Medikuntzarenhistoriako buruxka

Medikuntzako IkasleenElkartea

Irakaslea: Joxemari Urkia Etxabe

Ikaslea: Adrian H. Llorente Aginagalde

Gomendaturiko bibliografia: “Medikuntza bere historian:Gizartea, gaixotasuna eta osagilea”. Erroteta (2009)

1

Oharra

Apunte buruxka hau AEM/MIB medikuntzako ikasleen elkartearen ekimenada, Medikuntza eta Odontologiako Ikasleen Kontseiluaren laguntzarekin.Liburuxka hauek azken urteetan zehar euskarazko ikasleek prestaturikozirriborro eta idazpenenetan oinarritzen da, Medikuntzako ikasleeinolabaiteko euskarri edo laguntza bat eskeintzeko helburua dute, ezinolako bibliografiarik edo irakasleen azalpenik ordezkatzekoa.

Pertsona nahikotxok eginakoak direnez estilo eta terminologiaezberdintasunak egon daitezke, hauek ekiditzen saiatu garen arren.

Adrian H. Llorente Aginagalde,Medikuntzako Ikasleen Elkarteko fundatzailea

2

1. Sarrera

2. Medikuntzaren historia mendez mende

3. Espezialitateak historian zehar

4. Medikuntzaren ideologia

5. Terapeutika

6. Kirurgia

7. Gaixoen asistentzia

3

1. SARRERA

1.1. Medikuntzaren historiaren iturriak

- Paleopatologia: ikerlariek topatutako antzinako gorpu (bereziki hezurretatik)eskuraturiko informazioa lantzen duen zientzia, heriotzaren kausak, gaixotasunakesaterako.

- Arkeologia: hainbat pertsonak tresnak bilatu eta aztertzen dituen zientzia,medikuntzan erabilitakoak esaterako.

- Etnologia: herrien joera aztertu eta ikertu egiten dituen zientzia antzeko ezaugarriedo bizimoduak dituztelakoan.

1.2. Antzinako mundu-ikuskerak

Aipatutako hiru puntu hauekin badirudi historian zehar gizakiak izandako gaixotasunaketa medikuntzarako tresnak ezagutzen direla. Zein kontzeptu zuten herri hauekmunduarekin? Bi erantzun daude

MAGIKO-ANIMISTA

Herri hauek paleolitikoan nomadak ziren (jan, sexu harremanak eta sua) eta bizitzaprimitiboa zuten.Haizea, elurra, sua, eguzki eta abarren menpe ziren eta bizitzaaipatutakoen menpe zegoela uste zuten. Animaliei begiratuz eta haien jokaera aztertuzhainbat gauza ikasi zituzten.Azkenik, pertsonaren batek itxura arraroa azaltzen baldinbazuen espirituren baten eraginez edota zigor modura zela pentsatu eta tributik bananduegiten zuten.

Neolitikoan badirudi aipatutako toki horietan bere indar berezia zela eta taldeakemandako protagonismoa zuten pertsonak zeuden: intxixua, aztia, belagilea, xamana,sorgina, medicine men...Hauek fetitxeak (animalien itxurakoak), kutunak eta janzkerabereziak erabiltzen zituzten eta hori zela eta jendea fede guztiarekin joaten zenhaiengan.Hauek era hainbat trepanazio (buruko hezurra zulatu) egin zituzten.Batzuktrepanazioa jasan bazuten ere, batzuetan bizirik jarraitzen zuten.

Kontzeptu animista eta magiko horiek gaur egun dira gure sustraietan.

ERLIJIOSOA/ TEOLOGIKOA

Kontzeptu animistak milaka urte iraun zituen baina k.a. 4000.urtean munduan lauzibilizazio handi sortu ziren: Indostan, Antzinako Egipto, Asiria-Babilonia-Mesopotamia eta Txina.Toki oso berezietan sortu ziren zibilizazio hauek, toki zabalak,Nilo bezalako ibaien inguruan.Aipatzekoa da Maiak eta Aztekak gizarte edo zibilizazioaurre kolonbinoak izan zirela eta horregatik beren berri ez zela 1492ra arte izan.

Zibilizazio gehienak desagertu ziren: Egipto, Mesopotamia....Txina, India eta gizarteaurre kolonbinoek oraindik era hortxe diraute.Kultura horiek beste paradigma bat ekarrizuten, paradigma teologikoa edo erlijiosoa.Denak ziren politeistak eta panteoia zuten ,Israel izan ezik monoteista baitzen (Yhave).

4

Haien kontzeptua gizakia jainkoak egina zela zen.Horrela kasta desberdineko gizarteasortu zen, non toki gorenetan jainkoaren antzekoak zeuden. Dena jainkoak egina zelauste zuten.

Bestalde pertsonek gauza onak eta txarrak egiteko askatasuna izango zuten eta horrenondorioz gaixotasunak edukiko zituzten. Gaixotasuna = bekatua.

Hemen ere, paradigma animistan bezala, mediku antzekoa zegoen, kasu honetanapaiza.Adb: Israeleko jainkoa bere herriarekin haserretu zenean transgrezioa egitearrenjainkoak leprak, izurriteak eta halako zigorrak bidali zizkiela uste zuten israeldarrek.Hala ere, gaur egun ere hainbat pertsonak gaixotasuna bekatu edo zerbait gaizkiegitearen ondorio dela uste dute.

Hortaz, gaixotasuna bekatuaren ondorio bazen, gaixoa apaizarengana joan eta honekgaldeketa egiten zion.Galdeketa egin eta gero ezerk ez zuela hori gauzatu ikustean “ELJUSTO DOLIENTE” terminoa sortu zen.

Orduan bi teknika diagnostiko berri sortu ziren:

- Hematoskopia. Gibela (brontze /buztina) adibide moduan hartuz gorputz osoanjarri eta aztertzen dute.

- Ametsaren interpretazioa.” In cubatio” uste zuten ametsetan jainkoa gaixoarekinkontaktuan jartzean zela.

Beste termino batzuk ere sortu egin ziren:

- Job: pertsona justua: Pertsona gaixo dago baino gaixo egoteak beste mundurakobalioko dio.

- Errugabeko gaixoa: gaixoa bertan behera utziko dute

Azkenik esan beharra dago Maien eta Azteken paradigma teologiko eta magikoarenbatura zela.

5

2. MEDIKUNTZAREN HISTORIA MENDEZ MENDE

2.1. K.a 800-900

Asko ikas daiteke literaturan medikuntzari buruz, literaturak eta medikuntzak erlazioestua izan baitute beti.Adibidez Homeroren Iliada eta Odisean badaude medikuntzariburuzko hainbat gauza.Bertan garai homerikoan, paradigma erlijiosoa zutengaixotasunek.Baina Babilonian ez bezala, garai Homerikoan gaixotasuna zerbait fisikoada bekatua bada ere.

2.3. K.a 500: greziako miraria

Greziako miraria deritzo garai honi eta Greziako inguruetan eta bereziko Egeoitsasoaren inguruan dauden Peloponesoko irletan, Sizilia eta Kreta inguruetan emangoda.Bertatik Greziako eztabaidak direla eta zenbaitek handik ihes egin eta irletankokatuko dira.Ezin dugu ahaztu greziarrek duten tenperamentua duala dela: dionisiakoa(festazale, bizitzaren maitale) eta apolineoa (kanon batzuekin edertasunaren maitale,arrazionala).

Orduan baldintza guzti horien inguruan mundu ulertzeko beste modu bat piztu egitenda: mundu logikoa edo kontzepzio logikoa.Hor sortuko dira gaur egungo gurepentsaeren sustraiak.Pentsalari horiek mundu matematikoki, fisikoki ulertzen hasikodira, mundua ez da kaosa izango.Hala ere, ez zituzten beste bi paradigma horiekbaztertu.Garai honetan beraz, esan daiteke sortzen dela medikuntzari buruzkokontzepzio logikoa.Lehengo medikuak mediku filosofoak izango dira, bainagaixotasunera kontzepzio logikoa duten mediku laikoak ere agertuko dira

2.3. K.a 500- K.o 500: mundu klasikoa, Grezia eta Erroma

Garai honetan sortzen dira gure bizitzaren oinarriak: medikuntzaren oinarriak,matematiketako oinarriak

Erromatarrak gauza askotan izan ziren aitzindari: arlo militarrean, kodean,eraikinetan,...Baina medikuntzari buruz ez zuten ezer berririk ekarri, greziarrenezaguerak erabili zituzten eta hori mundu osora zabaldu zuten.Galeno esaterako, greziarmediku ospetsua zen.Izan ere, greziarrak garai hartako hiriburua zen Erromara joatenziren esklabo moduan eta ospetsuenak mailaz igo eta enperadorearen mediku izateraheltzen ziren.Galenok eta beste batzuek ospe handia hartu zuten.

Garai klasikoko liburu gehienak grekoz idatzirik daude eta beste hainbat Greziakohasieran edo bukaeran oinarriturik daude:Annanesis, Patognomónico,...

1000 urte horietan sortzen den medikuntza mantendu egiten da gutxi gorabehera XVIII.mendea arte. Erdi Aroan, esaterako Galenoren liburuak ikasten ziren. Bestetik,medikuntzaren etika ere bertan kokatu beharra dago.

6

Alkmeon Krotonakoak adibidez, eskola sortu zuen.Garai honetan eren beste hainbateskola sortu ziren.Eskola horietan medikuntzari buruzko liburuak idazten hasi ziren:anatomia, fisiologia, gaixotasunak, kalenturak...Gutxi gorabehera 72 liburu idatzi zireneta guzti horiek medikuntza teoria bat dira.

Hipokrates Kos-ekoaren omenez liburu guztiei ikerlariek izen bat jarri zieten: CorpusHipokraticum non antzinako medikuntza osoa biltzen den.

HIPOKRATESEN GARAIKO MEDIKUNTZA

Garai honetan ez dira bakarrik Hipokratesen lanak bakarrik biltzen baita garaiko bestehainbaten lanak ere.K.a IV.mendea hastean kontzepzio logiko edo arrazionala sortukoda kontzepzio magiko eta teologikoa alde batera utziz.

Arestian aipatutako Corpus Hipokraticum grezieraz idatzita eta mediku eta fisiologoekegindako medikuntza logikoaren bilduma da.Gaur egun anatomiari buruz ikastenduguna bertan idatzirik zegoen jada.

Aurrerago aipatu bezala mediku eskoletako hainbatek ere CH (Corpus Hipokraticum)delako liburu bilduman parte hartu zuten, ez bakarrik Hipokratesek.

Mediku eskolak:

- Cos: Hipokratesena (Asian)- Cnido (Asian)- Agnigento (Italian, Sizilia ondoan)

Toki horietan kontzepzio berri honetan jardun zuten baina eskola bakoitzak bereespezializazioa zuen.Oso kontzepzio zabala zuten, medikua mediku filosofoa zen etagorputza eta pertsona bere osotasunean ezagutzen zituen.

Liburu famatuak:

-Aforismoak: medikuntzari buruzko sententzi borobil batzuk dira.Adb: sukarra izaniklarria da

-Epidemiak (Izurriteak) Bertan gaixotasun infekzioso edo zabalak biltzen dira,izurriteak, alegia

-Frakturak.Hezurrak nola puskatzen diren, nola sendatzen diren , tratamenduak

-Urak, Haizeak eta Garaiak

-Juramentua

-Pronostikoa

-Ituna

7

-Gaixotasun sakratua.Epilepsiari buruzkoa.Gaixotasun neurologiko horren iturrimagikoa zen hasiera batean gero, burmuinean zerbait gertatzen zela ikusi zuten,sintomak nahiko nabariak ziren eta.

Teoria eta etika

Beraiek asko lotzen zuten gaixotasuna bere inguruko tenperaturarekin,klimarekin...Elikadura ere oso garrantzitsua zen, horrek eragina baitzuen

Askotan pertsona bere kabuz sendatzen zen baina hala ere, garrantzia handia ematenzitzaien egun kritikoei, lehenengo egunei.

Gaixo bakoitza mundu bat zen eta bakoitzak bere gaixotasuna zuen. Beti horrela ezbazen ere, “ vis natura medicatrix” esaldiak indarra zuen, gizakiaren naturak berezsendatzeko indarra bazuela adierazten zuena.Beste esaldi bat “ primun non nocere”zen, ez inoiz kalte egin.Bestetik, medikuak naturaren indarrari lagundu behar dio bainaahaleginak egin behar ditu gaixoa ez kaltetzeko.Printzipio honekin zerikusia duIatrogenia terminoak: medikuak nahi gabe egindako mina edo kaltea.Azkenik,medikuak ezin du oztoporik jarri naturak duen indarra horretan.Hortik datoz kontzepzionaturistak.

Hauexek dira Hipokratesen teoriari buruzko puntuak:

1- Medikuak ez dio gaixoari inoiz hiltzen lagunduko baina hala ere, ez du inolakozorakeriarik egingo hiltzear dagoen gaixoa sendatzeko.

