Ka k’uch tu naajil ¿Ti’ máax tu k’uubaj le ch’íich’o’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’u yatane’?

�.-¿Ba’ax tia’al tu payalte’etaj wáa payal óoltaj u suku’une’?

�.-¿Ba’ax tu núukaj u suku’une’?

�.-¿Ba’anten tu xe’ep’aj u bak’el le noomo’ le atantsilo’?

�0.-¿Ba’ax tu ya’alaj le íichantsile’ ka’a k’uch u suku’une’?

��.-¿Ba’ax tu núukaj u yatan?

��.-Ka’a tu k’áataj ti’u yatane’ bix tu xu’upaj le bak’e’ ¿Ba’ax tu núukaj le ko’olelo’?

��.-¿Ba’ax ku ya’alal la’aten?

KAXAN TSIKBAL KAN P’ÉELNAJBE’N A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL J TS’OONNÁAL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH BIX KU

KÍINSIK LE BA’ALCHE’OB

�.-¿Bix ta káanaj ts’oon?

�.-¿Tu’ux ka ts’oonik le ba’alche’ob?

�.-¿Jaytúul kéejo’ob ts’o’ok a ts’oonik?

4.-¿Kuxtun kitam, a ts’oonmaj xane’?

�.-¿Ka biin xíinba ts’oon, ch’úukt wáa p’uuj?

�.-¿Bik’iin u k’iinil u k’aay kúuts?

�.-¿A wojelt xook u pe’echak’ le ba’alche’ob’?

�.-¿Jaytúul chakmo’ol, sak xikin, wáa koj a kíinsmaj?

Page 77: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

�.-¿Ts’o’ok u yaantal teech le tuunich kéejo’?

�0.-¿Jaytéen a wilmaj le Sojol kúutso’ wáa le Aj Sipo’?

��.-¿Ka kíinsik áayin?

��.-¿Ba’ax suuk u jantik le jaalebo’?

��.-¿A k’aóol k’ak’aas kaano’ob?

�4¿A wilmaj juntúul Alux, P’uus, Yuumtsil, Yuum Báalan wáa le Wa’ paacho’?

��.-¿A k’ajóol u k’aay le ch’íich’o’ob, kex ma’ táan a wiliko’ob?

MOLAY T’AANO’OB ÓOXP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

�.-¿Bix ta káanaj? .- ¿Cómo aprendiste?

�.-¿Tu’ux ka ts’oonik? .- ¿Dónde lo cazas?

�.-¿Jaytúul kéejo’ob? .- ¿Cuántos venados?

4.-¿A ts’oonmaj xane’? .- ¿Lo has cazado también?

�.-Xíinba ts’oon .- Cacería caminando.

�.-Ch’úukt .- Espiar.

�.- P’uuj .- Batida, clamoreo, cacería en grupo.

�.-K’aay kúuts .- Canto del pavo montés.

�.-Xook u pe’echak’ .- Leer su huella.

�0.-Chakmo’ol .- Jaguar.

��.-Sakxikin .- Tigrillo.

��.- Koj .- Puma o león americano.

��.-Le tuunich kéejo’ .- La piedra del venado.

�4.-¿Jaytéen a wilmaj? .- ¿Cuántas veces los has visto?.

��.-Sojol k’uuts .- Pavo mítico, protector de los pavos de monte.

��.-Aj Sip .- Venado mítico, protector de los venados.

��.-Áayin .- Lagarto.

��.-Jaaleb .- Tepezcuintle, agutí.

��.-K’ak’aas kaano’ob .- Víboras.

�0.- Alux .- Personaje diminuto de barro que cobra vida y cuida las milpas de los campesinos

mayas.

Page 78: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

��.-P’uus .- Enano corcovado que habita las grutas y laberintos subterráneos del Mayab.

��.-Yuum Báalam .- Gigante mitológico que protege las entradas de las poblaciones mayas.

��.-Wapaach .- Gigante mitológico delgado y muy alto que en ocasiones se le ve en la selva.

�4.K’aay ch’íich’o’ob .- Canto de los pájaros.

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ KANP’ÉEL.UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●●AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETEAJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________UNIDAD KANP’ÉEL.

● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN.

�.-Una persona ��.-Estaba parado un venado

�.-Bala de escopeta ��.-Se dice

�.-Llegó donde estaba él ��.-Una liebre muerta

4.-Para terminar �4.-Le acertó, le dio

�.-Le apuntó ��.-Y comenzó a escarbar

�.-Atravesó ��.-En su cuerpo

�.-Al rato ��.-Tengo que encontralo

�.-Un jabalí ��.-Una tuza muerta

�.-¿Dónde se fue? ��.-Ahí está clavado

�0.-Me tiene que servir �0.-Clavado en la tierra

●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’

Page 79: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

�.-Le x nuk ku’uko’ ��.-Ka’a ts’o’ok u biin

�.-Ka biin k’uch yiknale’ ��.-Jach jaaj u t’aan

�.-Óotsileech in wéet ko’olebil ��.-Ya’ab u mejnilo’obo’

4.-Ka jo’op’ u tuukul �4.-Cha’antik u mejnilo’ob

�.-¿Ba’axten ma’a jantiko’ob? ��.-Yaan in kíinsko’ob

�.-Le ba’ax a’alabti’o’ ��.-Chukláantik junjun túulil

�.- Ka’a p’áatak ��.-Ka tu chíin u poole’

�.-Ma’ a wu’uyik ��.-¿Ba’ax ken in meentej?

�.-U búulul yóok’ol kaab ��.-Táan u jeejenp’uchke’

�0.- Táan u yook’ol �0.-Táan u báaxal yéetel u mejnilo’ob.

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ ICH MAAYA T’AAN

�.-¿Bix u k’aaba’ le máak jach óotsil? ��.-¿Tu’ux yaan le ja’aso’ob jach táak u jantik le ba’ats’e’?

�.-¿Ba’ax ku jantik yéetel u yatan? ��.-¿Ba’anten ma’ tu páajtal u máani’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’ u yatane’? ��.-¿Máax tu yilaj táan u taal?

4.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’ u yatane’? �4.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’e nuxib áayine’?

�.-¿Tu’ux chilaj weene oknajk’iine’? ��.-¿Ba’ax tu núukaj le nuxib áayine’?

�.-¿Ba’ax tu yu’ubaj káan biin ��.-¿Tu’ux na’aki le ba’ats’e’?

Page 80: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

u yookol u weenel?

�.-¿Ba’ax tu ch’a’aj kéen líik’ ��.-¿Bix tu jantej ja’aso’ob le ba’ats’e’?yáalkab?

�.-¿Ba’ax ku ya’alik ichil u tuukule’? ��.-Ba’ax tu yilaj le ba’ats’e’ le káan táan u biisa’al?

�.-¿Tu’ux p’áat ch’uytali’? ��.-¿Ba’ax k’abeet ti’e nuxib áayine’?

�0.-¿Ba’ax tu yilaj ka’aj chíinlaj? �0.-¿Ba’ax tu ya’alaj tu ts’o’okili’ le ba’ats’e’?

●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’

�.-Juntúul wíinik biin ts’oon. ��.-Sa’asats’ik u kaal

�.-Ka’a tu t’ubaj tu tojil ��.-Tu biisaj tu naajil

�.-U líik’sej ��.-Utia’al u chakej

4.-Ka’a wáak’ le tsoono’ �4.-Je’el u biine’

�.-Ka tu k’ubaj ti’ u yatane’ ��.-Táan u xe’ep’ik u bak’el

�.-Ka tu tsíikaj le u láak’tsile’ ��.-Ka kulaj u páate

�.-Ma’ xáanchaj ��.-Ka’a biini

�.-Taalen in t’aaneech ��.-Ka tu kóolaj u ts’oon.

�.-A jant u bak’el in ts’oon noom ��.-Ka’a tu yil’e

�0.-Táan u taal �0.-Ti’ peka’anaki’.

TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

Page 81: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0

Javier A. Gómez Navarrete

Page 82: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

Las lecturas de esta Unidad proceden del libro Maaya T’aan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y

Yucatán. Primer Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 19, 20, 21, 22; y de Maaya T’aan, Lengua Maya de Campeche,

Quintana Roo y Yucatán. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 84, 85, 156, 157, 188, 189, 172, 173.Los

ejercicios , vocabularios y Autoevaluación, fueron elaborados por el Autor.

UNIDAD 5JAATSUL JO’OP’ÉEL. OBJETIVOS

Que el estudiante desarrolle su dominio del idioma meta con la lectura y traducción de textos.

Que a través de los Diálogos el alumno incremente su eficacia comunicativa oral y escrita.

Que al realizar una entrevista sobre El empleo del tiempo libre (fiestas comunales, fiestas familiares, deportes, etc) adquiera mayor habilidad en la elaboración de preguntas y en la traducción de material lingüístico.

Page 83: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

U suumil k’i’ik’ Mani Le k’iino’ob ma’ k’uchuko’ob le sak wíiniko’obo’; yuum Túutul Xíiw u jalachil Manie’ yaanchaj ti’ junp’éel chowak suum. Le k’iin bin u k’áat biin xíinbal ti uláak’ kaaje’, ku ya’alik ti’e suum ka’a u t’iinubáa ti’ junp’éel tu’ux ka’analo’ tak ka k’uchuk le tu’ux u k’áat biino’, beya’ ma’ tu xáantal ts’o’ok u k’uchul. Le suum bina’ u táabil u tuuch le j xíibo’obo’. Le ka’a ts’o’ok u t’oonkinsa’al le maayao’obo’, tuméen le sak wíiniko’obo’ yéetel le ka’a ts’o’ok u beeta’al u yotoch Yuum K’uje’, u jalachil le kaaja’ tu ya’alaj ti’ le suuma’ ka’a u t’iinubaa tu ka’analil le naaja’ tak tu jach ka’analil u yotoch Yuum K’uj yaan tu noj kaajil Jo’. Máan ya’abach ja’abo’ob, le J Xíiwo’obo’ k’iitpajo’ob. Le suum túuno’ bisa’ab tu ts’ono’otil “X kaba ch’e’en”. Ti’ lelo’ ka’a k’uch juntúul wíinik u chóolej, ba’ale’

ka’a tu yóotaj u suut te’ tu’ux tu ch’a’ajo’, ja’ak’ u yóol ka’a tu yilaj ts’o’ok u ya’abtal, ts’o’okole’ ma’ tu yokol le tu’ux yaan ka’acho’. Kex buka’aj tu beetaje’ ma’ páajchaj u yoksik le suumo’, ka’a túun tu yilaj ma’ tu páajtale’, sajakchajij, tuméen je’el bix u yóotik u yoksike’ bey u bin u chowaktal le suumo’, ka túun tu tuukultaj u xo’oxotik, ba’ale’ ja’ak’ u yóol ka tu yilaj táan u jóok’ol k’i’ik’ ti’ le suumo’. Je’el bix páajchajke’ tu yilaj u ts’aik u xéexet’al te’ tu kúuchilo’, ba’ale’ yaan p’aati’. Ya’ab máaxo’ob a’alike’ le suuma’ layli’ ti’ yaan ichil le ts’ono’oto’; kalanta’an tuméen juntúul x nuuk yéetel juntúul x k’u’uk’il kaan, uláak’o’obe’ ku ya’aliko’obe’ bisa’ab tu noj kaajil Jo’ wáa México. Ku ya’ala’al xane’ le suum xo’oxot’a’aba’

leti’ bin le bejo’ob ku biin u chowaktalo’obo’, leti’ túun le k’i’ik’ tuulnaj ti’ ka’a xo’oxot’a’abo’, leti’ bin le k’i’ik ku wéekel ikil u yúuchul le

loobo’ob te’ beejo’, u nojoch máakilo’ob le kaajo’obo’

ku ya’aliko’obe’ bíin k’uuchuk u k’iinil u núup’ul le suum tu ka’atéena’ tu’ux

kun ba’atel x t’ara’ach yéetel tóolok; le k’iin je’ela’ yáan u yaantal ba’ate’il ichil

wíiniko’ob tia’al u yilik u ch’a’ako’ob ba’al

utia’alo’ob. U ch’i’ilanbkabilo’ob maayao’obe’ táan k pa’atik ka’a k’uchuk le k’iino’ob je’ex u ya’almaj Chilam Báalam, u Yuum K’iinil Mani’ ka’acho’.

Page 84: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB KANP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL.

