Luciano - Dialogos de Las Heteras

52
7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 1/52 LUCIANO DIÁLOGOS DE LAS HETERAS TRADUCCIÓN Y NOTAS POR JOSÉ LUIS NAVARRO GONZÁLEZ La traducción de ha sido revisada por JESÚS UREÑA BRACERO. Texto griego de Luciano: https://el.wikisource.org/wiki/%CE%95%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF_%CE%94%CE%B9% CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CE%B9 

Transcript of Luciano - Dialogos de Las Heteras

Page 2: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 2/52

78

DIÁLOGOS DE LAS HETERAS

Εταιρικοὶ Διάλογοι  

Y del Olimpo bajamos a las calles de Atenas para encontrarnos con toda una gama deprofesionales de la seducción en situaciones típicas. A imagen y semejanza de losprotagonistas de las comedias de Menandro o de los mimiambos de Herodas, Lucianopinta unos personajes que son auténticos prototipos un tanto caricaturizados. Son en sumayoría personajes femeninos que llaman nuestra atención entre otras cosas por susnombres. La mayoría son nombres parlantes, diminutivos cariñosos, motes coloquialesque nos gustaría haber recogido en nuestra traducción. Así por ejemplo: «Caricitas»,Filemation; «Dulcita», Glicerion; «Mirtita», Mirtíon; «Conchita», Cóclide; «Tortuguita»,Quelidonion. Con estos nombres se averiguan ya las tramas de cada uno de estos

pequeños diálogos que se nos antojan estampas vivas de la vida cotidiana1

. Y al instantesurge la pregunta: ¿es esta la Atenas que ve Luciano o se trata de un puro y simple diverti-miento literario tan en boga en el siglo II d. C. consistente en recrear la Atenas del s. III a.C.? Realmente cinco siglos parecen demasiados para pensar que las costumbrespermanecen inalterables. Tratándose no obstante de tipos tan universales y tan marcadosno es de extrañar que parezcan escenas contemporáneas de Luciano. Creemos sin embargoque nuestro autor ha echado mano de uno de sus modelos favoritos, la comediamenandrea que ya había inspirado a Plauto, para realizar un formidable ejercicio deimitación, no exenta por supuesto de personalidad. Ha sabido Luciano detenerse en el

punto exacto de caricatura, sin construir personajes excesivamente barrocos; el lenguaje esrazonablemente delicado, evitándose en todo momento los excesos con alguna leveexcepción; la frontera que puede separar lo picante de lo grosero está perfectamentedelineada y nunca es rebasada por la pluma de nuestro autor, que tan pendiente siemprede filósofos, adivinos y hechiceros, contemporáneos suyos que viven del cuento, nossorprende positivamente trayendo a sus páginas a estas buenas mujeres de la vida alegreque con sus problemas, sus celos, sus recelos y sus envidias construyen un contrapuntointeresante a tantos opúsculos incisivos y amargos.

1

 En relación con los nombres de heteras sugerimos consultar el trabajo de Sagrario García Vázquez en lasActas del 2.° Coloquio de Estudiantes de Filología, Universidad Abierta C. Real, Suplementos R-5, 1991, págs.123 a 135, donde se recoge un buen número de nombres clasificados y explicados, así como unas buenasreferencias bibliográficas.

Page 3: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 3/52

1

GLICERION Y TAIS1 Γλυκέρα καὶ Θαίς 

[1] Γλυκέρα  τὸν στρατιώτην ἐκεῖνον,

Θαΐ, τὸν Ἀκαρνᾶνα, ὅς πάλαι μὲν

Ἀβρότονον εἶχε, μετὰ ταῦτα δὲ ἠράσθη

ἐμοῦ, τὸν εὐπάρυφον λέγω, τὸν ἐν τῇ

χλαμύδι, οἶσθα αὐτόν, ἢ ἐπιλέλησαι τὸν

ἄνθρωπον; 

Θαίς  οὔκ, ἀλλὰ οἶδα, ὦ Γλυκέριον, καὶ

συνέπιε μεθ᾽ ἡμῶν πέρυσιν ἐν τοῖς

Ἁλώοις. τί δὲ τοῦτο; ἐῴκεις γάρ τι περὶαὐτοῦ διηγεῖσθαι. 

Γλυκέρα  Γοργόνα αὐτὸν ἡ

παμπόνηρος, φίλη δοκοῦσα εἶναι,

ἀπέσπασεν ἀπ᾽ ἐμοῦ ὑπελθοῦσα. Θαίς  καὶ νῦν σοὶ μὲν ἐκεῖνος οὐ

πρόσεστι, Γοργόναν δὲ ἑταίραν

πεποίηται; 

Γλυκέρα   ναί, ὦ Θαΐ, καὶ τὸ πρᾶγμα οὐμετρίως μου ἥψατο. Θαίς  πονηρὸν μέν ὦ Γλυκέριον, οὐκ