2- Abortua debekatuta dago3- Medikuak ez du inoiz gaixoarekin sexu harremanik izango4- Medikuak ezin dio inori kalterik egin beste bat salba edo senda dadin5- Medikuak ezin du gaixo baten gaixotasunaz hitz egin : confidencialidad

(bapestekotasun)

Gaixotasunaren teoria

Gaur egun jakin badakigu zelula dela bizi unitate funtzionalik txikiena baina garaihartan medikuek ez zuten haren berri.Lau ziren biziaren oinarrizko elementuak: ura,odola, bilis beltza eta bilis horia.Oinarrizko lau elementu hauen armonia edo orekadagoenena , bakoitza bere toki momentu eta neurrian, osasuntsu dago pertsona.

Gaixotasuna beraz, desoreka izango da.Elementu batek monarkia hartzen duenean,elementuak tokiz edo neurriz kanpo daudenean, orduan agertzen dagaixotasuna.Orduan, suposatzen da desoreka horretara inguruko klimaren eraginez, logutxi egitearren, ura edo elikadura txarra izatearren , sexu harreman gutxi izateagatikedota kirol gutxi egitearren heldu garela.

Gaixotasunaren faseak:

FASE APEPSIA (materia morbosa)

8

Gure gorputza gaixotzen hasten da gure organismoan zerbait txarra edo kaltegarria sartudelako edo gure gorputzetik zerbaitek alde egin duelako.Fase honetan gaixotasunareninkubazioa ematen da.

FASE PEPSIA

Gure gorputza erreakzionatzen hasten da sintoma berezi bat azalduz: sukarra.

Gorputza defendatzen hasten da organismoko tenperatura igoz.Fase honetan medikuasartu egingo da eta gaixotasuna ezagutu eta naturari laguntzeari ekiten dio.Medikuakgarantiza handia ematen zion dietari: elikadurari, kirolari, ohiturei..Batzuektratamenduak jarraitzen zituzten.

Egun kritikoak oso garrantzitsuak ziren eta ondorioak hauexek ziren : sendatzea, guztizez sendatzea edo hiltzea.Osorik edo guztiz sendatzen ez baldin bazen metastasia(hedatzea, gaixotasuna hil beharrean beste nonbaitera zabaltzea) ematen zen.

GARAI HELENISTIKO ALEXANDRIANA

K.a III.mendean Alexandria kulturalki eta ekonomikoki oso herri garrantzitsuazen.Bertan , Alexandriako Mediku Eskola sortu zen, anatomian oso jantzia zena.Bertanlehendabizi disekzio bat egin zen serioski.Aurreko mendeetan disekzioak egin zituztenjada, baina ez ziren hain zehatzak.

Oraindik ere, bizirik zegoen jendearengan ere disekzioak egiten zituzten: bibisekzioak(bizi-ebaketak).Gaur egun basakeria dirudien arren, hiltzear zegoen jendeari nolabaitekofaborea egiten zioten.Heriotza aurreko-momentu hori zehaztu nahi zuten.Honekgarantiza handia izan zuen anatomiaren arloan. Herofilo eta Erasistrato garaiko osomediku, ikerlari eta filosofo garrantzitsuak izan ziren

ARO HELENISTIKO ERROMATARRA: Galeno

Aurreko garaitik K.o 500. urtera doa aro hau.

Galeno (129-201) erromatar inperioaren menpe bizi zen Hipokratesen garaiarenondorengo garaiko mediku greko aipagarriena zen.Pergamukoa zen, familia aberats etakultu batetakoa.Galenok 10-12 urte eman zituen ikasten garaiko eskolak ezagutu zituen,batez ere Hipokratesen lana oso ondo ezagutu zuen; Alexandriako eskola ospetsua ereezagutu zuen.

Bere bizitzan bi alderdi bereiz daitezke:-Alderdi iluna.Oso pertsona faltsia, gaizto eta hotza zen -Alderdi oparoa.Egindako lan izugarri bikaina.

Galenok hainbat liburu idatzi zituen baina bere liburu asko galdu egin ziren nahiz etaoraindik ere 84 liburu mantendu. Haren obretan Hipokratesenganako miresmena,Aristotelesen filosofia, Platonen filosofia eta eklektizismoa topa daitezke.Oso autoreinportantea izan zen; hain izan zen garrantzitsua izan zen mediku izan nahi zutenek

9

haren eta Hipokratesen obrak irakurri behar zituztela XVIII. mendea arte.Mendehorretara arte autore garrantzitsuenak Hipokrates, Galeno eta Avicena izan ziren.

Galenok oso ospe handia izan zuen Marko Aurelioren sendagilea izan zelako etaboterearen laguntza izan zuelako.Nahiz eta erromatarra ezagutu eta Erroman bizi,Galenok grekoz idazten zuen.

Humoralismoa eta 4 tenperamentuak

Haren gaixotze kontzeptua humoralismoa zen.Berak zioen pertsona bakoitzakgaixotasun bat izateko joera zuela, pertsona bakoitzak tenperamentu desberdina zuela.

Lau tenperamentuak:

-Flematikoa: konstituzio argala, altua-Kolerikoa: txikerra, potoloa, gorria-Pletorikoa: handia, indartsua-Malenkoniatsua: tristeak, zimurrak dituztenak

Dietarekin batera kontzeptu hau asko erabili zen medikuntzan.

Humoralismoa, beraz, organoren batean akatsa egotea zen eta parte disimilarrak(eskua..) arestian aipatutako elementuez osatutakoak dira.Esan bezala, XVIII-XIX.mendetara arte medikuntza Galeno eta Hipokratesen esku egon zen.Batez ere XVI.mendeko medikuek grina handia izan zuten Galeno eta Hipokratesen lanakaztertzeko.Gainera Erdia Aroan bien lanak arabierara era latinera itzuli zituzten. XVI. mendeko medikuek batez ere, espainolak benetako testuak ezagutu nahi zituzten,ez ziren itzulitako lanekin konformatu.Lan asko galdu egin ziren, baina beste batzukBizantzion eta beste hainbat tokitan gorde ziren.Kordoban Abderramanek, esaterako,Galenoren lanak opari modura eman zizkion kalifari

Aipatzeko da garai horretan Cordoba eta Toledo gune kultural nagusiak izan zirela etaXV. mendean, inprenta sortzean Galeno eta Hipokratesen lanak inprimatu zirela.

2.4. Erdia Aroa: V-1492

Erdi Aroa bi zatitan bana dezakegu, alde batetik Goiko Erdi Aroa XII. mende artekoa ,Garai Beltza izenekoa; eta bestetik, Beheko Erdi Aroa, XI-XII.mendetik XIV-XV.mendera arte.Esan beharrekoa da Europan 1392an 25.000.000 pertsona hil eginzirela izurrite beltza zela eta.

Erromako inperioa 500.urtean suntsitu egin zen.Erromatarrek beti izan zituzten liskarrakiparraldeko herrialdeekin “ barbaroekin” eta haiek izan ziren inperioa suntsituzutenak.Erdia Aroan hiru ingurune edo eszenatoki aztertu behar dira.

10

BIZANTZIO

Erromako inperioak bi administrazio izan zituen bata Erroman eta bestea Bizantzion ,gaur egungo Turkian.Inperioa suntsitzean Erroma suntsitu zen baina BizantzioBizantzioko inperioan mantendu zen XVI. mendea arte.Bertan medikuntzari buruzkoliburuak gorde ziren bai eskoletan baita beste makina bat tokitan ere.Bizantzion ezerberrik sortu ez bazen ere gauza garrantzitsu bat eman zen: bertan liburu guztiak gordezirela.

ISLAM

Basamortuan bazeuden hainbat herri arrunt, baina bat-batean herri horiek, kontzeptuerlijioso baten menpean, Mahoma jainkoaren menpean elkartu ziren eta Gerra Santuariekin zioten.Mundu Helenistikoa (Irak , Siria) hartu zuten eta Erromako inperioarensuntsipenaz baliatuz inperio handia sortu zuten, bi hiriburu zituena: Cordoba etaBagdad.

Kultura aldetik oso arruntak ziren, baina Bizantzio eta beste hainbat herri ezagutzeanbeste herriek zuten kultura zientifikoaz ohartu ziren.Orduan kalifak mundudesberdinetako obrak bildu eta mundu kultural berria sortu zuten.Horrela, hainbateskola sortu ziren: Edesa eta Gondishapur.Bertan hainbat eta hainbat obra grekotiksiriakora (Sirian hitz egiten zen hizkuntza) eta siriakotik arabera edota latinez grekoraeta grekotik latinera itzuli zituzten.

Orduan, arabiarrek kultura medikoa zabaldu zuten Europan. Ionnatius munduan egonzen itzultzailerik onena izan zen.Berak grekoa, latina, siriakoa, arabera eta hainbathizkuntz ezagutzen zituen.Bera izan zen Hipokrates eta Galenoren obrak arabieraraitzuli zituena.

Gainera, K.o 500.urtetik aurrera Bagdad-en bi mediku oso garrantzitsu agertu ziren:Rhazes eta Avicena.Lehenengoak Continens liburua idatzi zuen, Hipokrates etaGalenoren obrak eta bere ezagupen klinikoak biltzen zituen medikuntzari buruzkotratatua.Bigarrenak, Avicenak (Ibn Sina), Canon de la Medicina idatzi zuen nonmedikuntza osoa sartuta zegoen.

Bagdad-ek garantiza galtzean, Cordoba bihurtu zen XI-XII.mendeko herririkospetsuena.Kalifak Bizantzion egin zuten berdina egin zuen: obra guztiak gorde zituen,esan daiteke Cordoba zela garaiko gune kulturala.

Cordobak indarra galtzean Toledo bihurtu zen hiriburu garrantzitsuena.Bertan hainbateta hainbat jakintsu egon ziren, eta hauek latinera itzuli zituzten obrak.Hala ere, XVI. mendean obren iturria ezagutzeko nahia sortu zen.

EUROPA

Lehen aipatu bezala VI-VII.mendetik XI. mendera Europako Garai Beltza izan zen,”Dark ages”. Garai horretan kultura monasterioetan egon zen monjeen esku. Hala ere,gutxinaka-gutxinaka Europa berritzen hasi zen, zehazki XII. mendean, Errekonkistaeman zenean, non espainolek arabiarrak kanporatu zituzten.

11

XII-XIII.mendeetan gainera hainbat unibertsitate sortu ziren: Paris, Salamanca,Montpelier, Oxford, Bologna non medikuntza, arteak, teologia eta zuzenbideko lehenikasgaiak landu ziren.Bestalde, unibertsitate horietan latinez ikasten zen, beraz,XVIII.mendea arte latinez ez zekienak ezin zuen ikasi.

Aipatutako unibertsitateetan Hipokrates eta Avicena ikasten ziren latinez.Maisuakatedrara igotzen zen (pulpitu) arropa dotorearekin eta Hipokrates, Galeno etaAvicenaren obrak irakurtzen zituen.Adb: Katedra de Avicena.Irakatsitako medikuntzaliburuetan soil-soilik kokatutakoa zen, teorikoa, enpirismotik oso urruti zegoena:medikuntza eskolastikoa.

Medikuei dagokienez, Europako lehendabiziko mediku famatuak Tadeo AlderatikoakMedikuen printzipioa idatzi zuena eta Bologna-n ikasi zuena; Pietro D´Ábano Paduakoaeta Arnau de Villanova izan ziren.Hauek ez zuten ezer berririk sartu, Hipokratesek,Galenok eta Avicenaren lanen iruzkingileak baino ez ziren izan.

2.5 Mundu modernoa

1453/1492 tik hasitako garai dugu, garai horretan gertaera garrantzitsu anitz eman ziren:inprentaren sorkuntza, Konstantinopla erori, Amerika aurkitu, Europako herrialdeenbanaketa, gerra erlijiosoak, kristautasuna, luteranismoa...

Mundu oso aberatsa zen, aldakorra, berrikuntzak bata bestearen atzetik sortzen ziren, etamedikuntza ere kontu asko sortu ziren, baina oraindik ere medikuntza Hipokratikoa etaGalenikoa indarrean egongo dira XIX.mendea arte.

12

3. ESPEZIALITATEAK HISTORIAN ZEHAR

Medikuen zientziak XVI.mendetik asko aldatu dira, bere espezialitateekin batera:- Anatomia makroskopikoa oso garrantzitsua izan da betidanik

- Anatomia mikroskopikoa - Estekiologia, gure gorputzeko azken muina zein den aztertzen duen zientzia da;

- Fisiologia, gorputzak nola funtzionatzen duen, nola bizi de- Enbriologia, bizitza berri bat nola sortzen den (teoria, emakumezko/ gizonezko)

- Psikologia: elementu psikologikoa “ arima”, sentimenduak, pasioak, nahiakaztertzen dituena.