�.-U suumil.- Su soga �.-K’i’ik’.- Sangre �.-Ma’ k’uchuko’ob.-No habían llegado 4.-U jaalachil Mani’e’.-Su gobernante de Maní �.-U k’áat.- Quiere �.-Biin xíinbal.-Ir de paseo �.- Ti’ uláak’ kaaje’.-De otro pueblo �.-U t’iinubáa.-Se tensaba o tendía �.-Ma’ tu xáantal.-No tardaba �0.-Táabil u tuuch.-Cordón umbilical ��.-T’oonkinsa’al.-Humillados, sometidos ��.- U yotoch Yuum K’uje’.-La casa de Dios ��.-Noj kaajil Jo’.-Ciudad de Mérida �4.-Máan ya’abkach ja’abo’ob.-Pasaron muchos años ��.-K’iitpajo’ob.- Se dispersaron��.-Bisa’ab tu ts’ono’otil.-Fue llevado a su cenote��.-X kaba ch’e’en.- Pozo bajo��.-Ka’a tu yóotaj.- Y quiso��.-Tu’ux tu ch’a’ajo’.- Donde lo tomaron�0.-Ja’ak’ u yóol.- Se asustó��.- Ts’o’ok u ya’abtal.-Se había hecho mucho��.-Kex buka’aj tu meentaje’.-Por mucho que hizo ��.-Ma’ páajchaj.- No pudo�4.-Sajakchaji’.- Tuvo miedo��.-Bey u bíin u chowaktal.- Así se iba alargando��.-Tu tuukultaj.- Pensó��.-U xo’oxotik.- Cortar repetidamente��.-Je’el bix páajchajke’.- Como se pudo��.-U xéexet’al.- Pedazos�0.-X k’u’uk’il kaan.- Serpiente emplumada��.-K’i’ik’ tuulnaj.- Chorrea sangre

��.-X t’ara’ach.- Lagartija de colores que corre en los caminos

Page 85: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�4

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ JUNP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL BAT’AN A XOOKIK “U SUUMIL K’I’IK’ MANI”, JE’KA’ BIIN A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL, WÁA A K’ÁATE JE’ELE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WA’ALIKTI’

�.-¿Máax u jalachil Máani le k’iino’ob ma’ k’uchko’ob weye’ le sak wíiniko’ob?

�.-¿Ba’ax ku ya’alik ti’e suumo’ le k’iin u k’áat biin xíinbal?

�.-¿Ba’ax le suum biino’?

4.-¿Máaxo’ob tu t’oonkisajo’ob ti’ k ch’i’ibalo’ob?

�.-¿Máax k’iitpajo’ob tio’lal u máan ya’abach ja’abo’ob?

�.-¿Tu’ux biisa’ab le suumo’?

�.-¿Ba’ax úuchij le ka’a tu yóotaj le wíiniko’ u suute suumo’ tu’ux tu ch’a’ajo’?

�.-¿Ba’ax úuch ti’e wíiniko’ le káan tu yilaj ma’ tu páajtale’ suutik le suumi’ te’ tu kúuchile’?

�.-¿Ba’anten ja’ak u yóol le wíiniko’?

�0.-¿Ba’ax ku ya’alik ya’ab máako’ob tio’le suumo’?

��.-¿Máax ku kanáantik le suume’?

��.-¿Ba’ax ku ya’ala’al xane’ yóok’ole suume’?

��.-¿Ba’ax ku ya’aliko’ob u nojoch máakilo’ob ti’e kaajo’?

�4.-¿Ba’ax táan k pa’atik ch’i’ilanbkabilo’ob maayao’ob’?

U tsikbalil X ta’akumbin xunáan. Yaan junp’éel kaaj u k’aabae’ Bolonch’e’en Rejón, bolon, u káat ya’al nueve; ch’e’en, tu’ux ku jóok’sa’al ja’; Rejón tuméen te’elo’síij juntúul máak u k’aabae’, Don Manuel Crecencio Rejón. Naats’ ti’ le kaaja’, yaan junp’éel nuxíb áaktuni’, u k’aabae’ X ta’akumbin xunáan. U taamile’ ma’ k’aóoltani’, ya’ab u joolilo’ob utia’al u yóokoj máaki’. Ichil le áaktuna’, yaan úukp’éel ts’ono’oti’: X áak’ab ja’ tuméen p’el chika’an u yiit, tu yóok’lal le éek’joch’e’enil pixiko’; Pixa’an ja’ tuméen yóok’ole yaan ya’abkach ba’alo’obi’; Choko ja’; tuméen u ja’ile’ yaanal u chokoil ti’ le u

láak’o’obo’; Chak ja’, tu yóok’lal le luuk’ yaan tu yiito’; Púuts’ul ja’ tuméen ku ya’ala’ale’, je’el bix u biin u naats’al máak yiknale’ bey u yóol máak túun bin u juts’kubae’; X chimes ja’, tuméen ya’ab le mejen ba’alo’ob kajakbalo’ob ichilo’; Sayab ja’, tuméen ma’ach u tijil, tak ti’ nukuch yáaxk’iino’ob. Ti’ te’ jejeláas yaanika’, tu nak’e’, te’ ichilo’ yaan junp’éel oochel jach bey juntu’ul x ch’úupal sak u nook’e; je’ex le wíipilo’. X ta’akumbin xunáan u k’áat u ya’ale’ juntúul xunáan u ta’akmubai’. Ku ya’ala’ale’ juntúul xuna’an suunaj tuunichil, tu yook’lal u k’eban, juntúul J k’iin

Page 86: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

utschaj tu yich le xunáane’, chéen ba’ale’ ma’ cha’ab ti’e’’ ka tu púuk’saj, ka tu bisaj u ta’ak te’ áaktune’; le o’olale’ u ja’il le ts’ono’oto’ ku ya’alal ti’ X púúts’ul ja’, u pixan le j k’iine’. Chéen ba’ax xane’, le ko’olele’ chuka’ab méen nukuch yuumo’ob ka suuta’ab tuunichil. U ja’il le ts’ono’oto’ u k’aabae’ Chokoj ja’ tu’ux ku yichkilo’ob le j k’eban máako’obe’, le o’olale’ p’áat u k’iinlil u wíinkililo’obi’i’; le Pixa’an ja’e’, u nook’ le j k’iin tu p’ataj le ka’aj púuts’e’; le X áak’ab jae’, p’áat beyo’, tuméen leti’ u kúuchil tu’ux ku yakuntikubao’ob; le X chimes ja’e’, ku kaajtal ya’abach x chimeso’obi’, u naajil le j k’iine’; le Sayab ja’e’, letie u tiich’ chuup yéetel ja’e’, u ja’il u yich le ko’olel ku yok’tik tio’olaj u k’eban; le Chak jae’, u k’aasil le u yakuntikubao’obe

Page 87: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB JO’OP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

�.-X ta’akunbin xunáan.- Señora escondida. �.-U k’aaba’e’.- Su nombre. �.-U k’áat ya’al.- Quiere decir. 4.-Tu’ux ku jóok’sa’al.- Donde se saca. �.-Nuxib áaktuni’.- Gran gruta. �.-U taamile’.- Su profundidad. �.- Ma’ k’aóoltani’.- No se conoce. �.-Ya’ab u joolilo’ob.- Muchos agujeros de entrada. �.-X áak’ab ja’.- Agua nocturna. �0.-P’el chika’an u yiit.- Apenas se ve su fondo. ��.-Éek’joch’e’enil u pixiko’.- Lo cubre la obscuridad. ��.- Pixa’an ja’.- Agua cubierta. ��.-Choko ja’.- Agua caliente. �4.-Chak ja’.- Agua roja. ��.-Le luuk’.- El lodo.��.-Púuts’ul ja’.- Agua que se fuga.��.-Biin u juts’kuba’e’.- Cuando se acerca.��.-X chimes ja’.- Agua de gusanos rayados.��.-Sayab ja’.- Manantial.�0.-Ma’ach u tijil.- No se seca.��.- Nukuch yáaxk’iino’ob.- Grandes sequías.��.-Tu nak’e’- En su abdomen, en su interior.��.-Junp’éel oochel.- Una imagen, una figura.�4.- Je’ex le wíipilo’.- Como el huipil.��.-Suunaj tuunichil.- Se convirtió en piedra.��.-Tu yóok’lal u k’eeban.- Por su pecado.��.-Juntúul J k’iin.- Un sacerdote.��.-Ma’ cha’abti’e’.- No se la dejaron.��.-Ka tu púuk’saj.- Y se la raptó. �0.-U pixan le J k’iine’.- El alma del sacerdote.��.-Chuka’ab.- Fue capturada.��.-Ku yaakuntikubao’ob.- Se amaron.

Page 88: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MEYAJ KA’AP’EEL TI’ KA’A K’AAL YÁAXILE’ A KA’AJ XOOK “U TSIKBALIL X TA’AKUMBIN XUNÁAN”, JE’KA’ YAAN A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL. JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Ba’ax u k’áat ya’al Bolonch’e’en?

�.-¿Ba’axten ku ya’alale’ Bolonch’e’en ti’ Rejón?

�.-¿Ba’ax yaan naats’ ti’ le kaaja’?

4.-¿Buka’aj u taamile áaktuni’?

�.-¿Ba’anten ts’aaba’an X áak’ab ja’ ti’e ts’ono’ote’?

�.-¿Ba’anten ku ya’ala’al Choko ja’ ti’e uláak’ ts’ono’ote’?

�.-¿Kuxtun le Chak ja’, ba’axten ts’aaba’an u k’aaba’ beyo’?

�.-¿Ba’anten ku ya’alale Púuts’ul ja’?

�.-¿Kuxtun le X chimes ja’, ba’axten ts’aaba’an u k’aaba’ beyo’?

�0.-¿Sayab ja’, ba’anten bey u k’aaba’?

��.-¿Ba’ax u k’áat ya’al X ta’akumbin xunáan?

��.-¿Ba’anten suunaj tuunichil le xunáano’?

��.-¿Ba’ax tu beeto’ob le nojoch yuumo’ob le káan tu chuko’ob le ko’olele’?

�4.-¿Tu’ux yichkilnajo’ob le j k’eban máako’ob?

��.-¿Ba’anten jun tiich’ chuup le Sayab ja’e’?

Búulkaabil Junp’éel téene’ yaanchaj junp’éel yáax k’iin tu’ux láaj kíim le máako’obo’, chéen juntúul chan xi’ipal yéetel x ch’úupal p’áat tuméen Jajal K’uj utia’al u yaantal uláak’ u jaats wíiniko’ob. Jajal K’uje’ tu meental jo’op’éel chúujo’ob.Ti’’ junp’éele’ ti’ tu ts’aj le mejen paalalo’obo’, ti’ u láak’e u nook’, ti’ láak’e u yo’och, ti’ uláak’e u k’óoben, ti’ uláak’e u kúuchil tu’ux ku weenel, ka’aj ts’o’oke’ le ku káajal u k’áaxal le ja’ob. Xanchaj úuk lajun ja’abo’ob, le ja’o’ k’áanchaji’, tu búulaj le k’áaxo’ob ka’anatako’obo’, le chúujo’obo’ jo’op’ u na’akalo’ob yóok’kaabil, yóok’ol le nojoch k’áak’nabo. Le yóok’ol kaab lu’umo’

chíikpaj jujunp’iit ikil úuchak u biin u tijil, bey túuno’ k Yuum Jajal K’uje’ tu ts’aj ti’ob i’inaj, tu ts’aj ba’alche’o’ob, ka’a tu ya’alaj ti’ob bix kun páak’alo’ob yéetel bix keen u kanáant le u yaalak’ ba’alcheo’obo’. Ti’ le mejen paalalo’obo’ síij túunben wíiniko’ob, túunben ko’olelo’ob, K Jajal K’uje’ tuláakal tu ts’aj u k’aaba’, le koraso’obo’, le máasewalo’obo’, tu ye’esaj ti’ob bix kun t’aano’ob yéetel ba’ax kun suukak u beetiko’ob. Tu ts’áaj u k’aaba’ le ba’alcheo’ob yaano’ob te’ k’áaxo’, te’lu’umo’; tu ts’áaj u k’aaba’ le kayo’ob yaan te’ k’áanabo’, ka’a ts’o’ok u ts’áak u k’aaba’ tuláakal