ἀδόκητον δέ, ἀλλ᾽ εἰωθὸς γίγνεσθαι ὑφ᾽

 ἡμῶν τῶν ἑταιρῶν. οὔκουν χρὴ οὔτε

ἀνιᾶσθαι ἄγαν οὔτε μέμφεσθαι τῇ

Γοργόνῃ· οὐδὲ γὰρ σὲ Ἀβρότονον ἐπ᾽

αὐτῷ πρότερον ἐμέμψατο, καίτοι φίλαι

 ἦτε. [2] ἀτὰρ ἐκεῖνο θαυμάξω, τί καὶ

ἐπῄνεσεν αὐτῆς ὁ στρατιώτης οὗτος,

1 GLICERION. — El militar aquel, Tais, elde Acarnania que se entendía hace ya tiempocon Habrótono y que después se enamoró demí, ¿te acuerdas de él? Sí; al que iba vestidode púrpura y llevaba una clámide, merefiero, ¿sabes quién es o te has olvidado delindividuo en cuestión?TAIS. — ¡Qué va! Glicerion; ya lo creo que séquién es; si hasta estuvo bebiendo con

nosotras el año pasado en las fiestas Haloas2.¿Y qué pasa? Al parecer, tienes algo quecontar acerca de él.GLICERION. — La muy sinvergüenza deGorgona3  que parecía ser amiga mía lo haseducido y se me lo ha llevado.TAIS. — ¿O sea que ya no se te acerca y hahecho de Gorgona su hetera?

GLICERION. — Pues sí, Tais, y el asunto meha afectado bastante.TAIS. — Mal asunto, Glicerion, pero noinesperado, pues al fin y al cabo se trata dealgo que suele sucedernos a nosotras lasheteras. Así que no debes disgustarte más dela cuenta ni regañar a Gorgona;2 que tampoco te lo echó a ti en caraHabrótono y eso que erais amigas. Ahora

 bien, lo que más me admira es qué encantos

1 El sufijo diminutivo -ion equivale al -ito/a del castellano y aparece con frecuencia en los nombres de estasheteras. Lo hemos conservado muy a pesar nuestro, por respeto a la tradición de traducciones anteriores. AsíGlicerion —que incluso suena a masculino— debería entenderse como «Glicerita», quien a su vez lleva unnombre sobre la raíz de  glykýs, dulce, esto es «Dulcita» o «Dulcinita». El nombre es mencionado por elpropio LUCIANO, La travesía 12 y El maestro de retórica 12. Al parecer, Glicera se llamaba también una amigade Menandro que da nombre a personajes de alguna de sus obras, cf. Fr. 87, 280. Sobre el personaje de Tais,véase el propio Luciano más adelante, en el Diálogo 3 de esta serie.2 Fiestas áticas en honor de Deméter (cf. TEÓCRITO, Idilio VII, en relación con las Talisias de la isla de Cos), a

quien se rendía culto con el sobrenombre de Haloea, «de la era», en sentido etimológico. Se celebraban afinales de octubre.3 Naturalmente nada tiene que ver este personaje con la Gorgona tantas veces aludida que llevaba Ateneagrabada en su escudo.

Page 4: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 4/52

ἐκτὸς εἰ μὴ παντάπασι τυφλός ἐστιν, ὃς

οὐχ ἑωράκει τὰς μὲν τρίχας αὐτὴν

ἀραιὰς ἔχουσαν καὶ ἐπὶ πολὺ τοῦ

μετώπου ἀπηγμένας· τὰ χείλη δὲ

πελιδνὰ καὶ νεκρικὰ καὶ τράχηλος

λεπτὸς καὶ ἐπίσημοι ἐν αὐτῷ αἱ φλέβες

καὶ ῥὶς μακρά. ἓν μόνον, εὐμήκης ἐστὶ

καὶ ὀρθὴ καὶ μειδιᾷ πάνυ ἐπαγωγόν. 

Γλυκέρα  οἴει γάρ, ὦ Θαΐ, τῷ κάλλει

 ᾑρῆσθαι τὸν Ακαρνᾶυα; οὐκ οἶσθα ὡς

φαρμακὶς ἡ Χρυσάριον ἡ μήτηρ αὐτῆς,

Θετταλάς τινας ᾠδὰς ἐπισταμένη καὶ

τὴν σελήνην κατάγουσα; φασὶ δὲ αὐτὴν

καὶ πέτεσθαι τῆς νυκτός· ἐκείνη ἐξέμηνετὸν ἄνθρωπον πιεῖν τῶν φαρμάκων

ἐγχέασα, καὶ νῦν τρυγῶσιν αὐτόν. 

Θαίς  καὶ σύ, ὦ Γλυκέριον, ἄλλον

τρυγήσεις, τοῦτον δὲ χαίρειν ἔα. 

le vio el militar de marras, a no ser que estétan ciego perdido que ni siquiera ha visto loscuatro pelos que tiene que le dejan buenasentradas en la frente; tiene los labios lívidos,un cuello escuálido en el que se marcan las

venas y una nariz enorme. Una cosa positivatiene: buena estatura, anda erguida y susonrisa es enormemente seductora.

