MAR ADIANTE HISTORIAS DE NENOS PRA...

HOMENAXE

DO

CONSELLO

DA CULTURA GALEGA

MMXVIII

MAR ADIANTEHISTORIAS DE NENOS PRA NENOS

MARÍA VICTORIA MORENO

Capa Libro 2018_269_Capa estudo.qxd 02/04/18 20:43 Página 1

ESTUDO 2018_ESTUDO.qxd 12/04/18 12:53 Página 2

ISBN

978-84-92923-90-8

DEPÓSITO LEGAL

C 588-2018


LIMIAR

POR

RAMÓN VILLARES

Presidente do

Consello da Cultura Galega


Unha pioneira da literatura infantil galega

Cada Día das Letras Galegas trae

canda si un evidente protagonismo

para figuras xa consagradas no parna-

so literario galego pero tamén algunhas

singularidades que ben lle prestan a

esta celebración anual A escolla

feita pola Real Academia Galega (RAG) para este

ano 2018 foi a da profesora e escritora María

Victoria Moreno (1939-2005) e neste nome está

implícita esa singularidade pois trátase dunha

muller, nacida en Valencia de Alcántara (Estre -

madura), que chega a Galicia en 1963 para exer-

cer como profesora de educación secundaria

Era unha persoa, por tanto, alóctona e tamén

alófona, no sentido de non ser galega de nación

e de non ter a lingua galega como lingua mater-

na Pero resulta que, por obra do ambiente no

que viviu, das persoas coas que se socializou e

da propia decisión persoal, aquela profesora

experimentou unha transformación cultural

radical, ata o punto de que ela mesma se viu

7


como unha «conversa» despois da «revelación»

que tivo en Galicia, especialmente durante a

súa estadía na cidade de Lugo Un dos seus

confidentes máis influentes na cidade das mu -

rallas, Xesús Alonso Montero, confesa no estu-

do introdutorio que acompaña este libro que

María Victoria Moreno era daquela unha

«estraña extragalega» e unha «desconcertante

foránea»

Pero esta estrañeza ou desconcerto deixou de

ser tal co paso do tempo Desde a experiencia

luguesa e, nomeadamente, a partir do seu asen-

tamento definitivo, desde 1967, na cidade de

Pontevedra, María Victoria Moreno entrou pro-

gresivamente na cultura galega, a través da súa

profesión de ensinante e do seu compromiso coa

lingua galega e coa súa escrita e o seu ensino

Foi un proceso progresivo que tivo a súa primei-

ra culminación na redacción e inmediata publi-

cación do libro Mar adiante (1973), que foi o

escollido polo Consello da Cultura Galega para

formar parte da colección do Día das Letras

Galegas que vén editando, con algunhas lagoas,

desde 1991

8


Pero antes de me referir á biografía da auto-

ra e ao libro, quixera subliñar aínda máis esta

incorporación á cultura galega, que a escolla

da RAG non fixo senón revalidar Penso que,

tratándose dunha cultura de raíz popular e con

escaso amparo institucional durante séculos, a

lingua e a cultura galegas poderían estar pri-

vadas do atractivo suficiente como para aspi-

rar a ser unha cultura «inclusiva» ou de chega-

da, á que xentes de fóra pretendan ou desexen

incorporarse, como acontece con algunhas lin-

guas maiores Que haxa alófonos que, ao

chegar a Galicia, deixen de ser tal é a mellor

mostra desa forza inclusiva e da ausencia

dunha fractura ou segregación social e cultu-

ral E, alén diso, cómpre sinalar que este caso

non é único Abondaría con lembrar os ilus-

tres nomes de Andrés Martínez Salazar, segundo

presidente da RAG; de Marcelo Macías, mestre

indiscutido dos membros ourensáns da xeración

Nós, ou, en tempos máis recentes, os de Xusto

Beramendi ou Marilar Aleixandre, para confir-

mar esta forza atraente da cultura galega

Realmente, hai alófonos que asumen o uso e

9


cultivo da lingua galega con maior entusiasmo

que moitos dos autófonos...

A autora deste libro, María Victoria Moreno, foi

unha profesora que, desde a súa formación filoló-

xica, tratou de se achegar á lingua galega

Segundo advirten os libros biográficos a ela

dedicados, aprendera ben o latín no liceo secun-

dario e mesmo simpatizara co catalán na súa

etapa barcelonesa Logo, na Universidade de

Madrid, formouse como boa romanista con mes-

tres ben coñecidos como Dámaso Alonso ou

Rafael Lapesa A posibilidade de chegar ao

galego como lingua de uso e de ensino era cues-

tión de tempo e de oportunidade, e isto foi o que

aconteceu ao pouco de ela vir a Galicia Esta

aproximación á lingua e cultura galegas tivo

tamén guieiros decisivos, como a familia

Alonso-Pimentel en Lugo, e, desde logo, foi quen

de entender a dimensión cultural galega de

alumnos como X. Rábade Paredes, a quen lle

prefaciou un dos seus primeiros poemarios

No ambiente educativo e cultural de Lugo foi

onde a nosa autora tomou conciencia da exis-

tencia dunha lingua falada popularmente, como

facía o seu alumnado, e onde adquiriu as ferra-

10


mentas precisas para algún día pasar de obser-

vadora a cultivadora daquela lingua e daquela

cultura Alí escribiuse na súa alma, segundo

confesión propia, unha «páxina indeleble»