Page 89: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

le ba’alcheo’ob yaan te’ yóok’ol kaabo’, tu ya’alaj ti’ob ba’ax xíiwilo’ob je’el u páajtal u jantiko’obe’, tu ya’alaj xan bix je’el u ya’abkunsikubao’obe’ yéetel bix ken u bisubáa ichantsil yéetel atantsil, suku’un yéetel suku’un, éet yuum yéetel éet yuum yéetel bix k’abéet u kuxtalo’ob. Tu ya’alaj xan Jajal K’uje’ ma’ u kíimil máak, le ch’ija’ano’obo’ yaan u kíimilo’ob, ba’ale’ yaan u yoksa’alo’ob ti’ junp’éel x máaben jo’op’éel k’iino’ob utia’al ka’a kuxlako’ob tu ka’atéen, ba’ale’ je’el u ka’a kuxtalo’ob wáa tuméen ma’ tu yila’alo’ob tuméen mix máak ti’ le jo’op’éel k’iino’obo’. Le ka’aj kíim le yáax ch’ija’an máako’, le nojoch jala’acho’, tu je’aj le x máaben ma’ k’uchuk tu k’iinalo’, bey túuno’ le ch’ija’an máako’ jach kíimi. Jajal K’uje’ tu ya’alaj: Bey le nojoch jala’ach ma’ tu beetaj le ba’ax tin wa’alajo’ bejla’e’ istikiaj keen u máans u kuxtalo’ob, yaan xan u kíimil le mejen paalalo’obo’, le ko’olelo’obo’ yéetel le xiibo’obo’, chéen ba’ale’ ti’ u chúumukil le lu’uma yaan u ch’aiko’ob lu’um tuméen te’ lu’um le kéen jóok’ok u ts’aakilo’, le xíiwo’ob ku ts’akankilo’obo’ yéetel le j meeno’obo’ ti’ leti’ob kin p’atik u baakel le yáax kimeno’. Te’ tu baakel le jo’olo’ ti’ kéen a ts’áaj a wo’oche’exi’ utia’al u ma’alobtal a ts’a ts’aake’ex yaan a xoojke’ex bix u tsa’ayal le k’oja’anilo’obo’ utia’al ka páatak a ts’aakike’ex le máako’obo’, chéen ba’ale yaan a láaj kíimile’ex, le kéen k’uchuk tu’ux ku na’akal u p’iisil a kuxtale’exe’. K’abéet u k’a’jalte’ex mantats’ le ba’ax kin wa’alika’ teene’ ma’ tuláakal tu’ux kin aantali’, chéen ka’ap’éel tu’ux: te’ ka’ano’ yéetel way te’ lu’uma’, walkila’ tin biin, ma’atan a suut a wilene’ex mix a t’aane’ex tin wéetel tu ka’atéen, utia’al lelo’ kin p’atik te’ex le na’ata’.

Page 90: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB WÁAKP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

�.-Búulkaabil.- Diluvio �.-Junp’éel yáax k’iin.- Una sequía �.-Jajal K’uj.- El Dios verdadero 4.-U jaats wíiniko’ob.- Una generación de hombres �.-Jo’op’éel chúujo’ob.- Cinco calabazos �.-Tu ts’aj.- Le dio �.- U yo’och.- Su comida �.-U k’óoben.- Su cocina, su fogón �.-Kúuchil weenel.- Lugar destinado para dormir �0.-Tu káajal u k’áaxal le ja’o’.- Comenzó la lluvia ��.-Xanchaj.- Tardó ��.-Úuk lajun ja’abo’ob.- Diecisiete años ��.-Tu búulaj.- Inundó �4.-.- Jo’op’ u na’akalo’ob.- Comenzaron a subir ��.-Nojoch k’áak’nab.- Gran mar��.-Chíikpaj jujunp’íit.- Apareció poco a poco��.-Tu ts’ajti’ob i’inaj.- Les dio semilla��.-Tu ts’aj ba’alche’ob. Les dio animales��.-Páak’alo’ob.- Cultivos, sembrados�0.-Kanáant le u yaalak’.- Cuidó sus animales domésticos��.- Síij túunben wíiniko’ob.- Nacieron nuevos hombres��.-Tu ye’esajti’ob.- Les mostró��.-Suukak u beetiko’ob.- Acostumbrados a hacer �4.-U ts’áak u k’aaba’.- Ponerle su nombre��.-Ba’ax xíiwilo’ob.- Qué hierbas��.-U jantiko’obe’.- Comerían��.-U ya’abkunsikubao’obe’.- Se hicieron muchos ��.-Bix ken u bisikubáa.- Cómo se iban a relacionar��.-Le ch’ija’ano’obo’.- Los ancianos�0.-Junp’éel x máaben.- Una caja, un cofre��.-Tu je’aj.- Lo abrió��.-Le ba’ax tin wa’alajo’.- Lo que dije��.-Istikiaj keen u máans.- Con dificultad pasaría�4.-Ti’ u chúumukil.- En su centro��.-U k’a’jalte’ex mantats’.- Recuerden siempre

Page 91: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ ÓOX P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL MA’ILI’ BIIN A XOOKEJ “BÚULKAABIL”, JE’ KA’ A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. WÁA A K’ÁAT JE’E A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB TS’ÍIBTA’AN KAABALO’

�.-¿Ba’ax tu láaj kíinsaj le máako’obo’?

�.-¿Ba’anten tu p’áataj Jajal K’uj chéen juntúul chan xi’ipal yéetel juntúul chan x ch’úupal?

�.-¿Ba’ax tu meentaj Jajal K’uje’?

4.-¿Ba’ax tu ts’aj ichil junp’éel chúujo’?

�.-¿Jayp’éel ja’abo’ob xanchaj le ja’o’?

�.-¿Ba’ax tu búulaj le ja’o’?

�.-¿Kuxtun le chúujo’obo’ ba’ax úuchti’ob?

�.-Ka’a tu ts’ajti’ob i’inaj yéetel ba’alche’ob Jajal Yuum ¿Ba’ax tu ya’alajti’ob?

�¿Ba’ax tu ye’esaj ti’e máasewalo’ob Jajal K’uj?

�0¿Ba’ax tu meentaj yéetel le ba’alche’ob yaan ti’e k’áaxo’’

��.-¿Ba’ax tu ya’alaj Jajal K’uj ti’e ba’alche’ob?

��.-¿Jayp’éel k’iino’ob k’a’ana’an u yaantalo’ob ichile máabeno’ le kíimeno’ob?

��.-¿Ba’ax tu meentaj le nojoch jala’acho’ le ka’aj kíim le yáax ch’ija’an máako’?

�4.-¿Ba’ax tu ya’alaj Jajal K’uje’?

��¿Máaxti’ tu p’aataj Jajal K’uj u baakel ti’e yáax kíimeno’?

��.-¿Tu’ux tu ya’alaj K’uj biin u yaantali’?

U xuul le yóok’ol kaaba’ Aanchaj juntúul máake’ jach uts tu yich u máan tuláakal tu’ux, ma’a sáasak tu jóok’ol tu yotochi’ táan u chíinil k’iin, tu suut. Juntéene’ je’el bix suukile’ jóok’ u biinbal tu tiip’il le sáastalo’. ¿Tu’ux ka biin? tu k’áataj u yatan; k’uuxchaja’an. Táan in bin jach náach ... tu ya’alaj ti’. Ka’aj biinij, ti’ le beejo’obo’ tu yilaj juntúul ch’oom. Ch’oom, táak in k’áatikteech junp’éel ba’al, meent uts a wa’alikteen wáa a k’aóol u xuul le yóok’ol kaabo’. Teene’ in k’áat in k’aóoltej.

In k’aóol tu ya’alaj le ch’oomo’. ¿Je’el wáa u páajtal a majantikteen a nook’o’? Yéetel le a nook’o’ ¿je’el wáa u páajtal in biin in xik’nal tak tu xuul le yóok’ol kaabo’? Ka’a tu k’exo’ob u nook’o’ob. Le máako’ tu ya’alaj ti’ le ch’oomo’: xen tin wotoch, pa’aten yéetel in watan, tak tuláak’ k’iin k ilikbaa, layli’ waye’, biin in ka’aj in wil ba’ax ku yúuchul teen ti le biinbal kéen in beeta’, jach táak in k’aóoltik u xuul le yóok’ol kaaba’.

Page 92: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

Máan le k’iino’obo’, ka tu yilajubao’ob layli’ ti’ le kúuchilo’: Le ch’oomo’ tu k’áataj ti’ le máako’: ¿ts’o’ok wáa k’aóoltik tuláakal le yóok’ol kaaba’? -ma’, ma’ in laj k’aóolti’, tuméen ma’ tin wojéeltaj ba’ax kéen in janti’. - kéen xik’nalnakech te’ jach ka’analo’ yéetel, le kéen a wil junp’éel buuts’e’, te’elo’ yáan bak’, yáan tsíimno’ob, wakaxo’ob, ba’alcheo’ob kíimeno’obi’. Letie’ je’el u páajtal a jaantiko’. Le máako’ biin tu ka’atéen, ka’aj tu yilaj le buuts’o’ ka’a éem u jant le ba’alcheo’ob kíimeno’obo’, ku ts’o’okole’ tu ch’a’ajo’oltaj u biin, láalaj k’iino’ob biin u jach náachtal tak tu xuul le yóok’ol kaabo’, le k’iin u ya’almajo’obo’, tu yilubao’ob. ¿Bix biinik teech? tu k’áataj le ch’oomo’. - Bejla’e’ ts’o’ok in wojéeltik jach nojoch le yóok’ol kaaba’. Jach ts’oya’aneen tuméen tin máansaj wi’ijil. Ma’alo’ob túun - tu ya’alaj le ch’oomo’ - ts’áateen in nook’o’ yéetel je’el a tia’ala’. Kéen

k’uchkeech ta wotoche’ yaan a wilik ka’atúul mejen paalalo’ob yéetel kantúul x ch’úupul wakaxo’ob. Kéen máanak waxak k’iino’obe’

ka kíinsik juntúul x ch’úupul wakaxe’ ka pulik te’táankabo’, utia’al ka’a

páatak in jantik. Le máako’ suunaj tu yotoch. Le ka’aj máan

le waxak k’iino’obo’ suunaj le ch’oomo’, ka’aj kinsa’ab le

wakaxo’ ka’a tu pulaj ti’ je’e bix tu tsikbaltilo’obo’.

Page 93: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB ÚUKP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL. �.-U xuul.- El fin, el final �.-Yóok’ol kaaba’.- Sobre este mundo �.-Aanchaj.- Hubo 4.-Uts tu yich máan.- Le gustaba andar �.-Tuláakal tu’ux.- En todo lugar �.-Ma’a sáasak.- No había aclarado �.- Chíinil k’iin.- Tarde �.-Tu suut.- Regresaba �.-Jun téene’.- Una vez �0.-Je’el bix suukile’.- Como estaba acostumbrado ��.-U biinbal.- Ir ��.-K’uuxchaja’an.- Molesto, disgustado ��.-Tu ya’alaj ti’.- Le dijo �4.-Ka’aj biinij.- Y se fue ��.-Táak in k’áatikteech. Te quiero pedir ��.-Meen uts a wa’alikteen.- Haz el favor de decirme ��.-In k’áat in k’aóoltej.- Quiero conocer��.-Majantikteen.- Facilítame, dame en préstamo��.-In biin in xik’nal.- Voy volando�0.-U k’exo’ob u nook’o’ob.- Intercambiaron su traje��.- Xen tin wotoch.- Anda a mi casa��.-Pa’ateen yéetel in watan. Espérame con mi esposa��.-Tuláak’ k’iin K ilikbaa.- Otro dia nos veremos�4.-Layli’ waye’.- También aquí��.-Máan le k’iino’obo’.- Pasaron los días��.-Ka tu yilajubao’ob.- Y se vieron��.-¿Ts’o’ok wáa a k’aóoltik tuláakal?.- ¿Ya conociste todo?��.-Le jach ka’analo’.- Lo muy alto��.-Ma’ ti wojéeltaj.- No supe�0.-Junp’éel buuts’e’.- Un humo��.-Te’elo’ yaan bak’.- Ahí hay carne��.-Kíimeno’obi’.- Muertos��.-Ka éem u jant.- Y bajó a comerlo�4.-Tu ch’a’ajóoltaj u biin.- Decidió irse

��.-¿Bix biinikteech?.- ¿Cómo te fue?

Page 94: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MEYAJ KAN P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL BIIN A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’AMBALE’ YÓOK’OL “U XUUL LE YÓOK’OL KAABA’”. JE’E U PA’AJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBE’ YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BA’AX KUN U NÚUKIKTEECHE’.

�.-¿Ba’ax jach uts tu yich le máako’?

�.-¿Ba’ax tu meentaj juntéene’?

�.-Le ka’a tu ya’alaj u yatane’, ¿Tu’ux ka biin? ¿Ba’ax tu núukaj?

4.-¿Máax tu yilaj ti’e bejo’?

�.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’e ch’oomo’?

�.-¿Ba’ax tu núukaj le ch’oome’?

�.-¿Ba’ax tu k’áataj majáantbile’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le máako’ ti’ le ch’oomo’?

�.-Le ka’a tu yilajuba’ob tu ka’atéen ¿Ba’ax tu k’áataj le ch’oomo’ ti’ le máako’?