GLICERION. — ¿Crees entonces, Tais, que elacarnanio se ha enamorado de ella por suhermosura? ¿No sabes que Crisarion, sumadre, es una hechicera que conoce algunosconjuros tesalios y hace bajar a la luna4?

Dicen que incluso vuela de noche. Ella es laque sacó de sus cabales al individuo demarras dándole a beber sus pócimas y ahora

 bien que le sacan partido.TAIS. — También se lo sacarás tú a otros,Glicerion. Déjala, pues, que se vaya a hacerpuñetas.

4  Sobre las magas o hechiceras tesalias y en concreto sobre el hecho «de hacer bajar la luna», el propioLuciano se ocupa de dar detalles en el Diálogo 4 de esta serie y en Lucio o El asno, especialmente los capítulos4-13 (B.C.G., núm. 39). Alusiones también a ARISTÓFANES, Nubes 749, y PLATÓN, Gorgias 513a.

Page 5: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 5/52

2

MIRTÍON, PÁNFILO Y DÓRIDE

Μύρτιον καὶ Πάμφιλος καὶ Δῶρις 

[1] Μύρτιον   γαμεῖς, ὦ Πάμφιλε, τὴν

Φείδωνος τοῦ ναυκλήρου θυγατέρα καὶ

 ἤδη σε γεγαμηκέναι φασίν· οἱ τοσοῦτοι δὲ

ὅρκοι οὓς ὤμοσας καὶ τὰ δάκρυα ἐν ἀκαρεῖ

πάντα οἴχεται, καὶ ἐπιλέλησαι Μυρτίου

 νῦν, καὶ ταῦτα, ὦ Πάμφιλε, ὁπότε  κύω

μῆνα ὄγδοον ἤδη. τοῦτο γοῦν καὶ μόνον

ἐπριάμην τοῦ σοῦ ἔρωτος, ὅτι μου

τηλικαύτην πεποίηκας τὴν γαστέρα καὶ

μετὰ μικρὸν παιδοτροφεῖν δεήσει, πρᾶγμα

ἑταίρᾳ βαρύτατον· οὐ γὰρ ἐκθήσω τὸ

τεχθέν, καὶ μάλιστα εἰ ἄρρεν γένοιτο,

ἀλλὰ Πάμφιλον ὀνομάσασα ἐγὼ μὲν ἕξω

παραμύθιον τοῦ ἔρωτος, σοὶ δὲ ὀνειδιεῖ

ποτε προσελθὼν ἐκεῖνος, ὡς ἄπιστος

 γεγένησαι περὶ τὴν ἀθλίαν αὐτοῦ μητέρα.

 γαμεῖς δ᾽ οὐ καλὴν παρθένον· εἶδον γὰρ

αὐτὴν ἔναγχος ἐν τοῖς Θεσμοφορίοις μετὰ

τῆς μητρός, οὐδέπω εἰδυῖα ὅτι δι᾽ αὐτὴνοὐκέτι ὄψομαι Πάμφιλον. καὶ σὺ δ᾽ οὖν

πρότερον ἰδοῦ αὐτὴν καὶ τὸ πρόσωπον καὶ

τοὺς ὀφθαλμοὺς ἰδέ, μή σε ἀνιάτω, εἰ πάνυ

 γλαυκοῦς ἔχει αὐτοὺς μηδὲ ὅτι διάστροφοί

εἰσι καὶ ἐς ἀλλήλους ὁρῶσι· μᾶλλον δὲ τὸν

Φείδωνα ἑώρακας τὸν πατέρα τῆς νύμφης,

τὸ πρόσωπον αὐτοῦ οἶσθα, ὥστε οὐδὲν ἔτι

δεήσει τὴν θυγατέρα ἰδεῖν. 

[2] Πάμφιλος  ἔτι σου ληρούσης, ὦ

Μύρτιον, ἀκούσομαι παρθένους καὶ

 γάμους ναυκληρικοὺς διεξιούσης; ἐγὼ δὲ ἢ

σιμήν τινα ἢ καλὴν νύμφην οἶδα; ἢ ὅτι

1 MIRTÍON. — ¿Vas a casarte, Pánfilo, conla hija de Filón el armador5 , que andandiciendo incluso que te has casado ya? ¿Sehan marchado en un voleo tantos

 juramentos como hiciste y tantas lágrimasy te has olvidado de Mirtíon justamenteahora que estoy de ocho meses? Esto es loque he sacado en limpio de tu amor; el

 bombo este que me has hecho y dentro de

poco... ¡a criar un bebé, el mayor coñazoque puede haber para una hetera! Que yopor lo menos no voy a abandonar a miniño, sobre todo si sale varón, sino quepienso ponerle de nombre Pánfilo ytenerlo como prenda de mi amor y algúndía te echará en cara tu infidelidad a sudesgraciada madre. Y... vas a casarte conuna moza que de guapa no tiene nada.