3.1. Anatomia makroskopikoa

ANTZIN AROA

Medikuak betidanik nahi izan du jakin gorputza nolakoa den.Egun, gorputzeko atalguztiak, baita txikiena ere, ezagutzen dira.Izan ere, gaur egun , teknika berriei eskeranatomia askoz errazagoa edo ulerkorragoa da, eta badirudi anatomiak denbora igaroahala pisua galduko duela enbriologiari lekua utziz.

Anatomia Hipokratikoan ez zuten disekziorik egiten, animaliak erabiltzen zituzten.Garaihonetan anatomiaren ezaguera batzuk edo garrantzitsuak eman ziren , baina ez zenanatomia erregelatu bat : Osteologia (hezurrak), Miologia (muskuluak) etaSindesmologia (ligamentoak, lotailuak). Hipokratesen “Corphus” obran aipatutakogaixotasunei buruzko deskripzio oso onak egiten dira.

Aipatzekoa da K.a III.mendean Alexandriako eskola batek anatomia erregelatuankardun zuela.Bertan bibisekzioak egin zituzten; Galenok batez ere tximuen bihotzakerabili zituen, baina txerriena ere erabili zen.Alexandrian egin zen , beraz, historiakolehendabiziko disekzioa.

Herofilo eta Erasistrato ikerlari, mediku eta filosofoek disekzioaz egiteaz gainanatomiari buruz ere idatzi zuten, eta lehendabiziko aldatuz anatomiari buruzko gauzakoso ondo definitu zituzten(burmuina, genitalak...)Gero Hipokratesek haien lanak erabilizituen bere anatomiari buruzko lanak osatzeko.Garai horretatik aurrera, K.aIII,mendetik aurrera beherakada itzela eman zen.

Bestalde, Galenok bere maisuen lanak hartu zituen: Hipokratesen lanak bere gain hartueta Alexandriako ezaguera berriei ere eutsi zien.Anatomian ez zuen aurrerapengehiegirik sortu, eta hori gutxi balitz hanka sartze asko egin zituen.Galenok esan bezalatximuak gizakiarekin konparatu zuen, eta erratuta bazegoen ere jendeak bere Principiode autoridad obran esandakoari esker, berak esandakoa sinesten zuen.Aipatzekoak diraere Galenoren beste bi testu hauek:” De usurpatium” gorputzaren parteak eta “ Deanatomias administrationibus” anatomiaren administrazioari buruzkoa.

13

Galenoren anatomia anatomia funtzionala zen, organo eta atalen funtzioaren menpeulertu behar zen gorputza.Aurreko anatomia arkitektura hutsa izan zen.

ERDIA AROA

Erdi Aroari dagokionez, ez zen disekziorik egin, kontzeptu erlijiosoak gorputzairekitzea debekatzen baitzuen, bai kristautasunak baita beste erlijioek ere.BerazAlexandriarekin alderatuz atzerapen handia suposatu zuen.

XIII-XIV.mendeetan unibertsitateetan disekzio eta erdi-disekzioak egiten ziren urteroanfiteatro batean, baina beti lapur edo gaizkileei.Maisuak egiten zuen, berak Galenorenliburua eskutan zuela bizargin edo harakinari agintzen zion.

XIII.mendean Italian oso anatomista famatua egon zen :Mondino´dei Luzzi. HonekAnatomia de Mondino idatzi zuen baina hala ere, ez zuen ezer berririk ekarri, izan ere,unibertsitateetan Galenoren obrak ikasten ziren.

XV.mendean Italian Cinquenccenttoa sortu zen.Garai honetan artista oso onak agertuziren: Rafael, Bramante, Leonardo Da Vinci, Miguel Angel,. ...Hauek gorputz perfektuaeskulpitu nahi izan zuten.Da Vincik barruko atalak deskribatu nahi izan zituen(uteroa...)Bere laguna zen mediku batek gorpuak ikusten utzi zion eta Leonardokperfekzioz margotu zuen ikusitakoa.Italian mundu artistiko honek aldaketa suposatuzuen.XVI.mendean anatomia sortu egin zen , anatomiari buruzko kontzeptu berria,alegia; Galenoren ezaguerak alde batera utziz.

VESALIO ETA PIZKUNDEA

Andrea Vesalio Bruselas-en jaio zen. Ikasketak Lovainan egin zituen eta Parisekounibertsitatera joan zen medikuntza ikastera.Bertako maisuek Galenoren anatomiaerakutsi zioten.Vesalio, Italiako zurrumurruak heldu zitzaizkionean, bertara jo zuenanatomia aztertu nahian.Da Vincirekin batera Galenok esandakoa akatsez beterikzegoela konturatu zen.Orduan, bera kostata, anatomia berria ikertzen hasi zen.Margolarioso ona ez zenez, bazuen margolari bat: Von Kalkan.Biek batera anatomia berri batsortuko dute.

1543an “ De humanis Corporis Fabrica libri septem” (La Fabrika) idatzi eginzuen.Vesaliok ere gizakiari buruzko beste zazpi liburu idatzi zituen.Berak zioengorputza eraikuntza ikaragarri bat bezalakoa zela eta atalez aztertu beharra zegoela:

1. Gure gorputzeko hezurrak banan-banan margotu eta azaldu zituen eta oso ondoaztertu zituen gorputzeko egiturak.Osteologia perfekzioz azaldu zuen.

2. Muskuluek hezurrak estali eta gure gorputza mugitzea ahalbidetuko dute.3. Gero lotailuek dena lotuko lukete.

4. Muskulu eta lotailu artean hainbat klabe daudela ikusiko du: nerbio periferikoak.

5. Barruko organoak bihotza, toraxa eta birikak izango dira.Berak esango dugorputzeko erregea burmuina dela.

6. Hesteak bigarren mailako organoak izango dira eta genitalen ondoan jarriko ditu

14

7. Organo baskularrak, zirkulazioa eta esplaknologia landuko ditu

Vesalio tarimatik jaitsi eta berak egingo bibisekzioak:bera izango da maisu, margolari,disekatzaile eta demostradorea.

Jendeak erotzat hartuko du Galenoren aurka joatearren.Vesaliok etsai asko izan zituen,gainera bibisekzioak egin zituela esan eta epaitu egin zuten.Orduan, bertatik alde egineta Karlos V.aren mediku bihurtu zen.Gero erregea ez sendatzeaz akusatu eta Madriletikere alde egingo du. Bere lana Veneziara bidali eta bertan plantxak egin eta zazpi liburuak egin ziren.

Vesalioren lanak hainbat ondorio ekarri zituen eta nagusia Vesalioren aurka egotea izanzen.Hala ere, bidean hiru lagun izan zituen gerora bere bidea hartuko zutenak,postvesalianoak ziren, italiarrak:

1. Gabrielle Fallopio.Berak egiten du obulutegi eta utero arteko Falopio tronpendeskripzioa.

2. Realdo Colombo.Berak egin zuen San Inazio Loiolakoaren autopsia

3. Frabizzi Dácuapendente

Hauek ere disekatzaile, margolari, demostradore eta maisu izan ziren.Haiek Vesaliorenlana hobetu zuten eta pixkanaka-pixkanaka Vesalioren obra zabalduz joan zen.

Espainian aipatzekoa da Juan Valverde de Amusco (Palencia).Hau Italiara joan etaVesalioren lanak ezagutu zituen.XVI. mendean Vesalioren lanaren More Vesalianoanatomia idatzi zuen erdararaz “ Historia de la composición del cuerpo Valentzianbeste bi anatomista famatu egon ziren: Luis Collado eta Pedro Jimeno.HauekValentzian Vesaliok Italian egin zuen bezala, disekzioak egin zituzten.

Vesaliok XVI.mendean anatomia modernoa hasi zuen.Denborarekin Vesaliorenliburuen epitomea egin zen, liburuen laburpena edo sintesia, Europako unibertsitateetanerabili zena.

XVI. mendean Italia, Espainia eta Frantzia, baina azken hau neurri txikiago batean,ziren herrialde nagusiak.Vesalioren anatomiaren modernitatea esan daiteke Valentziakoateetatik sortu zela.

XVII. mendea

XVI.mendea BARROKO garaia dugu.Garai honetan Vesalioren anatomiak indarrahartzen du era gorputza mugitzen hasten da.Gainera, Europa iparraldeko herrialdeetan,Holanda, Danimarka, Ingalaterra anatomiari buruzko ikerkuntzan gehitzen dira,Espainia desagertzen edo indarra galtzen duen bitartean.

Mende honetan gainera anatomiaren hiru adarretan sakonduko da:

- Adenologia (gorputzeko glandula)- Angiologia (zainak, odol arteriak, linfozitoak, gure gorputzean dauden fluidoak)

15

- Neuroanatomia (buruko anatomia)

Beraz, Vesalioren anatomia hobetzen edo osatzen da.Garai honetan aipatzekoak dira:Francis Glisson” A.hepatis” ; Thomas Willis, honek lan garrantzitsua egin zuenburmuinari buruz; eta Ruis.

Mende honetan mikroskopioa sortuko da: okialinoa

XVIII. mendea

Mende honetan Ilustrazioa dugu, honek suposatuko du naturarekiko bueltatzea, gurepraktikoagoak egitea teoriak alde batera utzia, arrazionalismoa....

Mende honetan Vesalioren lanak toki guztietan erabat onartu egingo dira. Gainera berelana nahiko osatua edo konpletua izango da, nahiz eta mende honetan zer edo zerekarri.Garai honetan sortzen dira lehendabizi bilduma sistematikoak.

Gari honetan aipatzekoak dira:

-Winslow.Danimarka/ Norvegiako zen eta Parisen bizi izan zen.Honek anatomiariburuzko bilduma sistematikoa egin zuen “Vesalium renovatium”-Vicq d´Azyr. Winslowek egindako bildumaren antzeko bilduma egin zuen.

XVIII.mendean kirurgiari buruzko urratsak eman ziren.Garai honetan anatomiatopografikoa sortuko da.Bereziki anatomista kirurgikoak Italian eta Espainian sortzendira. Kirurgia harreman oso harreman estua izan zuen gerrarekin.Gerran zeuden estatuek kirurgilari onenak behar zituzten.Horrela, mende honetan ,bereziki Espainian (Cadiz, Bartzelonan eta Madrilen) Kirurgia Zentro Espezializatuasortu zen.Bertan kirurgilari onak izateko anatomia topografikoa ikastenzuen.Aipatzekoak dira: Scarpa eta Ginbernatt

Momentu honetan ere anatomia konparatua sortzen da.Ordura arte gizakiaren anatomiaez zen gainontzeko animalien anatomiarekin konparatu.Enbriologian ere konparaketaasko egingo dira.Garrantzitsuak dira Cuvier-en anatomi konparatuari buruzko lana eta “La ley biogenética de Heckel”.

XIX. mende hasieran anatomi konparatuaren mundu sortuko da.

XIX. mendea

XIX. mendean gorputzaren atal ia guztiak ondo baino hobeto ezagutzen dira.Garai honetan autore batzuek More Vesalianum obraren antzekoak idatzizituzten.Adibidez Hyrlt-ek Vesalioren antzeko anatomia deskriptibo hutsa egin zuen.

XIX. mendean lehenbiziko aldiz bihotzaren sistema elektrikoa deskribatzen da etaneurologian ere berrikuntzaren bat ematen da, baina gainontzeko gaietan ez daberrikuntzarik ematen.

16

Mende honetan arestian aipatutako anatomia konparatuak indar handia hartukodu.Gegenban, Vesalioren anatomia deskriptibotik urrundu eta kontzeptu ebolutiborahurbilduko da gorputza era funtzionalena ulertuz.

LEHEN GERRA MUNDIALA 1914-1918

Herrialde garrantzitsuak Frantzia, Alemania eta Ingalaterra ziren. Alemanian Brans-ekbi liburu idatzi zituen eta bere ikasleak, Elzek, lana atera zuen: Brans eta Elze.BertanVesalioren lana kritikatzen dute,Vesalioren lanari anatomia konparatua gehitu beharzaiola diote, gure gorputzaren funtzioak gure anatomiaren bidea eragiten duela, itxuraeta funtzioa ezin ditugula hainbeste banandu.

Hortaz, Brans eta Elze lana anatomia funtzionalaren, konparatuaren eta Vesalioren landeskriptiboaren gehitzea litzateke.

17

3.2. Estekiologia

Zelula XIX. mendean agertu zen eta 1906ean Ramon y Cajalek bukatu zuen zelularenkontzeptua. Honako hauek dira historian zehar egon diren oinarri estekeologikoak:

1. Gorputza lau humorez osatuta dago eta mikrokosmosa da.Teoria hau XVI.mendea arte egon zen indarrean,

2. XVII. mendean teoria fibrilarra agertu zen mikroskopioaren agerpenari esker.3. Hala ere, humoreen teoria ez zen baztertu

4. XIX. mendean Frantzian ehunaren teoria agertu zen.

5. XIXI.mendearen bigarren erdian zelula agertu zen.

Grekoek uste zuten gure gorputza mikrokosmosa zela makrokosmos batean.Mikrokosmos hori lau humore desberdinez osaturik egongo litzateke: odola, bilis horia,bilis beltza (melankolia) eta flema edo mukia.Lau humore horiek orekan eta armonianegonez gero osasuntsu egongo ginateke; baina baten bat faltan bazegoen, edo gehiegiegonez gero, orduan gaixo egongo ginateke.