�0.-¿Ba’ax biin u yile wíiniko’ le káan xik’nalnakej te’ jach ka’analo’?

��.-¿Ba’ax tu meentaj le xiibo’ le káan tu yile buuts’o’?

��.-Le kéen tu k’áataj le ch’oomo’ ¿Bix biinik teech? ¿Ba’ax tu núukaj le wíinike’?

��.-¿Yóok’ol u búukina’, ba’ax tu ya’alaj le ch’oomo’?

�4.-Le káan k’uch tu yotoch ¿Ba’ax tu yilaj le máako’?

��.-Ka’a suunaj le ch’oomo’, ¿Ba’ax tu kíinsaj le máako’ utia’al u tséemte?

K yuum Manuel Antonio Ay K yuum Manuel Antonio Aye’ ti’ síij u yil yóok’ol kaab tu kaajil Chíchimilae’. Le ka’ach úucho’ mina’an tu’ux u ts’íibtal u k’aaba’ máak, le o’lal bejla’e’ ma’ k ojele’ex ba’ax k’iin ka j síiji’. Ma’ k ojel xan bix u k’aaba’ u yuum yéetel u na’i’; chéen k ojele’ex j koolnalo’ob maayawíiniko’ob ka’achi. Ma’ k ojel bix úuchik u kanik xook yéetel ts’íibi’, chen k ojel tu kanaj xook yéetel ts’íib ich maaya. Ma’ k ojele’ex máax yéetel ts’o’ok u beeli’, mix k ojel jaytúul u paalalo’ob yaanchaj

ti’obi’. Le ts’o’ok u naats’ikubal u k’iinil ba’atelo’, yuum Manuel ka’ach u nojoch jo’olpóopil Chichimila’. U ch’i’ibalil k yuum Manuel Antonio Aye’, j maayawíiniko’ob. Le nojoch máaka’, juntúul wíinik jach uts u na’at ka’achi, jach yaanlaj u puksik’al utia’al u yaabiltk u yéet ch’i’ibalo’ob; jach yaajchaj tu yóol tuláakal ba’ax ku sen menta’al ti’ob tuméen le ts’uulo’obo’. Le o’lal yaanlaj u líik’il ba’atel tu yóok’lal u xu’ulul u loobitalo’ob. Táan u líik’sikubaj utia’al le ba’atel

Page 95: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�4

Javier A. Gómez Navarrete

ka j lúub tu k’ab ts’uulo’obo’. Bey lúubik yuum Manuel tu k’ab le ts’uulo’oba’: u sáasabal ti’ u k’iinil ti’ Domingo 18 ti’ u ja’abil 1847 ka bin tu naajil Antonio Rajon utia’al ka xooka’ak ti’ junp’éel ts’íibil ju’un tuxta’an ti’ tuméen Cecilio Chi’, tuméen leti’e’ ma’ u yojel u xook kastlan t’aani’. Chika’an ti’ ku bisikuba ka’ach yéetel Antonio Rajon ,wa ma’e ma’atan u bisik le u ts’íibil ju’un ti’ ka u xooko’. Antonio Rajone’ leti’ u báatabil u kaajil Chichimila’ le ka’acho’, leti’ núuk le ts’íibil ju’un bisa’ab ti’o’. Ka ts’o’ok u beetik u ts’íibile’ ka j biin u takujo’ol yuum Manuel ti’ nojoch Eulogio

Rosado, u nuxi’ jalachil Saki’ ka’achi, tak le ts’íibil ju’un ts’ab ti’ u xooke’, tu bisaj Rajon u k’ub ti’ le ts’uula’. Yuum Eulogio Rosado ka ts’o’ok u yojeltik ba’ax ku taal u k’iine’, ka tu túuxtaj yuum Valentin Barrera yéetel ya’ab waacho’ob maachik k yuum Manuel Antonio Ay, tuméen ts’o’ok u yojelta’al táan u líik’sikuba yéetel ya’abkach maayao’ob utia’al ba’atel tu yóok’o le ayik’al ts’uulo’obo’. Ka j k’aal yuum Manuele’, óoxtúulo’ob, yéetel Rudesindo Puk yéetel Felipe Puk. U ts’ook tsikbal tu mentaj yuum Manuele’, yéetel juntúul u chan mejen, ka’a lajun

p’éel u ja’abil, tu yoknaj k’iin ti’ 25 ti’ julio ti’ 1847. U yoknaj k’iin ti’ 26 ti’ julio ti’ u ja’abil 1847 ka jóok’sa’ab, tuméen le ts’uulo’ob tu k’íiwikil “Santa Ana” ti’ u noj kaajil Saki’o’, utia’al ka ts’ona’ak tuméen le waacho’obo’. Ya’ab u yéet maayailo’ob ti’ táanxel kaajilo’ob táalo’ob ka’ach tokik chéen ba’ale ma’ beychajo’obi’ tuméen le waacho’obo’ u machmajo’ob u ts’oono’ob. Ku ya’alale’ le u ka’aj j ts’oonbilo’ ma’ sajakchaj bin jach jun puli’.28 ja’abo’ob yaan ti’ ka kíimsabi’, lela’ ti’ bisa’ab múukbil Chichimilae’. Kanp’éel k’iin kinsa’ak k

yuum Manuel ka j waak’ u k’áak’il le k’antunyaj Picho’, ti’ u k’iinil lajun p’éel

ti’ ka’a k’aal ti’ julio ti’ u ja’abil 1847.

Page 96: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

MOLAY T’AANO’OB WAXAKP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

�.-Ti’ síij.-Allí nació

�.-Mina’an tu’ux.-No hay donde

�.-U ts’íibtal u k’aaba’.-Escriban su nombre

4.-Ma’ k ojelo’on.- No sabemos

�.- Bix úuchik u kanik.-Cómo aprendió .

�.-Xook yéetel ts’íib.-Leer y escribir

�.- Máax yéetel ts’o’ok u beeli’.-Con quién se casó

�.-Jaytúul u paalalo’ob.-Cuántos hijos tiene

�.-Yaanchajti’obi’.-Tuvieron.

�0.-Naats’ikubal.-Acercarse.

��.-Nojoch jo’olpoopil.-Gran gobernante

��.-U ch’i’ibalil.- Su familia

��.-Jach uts u na’at.-De buen entendimiento

�4.-Utia’al u yaabiltik.-Para amar

��.-Táak in k’áatikteech. Te quiero pedir

��.-Yaanchaj u yóol.- Tuvo el ánimo

��.-U líik’il ba’atel.-Levantarse a pelear

��.-U xu’ulul u loobiltalo’ob.-Terminaran de hacerles daño

��.-Táan u líik’sikubáaj.-Se estaban preparando

�0.-Bey lúubik.- Así cayó

��.- U sáasabal ti’ u k’iini’.-El amanecer del día

��.-Utia’al ka xooka’ak ti’.-Para que le leyeran

��.-Junp’éel ts’íibil ju’un.-Una carta

�4.-Ma’ u yojel u xook.- No sabía su lectura

��.-Chika’anti’.- Se le notaba

��.-Ka j biin u takujo’ol.- Y lo fue a acusar

��.-Ka ts’o’ok u yojeltik.- Cuando supo

��.-Ba’ax ku taal u k’iine’.- Qué día se aproximaba

��.-Tu tuuxtaj.- Envió

�0.-Maachik.- Agarrar, aprehender

��.-Le ayik’al.- El rico

Page 97: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

��.-Óoxtúulo’ob.- Tres��.-Juntúul u chan mejen.- Uno de sus hijos�4.-Tu yoknaj k’iin.- En la tarde��.-Ka jóok’sa’ab.- Fue sacado��.-Utia’al ka ts’oona’ak.- Para que lo fusilaran��.-Ti’ táanxel kaajilo’ob.- De diferentes pueblos ��.-Ma’ beychajo’obi’.- No fue posible��.-Ma’ sajakchaj.- No tuvo miedo

40.-Bisa’ab múukbil- Lo llevaron a enterrar

MEYAJ JO’O P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL YÓOK’OL U XOOK “K YUUM MANUEL ANTONIO AY” A KA’AJ TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN

YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BA’AX U KA’AJ NÚUKIKTEECH.

�.-¿Tu’ux síij Manuel Antonio Ay?

�.-¿Ba’anten ma’ ojela’an ba’ax k’iin j síiji’?

�.-¿Bix úuchik u kanik xook?

4.-¿Yéetel máax tu ts’o’oksaj u beel?

�.-¿Ba’axi’ leti’ , le ts’o’ok u naats’al u k’iin noj ba’atelo’?

�.-¿Ba’anten líik’ ba’atel?

�.-¿Bix lúubik yuum Manuel Antonio Ay tu k’ab le ts’uulo’obo’?

�.-¿Ba’ax chika’an yojsa’ tu bisaj le ts’íibil ju’un ti’ Antonio Rajón?

�.-¿Ba’ax tu meentaj Rajón ka ts’o’ok u beetik u núuk ts’íibil ti’ Manuel Antonio Ay?

�0.-¿Ba’ax tu meentaj yuum Eulogio Rosado?

��.-¿Yéetel máax uláak’o’ob k’aal yuum Manuel Antonio Ay?

��.-¿Yéetel máax tsikbalnaji’ yuum Manuele’ tu yoknaj k’iin ti’ �� ti’ julio?

��.-¿Tu’ux ts’oona’ak tuméen le waacho’obo’?

�4.-¿Ba’ax ku ya’alale’ yóok’ol yuum Manuele’?

��.-¿Ba’ax úuch ti’ Piich kaaj le k’iin lajun p’éel ti’ ka’a k’aal ti’julio ti’u ja’abil ��4�?

Page 98: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

KAXAN TSIKBAL JO’O P’ÉEL NAJBE’N A TSIKBA YÉETEL JUNTÚUL X CH’ÚUPAL WÁA YÉETEL JUNTÚUL XIIBPAAL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH BIX KU YÚUCHU CHA’AN TU KAAJAL JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB TI’AAN YÁANAL

�.-¿Ku meenta’al cha’an ta kaajal?

�.-¿Máax tia’al le cha’ano’, ba’ax ku k’iinbesaj?

�.-¿Ba’ax wináal yéetel ba’ax k’iin ku beeta’al?

4.-¿Ku yaantal óok’ot, payalchi’, paay wakax, báaxal?

�.-¿Ku u’ulo’ob táanxenilo’ob, wáa chéen le wayilo’ob?

�.-¿Suuk u taalo’ob Aj kóonolo’ob ti’e k’iino’obe’?

�.-¿Tu’ux ku weenelo’ob le táanxenilo’ob?

�.-¿Ti’e k’iino’obe’ yaan tu’ux u kóonol janal?

�.-¿Suuk a biin tu cha’anil ti’ uláak’ kaajo’ob?

�0.-¿Ku k’iinbesa’al waye’ u k’iin u k’aaba’ u láak’tsilo’ob?

��.-¿Ku k’iinbesa’al u ts’o’klu beel le wayilo’ob?

��.-¿Bix ku báaxalo’ob le paalal te’ kaaja’?

��.-¿Ba’ax ku báaxalo’ob le xiibpaalo’ob?

�4.-¿Tu’ux yaan u kúuchil báaxal waye’?

��.-¿Suuka’an u biino’ob báaxal ti’ uláak kaajo’ob?

MOLAY T’AANO’OB BOLONP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL. �.-¿Ku meenta’al cha’an?.- ¿Hacen fiesta?

�.-¿Máax tia’al?.- ¿Para quién es?

�.-¿Ba’ax ku k’iinbesaj?.- ¿Qué se celebra?

4.-¿Ba’ax wináal? ¿En qué mes?

�.- ¿Ba’ax k’iin?.- ¿Qué día?

�.-Óok’ot.- Baile

�.- Payalchi’.- Rezo

�.-Paay wakax.- Corrida de toros

�.-Báaxal.- Juegos, deportes

�0.-Táanxenilo’ob.- Fuereños, de otro lugar

Page 99: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��

Javier A. Gómez Navarrete

��.-Wayilo’ob.- Lugareños

��.-Suuk u taalo’ob.- Están acostumbrados a venir

��.-Aj Kóonolo’ob.- Comerciantes

�4.-¿Tu’ux ku weenelo’ob?.- ¿Dónde duermen?

��.-¿Tu’ux u kóonol janal?.- ¿Dónde se vende comida?

��.-Uláak’ kaajo’ob.- Otros pueblos

��.-U k’iin u k’aaba’.- Su cumpleaños

��.-U ts’o’oklubeel.- Su boda

��.-¿Bix ku báaxalo’ob? ¿Cómo juegan?

�0.-¿Ba’ax ku báaxalo’ob? ¿Qué juegan?