Pues hace un instante la vi con su madreen las Tesmoforias6  cuando aún no sabíaque por su culpa ya no volvería a ver mása Pánfilo. Así que fíjate bien y mírala biena la cara y a los ojos, no vayas luego acabrearte si ves que los tiene demasiadoglaucos o bizcos, que se miran el uno alotro. Sobre todo; has visto ya al padre dela novia; conoces bien su cara, así que... no

te hace falta ya ver a la hija.2  PÁNFILO. — ¿Voy a tener que seguirescuchando tus paparruchas a cuento demuchachas y tus historias de bodas conarmadores? ¿Conozco yo acaso a alguna

5 La hija de un armador no debía ser un mal partido en el mundo griego de todas las épocas; recuérdense

algunos títulos de Menandro, así como los textos latinos de TERENCIO,  Andria y Hecyra 6 Otra denominación de las fiestas en honor de Deméter a las que no tenían acceso los hombres, aquí se tratade Deméter y Core «tesmoforas», esto es, legisladoras o reguladoras de las leyes por las que se rigen loscultivos.

Page 6: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 6/52

Φείδων ὁ Ἀλωπεκῆθεν—οἶμαι γὰρ ἐκεῖνον

λέγειν σε—θυγατέρα ὅλως εἶχεν ὡραίαν

 ἤδη γάμου; ἀλλ᾽ οὐδὲ φίλος ἐστὶν οὗτος τῷ

πατρί· μέμνημαι γὰρ ὡς πρῴην ἐδικάσατο

περὶ συμβολαίου ναυτικοῦ· τάλαντον,

οἶμαι, ὀφείλων γὰρ τῷ πατρὶ οὐκ ἤθελεν

ἐκτίνειν, ὁ δὲ παρὰ τοὺς ναυτοδίκας

ἀπήγαγεν αὐτόν, καὶ μόλις ἐξέτισεν αὐτό,

οὐδ᾽ ὅλον, ὡς ὁ πατὴρ  ἔφασκεν. εἰ δὲ καὶ

 γαμεῖν ἐδέδοκτό μοι, τὴν Δημέου θυγατέρα

τὴν τοῦ πέρυσιν ἐστρατηγηκότος ἀφείς,

καὶ ταῦτα πρὸς μητρὸς ἀνεψιὰν οὖσαν, τὴν

Φείδωνος ἐγάμουν ἄν; σὺ δὲ πόθεν ταῦτα

 ἤκουσας; ἢ τινὰς σεαυτῇ, ὦ Μύρτιον, κενὰς

ζηλοτυπίας σκιαμαχοῦσα ἐξεῦρες; 

[3] Μύρτιον  οὔκουν γαμεῖς, ὦ Πάμφιλε; 

Πάμφιλος  μέμηνας, ὦ Μύρτιον, ἢ

κραιπαλᾷς; καίτοι χθὲς οὐ πάνυ

ἐμεθύσθημεν. Μύρτιον   ἡ Δωρὶς αὕτη ἐλύπησέ με·

πεμφθεῖσα γὰρ ὡς ἔρια ὠνήσαιτό μοι ἐπὶ

τὴν γαστέρα καὶ εὔξαιτο τῇ Λοχείᾳ ὡς

ὑπὲρ ἐμοῦ, Λεσβίαν ἔφη ἐντυχοῦσαν αὐτῇ

... μᾶλλον δὲ σὺ αὐτή, ὦ Δωρί, λέγε ἅπερἀκήκοας, εἴ γε μὴ ἐπλάσω ταῦτα. 

moza chata o guapa? ¿O lo único que sé esque Filón el de Alopece7 —creo que es a éla quien te refieres— tiene una hija que está

 justo en edad casadera? Pues el individuoen cuestión ni tan siquiera es amigo de mi

padre. Es más, me viene a la memoria queno hace mucho lo citó a juicio por asuntode una deuda. Un talento le debía8 , creo, ami padre y no le dio la gana de pagárselo.Así que él lo condujo ante los miembrosdel tribunal encargado de asuntosmarítimos, y a trancas y a barrancas se lohizo pagar, y no todo; bueno, eso al menosdecía mi padre. Si me hubiera parecido

oportuno casarme, ¿crees que lo habríahecho con la hija de Filón luego derechazar a la hija de Demeas que habíadesempeñado el cargo de estratego el añoanterior y que para colmo es prima míapor parte materna? ¿De dónde has oídoesas historias? ¿O qué clase de vanos celoste has inventado, Mirtíon, en tu batallacontra las sombras?9 

3  MIRTÍON. — ¿O sea que no vas acasarte, Pánfilo?PÁNFILO. — ¿Estás loca, Mirtíon, o conresaca? Y eso que ayer al menos noestábamos borrachos como cubas10).MIRTÍON. — La Dóride esa es la que meha puesto triste; que la mandé por lanapara mi vientre y a que realizara plegariasen mi nombre a la «Partera»11; me dijo que

se topó con Lesbia...; bueno mejor que ledigas tú, Dóride, con toda exactitud lo quehas oído... a no ser que sean figuracionestuyas.