Beizón a Lugo e ás súas xentes

Pero os froitos desta conversión agromaron

certamente noutro lugar, na cidade de Ponte ve -

dra, onde foi profesora ata a súa xubilación e onde

teceu a rede das súas relacións sociais e profesio-

nais Foi na cidade do Lérez, alén de profesora,

unha libreira amadora e, sobre todo, unha escri-

tora que adoptou unha lingua nova Así naceu

este libro, Mar adiante, «soñado unha noite» e

escrito durante unhas vacacións de Nadal

O proxecto está concibido como un texto escrito

en galego e «só para nenos» Era o bautismo

dunha pioneira da que, tempo andado, se volve-

ría unha das marcas máis fortes da literatura

galega, como é a literatura infantil e xuvenil

Esta conversión á lingua galega levouna tamén

a apoiar a normalización do galego impartindo

cursos de galego a mestres

A decisión de escoller esta obra para a edición

homenaxe do Día das Letras Galegas está fun-

dada en moitas razóns concorrentes Desde

11


logo, que se trate do seu primeiro libro e que,

alén diso, algúns capítulos fosen presentados

pre viamente en certames literarios como o da

agrupación O Facho da Coruña ou do festival de

Guimarães reforzan a orixinalidade desta publi-

cación En segundo lugar por ser, na súa pri-

meira edición, un libro imprentado na editorial

Celta de Lugo pero incorporado ao catálogo das

Ediciós do Castro, no que a familia Díaz Pardo-

-Arias de Castro tivo un papel esencial, ao se tra-

tar do único libro que se deu a lume cunha cuber-

ta deseñada por Carmen («Mimina») Arias E,

en terceiro lugar, porque por medio de X. Alonso

Montero tivemos cumprida noticia da existencia

dun mecanoscrito pertencente a esta obra, que

estaba en poder de Sara Alonso, con ilustracións

distintas ás que obran na primeira edición de

Mar adiante A suma de todas estas razóns

explica a escolla, pois non se trata tan só de ree-

ditar unha obra que, felizmente, aínda segue a

ter difusión comercial, senón tamén de enrique-

cer esta edición conmemorativa cun texto orixi-

nal da autora, ilustrado por ela mesma, pero que

non era coñecido do público

12


13

A presentación deste libro non podía ser feita

máis que por dúas persoas, Xesús Alonso

Montero e a súa filla Sara O primeiro por ser

autor decisivo na incorporación da autora á cul-

tura galega, desde o seu encontro en Lugo en

1965 A segunda, por ser a destinataria dunha

peza que gardou agarimosamente, sen nunca

saber (ou mesmo sospeitar) que podería presen-

tarse unha ocasión coma esta Pero a ocasión

chegou e aquí está todo: facsímile da primeira

edición, do conto mecanoscrito «Crarisca» e

dous estudos previos que dotan esta publicación

dun trazo moi orixinal: un estudo propio de

experto en historia literaria e un texto de alento

moito máis persoal, escrito por Sara Alonso en

forma de carta persoal que dá resposta a «unha

conversa pendente»

Agradézolle a Pedro Ferriol, como titular dos

dereitos da autora de Mar adiante, a súa autori-

zación para incorporar esta obra á colección do

Consello da Cultura Galega Á familia Alonso-

-Pimentel debo agradecer a súa colaboración

tanto literaria como bibliográfica E, final-

mente, só me queda convidar a ler este libro e

gozar dos seus estudos e ilustracións cunha


14

ollada nova, a propia de quen se prepara parabeber un viño novo que está gardado en odresvellos O novo e o vello fecúndanse mutua-mente como, con certeza, descubrirá o padaldos lectores


ESTUDOS


MAR ADIANTE , DE MARÍA VICTORIAMORENO, NA VIDA DA AUTORA,

NA MIÑA E NA DOS MEUS

POR

XESÚS ALONSO MONTERO


FICHA BIBLIOGRÁFICA

Mar adiante, subtitulado Historias de nenos pra nenos,

é un libro de Ediciós do Castro pero impreso no obradoi-ro tipográfico da editorial Celta de Lugo, cidade na que eu

residía desde 1960. Supoño que Isaac Díaz Pardo, o direc-tor da editorial, escolleu a imprenta luguesa para que eu

estivese atento á impresión do libro, por min recomenda-do á súa editorial. O volume saíu do prelo en febreiro ou

comezos de marzo de 1973, pois o 18 deste mes a autoraxa estampa unha dedicatoria nun exemplar.

A escritora, capaz de facer debuxos moi tenros e moiexpresivos para o universo infantil, é tamén a ilustradora

do libro cuxa cuberta —un barco: o «Arroás» do libro— foi«feita por Carmen Arias». Fermosa cuberta esta de Mimina

(hipocorístico de Carmen Arias de Castro, a muller deIsaac Díaz Pardo), o único debuxo seu que se publicou,

como cuberta, no inxente catálogo de Ediciós do Castro1.

Nesa nota da páxina 2 tamén se nos informa de que «Ocapítulo sete deste libro conseguiu o 2º premio de contos

pra nenos do certame convocado por “O Facho” daCoruña en 1972».

O prólogo, da miña autoría, aparece impreso nasdúas lapelas do volume. Na segunda edición, de 1986, e

19

1. Hoxe dispomos dunha publicación sobre Mimina Arias de Castro:Mimina. Unha vida ao servizo da cultura galega, Cadernos de EstudosLocais, nº 24, 2017, Sada, A. C. Irmáns Suárez Picallo. Colaboran: XoséDíaz, X. Alonso Montero, M. Suárez de Concha, X. X. Fernández Abella,Carmen Blanco e M. Pérez Lorenzo.


20

na terceira, de 1991, o meu limiar imprimiuse nas páxi-nas preliminares2.

Nas cinco páxinas finais (57-61) o libro ofrécenos un«Vocabulario» (galego-castelán), apéndice pedagóxico devella tradición: lémbrese o «Glosario» de Cantares galle-

gos (1863), redactado por M(urguía). No tempo de Mar

adiante (1973) xa escaseaban estes glosarios. Hai quesupoñer que María Victoria —sempre pedagoga— tivo moipresentes ós nenos moi pouco familiarizados co idiomagalego. De aí, tamén, que nese «Vocabulario» de 153 vocesestampe palabras como «facer», «illa», «lonxe», «melro»,«pau», «vello»…

QUEN ERA MARÍA VICTORIA EN 1973?

Ía cumprir trinta e catro anos cando publicou Mar

adiante, o seu primeiro libro. Era profesora adxuntanumeraria de Lingua e Literatura Españolas no Institutode Pontevedra, prologara o primeiro poemario de XesúsRábade Paredes (Xuntos cara ó mañán, 1969), recibira unprimeiro premio en Guimarães por un relato en castelán(1971) e o segundo, na Coruña, por un conto en galego(1972). Algunhas persoas moi achegadas á autora tiñamosnoticia de que a súa novela Alcores de Donalvar (1969) foraunha das catro finalistas do Premio Café Gijón (Madrid).