��.- U kúuchil báaxal.-La cancha, el lugar de juego

��.-¿Suuka’an u biino’ob?.-¿Están acostumbrados a ir?

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ JO’OP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●●AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETEAJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________UNIDAD JO’OP’ÉEL.

● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN.

�.-La soga de sangre ��.-Pasaron muchos años

�.-No habían llegado ��.-Donde lo cogieron

�.-Tuvo ��.-Ya se hicieron muchos

4.-Quería ir de paseo �4.-Por mucho que hizo

�.-Que se tendiera la soga ��.-Metía la soga

�.-No tardaría en llegar ��.-Cortaba repetidamente

Page 100: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

��

�.-La soga de su ombligo ��.-Cuidada por una anciana

�.-Derrotaron, humillaron ��.-Se derrama

�.-La casa del Señor Dios ��.-Una gran gruta

�0.-En la ciudad de Mérida �0.-La señora escondida

●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’

�.-Bisa’ab tu ts’oono’otil ��.-Tu’ux yaan ka’acho’

�.-U chóolej le suume’ ��.-P’el chika’an u yiit

�.-Ka tu yóotaj ��.-Púuts’ul ja’

4.-Ja’ak’ u yóol �4.-Ma’a páajchaj

�.-Sajakchaji’ ��.-Kaajakbalo’ob ichilo’

�.-Ku ya’alal xane’ ��.- Sayab ja’

�.- Le k’i’ik’ tuulnaj ��.-Ti’ nukuch yáaxk’iino’ob

�.-Le éek’joch’e’enil pixiko’ ��.-Yaanika’ tu nak’e’

�.-Choko ja’ ��.-Ka suuta’ab tuunichil

�0.- Le luuk’ yaan tu yiito’ �0.-P’áat u k’iinlil u wíinkililo’obi’

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’

�.-¿Tu’ux biisab le suumo’? ��.-¿Ba’ax tu b’uulaj le ja’o’?

�.-¿Ba’anten ja’ak’ u yóol ��.-¿Jayp’éel k’iino’ob k’a’ana’an u yaantalo’ob le w’iiniko’? le kíimeno’ob ichil le máabene’?

Page 101: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�00

Javier A. Gómez Navarrete

�.-¿Máax ku kanáantik le suumo’? ��.-¿Tu’ux tu ya’alaj K’uj bíin u yaantali’?

4.-¿Ba’ax u k’áat ya’al Bolonchen? �4.-¿Ba’ax jach uts tu yich le máako’?

�.-¿Buka’aj u taamil le áaktuni’? ��.-¿Tu’ux ka biin?

�.-¿Ba’anten suunaj tuunichil le xúunano’? ��.-¿Máax tu yilaj ti’e beejo’?

�.-¿Tu’ux yíichkilnajo’ob le k’ebaan ��.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’e ch’oomo’? máako’obo’?

�.-¿Ba’anten jun tiich’ chuup ��.-¿Ba’ax tu núukaj le ch’oome’? le sayab ja’e’?

�.-¿Ba’ax tu láaj kíinsaj le ��.-¿Ba’ax tu k’áataj majáantbile’? máako’obo’?

�0.-¿Ba’ax tu meentaj Jajal K’uje’? �0.-¿Bix biinik teech?

●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’

�.-Búulkabil ��.-Jo’op’ u na’akalo’ob

�.-Junp’éel yáax k’iin ��.-Bíin u tijil

�.-Láaj kíim le máako’obo’ ��.-Yaan te’ k’anáabo’

4.-Jaats wíiniko’ob �4.-Je’el u páajtal u jantiko’obe’

�.-U kúuchil tu’ux ku weenel ��.-Istikiaj keen máan u kuxtalo’ob

�.-Lajun ja’abo’ob ��.-U chúumukil le lu’uma’

�.-Le ja’o’ k’áanchaji’ ��.-Aanchaj juntúul máake’

�.-Chikpajal junp’íit ��.-Ma’a sáasak ku jóok’ol tu yotochi’

Page 102: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

�0�

�.-Kéen u kanáant le u yaalak’ ba’alche’ob ��.-Jóok’ u biinbal tu tiip’il le sáastalo’

�0.-Tuláakal tu ts’áaju k’aaba’ �0.-U yatan k’uuxchaja’an

TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

Page 103: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0�

Javier A. Gómez Navarrete

Page 104: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

�0�

OBJETIVOS

Que el estudiante incremente su domino del Idioma Maya con la lectura y traducción de los relatos del cronista de Kantunilkin Gaspar Maglah Canul, tomados de su obra VOCES PRIMIGENIAS

Que el alumno aumente su capacidad de comunicación oral y escrita mediante Diálogos.

Que al realizar una entrevista sobre “La Muerte. Costumbres funerarias. Los Días de Difuntos”, el estudiante se ejercite en la elaboración de preguntas y en la traducción de material lingüístico auténtico.

Las lecturas de esta unidad corresponden a la obra VOCES PRIMIGENIAS Recopilación de cuentos y

leyendas Gaspar Maglah Canul, Cronista de Kantunilkin, 2001. Los ejercicios, vocabularios y Autoevaluación,

fueron diseñados por el autor.

UNIDAD 6 JAATSUL WÁAKP’ÉEL

Page 105: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�04

Javier A. Gómez Navarrete

Janal pixan. Utia’al u chu’unpajal u k’iinbesajil le janal pixan suuk u beeta’alo’, jun túul atantsil tu ya’alaj ti’ u yíicham:Ko’ox beetik le janal pixano’, tuméen teene’ kimen in taata’; teeche’ kimen a maama, kaxt kex jun p’íit taak’in utia’al ka k’ub junp’éel ti’ibil óolal ti’ le pixano’obo’. Le íichamtsilo’ tu núukaj ti’:_Mina’an teen taak’in, ts’o’okole’ le ba’alo’obo’ chéen babal t’aano’ob, mina’an le pixano’obo’. Ka tu ya’alaj lela’, tu ch’a’aj u nu’ukulil u meyaje’, biin tu beetaj tu kool. Le atantsile’ je’el bix páatchajike’, kex ichil óotsilile’, tu k’iinbesaj le yáax k’iino’obo’ kex ma’ éejemta’ab u t’aan tuméen u yíichami’.Tu yóoxp’éel k’iin chu’unpajak le janal pixano’, le íichame’ ts’o’oka’an u meyaje’, ka’alikil táan u suut tu yotoche’, ch’a’ab tuméen áak’ab te’ beejo’.Utia’al u naats’al tu xuul le kaajo’ tu yu’uba

yaan jun múuch’ máako’ob ku taal u tsikbalo’ob te’ yóok’ beejo’, ka tu ta’akbesajubáa tu paach jun kúul che’ yaan te’ jáalo’.Ma’ xáanchaj ka tu yilaj jun múuch’ máako’ob ku taal u xíinbalo’ob, ba’ale’, junjun túulilo’obe’ u bit’majo’ob t’aba’an kibo’ob, ka túun je’elo’ob jach tu tojil tu’ux u ta’akbesmajubáa..Tu yilaj u kutalo’ob túune’ ka jo’op’ u paaklan tsikbalo’ob._¿Ba’ax ts’áab ti’ teech?_Ti’ teene’ ts’áabteen chakwaajo’ob, ch’ujuko’ob, sa’ yéetel uláak’ ba’alo’ob.In paalalo’obe’ mantats’ u k’a’ajsikeno’ob. _ Jun túul ti’ le x ko’olelo’obo’ tu ya’alaj :_ Teene’ mix máak k’a’ajsen, in xiibil paale’ ma’ tu yoksaj óoltik wa ts’aka’ano’on. Kexi’ jun p’éel k’iin ka k’ex óolnake’.Ka tu utsil paaktaj le x ko’olele’, tu k’aj óoltaj

Page 106: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

�0�

u maama, junjun p’íitile’ jo’op’ u k’aj óoltik yaanal máako’ob u k’aj óoltmaj ka’achi’ ma’ili’ kíimiko’obe’.Jak’a’an u yóol tuméen le waya’as ku yiliko’, ma’ tu kaxtik ba’ax u beete, p’áat ma’ t’aanil tak ka j biino’ob le múuch’ pixamo’ob te’ éek’joch’e’enil beejo’, chéen tíich’k’abta’an tuméen u jul le kibo’ob t’aba’antako’obo’.Le ka j k’uch tu naajile’, láayli’ jak’a’an yóole’; tu tsikbaltaj ti’ u yatan le ba’ax ts’o’ok u yúuchul ti’o’, ka tu k’áat óoltaj ti’e’, ti’ u biix le u k’iinbesajil le pixano’obo’, ka u beeto’ob junp’éel ti’ibil óolal ti’ u pixan u maama, ka tu séebchi’itaj u k’áatik ka sa’atsa’ak u ma’ oksaj óolalil.

Mix máanak jun p’éel túulis k’iin ka j-kíim le wíinike’ yo’olal jun p’éel tsa’ayaj k’oja’anil tu puksi’ik’al .(Ku ya’alal bine’, waa úuchuk ti’ wa máax le ba’alo’oba’, ma’ unaj u séeb tsikbalta’ali’ tuméen ta’akbe’en ba’alo’ob k’abéet u ta’akbesa’alo’ob; u ya’alale’ ku bisik manalttsáil ti’ kíimil)Le óotsil atantsile’, yaanchaj u k’iinbesik u biix le janal pixan yéetel táanbesajo’ob ti’ u taata’ob, u yíicham yéetel ti’ u x noj na’il, tuméen bey tu k’áatilak ma’ili’ kíimik u yíichame’.(Tuméen ka oksaj óolte’ex wáa ma’, unaj u k’a’ajsa’al le kimeno’obo’, tuméen u beejil kíimile’, jun p’éel beej yaan láaj áalkabtik tuláakalilo’on)

T’AANO’OB LAJUNP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL. �.-Utia’al u chu’unpajal.-Para comenzar �.-Le janal pixan.-Comida de difuntos �.-Kimen in taata.-Está muerto mi padre 4.-Kaxt kex junp’íit.-Busca aunque sea un poco �.- Ti’ibil óolal.- Ofrenda �.-Tu núukaj ti’.- Le contestó �.- Mina’anteen taak’in.- No tengo dinero �.-Chéen babal t’aano’ob.- Sólo son embustes �.-Tu ch’a’aj.- Tomó o cogió �0.-Je’el bix páatchajike’.- Como pudo ��.-Le yáax k’iino’obo’.- Los primeros días��.-Kex ma’ éejemta’ab.- Aunque no fue aprobado ��.-Ka’alikil táan u suut.- Mientras regresaba �4.-Ch’a’ab tuméen le áak’ab.- Fue cogido por la noche��.-Tu yu’uba.- Escuchó��.-Jun múuch’ máako’ob.-Un grupo de personas��.-Ku taal u tsikbalo’ob.- Venían platicando��.-Ka tu ta’akbesikubáa.-Y se escondió��.-Te’ jáalo’.-A la orilla�0.-U bit’majo’ob t’aba’an kibo’ob.- Llevaban velas encendidas

Page 107: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0�

Javier A. Gómez Navarrete

��.- Jach tu tojil.- Exactamente en su dirección��.-U paaklan tsikbalo’ob.- Dialogaban��.-¿Ba’ax ts’áab ti’ teech?.- ¿Qué te dieron?�4.-Ts’áabteen chakwaajo’ob.- Me dieron tamales colorados��.-Ch’ujuko’ob.- Dulces ��.-U k’a’ajsikeno’ob.- Me recordaron ��.-Mix máak k’a’ajseen.- Nadie me recordó ��.-Ma’ tu yoksaj óoltik.- No cree ��.-Wa ts’aka’ano’on.- Si existimos �0.-Ka k’ex óolnake’.- Que cambie de opinión��.-Ma’ili kíimiko’obe’.- Antes de que murieran��.-Le waya’as ku yiliko’.- El fantasma que veía��.-P’áat ma’ t’aanil.- Se quedó sin hablar�4.-Te’ éek’joch’e’enil beejo’.- En el camino obscuro��.-Tíich’k’abta’an.- Con las manos alzadas��.-Ka tu k’áat óoltaj.- Le preguntó��.-Ka tu séebchi’itaj.- Le preguntó de inmediato��.-Ka sa’ats’aák u ma’ oksaj óolalil.- Que le perdonaran su incredulidad��.-Mix máanak junp’éel túulis k’iin.- Ni había pasado un día completo

40.-Unaj u k’a’aja’al le kimeno’ob.- Se debe recordar a los difuntos

MEYAJ WÁAK P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ YAAN A TSIKBA YÓOK’OL “JANAL PIXAN”. JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL.