Galenok 4 humore horiez gain beste atal batzuk aipatu zituen: zati berdintsuak eta zatidesberdintsuak. Zati berdintsuak homogeneoak dira: odola, linfa, lotailuak. Zatidesberdintsuak, berriz, heterogeneoak dira: organoak, eskuak esaterako.

Kontzeptu hau indarrean egon zen XVI. mendea arte, izan ere, Vesalioren garaiankontzeptu estekeologikoak aldatzen hasi ziren.

Esan bezala XVI. mendean teoria fibrilarra agertu zen.Jean Fernelek zuntza gorputzekoatalik basikoena edo oinarrizkoena zela esan zuen.Teorikoki aldarrikatu zuen, izan ere,ez zuen adierazpenik egin.Post-Vesalianoek ere teoria hau defendatu zuten.Hala ere,zuntzaren teoria XVII. mendean jarri zen indarrean, eta hemen garrantzia handia izanzuen Descartesen filosofiak.

Giorgio Baglinik ere zuntza gure gorputzaren azkeneko ardatza esan zuen.Gainera,XVII. mendean mikroskopioa agertzean gauzak aztertzeko joera handia sortu zen.

Italian Galileo occialianoa agertu zen eta Holandan lehenengo mikroskopistak kokatuziren.Teori honetan aipatzekoak dira Marchelo Malpighi italiarra eta Leeuvenhoekholandarra.

Marchelo Malpighi Aita Santuaren sendagilea (arkiatra) izan zen.Bi gauza garrantzitsuegin zituen.Alde batetik, mikroskopioarekin animalia, landare eta pertsonen deskripziomikroskopikoak egin zituen, adibidez lehenengo aldiz larruazalaren korpuskulu asko,igelaren baskularizazioa, glomerulo de Malpighi, eta barearen anatomia.Bestetik,hematitea eta globulu gorriak lehendabizi deskribatu zituen.

18

Leeuvenhoek ez zen zientzia gizona, telak saltzen zituen “ pañeroa “ zen.Berakmikroskopioa telen egitura aztertzeko erabili zuen.Holandes honek, lehendabizideskribatu zuen semena, sarro aztertu eta bakterioak ere lehendabizi ikusiko ditu.

Hala ere, egindako guztiak ez berak ezta inork ere ez zuen ulertzenHolandarrak ere zelulak ikusiko ditu, zelulak direla jakin ez arren, eta zeluloide edozelulosa izena jarriko die.

XVIII.mendean oraindik ere zuntzaren kontzeptua indarrean egingo da baina, hala ere,Frantziatik datorren beste kontzeptu bat agertuko da: tissue Garai honetan mikroskopioak erakutsitako zalantzan jarriko dute gezurra dela esanez,kontzeptu sentsitiboa sortzen da nolabait.

Garai honetan aipatzeko da Xabier Bichat.Frantziako iraultzak erdian hartu egin zuen.Berak zioen oinarriak zuntzak izanbeharrean ehunak zirela, orduan sortu egin zen Anatomia Jenerala edoHistologia.Xabierrek gure gorputzaren atalak hartu eta zentrifugatu zituen, azkeneanehun masa bat lortu arte(21 ehun desberdin daude).Bere ustez, ehunek organoak eratukodituzte eta haien malformazioren batek gaixotasuna sortzen du.

XIX.mendea zelularen hasiera izango da.Hemen aipatzekoak dira: Schleiden, Schwaneta Virchow.

Garai honetan mikroskopioak gero eta hobeak izango dira eta orduan Schleidenikerlariak hainbat landare aztertu egin zituen eta oinarri estekeologikoa zelula zela esanzuen.Zelula da gure elementu estekeologiko, funtzional eta estruktural nagusia.Berakdio magma batetik sortzen dela zelula, blastema diferentzialetik.Por generatio aequivoca

Schwanek lan berbera egingo du baina kasu honetan animalia zelularekin.

Virchowek, klabe edo gakoa eman zuen, berak zioen aurreko biek arrazoia zutela bainazelula beste zelula batetik sortua zela.Omnia celula ex celula. Bera ere konturatu eginzen mutazioko zelulak oso azkar ugaltzen zirela. Gure gorputza zelularen errepublikabezala deskribatu zuen,organoak gure zelularen batura direlarik.Hala ere, ez zituen lekuguztietan ikusi, nerbio sisteman Cajalek ikusi baitzituen.

Ramón y Cajal nafarra zen eta 1906an Nobel Saria irabazi zuen.Hau izan zenneurologiari buruz gehien idatzi zuena.Cajal 1852an Petilla de Aragoren jaio zen(Nafarroa eta Aragoi arteko herria).Oso garrantzitsua da bere Reglas y consejos para lainvestigación científica. Los tónicos de la voluntad.Bere ikasketak Zaragozan eginzituen.Bere bizitza honela banatu daiteke:

- 1852-1888 Kubako gerran eman zuen denboraldi handia eta etapa honetan arazopertsonal vital ugari izan zituen.

- 1888-1893 Urte oparoak izan ziren

- 1893-1912 Gure herriko mediku ospetsu eta garrantzitsuena bihurtu zen.

19

3.3. Enbriologia

Aristoteles K.a IV. mendean oso ospetsua izan zen.Bere obra nabarmena Degeneratione animalium da. XVI-XVII. mendera arte erabili egin zuten haren kontzeptuepigenetikoa.Berak txitaren arrautza aztertu eta eboluzio edo garapen bat ikusi zuen;bertan emeak elementu elikagaiak jarri eta arrak seilua ipintzen zuen.

Gutxi gorabehera, eta nahiz eta mediku batzuk haren kontra egon, XVI.mendea arteteori horrek indarrean iraun zuen.XVII.mendean, barrokoan, beste teoria bat sortu zen:teoria preformazionista. Teoria horren ustez, gizakia bere osotasunean egina dago bainaoso txikia da miniaturazkoa.Mende honetan, gainera espermatozoidea ikusi egiten da etaDe Graff-ek folikuli primarioa ikusi eta aztertuko du.

Batzuk zioten espermatozoidean zegoela gizakia (espermatozoide performatua) etaemeak elikagaiak jartzen zituela:teoria animakulista. Beste batzuek uste zuten obuluapermorfatua zegoela: teoria obista.

Aristotelesen teoria epigenetikoa, hala ere ez zen bertan behera geratu, izan ere WillianHarvey ingelesak hura defendatu zuen.Bestalde, teoria performazionistak oso indartsujarraitu zuen XVIII.mendea arte.

XVIII.mendean, Ilustrazioan teoria permormista indarrean zegoen, Haller fisiologoaadibidez haren alde zegoen, bian hala ere, bazeuden teoria epigenetikoaren aldekoak.

Wolf-ek T.generations liburuan orri enbrionarioei buruz lehendabizi hitz egin zuen etahortik sortzen da gerora gizakia izango dena.Berak uste zuen barnean berezko indar batzegoela enbrioi horrek aurrera egin zezan.

XIX.mende hasieran badago os pertsona garrantzitsua: Goethe humanista zena,Alemaniako argi garrantzitsua.Berak esan zuen Wolf-ek arrazoi zuela, hau da, oinarriaorri enbrionarioa zirela eta bertatik gizakia sortzen zela. Nolabait, indarra eman zioenWolf-ek esandakoari.

Garai honetan gainera badaude oso enbriologo garrantzitsuak, baina aipatu beharrekoada K.E Von Baer.Berak ere orri enbrionarioak sakonki aztertu zituen eta bi bereizizituen: serosa (animaliena) eta mukosa (landareena).Berak ere notokordaren teoriaazaldu zuen.Berak ere zioen aipatutako orri hauetan gainerako orri eta gorputz guztiaksartzen zirela: morula, gastrula, blastula, zeloma..

Garai honetan gainera Darwinen teoriak indar handia hartu eta eragina izan zuen teoriaguzti hauengan, teoria hori biogenetika fundamentala da, zeinaren arabera denokbizitzaren fase berdinetatik pasatzen garen.

1875. urtera arte inork ez zuen ikusi obuluek eta espermermatozoideek bat egitenzutenik, baina Oscar Hentwig-ek mikroskopioan ikusi zuen tizas trikua aztertuz nolaespermatozoidea eta obuluak bat egiten zuten.

20

3.4. Fisiologia

XVII-MENDEA

XVI eta XVII mendea arte ezagutuko zen fisiologia fisiologia galenikoa izan zen, hauoso konplexua eta estranbotiko moduan defini dezakegu.

Nutrizio eta gorputzeko odola

Garai hartan ikusi zuten lehendabiziko gauza bizitzeko jan eta edan behar dugula izanzen, elikagaiak urdail eta hesteetan elaboratu edo digerituko dira eta horriLEHENDABIZIKO DIGESTIOA deitu zioten.Gorputzeko organo hauetan jandakoaquilo izenekoan bihurtuko da eta gure organismoak behar ez duena gorozkien bidezkanporatuko dugu. Quiloa gure zainetan barrena joango da gibelera heldu arte eta bertan2.elaborazioa emango da, quiloa odol bihurtzea, alegia. Honi BIGARREN DIGESTIOAderitzo. Eliminatu beharrekoa barera joango da eta bertan bilis sortuko da geroagokanporatuko dena. Gainontzeko odola giltzurrunetara abiatuko da, bertan iraizketajasango du eta haragi moduan metatuko da, hau HIRUGARREN DIGESTIOA dugu..Geratzen diren hondarrekin azkenengo iraizketa emango da eta hazkazalak, ilea etalarruaren eskamak sortuko dira.

Honekin erlazionatuta, kontuan hartu behar dugu odola gure gorputzean zehar hedatzenari dela. Garai hartan uste zen arnasaren bidez odolaren mugimendua kontrolatzen zela.XVI mendea arte, gibela hartzen zuten organo nagusitzat bihotza eta burmuinarekinbatera. Garai honetan fisiologiak indar handia hartuko du azterketak asko eboluzionatuziren eta. Memento honetan izango da fisiologia anatomiatik desberdinduz joangodenean. Izan ere aurretik nahiko nahastuta zeuden eta hemendik aurrera bere nortasunahartuz hasiko da.

Birikietako zirkulazioa: zirkulazio txikia Medikuek bazekiten birikietan zerbait gertatzen zela baina ez zekiten ziurtasunez zerzen.XIII. mendean Ibn af Nagin, albaiteroa zena, lehenbiziko aldiz deskribatu zuenbirikietako zirkulazioa. XVI. mendean, Miguel Servet izan zen birikietako zirkulazioaaztertu zuena. Huescan jaiotakoa Parisen egin zituen ikasketak eta Vesalioren lagunaizan zen. Bere kezka honakoa zen: arima non kokatzen zen. Horretarako teoriateologiko bat egin zuen, zeinetan eliza ortodoxoaren kontra egin zuen, bera heterodoxoazen eta. Servetek idatzitako teoria Calvinen kontrakoa ere bazen, protestanteenaurkakoa. Bere Christianismi Restitutio obra teologikoan lehenbiziko aldiz oso ondodeskribatu zuen zirkulazio. Bertan esaten odolaren ibilbidea honakoa zela: Kaba-eskumako aurikula-eskumako bentrikulua- birikak-birika arteria- ezkerreko aurikula-ezkerreko bentrikulua-Aorta- gorputz osora Liburua idatzi ondoren Suedian espetxeratuzuten eta bere liburuekin batera erre zuten: Hori dela eta mundu osoan ale 1 edo 2besterik ez dira geratzen. Hala ere, hauen bidez bere teologia zabaldu zen, teologo askokbere obra ikasi zuten eta.

Bestalde Italian, Bolognan eta Paduan ere fisiologia aurrerakuntzak izan ziren. RealdoColombok De re anatomica(anatomiari buruz) idatzi zuen non zirkulazio txikia aipatukoduen. Colombok disekzioak egin ondoren ibilbide odolaren ibilbide hori ere ikusi zueneta baliteke Serveten lana ezagutzea. Valverde de Amusco Italiara joan zenean

21

Colomborekin birikietako zirkulazioa ikasi zuen eta bere obran ere zirkulazio honiburuz hitz egingo du. Hala ere garai honetan ez zekiten zein zen zirkulazioaren funtzioa,ez zuten oxigenorik ezta kapilarrik ezagutzen. Gauzak aldatuz joango dira XVII.mendean mikroskopioaren agerpenarekin, esperimentazioa dela eta fisiologiak nortasunpropioa hartzen hasiko da eta.