7 No conocemos la identidad del personaje, si bien podemos precisar que es un ciudadano del Ática, por serAlopece uno de sus «demos» o distritos.8 Nótese el excepcional valor del talento, 6.000 dracmas.9 Por más que pueda resultar chocante, esa es la palabra empleada por Luciano, skiamachoûsa. 10

 La expresión griega es menos gráfica: «estábamos completamente borrachas»; no se emplea este tipo de«comparaciones proverbiales», al modo del castellano «borracho como una cuba».11 La «Partera» es paradójicamente una diosa virgen, Ártemis, adorada bajo la advocación de «Locheía», estoes, «comadrona». 

Page 7: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 7/52

Δῶρις  ἀλλ᾽ ἐπιτριβείην, ὦ δέσποινα, εἴ τι

ἐψευσάμην· ἐπεὶ γὰρ κατὰ τὸ πρυτανεῖον

ἐγενόμην, ἐνέτυχέ μοι ἡ Λεσβία μειδιῶσα

καὶ φησίν, Ὁ ἐραστὴς ὑμῶν ὁ Πάμφιλος

 γαμεῖ τὴν  Φείδωνος θυγατέρα· εἰ δὲ

ἀπιστοίην, ἠξίου με παρακύψασαν ἐς τὸν

στενωπὸν ὑμῶν ἰδεῖν πάντα

κατεστεφανωμένα καὶ αὐλητρίδας καὶ

θόρυβον καὶ ὑμέναιον ᾄδοντάς τινας. Πάμφιλος  τί οὖν; παρέκυψας, ὦ Δωρί; Δῶρις  καὶ μάλα, καὶ εἶδον ἅπαντα ὡς ἔφη. 

[4] Πάμφιλος  μανθάνω τὴν ἀπάτην· οὔτε

πάντα ἡ Λεσβία, Δωρί, πρὸς σὲ ἐψεύσατο

καὶ σὺ τἀληθῆ ἀπήγγελκας Μυρτίω. πλὴνμάτην γε ἐταράχθητε οὔτε γα χρ παρ᾽ ἡμῖν

οἱ γάμοι, ἀλλὰ νῦν ἀνεμνήσθην ἀκούσας

τῆς μητρός, ὁπότε χθὲς ἀνέστρεψα παρ᾽

ὑμῶν· ἔφη γάρ, Ὦ Πάμφιλε, ὁ μὲν

 ἡλικιώτης σοι Χαρμίδης τοῦ γείτονος

Αρισταινέτου υἱὸς γαμεῖ ἤδη καὶ σωφρονεῖ,

σὺ δὲ μέχρι τίνος ἑταίρᾳ σύνει; τοιαῦτα

παρακούων αὐτῆς ἐς ὕπνον κατηνέχθην·

εἶτα ἕωθεν προῆλθον ἀπὸ τῆς οἰκίας, ὥστεοὐδὲν εἶδον ὧν ἡ Δωρὶς ὕστερον εἶδεν. εἰ δὲ

ἀπιστεῖς, αὖθις ἀπελθοῦσα, ὦ Δωρί,

ἀκριβῶς ἰδὲ μὴ τὸν στενωπόν, ἀλλὰ τὴν

θύραν, ποτέρα ἐστὶν ἡ κατεστεφανωμένη·

εὑρήσεις γὰρ τὴν τῶν γειτόνων. 

Μύρτιον  Ἀπέσωσας, ὦ Πάμφιλε·

ἀπηγξάμην γὰρ ἄν, εἴ τι τοιοῦτο ἐγένετο. 

Πάμφιλος  ἀλλ᾽ οὐκ ἂν ἐγένετο, μηδ᾽ οὕτω

μανείην, ὡς ἐκλαθέσθαι Μυρτίου, καὶ

ταῦτα ἤδη μοι κυούσης παιδίον. 

DÓRIDE. — ¡Que me parta un rayo,señora, si en algo te he engañado! Luegode llegar al Pritaneo me topé con Lesbia,que sonriente va y me dice: «vuestroamante Pánfilo va a casarse con la hija de

Filón». Y por si no me fiaba, me invitó aasomarme al callejón en que vivís a verguirnaldas, flautistas, jaleo y demás gentesentonando el himeneo.PÁNFILO. — ¿Y qué, Dóride, te asomaste?DÓRIDE. — Claro que sí y lo vi todo, talcual dijo ella.4 PÁNFILO. — Comprendo laequivocación, pues no era falso, Dóride,

todo lo que te contó Lesbia. Y tú le llevastea Mirtíon una noticia cierta. Sólo quevuestra conmoción no tenía razón de ser,pues la boda no era en nuestra casa, sinoque ahora me ha venido a la cabeza algoque oí de labios de mi madre cuandovolvía de vuestra casa; lo que dijo fue:«Pánfilo, Cármides el hijo de Aristéneto elvecino, que es de tu quinta, ya por fin se

casa y sienta la cabeza; y tú en cambio,¿hasta cuándo vas a andar con unahetera?». Al tiempo que la escuchaba sinhacerle mucho caso, me vi transportado almejor de los sueños. Después, de madru-gada salí de casa, así que no vi nada de loque luego vio Dóride. Y si no te fías,vuelve allí otra vez, Dóride, y mira conatención no el callejón sino la puerta, a ver

cuál de las dos es la que está engalanadacon guirnaldas; descubrirás que es la delos vecinos.MIRTÍON. — Me has salvado, Pánfilo,pues me habría ahorcado si hubierasucedido cosa semejante.PÁNFILO. — No hubiera podido suceder;y ojalá que no llegue yo a estar tan lococomo para olvidarme de Mirtíon, máxime

ahora que está a punto de darme un hijo.