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’ u yíicham juntúul atantsil utia’al u k’iinbesajil le janal pixan?�.-¿Ba’ax tu núukaj le íichamtsilo’?�.-¿Ba’ax tu meentaj le atantsile’?4.-¿Ba’ax tu yilaj le íichamtsil ka’alikil táan u suut tu yotoche’ jun p’éel áak’abe’?�.-¿Máax tu k’aj óoltaj ka tu utsil paaktaj jun túul X ko’olele?�.-¿ Ba’ax ku chan sáasilkunsik le éek’joch’e’enil beejo’?�.-¿Ba’ax tu tsikbaltaj ti’ u yatan le ka j k’uch tu naajile’?�.-¿Ba’ax tu k’áat óoltaj ti’ u yatane’?�.-¿ Ba’ax úuchti’ mix máanak jun p’éel túulis k’iine’?�0.-¿Ba’anten unaj k’a’ajsa’al le kimeno’obo’?

Page 108: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

�0�

Chan baaj. Jun tenakkiake, ku ya’alal bine’ jun túul ilibtsile’, mina’an mix jun p’íit u yaakunajil ti’ u X noj na’e’, ku wet’ik tak u bisikubáa uts tu yéetel; ma’atech u páay óoltik mix janal. Jun p’éel k’iine’ táan u ki’jantik junp’éel chan tsu’uje’,(waaj ku beeta’al yéetel sakam, yéetel juch’bil sikil, ku ts’áabal xan u iibilo’ob tu ts’u’) ka tu yilaj táan u taal u x noj na’ xíinbaltik .Leti’e’ , loloob x ch’úup, ts’o’okol xane’ máanja’an u ts’u’util. Ma’ tu kaxtik ba’ax u beet ka’alikil táan u yokol tu jool naajil u x noj na’e’.Taal tu jo’ol u ta’akbesik yaanal u k’áanche’ tu’ux kulukbale’, le ba’ax ku jantiko’, ka líik’ u táan óolt u yu’ulab. Ka biin u yu’ulabe’, suunaj tu’ux kulukbaj ka’ache’ utia’al u ka’a jantik le waaj tu ta’akbesaj yaanal le k’áanche’e’; ka tu jupaj u k’ab

yaanal utia’al u jóok’esik, ba’ale’ ja’ak’ u yóol ka tu yilaj yaanal le k’áanche’e’ mix ba’al yaani’, ichil u t’at’alk’abe’ chéen tu yu’ubaj jun p’éel chan jool pota’an te’ lu’umo’. Le chan tsikbala’ ku ya’alik : tuméen jach ya’ab u ts’u’util le x ko’olele’, Yuum K’uje’ tu yóotaj u ts’áa jun p’éel ka’ansaj ti’, ka tu suutaj ba’alche’i’ le waaj ta’aka’abe’, utia’al ka páatak u janta’al tuméen je’el máakamáak ka u ts’íibolte’.Le chan ba’alche’a’ leti’ bin le chan baaj k’aj óoltma, yaan waay t lu’umila’; le chéen u moots che’ob ku néet’ko’obo’.U táabsalo’obe’ ma’ talami’.U bak’ele’ ki’ki’ janal, tak u ta’ janalbe’en kéen máak’anta’ak; le u ta’ bino’ leti’ le sikil ts’áab ichil le tsu’uj ma’ suutuk baajil tuméen Ki’ichkelem Yuume’.

Page 109: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

�0�

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB BULUKP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

�.-Chan baaj.- La pequeña tuza �.-Jun tekkiake.-Una vez �.-Ku ya’alal bine’.- Dicen que se dice 4.-Juntúul ilibtsile’.-Una nuera �.- Mix jun p’íit u yaakunajil.- Ni un poco de amor �.-Ma’atech u páay óoltik.- No la invitaba �.- Junp’éel chan tsu’uje’.-Un tamalito de masa con frijol blanco y semilla de calabaza molida�.-Tu ts’u’.-En su centro �.-Xíinbaltik.- Visitar �0.-Máanja’an u ts’u’util.- Demasiado avaro ��.-Tu Jool naajil.- En la puerta ��.-U ta’akbesik yaanal.- Lo guardó debajo ��.-Tu’ux kulukbale’.- Donde estaba sentado �4.-U táan óolt u yu’ulab.- A atender a su visita. ��.-Ka biin u yu’ulabe’.- Cuando se fue su visita ��.-Ka tu jupaj u k’ab.- Y metió su mano��.-Utia’al u jóok’esik.- Para sacarlo��.-Mix ba’al yaani’.- Nada había��.-Ichil u t’at’alk’abe’.- En su manoseo�0.-Chan Jool pota’an.- Un pequeño agujero escarbado��.-U ts’áa junp’éel ka’ansaj ti’.- Le dio una lección��.-Tu suutaj ba’alche’.- Fue convertido en animal ��.-Le waaj ta’aka’abe’.- La tortilla guardada�4.-Ka páatak u janta’al.- Para que se pueda comer��.-Je’el máakamáak.- Por cualquiera��.-Ka u ts’íibolte’.- Que lo desee ��.-K’aj óoltma.- Conocido��.-Chéen u moots che’ob.- Sólo raices de árboles ��.-U táabsalo’obe’ .- Capturarlas �0.-Ma’ talami’.- No es difícil��.-U bak’ele’ ki’iki’ janal.- Su carne es una comida sabrosa��.-Tak u ta’ janalbe’en.- Hasta su excremento es alimento��.-Kéen máak’anta’ak.- Cuando la arreglan

Page 110: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

�0�

MEYAJ ÚUK P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ TSIKBALNEN YÓOK’OL “CHAN BAAJ”. JE’E U

PÁAJTAL A MÉENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL.

�.-¿Ba’ax jach mina’an mix jun p’íit ti’e ilibtsile’?

�.-¿Ba’ax táan u ki’jantik le ilibtsile’?

�.-¿Bix ku beeta’al le chan tsu’uje’?

4.-¿Tu’ux tu ta’akbesaj le waaje’ le ilibtsile’?

�.-¿Ba’ax tu meentaj ka líik’i’?

�.-¿Ba’ax tu beetaj ka biin u yu’ulabe’?

�.-¿Ba’ax úuchti’ ka tu jupaj u k’ab yaanal le k’áanche’e’?

�.-¿Ba’anten tu ts’áaj Yuum K’uj junp’éel ka’ansaj ti’ ko’olele’ jach ts’u’ute’?

�.-¿Ba’ax ku néet’ko’ob le baajo’ob?

�0.-¿Bix u bak’ele’ ti’e baajo’?

Jun túul chi’ibal kaan yéetel jun túul juuj.

Tuláakal ba’alo’ob beyo’ob, je’el bix u táan óoltalo’obe’, tuméen u páajtalil k tuukule’ ku mixba’alkuntik le ba’axo’ob ku yúuchul t wíinklilo’.Lela’ junp’éel chan tsikbal jaajkuntik le ba’ax kin ch’a’chi’tika’. Le tu’ux ku yúuchul tuláakal le mejen tsikbalo’oba’, jun téen bine tu nuptáantubáob juntúul chi’ibal kaan yéetel juntúul juuj, ka jo’op’ u tsikbalo’ob u ba’aluba’ob.Le kaan túuno’ ku nojba’alkuntikubáa tu yo’olal u lóobil u chi’ibal. -Le kéen máanak le koolnáalo’obo’, yaan k’iine’ ku táaktal teen in chi’ik jun túule’, wa kin beetik beyo’, u yaajil in chi’ibale’ ku beetik u lúubulo’ob ti’ jun súutuk. -Lelo’ yaan in wilik táanil utia’al ka in táan óolte_ tu núukaj le juujo’. -Je’el ku taal jun túulo’_ tu yaálaj le kaane’,_ biin in ka’aj in chi’e, p’el in chi’ike’ ka tip’ik a pool utia’al ka wil ba’ax kun yúuchul ti’.Ka j naats’ le koolnáale’, tu chi’aj u kaal yook ka

tu jan ta’akbesubaj; le juuj túuno’ tu jáan tip’aj u pool ichil le xíiwo’obo’. - ¡Ah! Chan juuj, ts’o’ok a chi’iken,_ tu ya’alaj ka tu lep’aj u yóol u biin. -Utia’al junp’éel tuuse’, uláak’ nojoch tuus,_ tu ya’alaj le juuj ka tu yilaj ba’ax úucho’; ts’o’okole’ naats’ yiknal le kaano’ ka tu samal a’alaj ti’ -Oksaj óolt wa ma’, in chi’ibale’ asab loob ti’ a chi’ibal. - Lelo’ ma’ jaaji’,_ tu ya’alaj le kaane’, e’esteen. Ma’ xáanchaj ka tip’ uláak’ koolnáali’, le juuj túuno’ tu chi’a u kaal yook le máake’ ka tu séeb ta’akbesubáa, ka tu tip’aj u pool le kaane’ utia’al u yilik wa jaaj ba’ax ku ya’alaj le juuje’, ka ila’ab tuméen le máake’, táaj yaawat : - ¡Ts’o’ok u chi’ikeen juntúul kaan, ts’o’ok u chi’keen juntúul kaan!U jach sajakil u yóole’ tu beetaj u lúubul kimen,

Page 111: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��0

Javier A. Gómez Navarrete

tu yóolal le ba’ax tu tuukultaj úuch ti’o’.Kin oksaj óoltik tuméen ts’o’ok in wilik tu samal a’alaj le kaane’.Ts’o’okole’ junjun túulile’ biino’ob tu’ux taalo’ob.

MOLAY T’AANO’OB LAJKA’AP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

�.-Juntúul chi’ibal kaan.-Una víbora

�.-Juntúul juuj.-Un iguano

�.-Je’el bix u táan óoltalo’obe’.-Como se cree

4.-U páajtalil k tuukule’.- Podemos pensar

�.- Ku mixba’alkuntik.- Convierte en nada

�.-Jaajkuntik.- Comprueba o confirma

�.- Le ba’ax kin ch’achi’tika’.- Lo que aseguro

�.-Tu nuptáantubáaob.- Se encontraron

�.-Ka jo’op’ u tsikbalo’obe’.- Y comenzaron a conversar

�0.-U ba’aluba’ob.- Sus cosas

��.-Ku nojba’alkunsikubáa.- Se ensoberbecía

��.-U lóobil u chi’ibal.- Lo dañino de su mordida

��.-Le kéen máanak.- Cuando pasaban

�4.-Ku táaktal teen.- Me dan ganas

��.-In chi’ik juntúule’.- Morder a uno

��.-Ku beetik u lúubulo’ob.- Hace que se caigan

��.-Ti’ jun súutuk.- En un instante

��.-Utia’al ka in táan óolte.- Para que yo lo crea

��.-Tu núukaj.- Contestó

�0.-Je’el ku taal juntúulo’.- Ahí viene uno

��.-Biin in ka’aj in chi’e.- Lo voy a morder

��.-P’el in chi’ike’.- Apenas lo muerda

��.-Ka tip’ik a pool.- Asomas la cabeza.

�4.-Tu chi’aj u kaal yook .- Le mordió el tobillo

Page 112: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

���

��.-Ts’o’ok a chi’iken.- Ya me mordiste

��.-Ka tu lep’aj u yóol u biin.- Y apresuradamente se fue

��.-Ka tu samal a’alaj ti’.- Le dijo

��.-Oksaj óol wa ma’.- Fíjate si no…

��.-Asab loob ti’ a chi’ibal.- Más dañina que tu mordida

�0.-E’esteen.- Muéstramelo

��.-Táaj yaawat.- Gritó mucho

��.-Ts’o’ok u chi’keen juntúul kaan.- Ya me mordió una víbora

��.-Lúubul kimen.- Cayó muerto

�4.-Le ba’ax tu tuukultaj.- Lo que pensó

��.-Biino’ob tu’ux taalo’ob.- Se fueron al lugar de donde vinieron

Page 113: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

���

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ WAXAK P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.YÓOK’OL LE XOOK “JUNTÚUL CHI’IBAL KAAN YÉETEL JUNTÚUL JUUJ” A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’.JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT

CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Ba’ax ku meentik u páajtalil k tuukule?

�.-¿Ba’ax u k’áat ya’al ch’a’chi’tika’?

�.-¿Máaxo’ob tu nuptáantuba’ob?

4.-¿Ba’anten ku nojba’alkuntikubáa le chi’ibal kaane’?

�.-¿Ba’ax ku táaktal u meentik le kaano’ le kéen u yilik túun máanak le koolnáalo’obo’?

�.-¿Ba’ax tu núukaj le juujo’?