Fisiologian 3 ATAL desberdindu behar ditugu:

- W. HARVEY: teoria epigenetikoaren aldekoa zen. Ingalaterra utzi eta Italiara joanzen. Bertan, besteak beste, Colombo eta Falopioren lanak ezagutu eta anatomiazentzu onenean ezagutu zuen, disekzioak egin zituen eta. Galeno oker zegoela esaneta bihotzaren taupadekin odola zirkulatzen zela aldarrikatu zuen. Harvey bi gauzazohartu zen, alde batetik zainetako balbulek ez zutela kontrolatzen odola kontrakonoranzkoan bueltatzea eta bestetik, arteria eta zainen kolorea desberdina zela;ondorioz ZIRKULAZIO NAGUSIA edo BIHOTZAREN ZIRKULAZIOAdeskribatu zuen.

Francfur del Maine-n (Alemania) 1625. urtean idatzitako “De motu cordis etsanguinis inanimalibus” (bihotza eta odolaren mugimendua animalietan) obrarekinHarveyk 2 gauza agerian utzi zituen, fisiologia ondo ulertzeko neurtu etaesperimentatu behar zela eta Galenoren zirkulazioa bertan behera utzi zuen.Harveyren teoria honek dogma zientifikoak kolokan jarri zituen eta hori dela eta,zoratuta zegoela esan zuten.

- -IATROMEKANIKA: korronte honen arabera gure gorputza marina bat da etazuntzak azkenengo elementu estekeologikoa dira. Zuntz horiek tentsatuz edodestentsatuz gure gorputza mugitu egingo da. Iatrokimikoek horrela definitzen zutendigestioa: jaten dugunean zuntzak tentsatu egingo dira eta horrela jakiak birrindukodira. Korronte honen aldekoak Boreli eta Baglivi izan ziren

- IATROKIMIKA: haien ustez digestioa fermentoen bidez gertatzen zen. Korrontehonetakoak “Teoria de la Fermentatio” aldekoak ziren eta digestioa erreakzio batzukemateagatik gertatzen zela zioten. Honen aldekoa Paracelso (XVI) eta Van Helmontizan ziren.

XVII.mendeko gauza asko 3 teoria hauen bidez ulertuko dira baina esan beharra dagoHarveyrena bereziena izango dela.

XVIII. MENDEA

Fisiologia orain arte pixkanaka-pixkanaka urruntzen joango da baina ez da zientziabakartzat hartu. XVIII. mendean aldiz fisiologiak bere nortasun osoa eskuratuko du.Aurrerakuntzan gehien lagundu zuena esperimentazio eta neurri mekanismoak aldatzeaizan zen. Mende honetan kimika indarrean egongo da eta oxigenoaren trukaketarengaia ikertzen hasiko da. 2 ikertzaile eta fisiologo nagusi aipatu behar ditugu:

- ALBERT VON HALLER: hau bibliografia mediko bat sortzem lehenengao izanzen. Bere obrak “Prima linae physiologica”(lehenbiziko lan fisiologikoak) eta“Elemento”(fisiologiari buruz gauza asko aztertu zituen bertan) izan ziren.

22

- LÁZARO EPALLANZANI: honek hainbat esperimentazio egin zituen(kalkulo,disekzio…) Bere garaiko mundu zientifikoak “Generación espontánea” zeritzonadefendatzen zuen, berak orduan ura irakiten jarri eta ontzi hermético batean gordezuen; eta horrela demostratu zuen hortik bizitzarik ez zela sortzen. Berak idatzitakopaper guztiak monasterioetan gorde ziren eta geroago, 1932-an Milanen bere lanakaurkitzean fisiologiak aurrerakada handia izan zuen.

XIX. MENDEA (1914 arte)-FISIOLOGIA MODERNOA XIX. mendean Frantzia eta Alemania zientziaren poderioa izando dute.Garai honetantresneria asko sorteen hasiko da (tenperatura neurtzeko aparatuak kasu) Mende honetanhasiko da teknikarengan sinesmena izaten, izan ere, gaur egungo medikuntza teknikanoinarritzen da. XIX.mendean beraz, teknikak aurrerakuntza handia ekarri zuen.

XVIII.mendearen azken aldetik 1850.urteraVixat-ek “tissue” (zuntzak) buruz lehendabiziko aldiz hitz egin zuen, teknika bitartezehun horiek aztertzea sortu zuen. Honek Reche sur la vie(bizitzari buruzko hausnarketa)idatzi zuen. Frantzian Positibismoa, esperimentazioaren alde zegoen korrontea, sortukodu eta era berean fisiologiari buruzko alderdi asko aztertu zituen. Beraz, Vixat, Bichoteta F.Magendi-rekin Frantzian fisiologia aurreratzen joango da.Bestalde, AlemanianNaturako fisiologia indarrean zegoen, fisiologia hau Frantzian ezagutzen zenaren guztizkontrakoa zen, erromantikoa zen eta.

XIX.mendeko bigarren erdiaFrantzian Lyon-en jaiotako Claude Bernard medikuntza ikastera Parisera joan zuen etaF. Magendik liluratuta utzi zuen.Lehenengoak hainbat esperimentu fisiologiko egingoditu(gibela, nerbio, arnasketa...) eta Introduction à la Médicine éxperimental idatzizuen,non medikuntza esperimentala nola egin behar zen azaltzen duen.Berak esangodu : “La medicina es la más humana de las ciencias y la más ciencia de lashumanísticas”

Bernardek zientziaren 3 atalak sendotu zituen eta aldi berean horrek fisiologia sustatzeaekarri zuen.

-Idea a priori (hipotesi bat)

-Logikarekin ideia hori aztertu edo borobildu behar da

-Idea frogatu, ezerk ez du balio esperimentazio hori bizitzan ez bada frogatzen

Horretaz aparte, beste kontzeptu bat sortuko du: Milieu interieur, horrek esan nahi zuengure gorputzak konstante batzuk zituela eta mantendu behar zirela osasuntsu egoteko,esaterako: pultsoa, tenperatura,pH-a, tentsioa,glukosa...Gainera konturatu ziren,fisiologia erromantiko horrekin inora ez zihoazela eta horregatik kontzeptuerromantikoak kontzeptua positibistak(esperimentazio) bihurtzen hasiko dira.

Alemaniari dagokionez, garai honetan Müller-ek Bernardek Frantzian egindakoamartxan jarriko du. Honek esperimentaziorako eskolak eratuko ditu, besteak beste:birikietako fisiologia, gibelekoa, neurofisiologia…

23

3.5. Psikologia

XVI-XVII-PSIKOLOGIA MODERNOA

Psikologia beti teologia eta filosofia barnean egon da sartuta, horregatik mende honetanoso gutxi aldentzen hasiko da bi alderdi hauetatik. Hala ere psikologiaren alde eginzuten bi talde aipatu beharra dago:

-Humanistak, hauen artean Luis Vives dugu, honek bere lanetan dimentsio psikikoabereizi zuen

-3 mediku garrantzitsu:

- Francisco Sánchez, mediku judutar hau oso famatua izan zen. Cuad nihil satur(que nada se sabe) idatzi zuen eta bertan gure gorputzean bi alderdi zeudela,psikikoa eta organikoa defendatzen zuen, geroago Descartes-ek oso ondoazaldutakoa.

- Gómez Pereira: Erdi Aroko(Avicena eta Aristoteles) psicología baztertu zueneta hau ere Deskartesen aurrekaria izan zen. Bere lana Antoniana Margarita izanzen

- Juan Uharte de San Juan: judua zen eta horregatik bere izenarekin ezkutatzenzuen. Bere liburua Examen de Ingenios para la ciencia izan zen eta bertanazaltzen zen pertsona bakoitzak 3 alderdi izan dezake, intelektuala, imaginatiboaeta oroimentsua. Bakoitzak horietako bat garatuko du.Liburu barruean ereEugenesia Alberdi bat aurkitzen da, hau da emakume bat zein motatakogizonekin elkartu behar den azaltzen duena. Horretaz aparte, Juan Huarterenobrak mediku, teologo, epaile eta errege izateko nolakoa izan behar duenpertsona bat azaltzen du.

Deskartesen obra garrantzitsu bi “Tratado del hombre” eta “Sobre las pasiones” izanziren. Filosofo honen ustez pertsona bakoitzak bi alderdi ditu, dualismo bezala definituzuena. Horietako bat gure gorputza da, “res extensa” eta bestea, alderdi psikologikoa da“res cogitans”. Nahiz eta bi alderdien diferentzia egin berak esango du (“Pasioez”obran adibidez) momento batzuetan alderdi psikologikoa eta alderdi organikoa iruditukodirela. Deskartesek zioen gure alderdi psikologikoa gure zentzumenekin lotu beharyugula, Orduan da gauzak ondo ikusi eta ulertzen ditugunean.

XVIII-PSIKOLOGIA ASOZIAZONISTA

Gure alderdi organiko eta psikologikoa nahiko hurbil daudela esango dute garaihonetan, askotan ezin direla bereiztu.

XIX-XX MENDEKO PSIKOLOGIA

Frantzian, Ingalaterran eta Alemanian aztertu behar dugu mende hauetakopsikologia.Frantzian psikologia neurologiarekin uztartuta egondo da. Neurologogarrantzitsua Charcot izan zen. XIX.mendean neurologiak garantzia eman zion paralisibaten lesioa non kokatuta zegoen aztertzeari. Era berean histerismoa aztertu zuten , hau

24

alterazio psikologiko bat zen eta benetako paralisi moduan nahas zitekeen. Horrelapsikopatologia kontzeptua sortu zen, horren arabera zerbait gertatzen da gure buruanparte bat alteratzea lortuko duena eta horrela histerismoa bezalako patologiak sortukodira.

Ingalaterran, Darwin-en teoriak garrantzi handia izando du momentu horretan, hori delaeta, animalien portaerak aztertzen ziren gero pertsonenak aztertzeko. Hemen psikologiabiología eta soziologiaren artean egondo da. Müller inguruan PSIKOLOGIAESPERIMENTALA sortu zen XX.mendean. Bestalde Wundt-ek psikologiaesperimentala egiteko lehenengo laborategia egin zuen Alemanian. Barandiaran-ekberarekin ikasi zuen psikologai experiméntala. Wundtek ere psikofisika sortu zuen.Azkenik, Espainian Luis Simarro izan zen psikologia esperimentaleko lehenengolaborategia jarri zuena.

PSIKOLOGIA GARAIKIDEA

Psicologia bere nortasuna hartuz joango da.Ameriketan esan bezala Wundt-enpsicología nagusituko da eta Alemanian berriz “psicología de la forma”. Errusianbestalde “ La psicología conductista”-k garantiza izango du, Pawlov-ek txakur batekinein zituen esperimentuak, animaliaren sabelean konduktu biliarra ireki zion eta janariaeman zion bertatik, horrela konduktuak aztertu zituen.

PSIKOANALISIA

Freud , Vienan jaioa, Charcot-ekin ikasi zuen. Hauek biek ez zuten ondo ulertzenhisteria eta atake histerikoak sendatzeko hipnosis erabili zuten. Freudek esaten zuenhisteria neurosi bat zela. 1895ean “la neurosis histérica”eta 1903an “Tres ensayossobre la vida sexual idatzi zuen. Freudek bere teoria psikoanalistikoan histeria aztertuzuen eta sexuaren arabera ulertu behar zela zioen. Bere teoria pansexualista da, izan erebere ustez sexuaren menpeko pertsonak gara.

Gure funtsezko desioak erreprimitzen baditugu kalteak jasango ditugu, histeria kasu.Freudek beraz, dena sexuaren ondoan ulertzen zuen. Hala ere beste zenbaitpsikoanalista egon ziren ospe eta poderioaren ondoan ulertzen zituztela gauzak, teoriahonetakoak Adler eta Yung Zeuden izan ziren. Psikoanalisiak psicologia garatzeko bestemodu bat suposatu zuen, hau oso garrantzitsua izan zen gure gorputza osotasuneanezagutzeko.

25

4. MEDIKUNTZAREN IDEOLOGIA

XVI.MENDEA

Europan oraindik medikuntza grekoa indarrean dago baina alde moderno bat ere haztendoa, gauzak pixkanaka aldatzen joaten ziren. Kultura aldetik, imprenta sortu zen,teknikaren aurrerakuntzak anatomia berritzea ekarrik zuen eta gizarte mailan politikokisortutako herriak eta baita erlijio arazoak ere nagusi ziren.Gainera kultura grekoanahasteborrastean iritsi zen Europara, itzulpenak zirela eta, hori dela eta medikuospetsuen artean honako kexka zegoen: “zein da egiazko medikuntza?” Medikuhumanistek orduan mediku arabiarrak baztertu nahi zituzten, horretarako benetakoiturrietara jotzea funtsezkoa izan zen: Euren helburua Hipócrates eta Galenoren testuakirakurtzea zen gero hauek itzultzeko.