2. Desde o ano 2009 Mar adiante é reeditado por Edicións Xerais deGalicia con outro formato e outras ilustracións, sen o meu prólogo e sena cuberta de Mimina.


Antes, pois, da publicación de Mar adiante, María

Victoria era autora dunha obra escasa e o seu nome, como

nome literario, estaba pouco presente en Galicia, mesmo

entre os máis aplicados lletraferits (digámolo en catalán,

lingua que coñecía ben e da que, anos despois, traduciría

importantes títulos). Agora ben, en Pontevedra, onde resi-

día desde había anos, o seu nome de profesora de Instituto

era citado con admiración por non poucas persoas. Tiña

sona —merecida— de profesora moi preparada, apaixona-

da e entregada. Engaiolaba polo seu saber, formulado

acotío nun castelán rico, coidado e rítmico, o castelán que

ela perfeccionara nas clases de don Rafael Lapesa e don

Dámaso Alonso nos anos en que cursou a especialidade de

Filoloxía Románica na Facultade de Filosofía e Letras da

Universidade de Madrid (1960-1963).

Pero María Victoria non só explicaba, en castelán, a lin-

gua de Cervantes nas aulas do Instituto; fóra desas aulas,

dedicou, desde 1971, horas e horas a impartir cursos de

Lingua Galega en institucións máis ou menos toleradas

polos Gobernadores Civís. Noutras cidades de Galicia (A

Coruña, Vigo…), outros profesores impartían cursos

semellantes, sempre, como en Pontevedra, no punto de

mira da Policía. Quizais ningún deses profesores tiña a

formación filolóxica de María Victoria, quen —imponse

dicilo e subliñalo— era —naquel elenco de profesorado

patriota e gratuíto— o único docente non galego. En efec-

to, nacera, no ano 1939, en Valencia de Alcántara

(Cáceres) e recibira a súa primeira formación idiomática

en terras de Segovia, as terras onde don Antonio Machado

enriquecera o seu castelán, o castelán que aprendería,

21


22

nesas mesmas datas, Dionisio Ridruejo, un dos grandes

prosistas da España do século XX (María Victoria, a gran

dicidora, en castelán, viña de aí, dese humus idiomático).

María Victoria Moreno, estremeña de nación e segoviana

na súa primeira constitución idiomática, coroa a súa for-

mación no Madrid universitario de Dámaso Alonso e

Rafael Lapesa. Para min está claro que a María Victoria

que, a partir de 1965, se compromete co labor de falar e

ensinar o galego, faino trasladando ó novo idioma non só

os seus saberes filolóxicos senón a súa actitude de coida-

do e rigor, tantas veces atravesada polo fío da locución

artística.

Se nas aulas do Instituto María Victoria encantaba polo

saber, a paixón e a entrega, e colleitaba admiración e

devocións, a súa entusiasta dedicación á causa da lingua

galega desta estraña extragalega, desta desconcertante

foránea, intrigaba á Policía e aqueloutraba á xente «ben

pensante» —case toda— da vila de Pontevedra. A Policía

—do temible Ministerio da Gobernación— non tardou

moito en interferir naquela actividade profesoral de María

Victoria Moreno, un apostolado para ela, e a mediados de

1973 retíralle o pasaporte. Sen el, naquela estreita España

franquista, a un súbdito español privábano dun dos pou-

cos dereitos existentes: o de viaxar a algúns países estran-

xeiros (non a todos). O de viaxar e o de fuxir.

Que pasara, en realidade? Mentres a nosa profesora

impartiu clases de idioma galego en institucións galeguis-

tas (por exemplo, na Asociación Amigos da Cultura, de

Pontevedra), a Policía limitouse a tomar nota, mais, des-

pois de impartir un breve curso no Ateneo de Ourense, a


pouta represora caeu sobre ela. A Policía non ignoraba

que o Ateneo ourensán estaba dirixido, en moi boa parte,

por significados comunistas, un deles, o doutor Manuel

Peña Rey; tampouco ignoraba que a profesora, no seu

bienio lugués (1965-1967), establecera relacións con per-

soas que, xa daquela, tiñan sona de comunistas. Con pasa-

porte ou sen el, María Victoria seguiu na causa da lingua

galega. De feito, meses despois de editado Mar adiante,

publica, en edición bilingüe, Os novísimos da poesía gale-

ga, dez poetas que ela prologa con orixinalidade e entu-

siasmo e traduce con pericia de poeta e de filóloga. Esta

antoloxía, a segunda consultada da poesía galega, aco-

lleuna a colección Arealonga, que eu dirixía nunha edito-

rial madrileña (Akal Editor). O editor, Ramón Acal, tamén

tiña sona de comunista, o que, sen dúbida, non favorecía

a María Victoria, con frecuencia «en malas compañías». Os

funcionarios da Policía, sempre tan atentos, contestan

negativamente a unha solicitude de María Victoria para

recuperar o pasaporte.

Hoxe son moitos os que saben que María Victoria

nunca militou no Partido nin abrazou, intimamente, o ide-

ario comunista, aínda que sempre, desde o seu cristianis-

mo moi pouco convencional, foi moi sensible ante as

inxustizas concretas da sociedade. Tamén sabía ela que a

lingua coa que se comprometeu a fondo era, basicamen-

te, o idioma dos pobres ou dos menos favorecidos da

Terra, da Terra galega. Todo isto, nunha persoa de raíces

extragalegas, tiña que intrigar —e, ás veces, alporizar— ós

atentos funcionarios do Ministerio da Gobernación.

23


Pero, cando, como e onde María Victoria se compro-

mete «coa gramática e a dramática do noso falar», expre-

sión que empreguei no meu prólogo de Mar adiante?

OS ANOS LUGUESES DE MARÍA VICTORIA (1965-1967): «A MIÑA GALEGUIDADE E MAIS A MIÑA MAIORÍA DE EDADE»

Moi pouco despois de publicado Mar adiante, a autora

agasallounos cun exemplar (a min e a Emilia, a miña espo-

sa) con esta dedicatoria (facsimilada na presente edición):

Pra vós, Emilia e Xesús, máis pais deste libriño ca min.

Amigos a quen debo, entre outras moitas cousas, a miña

galeguidade e mais a miña maioría de edade.