Page 8: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 8/52

3

FILINA Y SU MADRE

Μήτηρ καὶ Φίλιννα 

[1] Μήτηρ  Ἐμάνης, ὦ Φίλιννα, ἢ τί

ἔπαθες ἐν τῷ ξυμποσίῳ χθές; ἧκε γὰρ

παρ᾽ ἐμὲ Δίφιλος ἕωθεν δακρύων καὶ

διηγήσατό μοι ἃ ἔπαθεν ὑπὸ σοῦ·

μεμεθύσθαι γάρ σε καὶ ἐς τὸ μέσον

ἀναστᾶσαν ὀρχήσασθαι αὐτοῦ

διακωλύοντος καὶ μετὰ ταῦτα φιλῆσαι

Λαμπρίαν τὸν ἑταῖρον αὐτοῦ, καὶ ἐπεὶ

ἐχαλέπηνέ σοι, καταλιποῦσαν αὐτὸν

ἀπελθεῖν πρὸς τὸν Λαμπρίαν καὶ

περιβαλεῖν ἐκεῖνον, ἑαυτὸν δὲ

ἀποπνίγεσθαι τούτων γιγνομένων. ἀλλ᾽

οὐδὲ τῆς νυκτός, οἶμαι, συνεκάθευδες

μετ᾽ αὐτοῦ, καταλιποῦσα δὲ δακρύοντα

μόνη ἐπὶ τοῦ πλησίον σκίμποδος

κατέκεισο ᾄδουσα καὶ λυποῦσα ἐκεῖνον. 

[2] Φίλιννα  τὰ γὰρ αὐτοῦ σοι, ὦ μῆτερ,

οὐ διηγήσατο· οὐ γὰρ ἂν συνηγόρευεςαὐτῷ ὑβριστῇ γε ὄντι, ὃς ἐμοῦ ἀφέμενος

ἐκοινολογεῖτο Θαΐδι τῇ Λαμπρίου

ἑταίρᾳ, μηδέπω ἐκείνου παρόντος· ἐπεὶ

δὲ χαλεπαίνουσαν εἶδέ με καὶ διένευσα

αὐτῷ οἷα ποιεῖ, τοῦ ὠτὸς ἄκρου

ἐφαψάμενος ἀνακλάσας τὸν αὐχένα τῆς

Θαΐδος ἐφίλησεν οὕτω προσφυῶς, ὥστε

μόλις ἀπέσπασε τὰ χείλη, εἶτ᾽ ἐγὼ μὲν

ἐδάκρυον, ὁ δὲ ἐγέλα καὶ πρὸς τὴνΘαΐδα πολλὰ πρὸς τὸ οὖς ἔλεγε κατ᾽

ἐμοῦ δηλαδή, καὶ ἡ Θαῒς  ἐμειδία

βλέπουσα πρὸς ἐμέ. ὡς δὲ προσιόντα

 ᾔσθοντο τὸν Λαμπρίαν καὶ

ἐκορέσθησάν ποτε φιλοῦντες ἀλλήλους,

ἐγὼ μὲν ὅμως παρ᾽ αὐτὸν κατεκλίθην,

ὡς μὴ καὶ τοῦτο προφασίζοιτο ὕστερον,

1 MADRE. — ¿Perdiste el seso, Filina, o quéte pasó anoche en el simposio? Pues a micasa vino muy de mañana lloroso Dífilo y mecontó el trato que recibió de tu parte; que teemborrachaste y levantándote saliste a bailaral medio de la escena aunque él trataba deimpedirlo, y que acto seguido te pusiste a

 besar a Lamprias, su compañero, y que,como se enfadó contigo, lo dejaste plantado,

te fuiste a la vera de Lamprias y lo abrazaste,al tiempo que él se congestionaba ante lo queestaba sucediendo. Y es que ni aun bienentrada la noche, creo, te acostaste con él,sino que lo dejaste plantado lloroso y teacostaste sola sobre un sofá que había allí amano al tiempo que le hacías la puñeta contus cantos.2 FILINA. — Pues lo que hizo él, madre, no

te lo contó, pues no te pondrías de parte deun tipo que me ha tratado con una chuleríatal que, dándome de lado no paraba decharlar con Tais, la hetera de Lamprias, queaún no se había presentado. Al ver que yome estaba cabreando y que desaprobaba conmis gestos lo que estaba haciendo, fue y lacogió de la punta de la oreja, le tiró del cuellohacia arriba12 y le pegó un beso tan apretado

que casi no pudo ni despegar los labios.Entonces yo me eché a llorar al tiempo que élse reía y le decía a Tais muchas cosas al oído,cosas en contra mía, evidentemente. Y Taisdirigía su mirada a mí y sonreía. Mas comose percataron de que estaba entrandoLamprias y como quiera que se hartaron yade besarse, a pesar de los pesares yo fui y me