Bizantzion gordetzen ziren liburuak Constantinopla jaustean Turkiaren menpe geratuziren eta hainbat ikerlarik bertara jo zuten bi autore hauen testuak bilatzera. Humanistenesanetan: “guk egin behar duguna da estu garbienak ikusi eta ikasi” Hauek grekerazkoedizioak hartu eta latinera itzuli zituzten euren ikuspuntu modernoa atxikituz, beraz ezziren kopia hutsak. Korronte honi HUMANISMO MEDIKUA esan zitzaion.Humanismo medikuan 3 etapa bereizten dira:

1-ETAPA: Mediku humanistek lan mediku filologoa egin zuten, XVI.mendeanGalenoren liburuaren 20 edizio egin ziren, ale hauek argitaratzeko ezinbestekoa izan zeninprentaren sorkuntza. Etapa honetan 2 dira nabarmendu beharreko autoreak:

- Fco. Vallés: mediku filologo honek Hipocratesen “Epidemias” obraren itzulpenederra gin zuen.

- Andrés Laguna: Segovian jaiotako mediku hau Felipe II enperadorearenmedikua izan zen. “Dioscórides” testu farmakologikoaren itzulpena egin zuenerderaz 1955ean, hau edizio garrantzitsua izan zen Salamancako unibertsitatean.

2-ETAPA: Aro honetan medikuek bilduma sistematikoak idatziko dituzte, hauetanmomento horretan medikuntzari buruz zekiten guztia gordetzen zuten. Bi mediku osogarrantzitsu aipatu behar dira

- J.Fernel: honek “Universa Medicina” idatzi zuen medikuntzaren atal guztiak 3arlotan bananduz, Fisiologia, Patología eta Terapeutika.

- Luis Mercado: “Opera Omnia(lan osoa) idatzi zuen.

3-ETAPA:

- Gómez Pereira: Bere obra “Antoniana Margarita” izan zen eta honekinDeskartesen lan psikoorganikoa aurreratu zuen.

- Juan Uharte de San Juan: “Examen de Ingenios para las ciencias”. Bertanaztertzen du gure tenperamentuen arabera zein motatako lana datorkigun ondo.

26

XVI. mendean 2 eztabaida handi nagusitu ziren:

- Neumonietan sangria (odol hustua) non egin behar zen, eskubi edo ezkerrean

- Xarabeen eztabaida, nola eman behar ziren jarabeak. Gai honi buruz biikuspuntu desberdin zeuden, arabiarren ustez jarabea ordu konkretuetan hartubehar zen , jan ondoren eta baldintza batzuk betez. Miguel Servet berriz, honenkontrakoa zen.

GAIXOTASUN BERRIAK

XVI.mendean medikuen artean eztabaida garrantzitsuak egon ziren gaixotasun berrienaurkikuntzen ondorioz. Horien artean 4 gaixotasun garrantzitsu aipatu behar dira, hauekguztiak sukarraren ondoko gaixotasunak izan ziren:

- SUDOR ÁNGLICO(Ingalaterrako izerdia): birus batek sortzen zuen etacalentura eta izerdia ziren bere sintomak

- TABARDILLO edo TABARDETE: biruela eta tifus antzeko gaixotasuna zen etalarruazalean orbanak agertzen ziren hura pairatzen bazen.

- GARROTILLO(difteria laringea): honek laringean plaka handiak sortzen zituenzeintzuk gaixoa itotzen amaitzen zuten

- SIFILISA: XVI. mendean asko hedatu zen gaixotasuna izan zen, baina oso gutxizekiten berari buruz. Teoria amerikanista sinesten zutenentzat, sifilisarenjatorria Ameriketan zegoen, haien ustez, europarrek indiarrekin izandakoharreman sexualen ondorioz Europara heldu zela. Espainian el mal napolitanoedo el mal francés esaten zioten, frantsesek berriz, el mal español. Sifilisa batbatean indarrean jarri zela sinesten zutenak ere bazeuden.

XVI. mendean sifilisa asko jorratu zen, gaur egun HIES-a aztertzen ari den moduan.Literatura mediku guztiek honi buruz hitz egiten zuten. Horrela mediku batzukgaixotasunari bukaera emateko hainbat erremedio bilatu zituzten. Batzuk jatorrian bilatuzuten erremedioa eta Ameriketako Guayaco zuhaitza erretzean lortutako erresinaerabiltzen zuten sifilisa sendatzeko. Mediku ospetsuenek, horren alde egin zuten etahorrek Ameriketati Europara industria handia eratzea ekarri zuen. Alemaniako bankerobatzuk guayacoaren monopolioa eskuratu eta asko aberastu ziren, Europara heltzen zenguayaco guztia hauen menpe geratu zen eta.

Bestalde, XVI. mendean autopsiak asko lagundu zuen gaixotasun honen hurbilketanbaina hala ere ez zuten lortu ondorio zehatzik ateratzea. Sifilisaren gaiari dagokionezParacelso aipatzea ezinbestekoa da. XVI. mendeko mediku bisionario eta bitxia izanzen. M.Yourcenar idazleak Paracelsori buruz biografia bat idatzi zuen “Opus Nigrum”,bertan

Paracelso eta Servet protagonistak dira. Paracelsok Galeno eta bere garaikoak erabatoker zeudela eta horregatik euren liburuak erre behar zirela zioen: “utz dezagunmedikuntza eklesiastikoa eta jo dezagun esperimentaziora” Paracelsok oso joera

27

modernista agerian utzi zuen. Berak alemanez idatzi zuen guztia eta bere ustez orainarteko medikunzta osoa gezur hutsa zen, horregatik medikuntzak berrikuntza beharzuela defendatzen zuen. Guayaco metodoaren kontrakoa zen eta sifilisaren kontramerkurioan oinarritutako kura erabili zuen. Paracelsok teoria mediku berria egin zuen,bera hil ondoren 2 liburutan argitaratu zena: “Opus Paramirum” eta “OpusParagranum”.

Sifilisari buruz ere beste tratatu bat egn zuen “Cirugía Magna”. Paracelso lehena izanzen gaitz mentalak tratatzen eta lanen ondoriozko gaixotasuanak ere ikertu zituen,meatzarien intoxikasioak adibidez. Bere esanetan: “ gure gaitzak kimikarenkontzeptuetan ulertu behar ditugu” Mediku honek gaixotasun batzuk astrologiarekinere lotu zituen. XVII ETA XVII MENDEAK

XVII.menden 3 interpretazio edo teoria agertu ziren gaixotasunei buruz:

IATROMEKANIKA.

Iatromekanikak gure gorputza makina bat bésala ulertzen du, gure organismokooinarriak fibrak direlarik.Gure fibra edo zuntzak tentsio normal edo egoki bateanegonez geo, osasuntsu daude eta gehi zabaldu eta ixten diren poroak egokidaude.Bestalde, tentsioa gehitzeak, hau da, fibrak tentsatzeak, hipertonia suposatukoluke, hau da, gaixotasun agudoak, Eta tentsio hori gutxitzeak, atonia.

XVII.mendean gainera pertsonen pisua jan baino lehe eta jan eta gero neurtukodute.Horrela konturatuko dira jandako guztia (pisu desberdintasuna) ez delakanporatzen.

IATROKIMIKA.Iatrokimika Paracelsoren haritik dator.” Das ferment” Gorputza ez da gauza mekanikobat hainbat erreakzio kimikoren ondorioa baizik.

Fermentoa kopuru jakin batean eta azido eta baseen artean oreka dagoenean, orduanosasuntsu gaude.Baina fermentoa azidoegi edo basikoa denean orduan gaixotasunaagertuko litzateke.Izatez, fibren antzekoa da baina fermenatoarekin.

Teoria honen jarraitzaileak Paracelsoz gain, Van Thelmont eta F. De lo Boe (belgikarra/holandarra) izan ziren.Azken honek bere izena aldatu eta latinezko Sylvius izena hartuzuen.

ESPECIE MORBOSAIngalaterran sortu egin zen eta teoria honen aitzindaria Thomas Sydenham izanzen.Berak zioen iatromekanika eta iatrokimika erraturik zeudela.

Especie morbosoaren printzipio nagusia gaixo eta gaixotasunaren azterketa zehatzalitzateke.Horrela, gaixotaunak gaixotasun hori izateko izan behar zituen sintomei signospatognomónicos/ constantes deritze, hots, gaixotasun batek beti izan behar duensíntoma.Hala ere, betiko síntoma horiek aztertzeaz gain gaixotasun bakoitzak dituensintomak ere aztertu behar dira, gainontzeko síntoma hauei síntomas adventicios deritze.

28

Sydenhamek hainbat gaixotasun aztertu egin zituen.Gainera lehendabizi egin zuenpodragaren (gotaren ) deskripzio klinikoa.

Beraz, medikuak gaixotasunaren azterketa sakona egin behar zuela zioen printzipio hauoso aurrerakoia izan zen iatromekanika eta iatrokimikarekin alderatuz gero.

XVII ETA XVIII.MENDE ARTEAN

Garai hoentan hiru kontzepzio garrantzitsu sortu ziren, hiru kontzepzio sistematikoakderitzenak.Bakoitzak bere moduan garai hartakoaren eta bere enbriologo edota besteedozien gaiari buruzko aportazioak eginten ditu.

- HEMAN BOERHAVE.Leyden herri holadanrrean jaio zen eta “ cumunisEuropa preceptor”moduan, hau da, Europako maisu garrantzitsua bezalaezagutzen zen.Berak lan eklektikoa egin zuen iatromekanika, iatrokimika etaespecie morbosoaren alde onenak hartuz.Bere obren artean aipatzekoak diraAforismos eta Instituciones médicas.Medikuntzako fakultateetan bere obrakerabiltzen hasi ziren eta pixkanaka pixkanaka Galenoren obrak bertan beharautziz.

- F.HOFFMAN: Holandan jaiotako mediku honek “Medicina rationalissistematica”idatzi zuen. HOffman iatromekanikaren aldekoa zen, izan ereiatrokimika eta Sydenhamen kontzeptuekin guztiz kritikoa izan zen. Berakesaten zuen gure gorputzean “principio vitala” moduan izendatzen zuen zerbaitzegoela. Honen elementua “eterra” zen, eterra atmosferan dago eta arnasteangure gorputzean sartuko da gure bizitzaren osasuna mantenduz. Eterra gureorganismoan gaizki kokatuz gero, gaixotasunak pairatuko ditugu

- STAHL. Hau ere Holandan jaio zen eta “Teoría Medica Vera”(teoria mediku

egiazkoa) idatzi zuen. Stahl ez da egongo ados aurreko biekin, izan ere berakaldarrikatzen zuen gure gorputza bizirik mantentzen zuen elementu bat zegoela“Indar bitala” deitu ziona.Bere ustez, gaixotasunek elementu bital hori alteratzenzuten. Stahlen kontzepzioak BITALISMOAREN sorrera ekarri zuen.

XVIII. MENDEAK

Garai honetan bi interpretazio medikuk izan zuten garrantzia:-BITALISMOA-PATOLOGIA NOSOTAXIKA-BOTANIKA

Bitalismoari dagokionez, XVIII. mendean indarrean jarriko da Stahlen kontzeptubitala.Bitalismoak eraginda Europan hainbat eskola garrantzitsu eratuko dira, horienartean aipatu beharrekoak dira alde batetik, Frantziako Montpellier eskola nonT.Bordeau-en eragina aipatzekoa da eta bestetik, Edinburgon sortutakoa, Eskoziansortutako bitalismo honi “vitalismo escocés” esan zitzaion.

Garai honetako bigarren interpretazioak “especie morboso” eta Lineoren botanikauztartu zituen. Azken honek landareekin egindako sailkapenean oinarriturik

29

gaixotasunen sailkapen zehatza egin zen. Arlo honetan, gaixotasunen klasifikazio horioso garrantzitsua izan zen larruazaleko gaitzetarako zein psikologikoetarako.

Medikuek lehenbiziz autopsiak eta nekrosiak egitean gaixotasunen klabeak aurkitunahian zebiltzan. Hala ere XVII.mendea arte 2 gauzen arteko erlazioa ez zen ezarri, hauda, hildakoaren historia klinikoa eta nekrosiaren ezaugarriak uztartzea. Hala ereXVI.mendean Benivieni mediku italiarrak izurrite bortitz batek utzitako hildako kopuruizugarria ikustean, euren nekrosia egin zuen. Euren deskripzio klinikoa egin eta ondoangaixoen nekrosietan ikusitakooak idatzi zituen. Baina erlazio hau ez zen guztitzindarrean jarri T.Bonat-ek bere lan “Sepulchretum”(sepultura) idatzi arte, beraz, zeinpausu erabat garrrantzitsua izan zen nekrosia eta datu klinikoak batzeko.

XVII. mendean ere Boerhaavek antzekoa egin zuen, izan ere euren heriotz kausaezagutzen ez zuen bi pertsonen nekrosia egin eta bertan tumore handia ikusizuen.Boerhaavek orduan bi pertsonen heriotza masa horrek eraginda zela ondorioztatuzuen. Beraz aurreko bien antzera, nekrosiaren ondorioak datu klinikoekin elkartu zituen.Baina gaur egungo gure anatomia patologikoaren oinarria ez zen heldu XVIII.mendeanMargagni-k “De sedibus et causis morbis per anatomen indagatis” idatzi zuen arte.Bertan aldarrikatzen zen gure gaixotasunen klabe guztiak gure gorputzean ditugula.