Co corazón todo

María Victoria

María Victoria Moreno chegou a Galicia, concretamen-

te a Pontevedra, co seu home José Luis Llácer, en 1963,

cando acababa de finalizar a carreira en Madrid. Desde

ese ano a 1965, entregouse de cheo á preparación das opo-

sicións para profesora adxunta numeraria de Instituto e á

preparación das clases de Latín no instituto pontevedrés.

Era o Latín unha materia que cursara brillantemente

tanto no ensino medio como na Facultade, pero non era,

realmente, unha especialista. Convén precisar que os

labores domésticos —sáibase que o seu marido era invi-

dente— furtábanlle horas ó estudo. María Victoria apro-

24


bou as oposicións de «Lengua y Literatura Españolas» con

bo número, razón pola cal escolleu a praza máis próxima

ó seu fogar familiar: a do Instituto Masculino de Lugo

(hoxe «Lucus Augusti»). Alí engaiolou a non poucos alum-

nos durante dous cursos (1965-1967), entre eles, Xesús

Rábade Paredes, que chegou á poesía da man da nova pro-

fesora e da man do poeta Miguel Hernández, unha das

devocións da entusiasta profesora.

María Victoria incorporouse co máximo interese ás

tarefas do Seminario de Lingua e Literatura Españolas,

que eu presidía desde 1960 pola miña condición de cate-

drático. Compuñan o Seminario tres profesores auxiliares

(Graciela Fernández Couso, María Rosa Puga, José López

Villar) e unha adxunta numeraria (o rango académico de

María Victoria), Emilia Pimentel Iglesias, a miña muller,

que gañara a oposición en novembro de 1962. A nova pro-

fesora non tardou en relacionarse, no noso fogar lugués,

cos nosos tres fillos, daquela pequenos: Emilio (Madrid,

1958), Xesús «Cuchus» (Palencia, 1959) e Sara (Lugo,

1960). María Victoria sempre vía nos fillos dos amigos os

seus propios fillos, que non tiña despois de varios anos de

casada. Devecía por eles e nunca os tivo ata que en 1975

adoptaron dous, Carlos e Begoña.

A Sara, a máis pequena dos nosos fillos, era a quen

María Victoria lle facía máis festas. Cando, en 1973,

publicou Mar adiante dedicoulle un exemplar con estas

palabras:

Prá miña amiga Sara, a rapaza galega a quen mellor

quero, na que pensaba cando escribín estes contiños.

25


Ti xa sabes por que non chos adico con letras de

imprenta. Pero son teus.

Con todo o agarimo

María Victoria

Lugo, 18-III-73

Sara, co seu nome, é un dos nenos que protagonizanalgunhas páxinas do libro, volume no que moitos outrosnomes —de nenos ou de adultos— son de persoas que elaquería: os meus fillos Emilio e «Cuchu», Lola (DoloresParedes, a nai de Xesús Rábade), José Luis (o guitarrista,que era o seu home)… Con Sara foi máis gasalleira: rega-loulle o mecanoscrito dun dos contos do libro, «Crarisca»3,con debuxos da propia María Victoria (algún dos cales nonfigura no texto impreso) e con esta dedicatoria:

Pra Sara, a Ratiña, por ser a primeira rapaza galega

que chegou ó meu corazón.

María V.

O que en 1965 comezou sendo unha relación profesio-nal no Instituto co matrimonio Alonso-Pimentel, axiña seconverteu en relación cordial entre María Victoria (co seuhome) e os cinco da nosa familia. As relacións, loxica-mente, transmitían inquedanzas, as da familia ponteve-dresa e as da familia luguesa: inquedanzas, ás veces, nonexentas dun certo contido sociopolítico.

26

3. É o conto premiado no certame do «Facho» (A Coruña) en 1972.


A propia María Victoria tense pronunciado sobre oimpacto dos dous anos lugueses en, polo menos, tres tra-ballos seus. Titúlase o primeiro «¿Escritora alófona eu?»,ponencia lida no I Congreso de poetas alófonos en linguagalega, celebrado en Santiago no ano 1993, centenario doescritor catalán Carles Riba (1893-1959), autor de dousexcelentes poemarios en idioma galego escritos sendo moinovo, no ano 1911. Nesa ponencia afirmaba María Victoria,con toda a razón, que ela había tempo que non era unhaescritora alófona: desde había bastantes anos era un casoclaro de escritora autófona. Xa en 1973 tiña un grao eleva-do de autenticidade no dominio e no emprego do galego.

27

De esquerda a dereita: Xesús Alonso Montero, Cuchu, Sara, MaríaVictoria, José Luis e Emilio.

Fotografía tomada por Emilia Pimentel Iglesias na praia de Lapamán (ría de Pontevedra) en agosto de 1970.


Non tardaría en escribilo desde dentro, xa plenamente ins-

talada no novo código lingüístico, un código asumido moi

conscientemente desde as premisas da filoloxía e da ética

cívica. Sexa ela quen fale nesa ponencia de 1993:

Pouco viaxei por Galicia entre 1963 e 1965 —traballa-

ba na casa, preparaba as oposicións, descubría a felicida-

de na práctica do ensino— e pouco puiden ver. Con todo,

o que vin foi de abondo para albiscar que a Galicia verda-

deira estaba fóra daquel mundo castelán-falante, pequeno

e entrañable da vila: intuíase nas leiteiras, co seu pano

negro á cabeza e o seu carné de conducir (¡1963!); abraia-

ba no silencio resignado das obreiras que facían a estrada

de acceso ó monte de Santa Trega; latexaba no cheiro a

peixe fresco ou na lama dos zapatos que traían as alum-

nas do antigo Instituto Feminino […]

E foi en Lugo onde Galicia se revelou ante os meus

ollos, enteira, no seu ser, na súa cultura, no seu feitizo, na

súa problemática e na súa lingua. Esta revelación foi posi-

ble gracias a Xesús Alonso Montero, que explicaba bri-

llantemente a Literatura española e sabía achegarse ós

alumnos na lingua que eles entendían; foi tamén posible

gracias ós meus alumnos, que escoitaban benevolamente

as miñas explicacións de sintaxe española e dábanme a

corrixir fermosos poemas nos que falaban na lingua deles

das súas inquedanzas e das súas arelas.