12  Con todos los respetos para las traducciones castellanas existentes, no parece que se trate de doblar elcuello, acción más que improbable cuando a uno le están tirando de las orejas. La preposición aná de abajo aarriba es determinante al respecto y ha sido recogida en nuestra traducción.

Page 9: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 9/52

 ἡ Θαῒς δὲ ἀναστᾶσα ὠρχήσατο πρώτη

ἀπογυμνοῦσα ἐπὶ πολὺ τὰ σφυρὰ ὡς

μόνη καλὰ  ἔχουσα, καὶ ἐπειδὴ

ἐπαύσατο, ὁ Λαμπρίας μὲν ἐσίγα καὶ

εἶπεν οὐδέν, Δίφιλος δὲ ὑπερεπῄνει τὸ

εὔρυθμον καὶ τὸ κεχορηγημένον, καὶ ὅτι

εὖ πρὸς τὴν κιθάραν ὁ ποὺς καὶ τὸ

σφυρὸν ὡς καλὸν καὶ ἄλλα μυρία,

καθάπερ τὴν Καλάμιδος Σωσάνδραν

ἐπαινῶν, ἀλλ᾽ οὐχὶ Θαΐδα, ἣν καὶ σὺ

οἶσθα συλλουομένην ἡμῖν οἵα ἐστί, Θαῒς

δὲ οἷα καὶ ἔσκωψεν εὐθὺς ἐς ἐμέ· εἰ γάρ

τις, ἔφη, μὴ αἰσχύνεται λεπτὰ ἔχουσα τὰ

σκέλη, ὀρχήσεται καὶ αὐτὴ ἐξαναστᾶσα.

τί ἂν λέγοιμι, ὦ μῆτερ; ἀνέστην γὰρ καὶὠρχησάμην. τί γὰρ ἔδει ποιεῖν;

ἀνασχέσθαι καὶ ἐπαληθεύειν τὸ

σκῶμμα καὶ τὴν Θαΐδα ἐᾶν τυραννεῖν

τοῦ συμποσίου; 

[3] Μήτηρ  φιλοτιμότερον μέν, ὦ

θύγατερ· οὐδὲ φροντίζειν γὰρ ἐχρῆν·

λέγε δ᾽ ὅμως τὰ μετὰ ταῦτα. Φίλιννα  οἱ μὲν οὖν ἄλλοι ἐπῄνουν, ὁ

Δίφιλος δὲ μόνος ὕπτιον καταβαλὼν

ἑαυτὸν ἐς τὴν ὀροφὴν ἀνέβλεπεν, ἄχρι

δὴ καμοῦσα ἐπαυσάμην. Μήτηρ  τὸ φιλῆσαι δὲ τὸν Λαμπρίαν

ἀληθὲς ἦν καὶ τὸ μεταβᾶσανπεριπλέκεσθαι αὐτῷ; τί σιγᾷς; οὐκέτι

 γὰρ ταῦτα συγγνώμης ἄξια. Φίλιννα  ἀντιλυπεῖν ἐβουλόμην αὐτόν. 

tumbé a su lado para que no pudiera luegoreprocharme ni tan siquiera eso. En cambioTais, levantándose, salió a bailar la primeradejando las pantorrillas bien al aire como sifuera la única que las tuviera bonitas 13. Y

cuando dejó de bailar, Lamprias no hacíamás que reírse y no decía ni pío, en tanto queDífilo no paraba de piropear lo airosamenteque había bailado, y de aplaudir lo bienacompasado que iba su pie con la cítara y lolindo de sus pantorrillas y mil cosas por elestilo, como si estuviera deshaciéndose enelogios de la Sosandra de Cálamis14 , y no deTais, a la que tú conoces perfectamente;

porque se baña con nosotras y ya sabes quépintas tiene. ¡Y hay que ver! ¡Vaya con la talTais que empezó a burlarse de mí! «Si hayalguna, decía, que no le dé vergüenza detener las piernas flacas, se levantará y saldráa bailar también». ¿Qué podría yo replicar,madre? Pues me levanté y bailé. ¿Quéremedio me quedaba? ¿Aguantarme y darpor buena la burla y dejarle a Tais ser la reina

del banquete?3 MADRE. — Muy a pecho te lo tomas, hija;no deberías haberle dado importancia. Pero,cuenta qué pasó después.FILINA. — Pues los restantes invitados meaplaudían, en tanto que Dífilo era el únicoque aguantó tumbado boca arriba mirando altecho hasta que yo, cansada, dejé de bailar.MADRE. — Y lo de que besaste a Lamprias,

y lo de que te cambiaste de sitio paraabrazarlo, ¿es verdad? ¿Por qué callas? Conesta actitud sí que no tienes excusas.FILINA. — Es que quería yo a mi vezhacerle la puñeta.