XIX. MENDEA

Mende honetan 3 interpretazio berri agertu ziren gaixotasunei buruz:

ANATOMOKLINIKOA:

XVIIII. mende azkenetan, medikuek autopsiaren emaitzak gaixotasunekin erlazionatzenhasi ziren. Medikuek sintomen arabera diganostikoa egiten zuten, beraz klabeadiagnostikoan zegoen. Anatomoklinikarekin berriz gauzak erabat aldatuko dira,korronte honek batez ere Frantzian izan zuen garrantzia. Bichat XIX.mendeko zirujauospetsua izan zen, hain garrantzitsua izan zen bere bizitzan zien hiltzean, Corvisat-ek(Napoleonen medikua izandakoa) Napoleoni esan zion: “inork ez du hainbeste lan eginhain ondo eta hain denbora gutxian” Bichatek “ medikuntza zientzia izateko kokatubehar da eremu zientifikoan” esan zuen, “gaixotasunaren klabea ez dago sintometanbaizik eta gure gorputzaren organoetan.

Horrela sintomatik lesio organikora igaro ziren. Bichatek hasitako lana Corvisatekjarraituko du. Azkenengo hau Austriako kliniko batekin, Avenbrugger, percusio izenekoteknika martxan jarri zuten. Avenbrugger metodo kliniko honi buruz hitz egin zuenlehena izan zen: “Inventum novum”(percusioa) Berak: “ percusioaren bitartez, gorputzanola dagoen ikus dezaket” esaten zuen. Metodo honi buruz Corvisatek liburu bat idatzizuen.

Bestalde, Pariseko eskolako Laënnec-ek, oso katolikoa zena, anatomoklinika jarraituzuen. Honek AUSCULTACIÓN INMEDIATA bidez soinu desberdinak(taupadak,arnasketa...) entzun eta horrela gauza arraroak identifikatu ahal zituen, hauek geroautopsiekin konfrontatzen zituzten. Mediku honi emakume bat auskultatzea tokatuzitzaioenean, paperezko kono bat jarri zuen bere bularrean eta eta horrela pazientearensoinuak argiago entzun zituen. Laster auskultación inmedieta teknika hau estetoskopioaedo fonendoskopio bihurtu zen. (escopia: ikusi; estetos: bularra). Azkenean

30

fonendoskopioarekin medikuek euren buruan gaixotasuna ikusten zuten. XIX etaXX.mendeko medikuek oso seinologia aberatsa zuten. Garai honetan gure gorputzarenatalak aztertzen hasi ziren, birika eta gorputzaren taupadak gehienbat aztertutakoak izanziren.

Pixkanaka gaixotasuna non dagoen eta hau ikertzen hasiko dira. Horretarako hainbatteknologia berri sortu ziren: ENDOSCOPIA (endo:barrua, scopia:ver). Sudurraikertzeko RINOSCOPIA eralbiltzen zen, belarrirako OTOSCOPIA, begietanOFTALMOSCOPIA, ESOFAGOSCOPIA(esofagoa), GASTROSCOPIA(urdaila)RECTOSCOPIA (uzkia) ZITOSKOPIA (uretra). Teknika hauek guztiek gaur egungoespezialitateak ekarri zituzten. 1895.ean X IZPIAK sortu ziren, horrela gurebarrukaldea nola zegoen ikusi zuten medikuek. Hala ere, esan behar da hasiera bateanez zirela esan oso onak. Hortik, radiologia hasi. Horren ondoan ere haibat teknika berriagertu ziren escanografia, TAC, PET.

Teoria anatomoklinikoa Parisko eskolan hasi zen, baina Ingalaterran. Anatomoklinikoekbeste pausu bat eman zuten: NEFROLOGIA. R.Bright-ek giltzurrunaren gaitzakaztertu zituen, pisaren aldaketetan garrantzia berezia jarri zuen.Gernuaren gaixptasunbat aztertu zuen, horretan albumina asko agertzen zen. Ingeles honen teknika gernuaikertzean zetzan, hori da hain zuzen nefrologia.

Bestalde, NEUROLOGIAk ere Frantzian bere aitzindaria izan zuen: P.Broch. Honekesaten zuen: “gure gaitz gehienak burmuinean kokatuta daude, horie aztertuz jakingo dazien alde dagoen lesionatuta”. Garai honetako medikuel ikuspegi klinikoaren etaautopsiaren artean egiten zuten. Gaur egun, teoria anatomoklinikoak esaten du zeluladela aztertu behar dugun azken gauza(PATOGIA) XX. Mendean Vienako eskolanScoda-k garrantzia berezia izan zuen, hildakoak diagnostikatzen zituen eta.

FISIOPATOLOGIKOA:

Teoria hau bereziki Alemanian sortu zen, naturfilosofiaren kontzeptuak enpiriko bihurtuziren. Teoria hau, kontzeptu dinamikoa da, lokalista, estatikoa.Gaixotasuna funtzionalabezala ulertzen du, lehenengo gauza ez da lesioa, lesioa ondorio bat da beraientzat. Guregorputzean zerbait aldatzen denean guk pairatuko dugu eta orduan lesioa dator. Garaihonetakoek ondorengo esaldia defendatzen zuten: “ el hospital es la antesala de lamedicina”.

Teoria honek ere garrantzia ematen dio TERMOMETRIARI, izan ere guk oinarrizkotenperatura bat dugu 36ªC ingurukoa, gaixotzen garen lehenengo sintoma tenperaturahori igotzea izango da, hots, sukarra. Kontzeptu fisiopatologikoaren aldeko ezaugarribat termometroa izango da, aurreko kontzeptuan fonendoskopioa. Korronte honetakomedikuek gure arnasketan respirazio mota bat ikusi zuten, horrek medikuntzanaberastasun handia ekarri zuen: kimografoak, elektrokardiograma eta espirometria kasu.Gainera, sukarra eta metabolismoa esperimentazioan sartuko dute.Wünderlig-ekAlemanian “ Termometría clínica” idatzi zuen. Korronte hau laster Frantziara hedauzen, gainera horrek animaliekin esperimentazioak egitea ekarri zuen, gauza asko ikasiziren horrez bidez.

ETIOPATOGENIKOA:

31

Teoria honekin bakteriologia erabta lotuta dago. XVII.mendean mikroskopio laguntzazbakteria ikusi zuten lehen aldiz, baina ez zekiten zer zen, oraindik urrun zeudenmikroorganismoa ezagutzetik, susmoa besterik ez zegoen. Gure gaixotasun guztienatzean bakteria, germen.. orokorrean esanda mikroorganismo bat zegoela defendatzenzuten teoria honetakoek, bakteria hau izango da gure gorputza hondatuko duena.Medikuek orduan gaixotasun bakoitza bakterio batekin erlazionatu zuten.

Korronte honetan XIX.mendearen azken erdian garrantzia izan zuten bi pertsonainagusitu behar ditugu:

- Louis Paster: mundu zabaleko zientziaren aurrerapena ekarri zuen honek.Ez zenmedikua, kimikoa zen, izan ere, Frantziako hainbat enpresa kimikoetan lan eginzuen eta 3 lan garrantzitsu egin zituen: Kristanografia,fermentazioak(ardoarenak, ozpinarenak, garagardoarenak) eta animaliengaixotasunei buruz lan asko(“Enfermedad del gusano de seda”) Gainera, haibatzoonosi ere aztertu zituen. Pasterrek eaten zuen: “ hainbat gaixotasunanimaliengandik hartuta dira(koska bitartez adibidez) edo guk hartzen ditugu”.

Kimikari honek esne eta garagardoaren fermentazioak egin zituen, eta esneairakiten jarri zuenean bakterioak desagertzen zirela ikusi zuen, honi geroagoPASTEURIZAZIOA deitu zioten. Era berean, gaztarekin ere lan asko egin zituen.Pausterren teoria Ingalaterrara iritsi zenean bertako mediku bat, Lister, Pausterrenlanak irakurrita zituela, kanpoko mikroorganismoek eraginda hainbat gaixotasunsortzen zirela konturatu zen.Hauek azido karbonikoa sortu zutenmikroorganismoak hiltzeko, teknika hau zornea sortzen zuenmikroorganismoarekin adibidez erabili zuten.Pausterrekin beraz,bakteriologiaren hasiera izan zen; bestetik, txertoak ere bere ondorio izan ziren.Gainera zenbait gaitzen mikroorganimoa identifikatu zituen: kolerarena,biruelarena..

- R.Koch: hau izan zen tuberkulosiaren baziloa identifikatu zuena(“bacilo deKoch”). Mediku militarra izan zen Alemanian eta Berlinen ikerketa ugari eginiztuen.1905ean, Koch-i Nobel Saria eman zioten. Bakteriologiaren benetako aitada eta hainbat gaitzen germena identifikatzea lortu zuen. Germen hauek, baldintzaespezifikoetan(tenperatura egokia, elikagaiak, antibiotikoak, hazkuntzafaktoreak...) jarritako kultibo bati esker identifikatzea lortu zuen. Mediku honekkoleraren baziloa identifikatzea lortu zuen. “Kochen baziloa”-ri dagokionez esanbehar da aurkikuntza horrek izugarrizko garrantzia izan zuela, garai horretantuberkkulosia oso kutsakorra eta arriskutsua zelako. Berak kale egin zuentuberkulosia sendatzeko modua zegoela esatean, bere ustez tuberculinaktuberkulosia sendatzen zuen. Kochek hainbat germen ikertu zituen eta bereondorioz hainbat bakteiologo sartu ziren laborategian, horrela gure medikuntzaaberastea lortu zen.

32

5. TERAPEUTIKA

TERAPEUTIKA MODERNOA

XVI. mendean terapeutika aldatzen hasiko da, horren arrazoi nagusia Ameriketakoontziek hainbat droga ekartzea izan zen. Garai honetan lan mediku guztiek edo gehieneksifilisa buruz hitz egiten zuten, aurretik esan bezala gaixotasun honen senadagaiaguayacoa zela uste zen, horrek komertzio ikaragarria suposatu zuen.

Teoria honen aurrean Parcelso horren kontra jarriko da eta kontzeptu hauek guztiakbaztertu behar direla esango du. Bere ustez naturan bertan zeuden gaixotasunaksendatzeko tresnak, berak erremedio mineralak sortu zituen(Hg, Sb), hauek ameriketatiketorritakoak ziren.

XVII.mendean, farmakopeak sortu ziren, gaurko vademecum antzekoa zirenak,honekin orian arteko drogak ezabatu eta droga berriak sortu ziren.Sevillan adibidez,Mónavales droga amerikarrekin sintesi bat egin zuen. XVIII. mendean erekrenoterapia agertu zen, ur medizinalen bidezko terapia, eta hau XIX.mendekobainuetxeen jatorria izan zen.XVIII.mendean kimika hasi zenean medikamentu osogarrantzitsua agertu zen digoxina edo digitalina, hau digitalis purpurea izeneko loretikeratorritakoa izan zen. Medikamentu hau, kardiotoniko bat zen, bihotza ahultzenhasitakoan emandako tratamendua.

XIX.mendean medikuntzak oso diagnostiko zorrotzak egiten zituen, hala ere,terapeutika atzeko ikuspegi batean zegoen. Vienan nihilismo terapeutikoa nagusitu zen.Garai honetan ere txertoak oso garrantzitsuak izan ziren. P.Erhlich-ek “606neosalvarsath” idatzi zuen, orduan kimioterapiak nagusitu ziren eta gaixotasuninfekziosoak sendatzeko ardatz garrantzitsuak sulfonamidak izan ziren.

1940an Fleming-ek penizilina aurkitu zuen eta honek hainbat pneumonia sendatzekotratamendua bilakatu zen laster. Baina alde honi dagokionez aurrerapena egon bazenere, psikosietan atzerapen handia zegoen, izan ere, gaitz mentalak sendatzeko ez zegoenezer. Psikofarmakoek gaitz mentalak asko aldatu dituzte, beren garrantziaz jabetzekoesan behar da gaue egun erabiltzen diren farmako gehienak psikofarmakoak direla,orfiral(errezetatuena)kasu.

33

6. KIRURGIA

Etimologikoki kirurgia, eskuak egiten duen lana esan nahi du eta gure medikuntza arlogarrantzistua da. Betidanik, medikuntzatik kanpo egon da kirurgia baina XIX.mendeanbat egingo dute. Kirurgia modernoa XIX.mendean hasi zen,Europako gudak zirela etakirurgia sustatu egin zen.XVI.mendeak kirurgiak 3 ARAZO garrantzitsu menperatuzituen:

1. Garai horretan armak polborarekin(su armak) egiten ziren. Medikuek polborapozoin bat zela pentsatzen zuten.Horiek egindako zauriei sauco olioa bota etahorrela, zorneatu egiten zen zauria okerrerago joanez. Mende honetako gudahandi batean A.Parék (kirurgilari oso famatua, frantsesa) olioaren tratamenduajarraitu zuen, baina olioa agortu zen eta zauritu batzuei ez zien saucorikbota.Olioa ezo zuten gaixo hauek hobetzea lortu zuten, orduan konturatu zenaurreko tratamendua ez zela batere onuratsua eta baztertu behar zuela, honekaurrerakada garrantzitsua suposatu zuen.