Lugo é unha páxina indeleble da miña vida. Galicia

aniñou no meu corazón naqueles dous cursos que traba-

llei en Lugo. Xa de volta en Pontevedra, a pesar da miña

28


sincera conversión á galeguidade, escribín unha novela e

unha colección de relatos para adultos en castelán4.

En 1994, nun estudo seu sobre un discurso meu, des-pois de abordar temas expostos na ponencia do ano ante-rior, engade:

Procedían todos eles [os alumnos libres] do medio

rural [lugués] e, preparados por mestres ou polos curas

das aldeas, chegaban ó Instituto a examinarse co respec-

to, co asombro e co medo acochados baixo o que Alonso

Montero denominou sempre «o traxe de comer ben». Mais

cómpre reparar en que os examinandos do Instituto

Masculino eran rapaces labregos… […]

Chegada a hora do exame, cumpríase un ritual preci-

so e idéntico para tódalas asignaturas: o catedrático,

acompañado por tódolos membros do seminario, subía

uns chanzos da maxestosa escalinata, dicía dúas palabras

de salutación e daba as instruccións precisas para que os

examinandos ocupasen ordenadamente as aulas que lles

foran asignadas. Isto era sempre así, tamén na Lengua y

Literatura Española, da cal era responsable Xesús Alonso

Montero. A única diferencia —sutil e transcendente dife-

rencia— era que el pronunciaba as palabras do ritual en

galego. Ecoaba o seu verbo, sinxelo e, ó mesmo tempo,

ateigado de seguranzas familiares, entre as paredes

inhóspitas do vestíbulo, a multitude tensa respiraba

29

4. Poetas alófonos en lingua galega. Actas do I Congreso, Galaxia, 1994,pp. 131-132.


fondo, distendíase, sorría levemente… daba conta dos seus

coñecementos da Gramática ou da Literatura no mellor

castelán ó seu alcance e aprobaba a asignatura en porcen-

taxes sensiblemente superiores ós das outras materias.

É dicir, o que Xesús Alonso Montero facía non era regalar-

lles os aprobados ós nenos que lle traían á acordanza o

Suso de Ventosela: o que facía era poboar as inhóspitas

aulas coa música das peculiares figueiriñas de cada exami-

nando, e así creaba un clima de sosego espiritual, de segu-

ridade, que permitía obter os mellores froitos das colleitas

sementadas polos mestres ou polos curas das aldeas5.

DA XÉNESE DE MAR ADIANTE

Na ponencia citada, «¿Escritora alófona eu?», fainosesta revelación:

Chegoume o anxo revelador en forma de José Luis

Adrio Poza, periodista pontevedrés que se presentou unha

tarde na miña casa para facerme unha entrevista co gallo

do premio de Guimarães. O entrevistador non omitiu a

pregunta obrigada nestes casos: «¿Que estás escribindo

agora?» e a entrevistada, que nunca está escribindo nada

porque, se se pon cunha cousa xa a remata de contado,

mentiulle: «Un libriño para nenos en galego». Coido que

30

5. «Discurso pronunciado por XAM no acto no que recibiu o Pedrón deOuro», Comentarios de textos populares e de masas (ed. de C. RodríguezFer), Xerais, 1994, pp. 131-132.


31

mentín porque era moi nova e quería parecer unha escri-

tora de verdade… O caso é que me quedou moi mala con-

ciencia, que non deixei de darlle voltas a aquel erro e que

me sentín no compromiso de escribi-lo libro anunciado.

O remate deste embrollo vai resultar difícil de crer, pero

xuro que agora non minto: unha noite soñei o Mar adian-

te enteiro, desde o comezo ata a fin, escribino nunhas

vacacións de Nadal, con tódalas palabras que eu sabía

daquela, e xa asinei para sempre o meu compromiso coa

lingua e cos nenos de Galicia: só escribo en galego, só

escribo para nenos6.

Ofrezo, como complemento desta revelación da nosaescritora, unhas palabras autobiográficas de XesúsRábade Paredes, experiencia vivida polo escritor no veránde 1972, datas nas que María Victoria e José Luis, o seuhome, pasaron uns días, co gallo das festas patronais, enSeixas da Terra Chá, berce do ilustre escritor:

Cando, en 1972, María Victoria Moreno visitou a Terra

Chá luguesa durante varios días, tivemos ocasión de

intercambiar ideas sobre un par de aventuras: ela trataba

de recrutar pasaxeiros para a escola mariña do «Arroás»,

no que nos embarcou a parte da familia; eu preparaba os

bártulos destino á emigración e soñaba a viaxe a través

dunha Terra prometida7 na que o protagonista se confir-

6. Op. cit. na n. 4, p. 110.

7. Que eu publiquei en 1974 na colección Arealonguiña de Akal Editor(Madrid).


32

ma no amor e na experiencia. Fun, pois, logo, en certo

modo, testemuña do nacemento temperá de Mar adiante.

Historias de nenos para nenos, relato que en 1973 apadri-

ña o profesor Xesús Alonso Montero8.

MÁIS SOBRE MAR ADIANTE

Debrucémonos sobre dúas reseñas do libro publicadasnos primeiros meses, as dúas de 1973. Son significativaspor asomárense ás peculiaridades daquel volume, o inau-gural dunha escritora extragalega.

Publicouse a primeira, co título «Literatura infantilen gallego», no xornal La Región (Ourense), o 22 deabril. É unha reseña moi breve da que reproducimos asprimeiras liñas:

¿Estamos ante un boom? Puede ser que empezándolo.

Lo cierto es que cada día son más los escritores que sien-

ten la tentación de escribir para los niños. Aunque tengo

la ligera sospecha de que esta literatura es más leída por

los mayores que por los niños. María Victoria Moreno es

una novísima escritora no gallega que acaba de publicar

un cuento en gallego, Historias de nenos para nenos.

Trátase dunha nota anónima acollida na sección «Yome enteré y se lo cuento a usted», habitualmente asinada

8. Aproximación á obra creativa de Mª Victoria Moreno, inédito nomomento en que escribo (xaneiro de 2018). No prelo en Xerais.