�.-¿Ba’ax tu meentaj le juujo’ p’el tu chi’a le k’ak’aas kaane’ u kaal yook le koolnáale’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le koolnáale’ ka tu yile juuje’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le juuje’ ka tu yilaj ba’ax úucho’?

�0.-¿Ba’ax tu beetaj u lúubul kimen le uláak’ koolnáale’?

Ba’axten ku bebechtik u pool le tóoloko’.máaso’obi’? - Ma’alob ,ko’ox, _ tu núukaj le tóoloke’_ chéen ba’ale’ teech ka biin táanil.Kaj naats’o’ob te’ chan kaajtal tu’ux ku tséentik u yaalak’o’ob le máake’, ku ya’alik le juujo’. - ¡Láak’inteen!, beyo’ ichil ka’atúulale’, seeb kon chukik le mejen kaaxo’obo’. - Bix a wa’alik, ki bin le chan tóoloko’,_ikil u liit’laankil yóok’ol le kooto’._A wojel, way kin in pa’ateche’, yáax táanil yaan in wilik bix a lap’ik le mejen kaaxo’obo’, utia’al ka in kane, beyo’ kéen ka’a suunako’one’, in wojelt ba’ax unaj in beetik. - Ma’alob, ba’ale’ jach p’il a wich, kéen suunakeen yéetel jaytúul le mejen kaaxo’obo’ je’el a wu’uyik buka’aj ki’i u bak’elo’obe’. - Xeen, way kin in pa’ateche’. Le ka éem le juujo’ tats’ biin tu beetaj tu

Juntúul chan tóoloke’, ka’alikil táan u máan liit’laankil tu juunal u kaxant ba’ax u jante’, tu nuptáantubáa yéetel juntúul juuj ka tu wéet óoltubáob.Líik’bal le k’iino’, ma’ tu p’atubáobi’. Chéen ba’ale’ junp’éel k’iine’, le juujo’ tu ya’alaj ti’ le tóoloko’ : - Teene’ in wojelt way naats’a’anile’ yaan ma’alob janal, kéen náakak in wóol in jant chéen yik’elo’obe’, kin biin in chuk kex juntúul wa ka’atúul le mejen káaxo’ob ku tséentalo’ob ti’ junp’éel so’oy yaan te’elo’.¿ Je’el a láak’intitiken ka xi’iko’on topo’obe’? Wechi mi ma’, ki bin le chan tóoloko’mix juntéen in jant le bak’ ka wa’aliko’,ts’o’okole’ k’aas sajakeen, kux túun ka chu’ukko’on tuméen u yuumilo’ob le ba’alche’obo’. - Ma’ ch’a’ik sajakil, ma’ yáaxili’ in beetki’.¿Ma’a náakak a wóol a chuk chéen

Page 114: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

���

paach le so’oyo’, na’ak yáalkab yóok’ol le kóolojche’ob ka tu pulubáa ichil , le ku lap’ik juntúul chan kaax. U yawat le kaaxo’ob yéetel u popokxiik’o’ob úuch u ja’ak’al u yóolo’obo’, u’uya’ab tuméen u yuumil le kaaxo’obo’, ka jóok’ yáalkab u yil ba’ax ku yúuchul, ikil u jóok’ol u yáalkab xan le juujo’ yéetel u náach kaaxo’.Ila’ab túune’ ka tsáay le wíinik tu paacho’.Kex áalk’abnaj yéetel tuláakal u muuk’ u yooko’obe’, chukpachta’ab ka nóokp’uchta’ab.Te’ p’áat pekekbal tiilich’ yooko’obi’. Le chan tóolok ka yilaj le ba’ax úuchti’ u bisajbáile’ k’iit yáalkab táan u lúubul ku biin ichil le k’ok’lemakilo’.Ts’o’ok u náachtal túune’ ka wa’alaj yóok’ol junp’éel tuunich, ka jo’op’ u yilik wa ts’o’ok u jéeltik le toopo’. Xáanchaj wa’alik te’elo’, ka tu yilaj mix máak ku taale’, ka jo’op’ u bebech jo’ol ikil u ya’alike’:“kux túun ka xi’ikene…kux túun ka xi’ikene” Liik’bal túun le k’iino’ le tóoloko’obo’ kéen u yilo’ob máake’ ku bebechtik u poolo’ob, tuméen ku k’a’ajal le ba’ax úuch ti’obo’; bey túun ya’aliko’obe’ : kux túun ka xi’ikene’.

Page 115: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��4

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB ÓOXLAJUNP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

�.-Bebechtik u pool.- Cabecea

�.-Juntúul tóolok.- Un basilisco

�.-Táan u máan lit’laankil.- Estaba caminando de puntitas

4.-U kaxant ba’ax u jante’.- Buscando algo para comer

�.-Líik’bal le k’iino’.- Se levantó el sol, se hizo tarde

�.-Le juujo’ tu ya’alaj.- Dijo el iguano

�.- Kéen náakak in wóol.- Cuando me fastidie

�.-Kin biin in chuk.- Voy a capturar

�.-¿Je’el a láak’intikeen? ¿Me acompañas?

�0.-Ka xi’iko’on toopo’obe’.- Para que vayamos a perjudicar

��.-Le bak’ ka wa’aliko’.- La carne que dices

��.-Ma’ ch’a’ik sajakil.- No tengas miedo

��.-Chéen máaso’obi’.- Sólo grillos.

�4.-Teech ka biin táanil.- Tú vas adelante

��.-Kaj naats’o’obe’.- Y se acercaron

��.-Seeb kon chukik.- Pronto vamos a capturarlos

��.-Ikil u liit’laankil.- En que se paraba de puntitas

��.-Way kin in pa’ateche’. Aquí te voy a esperar

��.-Bix a lap’ik.- Cómo atrapas

�0.-Jach p’il a wich.- Abre bien los ojos

��.-Táats’ biin tu beetaj.- Directo fue

��.-Yéetel u popokxiik’o’ob.- Con su aletear

��.-Ka tsáay le wíinik tu paacho’.- Se pegó el hombre tras él en persecución

�4.-Ka nóokp’uchta’ab.- Y lo aporrearon

��.-P’aat pekekbal.- Quedó tendido

��.-Ichil le k’ok’lemakilo’.- Entre el pedregal

��.-Ts’o’ok u jéeltik le toopo’.- Ya había librado el peligro

��.-U bebech jo’ol.- Mover su cabeza

��.-Kux túun ka xi’ikeene.- Y si hubiera ido…’

Page 116: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

���

MEYAJ BOLON P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ TSIKBALNEN YÓOK’OL “BA’AXTEN KU BEBECHTIK U POOL LE TÓOLOKO’.” JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL .

�.-¿Ba’ax ku meentik le tóoloke’ ka’alikil táan u máan liit’laankil?�.-¿Yéetel máax tu nuptáantubáa le tóoloko’? �.-¿Ba’ax tu ya’alaj le juujo’ ti’e tóoloko’?4.-¿Ba’ax tu núukaj le chan tóoloko’?�.-Ka tu yu’ubaj sajak le tóoloko’, ¿Ba’ax tu k’áat chi’itaj le juujo’?�.-¿Tu’ux naats’o’ob le ka’atúulo’ob?�.-¿Ba’axten tu ya’alaj le tóoloko’ : way kin in pa’ateche’? �.-¿Ba’ax tu yu’ubaj u yuumil le x kaaxo’obo’?�.-¿Ba’ax úuchti’ juujo’ kex yáalkabnaji’ yéetel tuláakal u muuk’ u yooko’obe’?�0.-¿Ba’ax tu ya’alaj le tóoloke’ ka jo’op’ u bebechtik u pool?

Juntúul pu’juy yéetel juntúul kúuts.

Máax ku seen máan áak’abe’ u k’aj óol le áak’ab ch’íich’a’, le ku léembal u k’áak’il yich kéen ju’uluk tuméen junp’éel sáasilil, yéetel yaan áak’abo’ob ku yu’ubal u k’aay bey jun p’éel yaayaj k’aaye’. Le k’aaya’ ku ya’alale’, yaan u yáalal, tuméen yaan junp’éel tsikbal ku ya’alike’, úuchilak bine’, le pu’juyo’ ma’ bin je’el bix k’aj óoltmi’ bejla’e’, yéetel le u k’u’uk’umel sak pose’eno’, ba’ale’ u k’u’uk’mele’ ku léembal yéetel u lelets’kilil, jats’uts ichil uláak’ ch’íich’o’ob; saawina’an tuméen u láak’o’ob.U nuxi’ neej bine’ ku xit’k’ajal bey junp’éel pik’il iik’e, le chéelo’ té ku néentikuba’i’, tuméen u ki’ichkelemile’, ku beetik u nojba’alkunsikubáa tu táan uláak’ ch’íich’o’ob. Jun tenakkiak bine’, tu ajawil le ch’íich’o’obo’, beeta’ab junp’éel k’iinbesajil tu’ux bin le páay óoltalo’obo’ unaj u biino’ob yéetel

jats’uts nook’o’ob, chéen baále’, ma’ tuláakalo’ob bin páay óolta’abo’obi’. Ichil le yéeyabo’ob utia’al ka xi’iko’ob te’ k’iinbesajo’, ti’ yaan juntúul ch’íich’, xaaxach bin yooko’obi’, sak poopos u k’u’uk’melo’ob bey oknaj k’iine’, kex bin beyo’ tu táan óoltaj u biin te’ k’iinbesajo’.U k’aasil bin ti’e’ leti’e’ nook’ u búukintmajo’, u yoojel ma’ jats’utsi’.¡Bix túun je’el u beetik utia’al u kaxtik junp’éel ma’alob nook’e’! Chéen ja’ali’ majáantbile’, ba’ale’, ti’ máax.Ichil u k’aaskepile’, yaan junp’íit nojba’al ti’.káaj túun u kaxan tak ka tu nuptáantaj le pu’juye’.Tu tsikbaltajti’, tak ba’alo’ob ma’ jaaji’, leti’ bine’, nojoch ch’íich’, wa bin páay óolta’abe’, unaj u biin, chéen ba’ale’ mina’an ma’alob nook’ u jelkubáa.Tu k’áat óoltaj ti’ le pu’juyo’ ka u majantti’ le u nook’o’; tu ya’alaj ti’e’, kéen u ka suute’ yaan u bo’otik u majnil. Tu jach ch’ujuk t’aantaj le óotsil pu’juye’

Page 117: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

���

Javier A. Gómez Navarrete

ka tu ts’o’okbesaj u táan óoltik; leti’e’ kaabal óole’, anchaj u ts’aik ti’ majnile’ le nook’ u búukintmajo’ ka p’aat yéetel utia’al le k’aaskep ch’íich’e’. Ka tu búukintaj le nook’e’, jach ki’ichkelem úuch u yilikubáa, ka tu túukultaje’ chéen leti’ kun jach ilbij te’ cha’ano’.Táan u t’i’t’i’kaal ka k’uchi’, u búukintmaj le jats’uts nook’e’, ka tu yóotaj u kaxan tsikbal utia’al u p’aatal uts yéetel u chuukano’ob, ba’ale’ chéen junp’éel k’olo’, k’olo’ jóok’ tu kaal. Lelo’ mix ba’al ti’, u tuukule’ chéen u nojba’altikubáa yéetel le nook’ majanta’ab ti’e’. Je’el bix tuláakal ba’al ku chúunule’, yaan u xu’ulul; le cha’ane’ ts’o’oki’.Utia’al u suutbal

utia’al u suutik le nook’ majanta’ab ti’ tuméen le pu’juye’ ook saawinaj óol ti’ tu yo’olal le nook’ ma’ utia’ale’, ka tu ch’a’a u t’aanil u p’aatal tu yéetel. Máan le k’iino’, ook u yáak’abil, le pu’juye’ ma’ tu yookol u weenel u pa’atik u tíip’il le kúutse’.Mix bik’iin tu ka’ cha’a u yila’al.Líik’bal ti’ le k’iino’, le óotsil pu’juye’ ku pa’ataj tak píik’ sáastal ti’ tuláakal kaap beejo’ob utia’al u yilik wa ti’ junp’éel k’iine’ ku chíikpajal le kúuts yéetel le u nook’ tu ts’áa majantbile’.Le beetike’, yaan áak’abo’ob ti’ tuláakal beejo’obe’ ku yila’alo’ob yéetel ku yu’ubalo’ob mantats’ u yaayaj k’aayo’ob.