2. Labanarekin egindako zauriak(arma zuriak). Medikuek zauri hauek sendatzekozorniatu egin behar zirela uste zuten: CONCEPTO DE PUS LOABLE. Hidalgode Agüero(Sevilla) eta Daza Chacón(Valladolid) konturatu ziren askoz hobeagozela zauriaren muturrak elkartu eta lotzea. Hau eginez, zauriak hobeto sendatuziren, beraz bi mediku hauek zirujia arlo honetan aurreratu zuen.

3. Gangrena. Zauri hauetan hainbat atal mozten ziren eta batzuk usteltzenziren(gangrenatu) Garai honetako medikuek gangrena amaitzen zen lekutikmozten zuten, baina A. Parek, besteak beste, konturatu zen gandrena ez zegoenlekutik(sano zegoen lekutik) moztu behar zela, gangrena barrutik zihoan eta.Gandrenarekin odol isuri handia zegoen eta asko hil egiten ziren, hau ekiditzekoodol benosoak josi egin behar zirela ondorioztatu zen, horren ondorioa Pic deCorbil (belearen makoa) izan zen, baso edo arteriak mozteko ondo lotu behar zela.

Honek aurrerapena ekarri zuen 2 arlotan: OBSTETRIZIAN(emakumeak9.hilabetetako haurdinaldian izaten dituen gorabeherak aztertzen duena) etaGINEKOLOGIAN. Erditze guztiek momentu horretan komadronaren eskuetanzeuden eta ez medikuek kargura. Hori dela eta emakume asko hil egiten zireninfekziosengatik. Obstetrizian 2 ikuspegitan eman zen aurrerakada. Alde batetik,zesarean(erditzea aurrera ez zihoanean umea tripatik ateratzen zen) eta bestetikversión podálica, umea normalean buruz dator, baina bestetan aurkako posizioan.Horregatik medikuek eskua uterotik sartu eta umearen posizioa aldatzen zuten,horri versión podálica deitzen zioten.

XVI.mendean ez dago aldakuntzarik, aurreko mendeko aurrerakuntzak mantenduziren. XVIII.mendean 2 gauza garrantzitsu gertatu ziren

1. ANATOMIA TOPOGRAFIKOA edo KIRURGIKOA. Anatomistekgorputzaren atalak ondo ezagutzen zituzten.

34

2. KIRURGIA IKASTEKO TOKI ESPEZIALIZATUAK sortu zirenerregeek babestutakoak, gudetarako beharrezkoak ziren eta. Espaianian 3tokitan nagusitu ziren: Madril, Cadiz eta Barcelona

John Hunter eta William Hunter anaiak, zientzia bilakatu zuten kirurgia. Orain artekirurgia alde enpirikoa zen eta hauek esango dute kirurgia eta medikuntza parekoakizan behar direla. Anaia hauek Edinburgon eta Londresen zentru ospetsuak egin eta14.000 tresna kirurgikoki inguru egin zituzten. Hala ere kirurgia benetan indarreanhasiko da XIX. mendean.

Ordurako kirurgiak 3 ETSAI nagusi zituen: infekzioak(asko eta asko ebakidurenondorioz hil egiten ziren) hemorragiak(zauriak irekitzean odol pilo bat ateratzen zen)eta mina (medikuek gaixoak mozkortzen zituzten). Kirurgiak 3 arazo gainditzea lortuzuenean, asko nagusitu zen.

1- MINA. Minak zirujia asko mugatzen zuen, Del Po zirujau ospetsuaren arabera: “mina beti izango da zirujian”. Haginlariek minaren kontra oxido nitrosoa eta etersulfurikoa erabiltzen zuten, bi elementu hauek anestesikoak dira eta haginakateratzeko erabiltzen zituzten. Horrela gaixoak lotarazten eta kolakatzen zituzten:“GAS HILARANTE”. 1846ko urriaren 16a momentu historikoa izan zen, egunhorretan Massachusets-eko zirujau amerikarrak, Warren, tumore handia operatuzuen lehendabiziz Morton-ek (haginlaria zena) jarritako eter sulfurikoarekin. Urtebat beranduago, Simpson-ek etilozko kloruro anestesia aurkitu zuen eta anestesialokal bezala erabili zuen. 1950ean anestesia espezialitate bezala erabiltzen zen.1921ean barbiturikoak(anestesia mota bat) indarrean jarri ziren eta 1942anmuskulu erlajanteak erabiltzen hasi ziren. Gaur egun anestesia oso garrantzitsua daeta gero eta gehiago aurreratzen joango da.

2- KOAGULAZIOAK.(HEMORRAGIAK).Hemoostasia medikuek odola ezgaltzeko erabilitako tresna zen. 1900ean Landteinerr-ek odol klaseakdeskribatuko ditu: A, B, O, eta RH faktorea(+ edo -), horien ondorioz odol taldeakaztertzen hasi ziren eta transfuzioak egiterakoan bakoitzari zegokion odol taldebateragarria jartzen hasiko dira.

3- INFEKZIOAK. Lister zirujaua konturatu zen mikroorganismoak ahultzekomekanismoak bazeudela: antiseptikoak(sepsis:infekzio orokorra). Lehenengoantiseptikoa azido karbonikoa edo azido fenikoa izan zen. Metodo hau erabilizLister konturatu zen infekzioak asko gutxiago izaten zirela. Lister ondorenmedikuek ASEPSIAREN KONTZEPTUA zabalduko dute. Horren arabera eskuakgarbitu, maskarilla erabili eta tresneriaren esterilizazioa(instrumentuak erakin)ezinbestekoan ziren edozein ebaketa hasteko. Antiseptikoei esker besteak beste,zirujia zailena loru zen, ordura arte zirujai abdominala eta toraxikoa oso zailakziren, pixkanaka leku hauek irekitzea errezago bihurtu zen asepsia bitartez. Halaere ondorioztatu zen asepsia absoluturik ez zegoela.

35

7. GAIXOEN ASISTENTZIA

Betidanik desorekako erlazioa egon da mediku eta gaixo artean. Gaixoa pertsona ahulada, medikuaren zain dagoena sendatzeko. Medikua aldiz, mahaiaren beste aldean dago,normalean gaixoen onura bilatzen saiatzen da, bestetan, medikuak kontzeptu intelektuakbat du. Gaixoak bestalde, batzutan medikua eabiltzen du bere helburuak lortzeko, bajakkasu. Orain arte, medikua oso paternalista izan da(nik asko dakit, zuk ez dakizu ezer)baina gauzak medikuntza asistentziarekin aldatu dira. Historian zehar, normaleanmediku eta gaixoen arteko erlazioak liberalak ziren, erlazio hau izan ere diruaren menpezegoen, medikuek bakarrik obesitzen zuten diruaren truke. Hala ere, kristautasunarenondorioz gauzak aldatu dira, kristautasunak esango du “gaixoa ez dago gaixo bere erruz,gure lagun hurko bezala zaindu behar ditugu” Kristautasunak, ez zuen gaixoabaztertzen, hau geroago budismoak eta islamak egingo dute.

Beraz, dirua zuten gutxi batzuk soilik medikuen aukera zuten, gehiengoak ez zuenezdirurik poltsa handi batean sartzen zuten eta zentro batzuetan gordetzen zuten.Bainazentru hauetara ez ziren benetako medikuak joaten.XVII eta XVIII. mendean Europanelkarte batzuk sortu ziren, ingelesek friendly societies izena jarri zieten. Hauekgremioen artean sortu ziren, kutxa komuna jartzen zuten eta bertan dirua jartzen zutenguztien artean, horrela gremioaren norbait gaixotuz gero, dirua kutxa horretatik hartzenzen. Hala ere esan behar da Europan gehienak nekazariak zirela, gremio taldeak erenagusi ziren era gutxiengo bat aberatsa.

XIX.mendean gauzak erabat aldatu ziren, hau INDUSTRALIZAZIO GARAIA izan zenIngalaterran, Alemanian, Frantzian, eta Espainian(askoz beranduago). Industralizazioakimigrazio handia suposatu zuen, langile ugari behar zen eta, baina aldi berean arazohigieniko handiak. Momentu horretan izango da lehen aipatutako friendly societies-aksortu zirenean. Jende pilo bat hiltzen zen tuberkulosi bitartez eta patroiek kezka handiaikusten zuten, hauek arazo ekonomoki bat ikusten zuten langileak gaixotzen baziren.Hortik seguroen hastapenak jaio ziren, kolektibitateei seguru batzuk ematen zizkieten.Sendagilean seguro hauen kontra egon ziren hasieratik, hortik eztabaida handia sotuzen.

ALEMANIA

Lehendabiziko aldaketa Alemanian eman zen: 1884an, Bismark kanzillerra konturatuzen osasuna eta herria ondo joateko DERROGORREZKO SEGURU bat ezinbestekoazela, Errepublika mailan denei derrigorrezko seguru hau egin behar zitzaiela esan zueneta era honetan herri osoak medikua izateko. Liberalak, katolikoak eta kontserbadoreakhorren kontra agertu ziren eta parlamentuan ez zuen gehiengoa lortu. Hori dela etakontzeptu hori mugatu behar izan zuten eta langile ezkongabeen aldekoa segurua soilikdefendatu zuten, seguruko diru hori patroi, langileen soldata eta estatuaren (%25) arteanjarriko zen. 1888an, parlamentuak KRANKENKASSEN (gaixoen kutxa) onartu zueneta hau derrigorrezko lehenengo segurua izan zen. Alemanian segurua oso garrantzitsuaizan zen baina gaur egun, estatuak asistentzia nibel hori ezin duela mantendu dio.

ERRUSIA

36

2. eredua Errusian izan zen 1864an.3 urte aurretik Errusian esklabotza zegoen bainairaultza ondoren asistentzia kolektibitatea egin zen: ZEMTSVO.Gaur egun daukagundiputazioaren antzekoa zen, instituzio honek medikuak kontratatzen zituen. 3 motatakoasistentzia ematen ziren:

1. Asistentzia MATERNO-INFANTIL.Gaur egundo ginecología eta pediatriaziren.

2. Asistentzia orokorrean3. Higienisten formazioa(“higiene preventiva”). Cubako medikuntza prebentiboa

Errusiatik kopiatu zen.

Asistentzia hau Errusiako estatu mailan ezarri zen baina bere Ondorica burokrazia etakorrupzio hutsa izan ziren.

INGALATERRA

3.eredua Ingalaterran eman zen.Parlamentuan komisio bat sortu zen lan egiteko.Komisioa bi jarreratan zatitu zen,komisioko gutxienek indartu zuten informeminoritarioa Webs-ek sinatu zuen: “Ingalaterrak zentralizatutako zerbitzu nazional batbehar du” Honi NHS deitu zioten: nacional health service. Hau Londresen zentralizatutanahi zuten (bertan medikuen formazio eta administrazioari buruzko erabakiak), herriguztietara ailegatzen zena mugarik gabe.Baina medikuak laster konturatu ziren diruasko galduko zutela sistema honekin eta 1905ean aurkeztutako proiektu hau bertanbehera utzi zuten.Gutxira, murriztuagoa zen beste proiektu bat kaleratu zuten 1942aneta Ingalaterrak Websen proiektua onartu zuen, hori dela eta Ingalaterrako medikuekEEBB-etara ihes egin zuten.Ingalaterrako modeloa oso ona zen baina neoliberala zenMargaret Tacher indarrera heldu zenean modelloa moztu zuen.Ondorioz sistemakbeherakada jasan zuen.

ESPAINIA ETA EUSKAL AUTONOMI ERKIDEGOA

Espainiari dagokionez, askoz atzeratuago zegoen, 1908an INP (Instituto nacional deprevisión) indarrean zegoen, bainza ez zegoen segurorik. Gaitera esan behar daautonomoek ez zutela aukera hori. Republika garaian, laneko istripu segurua aterazen. 1960an, NHS antzekoa zena sortu zen Cruces bezalako hospitaletan adibidez.Hainbat erkidegotan dirua zegoenez klinikak zeuden.1979aren automia ondoriozOSAKIDETZA sortu zen, eta hau zibilizazioan zehar lortu diren gauzetatikharrigarrienetakoa da. Hala ere gaurko egunetan beldur dira osakidetzak eskaintzenduen asistentzia maila murriztuko den.

Azkenik, AEB aipatu behar dira. Teorian herri aberatsa da baina ez dauka asistentziamedikurik, bertako asistentzia guztiak pribatuak dira. Horregatik mediku segurantza osogarrantzitsua da. Dena dela, askotan gauzak aldatzen saiatu dira baina horren kontradauden etsai nagusiak medikuak dira.

37