33

por Maribel Outeiriño, daquela moi vencellada a Carlos

Casares, o autor, precisamente, dun relato pioneiro no

xénero, A galiña azul (1968).

Non nos sorprende que a reseñista repare na condición

non galega da autora de Mar adiante; o que verdadeira-

mente nos interesa desta breve nota é a observación de

que aquel tipo de literatura era máis lido polos maiores

que polos pequenos. Sabido é que, arredor de 1973, non

eran moitos os adultos que lían, por gusto ou por militan-

cia, en galego, o que nos leva a pensar que, entre os nenos

de oito ou nove anos, por moito que os pais e os avós os

persuadisen e axudasen, os lectores, como sospeitaba

Maribel Outeiriño, eran menos, moitos menos. Non o

ignoraban as editoriais galegas, que estaban, moi cons-

cientemente, nesa batalla.

A segunda reseña é, polo que sei, a única que se publi-

cou nunha revista cultural (Grial, nº 41, 1973). O autor,

Xavier Costa Clavell, pon o acento na condición de extra-

galega da nosa escritora, e faino nestes termos:

O primeiro que chama a atención do leitor deste beli-

do libro de contos é o saber que a súa autora non soio non

é nada na nosa terra, senón que «naceu e criouse en terras

de Castela. Leva no noso país —primeiro en Lugo, logo en

Pontevedra— oito anos», dinos Alonso Montero na pre-

sentación do volume. Este feito, estas circunstancias, des-

pertan en nós a curiosidade e tamén unha desconfianza á

hora de mergullarnos na leitura de Mar adiante.

Nembargantes, namentras a curiosidade vaise facendo

máis forte a medida que se avanza na leitura, a descon-


34

fianza recúa, xa que María Victoria sorpréndenos cun

galego moi axeitado —a escritora conta cun ricaz léxico e

manexa con soltura os resortes expresivos.

Corenta e cinco anos despois, Xesús Rábade Paredes,que viu nacer Mar adiante e é un dos seus personaxes(Suso), ofrécenos este achegamento:

Mar adiante é un dos textos máis actuais e visitados,

tamén pola crítica, que sitúa entre a realidade e a fantasía

esta viaxe ou escola de liberdade natural e filantrópica na

que a mestra-guía que goberna a narración, claro trasun-

to biográfico da autora, pon escola no «Arroás», barco habi-

litado polo vello mariñeiro Miguel de Portosouril, referen-

cia toponímica na que incide con frecuencia a escritora.

Sobre a historia principal encáixanse as demais historias

secundarias, con propia autonomía, que sete nenas e catro

nenos contan os uns aos outros. Historias formativas con

resonancias clásicas de fábula ou exemplo. María Victoria

explica así a metáfora desta expedición: «O Arroás foi cer-

tamente unha escola diferente porque os rapaces apren-

deron falando co capitán, xogando cos mariñeiros, ollando

para as estrelas ou mesmo facendo trasnadas cando os

maiores non os viamos». Trátase dun panecoloxismo que

incide en valores éticos como o amor, o respecto, a solida-

riedade e a harmonía cos seres do universo, rectificando

certos tabús herdados do conto popular, tal o do lobo, que

aquí se volve amigo e defensor de Mariquiña9.

9. Op. cit. na n. 8.


35

Eu agradézolle a Xesús Rábade que cite, salientándoo,

o conto do lobo, cun final que cuestiona o desenlace das

vellas narracións populares: a nena protagonista, que

aquí se chama Mariquiña, vive unha curiosa relación co

lobo, para ela un can cariñoso, tan cariñoso que, xa pró-

ximos ó desenlace, cando sabe que é, certamente, un

lobo, recibirá o nome de Garimoso, o que asumen as xen-

tes da co marca ó coñeceren o seu comportamento con

Mariquiña. O conto, como afirma Xesús Rábade, é unha

historia «con propia autonomía», característica tamén

presente no que podemos titular «Crarisca», fermosa his-

toria dun vagalume (o premiado, en 1972, no concurso do

«Facho»). No preámbulo desta historia, un dos persona-

xes do libro, Xosé Luis,

espricáballes [ós nenos] que as cousas cativas —os cartos,

os leiros e mesmo os barcos— son propiedade das per-

soas e que as persoas, aínda que teñan moitos cartos, moi-

tos leiros ou moitos barcos, non deixan de ser pobres no

seu corazón. Espricáballes tamén que as cousas máis fer-

mosas —as estrelas, a cheirume da terra, o rechouchío

dos paxaros— son ceibes, non son de ninguén e, por esto,

son a ledicia e maila riqueza de todos.

Nesta alocución de Xosé Luis resúmese o humanismo

ideolóxico de María Victoria, expresado, despois de 1973,

en moitos outros textos, fale ela ou falen personaxes que,

sen dúbida, representan o seu pensamento e, tamén, os

seus sentimentos, os dun corazón moi sensible e macha-

dianamente bo. Nesa alocución de Xosé Luis está, de


36

corpo enteiro, a escritora María Victoria Moreno Márquez:o seu didactismo, a súa dimensión educativa, dimensiónque, en ningún dos capítulos de Mar adiante comprometea súa condición literaria, poética en tantas ocasións.

Así foi sempre, en maior ou menor medida, a narra-dora María Victoria Moreno. Supoño que faleceu (o 22 denovembro de 2005) pensando que a mellor literatura súasempre estivera no ronsel preconizado, moitos séculosantes, por Horacio nos versos 343 e 344 da súa Epistolaad Pisones:

Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci,

lectorem delectando pariterque monendo.

(Todos os votos leva quen mestura o útil co doce,

deleitando ó lector e, asemade, facéndoo pensar.)

María Victoria facía, no ronsel de Horacio, esta decla-ración, en 1999, nunha entrevista de X. A. Neira Cruz:

Non hai moralina nos meus libros. Ningunha. Cando

escribo para xente maior, conto as cousas tal como son.

Pero tamén penso que hai determinados valores que cóm-

pre ensalzar a través da literatura. A defensa da verdade,

do perdón, da bondade. Os bos non son iguais ca os malos.

Quen ten unha pluma na man, quen ten ó seu cargo unha

chea de rapaces e rapazas ten a obriga de espallar valores

e potencialos.