Page 118: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

���

MOLAY T’AANO’OB KANLAJUNP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. �.-Juntúul Pu’juy.- Un correcamino �.-Juntúul kúuts.- Un pavo montés �.-Le áak’ab ch’íich’e’.- El pájaro nocturno 4.-Ku léembal u k’áak’il yich.- Refulge el fuego de sus ojos �.- Kéen ju’uluk tuméen junp’éel sáasili’.- Cuando lo encandila una luz �.-Úuchilak bine’.- Dice que antiguamente �.- Je’el bix k’aj óoltmi’ bejla’e’.- Como se le conoce ahora �.-Sak pose’eno’.- Color blancuzco �.-U lelets’kilil.- Sus reflejos �0.-Saawina’an.- Envidiado ��.-Nuxi’ neej.- Gran cola ��.-Ku xit’k’ajal.- Se abría o extendía ��.-Junp’éel pik’il iik’e’.- Un abanico �4.-Te’ ku néentikuba’i’.- Ahí se espejaba ��.-U nojba’alkunsikubáa.- Se enorgullecía��.-Tu táan uláak’.- Delante de otro��.-Páayóoltalo’obo’.- Invitados��.-Ichil le yéeyabo’ob.- Entre los escogidos��.-Utia’al ka xi’iko’ob.- Para que fueran�0.-Xaaxach.- Mal hecho��.-Bey oknaj k’iine’.- Como el anochecer��.-Tu táan óoltaj u biin.- Quiso ir��.-Nook’ u búukintmajo’.- La ropa que portaba�4.-Chéen ja’ali’ majáantbile’.- Solamenteen préstamo��.-Yaan junp’íit nojba’al.- Tenía un poco de orgullo ��.-Ka tu nuptáantaj.- Y lo encontró.��.-Tak ba’alo’ob ma’ jaaji’.- Hasta cosas no ciertas ��.-Tu jach ch’ujuk t’aantaj.- Le habló con dulzura ��.-Jach ki’ichkelem úuch u yilkubáa.- Se veía muy hermoso �0.-Ka tu túukultaje’.- Y pensó. ��.-P’aatal uts yéetel u chuuka’ano’ob.- Quedar bien con sus demás compañeros��.-Bey tuláakal ba’al ku chúunule’.- Como todo lo que empieza��.-Yaan u xu’ulul.- Tiene su final�4.U pa’atik u tíip’.- Esperar que asomara

Page 119: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

���

Javier A. Gómez Navarrete

��.-Líik’bal ti’ le k’iino’.-Desde ese día��.-Táak píik’ sáastal.-Hasta que aclara��.-Ti’ kaap beejo’ob.-Espacio que hay entre dos caminos

MEYAJ LAJUN P’ÉEL TI’ KA’A K’AALBIIN A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ YÓOK’OL “JUNTÚUL PU’JUY YÉETEL JUNTÚUL KÚUTS” . JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBE’ YAAN

YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH.

�.-¿Bix le áak’ab ch’íich’e’ ku ya’alale’ pu’juy?

�.-¿ Bix ka’achi’ u k’u’uk’umel le pu’juye’?

�.-¿Bix u nuxi’ neej ka’achi’ ti’e pu’juye’?

4.-¿Ba’ax tia’al páay óoltab le ch’íich’o’obe’?

�.-¿Máax yaan ichil le yéeyabo’ob?

�.-¿Ba’ax tu seten tsikbaltaj le kúutse’ ti’e pu’juye’?

�.-¿Bix tu yilubaj le kúutse’ ka tu búukintaj u nook’ pu’juye’?

�.-¿Ba’axten tu yóotaj u kaxan tsikbal le kúutse’?

�.-¿Ba’ax tu meentaj le kúutse’ le kéen ook saawinaj ti’e’?

�0.-¿Ba’anten ku pa’ataj pu’juye’ tak píik’ sáastal ti’ ya’abkach beejo’ob?

KAXAN TSIKBAL WÁAK P’ÉELK’A’ANA’AN A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL XIIB WÁA YÉETEL JUNTÚUL KO’OLEL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH YÓOK’OL LE KÍIMIL. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBA’ YAAN

YÁANAL

�.-Le kéen u kíimij juntúul máak ¿Ba’ax suuk u beetal?

�.-¿Suuk u meental le kaláant kíimen?

�.-¿Bix ku boono’ le máaben tu’ux ku ts’aabal le kíimeno’?

4.-¿Yaan máax ku payalchi’tik?

�.-¿Jayp’éel tsilk’iino’ob ku xáantal le kaláant kíimeno’?

�.-¿Tu’ux yaan u x kojolte’ way te’ kaaja’?

Page 120: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

���

�.-¿Ba’ax suuk u meental yéetel u nook’ i’ix u ba’albao’ob ti’e kíimeno’?

�.-¿Yaanteech oka’anóolal yóok’ol le kili’ich pixano’ob?

�.-¿Yaan máax u yilmaj le kili’ich pixano’ob ,ta kaajal?

�0.-¿Yaan ba’ax ku yiliko’ob le peek’o’obo’ te’ áak’abe’ le káan u yu’ubal túun yok’ol chi’ibal?

��.-¿Ka k’iinbesal ta wotoch u k’iino’ob kili’ich pixano’ob ti’e wináali’ octubre yéetel

noviembre?

��.-Ti’e yáax k’iine’ wáa u k’iin mejen paalal ¿Ba’ax ku yets’kúunsal yóok’ol le mayak che’o’?

��.-Utia’al u k’iin u k’a’ajsaj nojoch máako’ob ¿Ba’ax ku yets’kúunsal yóok’ol le wi’ileb che’?

MOLAY T’AANO’OB JO’OLAJUNP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

�.-Le kéen u biinij.- Cuando vaya

�.-¿Ba’ax suuk u beetal? ¿Qué se acostumbra hacer?

�.-Le kaláant kíimen.- El velorio

4.-Le máaben kíimen.- El ataúd

�.- Ku payalchi’itik.- Le reza

�.-Jayp’éel tsilk’iino’ob.- ¿Cuántas horas?

�.-Ku xáanta.- Tarda o dura

�.-X kojolte’.- Cementerio

�.-U ba’albao’ob.- Sus pertenencias

�0.-Oka’anóolal.- Creencia, fe

��.-Kili’ich pixano’ob.- Santas ánimas

��.-Yaan máax u yilmaj.- Hay quien lo ha visto

��.-Túun yok’ol chi’ibal.- Están auyando-ladrando

�4.-K’iinbesal.- Celebración, festejo

��.-Ti’e yáax k’iine’.- En el primer día

��.-U k’iin mejen paalal.- Día de los niños

��.-¿Ba’ax ku yets’kúunsal? ¿Qué se asienta como ofrenda?

��.-Mayak che’o’.- Mesa

��.-U k’iin u k’a’ajsaj.- El día que se recuerda

�0.-Nojoch máako’ob.- Adultos

��.-Wi’ileb che’.- Altar

Page 121: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

��0

Javier A. Gómez Navarrete

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ WÁAKP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.CURSO DE MAAYA WÁAKP’ÉEL ●●●●AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETEAJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________UNIDAD WÁAKP’ÉEL.

● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN.

�.-Comida de difuntos ��.-La celebración

�.-Una esposa ��.-Porque es difunto mi papá

�.-Un poco de dinero ��.-No existen las ánimas

4.-Como pudo �4.-Para que se acerque

�.-El primer día ��.-Grupo de personas

�.-No tardó ��.-Velas encendidas

�.-Vio que se sienten ��.-Comenzaron a conversar

�.-A mí me dieron ��.-Dulces y atole

�.-Vio a la mujer ��.-Reconoció a su mamá

�0.-Estaba asustado �0.-Y cuando llegó a su casa.

●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’

�.-Chan baaj ��.-Ku ya’alal bine’

�.-Mix junp’íit yaakunajil ��.-Tak u bisikubáa uts tu yéetel

�.-Ma’atech u páay óltik mix janal ��.-Yéetel juch’bil sikil

Page 122: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

���

4.-Ka tu yilaj táan u taal �4.-Máanja’an u ts’u’util

�.-Ma’ tu kaxtik ba’ax u beet ��.-U ta’akbesik yaanal u k’áanche’

�.-Tu’ux kulukbale’ ��.-Ka biin u yu’ulabe’

�.- Utia’al u ka’a jantik le waaj ��.-Ichil u t’at’alk’abe’

�.-Le chan tsikbala’ ku ya’alik ��.-Tuméen jach ya’ab u ts’u’util

�.-Ts’áa junp’éel ka’ansaj ti’ ��.-Ka tu suutaj ba’alche’

�0.- Je’el máakalmáak ka u ts’íibolte’ �0.-Tak u ta’ janalbe’en

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ ICH MAAYA T’AAN.

�.-¿Ba’ax ku meentik u páajtalil k tuukule’? ��.-¿Ba’ax u k’áat ya’al ch’a’chi’tika’?

�.-¿Máaxo’ob ku núuptantuba’ob? ��.-¿Ba’anten ku nojba’alkuntikubáa le chi’ibal kaane’?

�.-¿Ba’ax ku táaktal u meentik le kaano’? ��.-¿Ba’ax tu núukaj le juujo’?

4.-¿Ba’ax tu ya’alaj le koolnáale’? �4.-¿Ba’ax úuchi’?

�.-¿Ba’ax ku meentik le tóoloke’? ��.-¿Máax ku máan liit’laankil?

�.-¿Yéetel máax ka núuptáantabáa? ��.-¿Tu’ux ku yaantaj le tóoloke’?

�.-¿Ba’anten ta puulaj a pikju’une’? ��.-¿Tu’ux náats’o’ob le ka’atúulo’ob?

�.-¿Ba’ax tu yu’ubaj u yuumil le x kaaxo’obo’? ��.-¿Ba’ax úuch ti’e juujo’?

�.-¿Ba’ax tu ya’alaj le tóoloke’? ��.-¿Teeche’ ka bebechtik a pool?

�0.-¿Uts ta t’aan tsikbal? �0.-¿Ya’ab tsikbalo’ob a wojelt?

Page 123: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

���

Javier A. Gómez Navarrete

●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’

�.-Juntúul kúuts ��.-Máax ku seen máan áak’abe’

�.-U k’aj óol le áak’ab ch’íich’e’ ��.-Ku léembal u k’áak’il yich.

�.-Tuméen junp’éel sáasilil ��.-Junp’éel yaayaj k’aaye’

4.-Junp’éel tsikbal ku ya’alike’. �4.-Le pu’juyo’ ma’ bin je’el bix k k’aj’ ooltmi

�.-U k’u’uk’umel sak pose’eno’ ��.-Ma’ach u léembal yéetel u lelets’kilil

�.-Jats’uts ichil uláak’ ch’íich’o’ob ��.-Sawina’an tuméen u láak’o’ob

�.-U nuxi’ neej bine’ ku xit’k’ajal ��.-Bey junp’éel pik’il iik’e’

�.-Le chéelo’ ti’ ku néentikuba’i’ ��.-Tuméen u ki’ichkelemile’

�.-Ku beetik u nojba’alkinskubáa ��.-U ajawil ti’e ch’íich’o’obe’

�0.-Beeta’ab junp’éel noj k’iinbesajil �0.-U páayóoltalo’obo’

TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

Page 124: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

���

BIBLIOGRAFÍABaas,W., Dzul,D.(1997) Diccionario de la Lengua Maya. Instituto Nacional para la Educación de Adultos. México, D. F.Talleres Deimos, S.A. DE. C.V.

Barrera, N. (1958)Hump’elHahalAnahteilMazehualThan. Campeche: Bolonchen de Rejón.

Barrera, A. (1980) Diccionario Maya. México: CORDEMEX.

Bastarrachea, J. (1992);Yah,E.;Briceño,F.DiccionarioBásicoEspañol-Maya-Español.Mérida, Yuc; Maldonado Editores.

Bastarrachea, J. Canto, J. (2003). Diccionario Maya Popular. Maya- Español. Español-Maya Mérida, Yuc; Compañía Editorial de la Península, S.A. de C.V.

Caballero L. et al (1993)Ledzaaksuukubeeta’alweyYucataane’.INI, SEDESOL.

Canto,V. et al(1994)MaayaT’aan.LenguaMaya,Campeche,Quintana Roo y Yucatán Segundo Ciclo, Parte I. México SEP.

Canto,V. et al (1995)MaayaT’aan.LenguaMaya,Campeche, Quintana Roo y Yucatán Segundo Ciclo, Parte II. México SEP.

Maglah , G. (2001)VOCESPRIMIGENIAS.Recopilacióndecuentosyleyendas.Kantunilkin, Quintana Roo.

Sosa,F. et al(1994)MaayaT’aan.Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y YucatánPrimer Ciclo, Parte II. México, SEP.

Uaualal. Núm. 3. (1998)Bacalar,Q.Roo,México, Consejo Nacional para la Cultura Y las Artes. Culturas populares. PACMYC.

Page 125: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)
Page 126: Método para el aprendizaje de la Lengua Maya (Cuarto Curso)