María Victoria Moreno, de vocación profesora, semprese sentiu educadora: na aula e na ágora.


INTENSA INTERMITENCIA.UNHA CONVERSA PENDENTE

POR

SARA ALONSO PIMENTEL


39

Vigo, febreiro de 2018

Queridísima María Victoria:

Esta carta tiña que ser unha ou moitas conversas, pero… Ou tería

que escribirche privadamente, pero non sei ben o teu enderezo.

Acórdaste cando lles pediches a mamá e papá (primeiro ela, que

sempre son as que deciden) levarme contigo uns días para a túa

casa rosa de Pontevedra nas vacacións do verán? Mercáchesme

unha maleta vermella e nela levei o que necesitaba: unha pouca

roupa —os vestidiños, tan curtos!, que mamá calcetaba, de la no

inverno, de perlé no verán, de todas as cores, formas e puntos ima-

xinables—. Porque todo o demais corría da túa conta: os bicos, o

agarimo, os coidados, os regalos, os aloumiños (se cadra excesivos,

pero non eras a nai, podíalo facer, que caramba!). Era 1968.

Ti marcharas o ano anterior de Lugo, onde nos coñeceras a

todos nós e a algúns fixéchesnos tripulantes, navegando MARADIANTE, do «Arroás» —Arroás, título inicial do libro, a xulgar

pola copia que teño por aquí escrita á máquina e dedicada a nós os

tres—. Os berros agudos cos que eu acompañaba a miña sempre

medoñenta entrada nas augas da praia de Lapamán, pisando ben

forte ás veces ao pobre de José Luis, o teu «xefe», que termaba

de min, fixéronme acredora do alcume de «Rata», supoño. O irmán

maior, Emilio, era, por suposto, «o mangallán». O que xa non sei, e

non cho podo preguntar neste momento, é por que puxeches na

miña boca ese conto tan fermoso sobre Garimoso, o can-lobo.

Realmente, tocáballe contar un conto a Cuchu «meicadas», pero

non se lembraba. Vaia, oh! Habías ver a memoria que ten: nada lle

esquece, nin axenda usa para os números de teléfono, lévache todi-


40

ño na cabeza: nomes, música, lugares, datas... Máis ben tiña que serCuchu «o memorioso»!

O caso é que ti querías darme a min o protagonismo.Cando chegaches a Lugo e á miña vida —perdón polo individua-

lismo— trouxéchesme tamén unha data. Eu non celebraba o santopor non saber cando era; daquela non tiña eu nin unha soa amiga nincompañeira —aínda que hoxe poida parecer incrible— que se cha-mase coma min. O nome de Sara, breve e eufónico ao parecer, eudetestábao. Pero chegaches ti e fixéchelo menos odioso porquepolo menos tiña festa. Comecei a celebralo grazas a que tamén erao de túa nai, Sara, Sara Márquez, a mestra vocacional e inspirado-ra que nos emociona en Alcores de Donalvar ou Onde o aire non erabrisa. Grazas a ti, a vós, souben cando celebrar o santo e tívenllemenos xenreira ao meu nome. Aínda que me durou ben!

Cantos regalos me fixeches! Por certo, que a maleta (o pechoben de todo non está pero do resto, impecable. Non che habíaobsolescencia programada hai cincuenta anos!) tenme servido paragardar moitas cousas: prendas de verán no inverno, e de inverno noverán; algunha manta, toallas… Agora, ultimamente, está mellorhabitada: teño nela gardadiños moitos contos de hai ben anos, decando os meus tres fillos eran nenos. Tirar non os vou tirar! Asíque de cando en cando saco dela algún regalo: para fillos das ami-gas e mesmo xa para netiños!

Vímonos algunha vez máis, como proba algunha foto (na praia deLapamán, comendo todos, nós e vós, no verán de 1970, diante daLibrería Xuntanza no do 1975…) e a palabra de meus pais, pero nonteño eu nin constancia nin recordos.

Houberon pasar case vinte anos: era o curso 1987-1988 e eu,polas voltas da vida, fun dar ao Instituto de Vilalonga como profe-sora agregada de Lingua e Literatura Españolas en prácticas,


41

recentemente aprobada a oposición (como ti chegaras a Lugo,daste conta?). Alí fuches a miña xefa, inigualable, servicial, dema-siado gabanciosa e agasalleira, da que aprendín moitas cousas;algunhas sigo explicándoas hoxe como de ti as escoitei e as lin.O que nunca puiden é chegar a conseguir o teu grao de proximida-de co alumnado e de paixón manifesta para transmitir o amor polasletras. Hai cousas que non se aprenden!

Ás túas ordes redactei as actas do seminario —hoxe «depar-tamento»— por ser a máis nova e con elas (só do primeiro trimes-tre, recoñézoo) gardo tamén nunha carpetiña a programacióndaquel curso, da que ti eras responsable; con fotocopias de exa-mes reais, insistías na necesidade de potenciar un uso correcto dalingua castelá nun territorio de flagrantes interferencias, sinala-das e comentadas por ti neses exames. Moito despois lin os teusversos e agora léolles de Elexías de luz para que os rapaces llecollan xenreira ao infinitivo «radiofónico» e non abusen do xerun-dio. Temos teimas comúns!

Como cando cheguei a Vilalonga eu viña de exercer durantealgo máis de tres anos como tradutora-correctora no DiarioOficial de Galicia en Santiago, consideráchesme persoa adecua-da para aplicarlle a normativa lingüística vixente para o galego aoteu Mar adiante. Había pouco que se aprobara a Lei de normali-zación lingüística. Xúroche que, aceptada a honrosa encomenda,comecei a marcar a lapis e cheguei a mecanografar varios capí-tulos pero logo…

Do que seguro que non te acordas é de que aquel ano, 1988, foio ano que casei. Eu nunca poderei esquecer o día que coñeciches aPachi: á porta do Instituto de Vilalonga, a onde veu para que voscoñecésedes, dixéchesme polo baixo: «… Pero… ¡¿tan maior?!». Ai!As aparencias enganan! Total, levámonos dous anos, algo perfecta-


42

mente normal. De todas as maneiras, en canto viches como miraba

para min e cando che expliquei que como biólogo facía estudos de

«alelopatía», quedaches engaiolada coa palabra e xa non lle puxe-

ches chata ningunha. O que é o poder da palabra! A ti non cho teño

que dicir, non si?

Á voda non viñeches e… que queres que che diga!? Cando apa-

reciches na casa da mamá uns días antes para xustificar a que ía

ser a túa ausencia, non cho puiden discutir: o xefe, a familia, a

cadela… Pero regalo… por suposto que si!; a túa pregunta foi:

«Cristal ou liño?»; e foi un fermosísimo mantel que, cando o uso

—e cando non, tamén—, me fai acordar tanto de ti!! E que ben me

vén para a mesa grande que temos agora na casa, o «vello» Pachi e

mais eu (hai pouco fixemos trinta anos de casados).

A vida non se detén. Viñeran os fillos, ti xa tiñas a Begoña. Eu

comín con vós as dúas un día alí en Vilalonga naquel apartamento

(como o refuxio de paz e felicidade de Pipé e Vanessa en Guedellasde seda e liño), entre outras cousas suculentas, unha ensalada

sazonada cun condimento a base de queixo que viña nun bote de

tapa verde que nunca deixo de buscar cando entro nun supermer-

cado e me achego ao moble das especias. Igual dou con el algún día!

Alí en Vilalonga acabaches o libriño que máis sona e categoría

che deu, non é certo? O de Anagnórise, inspirado en quen sabe cal

de tantos rapaces coñecidos ata entón nas aulas (ou en moitos

deles) e en ti, sempre independente conducindo o teu coche, igua-

liño a aquel no que me fixeras fotos o verán do 68.

Vidas paralelas a túa e a miña, que nunca máis se cruzaron,

pouco nos vimos despois (ou nada —pero hai persoas coas que non

cómpre falar para saber que están aí—). A min tamén me gustou

sempre ter a casiña apañada, como ti dis no Diario da luz e a som-


43

bra: os nenos ben atendidos, a roupa limpa e colocada, madrugar,comida feita, logo ir dar clase… Unha vida dedicada aos demais.

Entre tantos atafegos, que logo eu tamén coñecín, fuchescapaz de deixarnos libros roubados ao sono con palabras de con-forto, de lecer, de agarimo, de aprendizaxe… que, lidos comorequiren, nos axudan a ser mellores persoas, a aceptar as cousasda vida, a querer a quen o merece e tamén a amar a lingua.

Os rapaces —e non tan rapaces— que andan por onda ti, e queseguro que non foron de grao para aí, hano estar pasando benescoitando as túas historias, oíndo a túa «fala melosiña», a túa vozdoce, que acariña e trae repouso.

Nun momentiño que teñas libre, mira que bonito fixeron para tios do Consello da Cultura Galega este libriño. Para ti… máis benpara todos nós. Reproducen a primeira edición de Mar adiante emais o capituliño co que gañaras un premio do concurso de «OFacho» na versión que me regalaches (tamén!) cos teus fermososdebuxos. Sabes que o fan porque este ano, 2018, outra vez ano conoito —que terá o oito?— en toooda Galicia falan de ti, len os teuscontos, os teus libros… Es a homenaxeada do Día das LetrasGalegas. Alégrome, María Victoria.

Vacilei moito en «desprenderme» do conto. Gárdoo como untesouro. Ben poucas persoas sabían da súa existencia. Custoumearrincalo da miña intimidade, era MEU. Pero, xa sei, MaríaVictoria, que o que temos e o que sabemos (por pouco que sexa) épara compartilo cos demais, se non de nada vale, como lle di Antón(triple A) a Leonardo, dándolle a razón á profe Rosa. Por iso á finme decidín.

Ti seguro que segues igual, dando todo, contando todo, pres-tando, regalando… Só me queda darche as grazas por todo o queme deches: moitas grazas polo teu agarimo sen límite, pola maleta


44

vermella, os pendentes de turquesas, polos almorzos na cama, polastúas ensinanzas, por darme un día de santo, polo gran mantel deliño, polos poemas de verbos, polas tardes de paseo, polas fotosque fixeches, polas palabras fermosas, pola voz tan calorosa…

Grazas por escollerme, por quererme e por deixarme quererte.Afastácheste un pouco pero segues aquí, porque aquí estamos

aínda moitos dos que te queremos e porque aquí está o Luceiro daAlba, está Leonardo, está Alma, está Xulia, está Rato Pincho,está…

María Victoria, un bico moi moi forte e ata a próxima. Quérote.

Sara

P.D. En decembro vin a túa neta Victoria. Podes estar ben con-tenta e orgullosa do xeitosa e garimeira que é: dá gusto vela mirarpara a súa nai, a túa Begoña, comela cos ollos e cada pouco ache-garlle a cara para darlle un fondo e sentido bico. Isto do amorapréndese vivíndoo! Digna herdeira da súa avoa.


FACSÍMILE

FACSIMILE 2018_ESTUDO.qxd 12/04/18 11:51 Página 45

SUMARIO

5LIMIAR

POR RAMÓN VILLARES

15ESTUDOS

MAR ADIANTE, DE MARÍA VICTORIA

MORENO, NA VIDA DA AUTORA, NA MIÑA E NA DOS MEUS

POR XESÚS ALONSO MONTERO

INTENSA INTERMITENCIA.UNHA CONVERSA PENDENTE

POR SARA ALONSO PIMENTEL

45FACSÍMILEMAR ADIANTE

HISTORIAS DE NENOS PRA NENOS


ESTE LIBRO SAÍU DO PRELO O 1 DE MAIO DE 2018,

DATA EN QUE MARÍA VICTORIA MORENO

CUMPRIRÍA 79 ANOS


HOMENAXE

DO

CONSELLO

DA CULTURA GALEGA

MMXVIII



Capa Libro 2018_269_Capa estudo.qxd 02/04/18 20:43 Página 1

CRARISCA_portada+contra_ESTUDO.qxd 11/04/18 11:45 Página 1

CRARISCA_ESTUDO.qxd 11/04/18 11:55 Página 1

CRARISCA_portada+contra_ESTUDO.qxd 11/04/18 11:45 Página 1

MAR ADIANTE HISTORIAS DE NENOS PRA...

Documents

Transcript of MAR ADIANTE HISTORIAS DE NENOS PRA...