13 El texto griego dice literalmente y sin duda alguna los «tobillos»; sorprende un tanto la belleza de algo tanaparentemente poco excitante y sensual como los tobillos. En el contexto en el que está empleada la palabra,tratándose de un baile de tipo provocador, parece que debamos aceptar un empleo metonímico del término.

Sobre la belleza de los tobillos recuérdese el epíteto tanýsphyros aplicado a Casandra en la pluma de ÍBICO,fr. 30: «la de estilizados tobillos».14  La belleza de esta estatua de Cálamis, escultor de la época clásica (primera mitad del siglo v a. C.) eraproverbial. Véase al respecto el propio LUCIANO, Imágenes 6.

Page 10: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 10/52

Μήτηρ  εἶτα οὐδὲ συνεκάθευδες, ἀλλὰ

καὶ ᾖδες ἐκείνου δακρύοντος; οὐκ

αἰσθάνῃ, ὦ θύγατερ, ὅτι πτωχαί ἐσμεν,

οὐδὲ μέμησαι ὅσα παρ᾽ αὐτοῦ ἐλάβομεν

 ἢ οἷον δὴ τὸν πέρυσι χειμῶνα

διηγάγομεν ἄν, εἰ μὴ τοῦτον ἡμῖν ἡ

Ἀφροδίτη ἔπεμψε;

Φίλιννα  τί οὖν; ἀνέχωμαι διὰ τοῦτο

ὑβριζομένη ὑπ᾽ αὐτοῦ; Μήτηρ  Ὀργίζου μέν, μη ἀνθύβριζε δέ.

οὐκ οἶσθα ὅτι ὑβριζόμενοι παύονται οἱ

ἐρῶντες καὶ ἐπιτιμῶσιν ἑαυτοῖς; σὺ δὲ

πάνυ χαλεπὴ ἀεὶ τῷ ἀνθρώπῳ

 γεγένησαι, καὶ ὅρα μὴ κατὰ τὴν

παροιμίαν ἀπορρήξωμεν πάνυτείνουσαι τὸ καλώδιον. 

MADRE. — ¿Y después ni siquiera teacostaste con él sino que hasta cantabasmientras él lloraba? ¿No te das cuenta, hija,de que somos pobres15 , ni te acuerdas ya detodo cuanto recibimos de parte suya, o de

cómo habríamos pasado el invierno anteriorde no ser porque Afrodita nos lo envió?FILINA. — ¿Y qué? ¿Voy a tener queaguantar por ello sus malos tratos?MADRE. — Enfádate, pero no respondas asus insultos con los tuyos. ¿O es que no sabesque los amantes no dejan de intercambiarseinsultos y reproches? Tú has sido siempremuy hosca con este hombre. Así que mira a

ver, no sea que, como dice el refrán, se nosvaya a romper la cuerda por tensarlademasiado.

15 Exagera tal vez-la madre de Filina, al autocalificarse no sólo como pobre, sino como pobre de solemnidad,o mejor de mendicidad. Este lamento me trae a la memoria el de algunos protagonistas de los mimiambos deHerodas.

Page 11: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 11/52

4

MELITA Y BÁQUIDE

Μέλιττα καὶ Βάκχις 

[1] Μέλιττα  εἴ τινα οἶσθα, Βακχί,

 γραῦν, οἷαι πολλαὶ Θετταλαὶ

λέγονται ἐπᾴδουσαι καὶ ἐρασμίους

ποιοῦσαι, εἰ καὶ πάνυ μισουμένη γυνὴ

τυγχάνοι, οὕτως ὄναιο, παραλαβοῦσα

 ἧκέ μοι· θαἰμάτια γὰρ καὶ τὰ χρυσία

ταῦτα προείμην ἡδέως, εἰ μόνον ἴδοιμι

ἐπ᾽ ἐμὲ αὖθις ἀναστρέψαντα Χαρῖνον

μισήσαντα τὴν Σιμίχην ὡς νῦν ἐμέ. Βάκχις  τί φής; οὐκέτι σύνεστιν —ἀλλὰ παρὰ τὴν Σιμίχην, ὦ Μέλιττα,

οἴχεται Χαρῖνος — δι᾽ ἣν τοσαύτας

ὀργὰς τῶν γονέων ἠνέσχετο οὐ

βουληθεὶς τὴν πλουσίαν ἐκείνην

 γῆμαι πέντε προικὸς τάλαντα, ὡς

ἔλεγον, ἐπιφερομένην; μέμνημαι γὰρ

ταῦτά σου ἀκούσασα. Μέλιττα  ἅπαντα ἐκεῖνα οἴχεται, ὦ

Βακχί, καὶ πέμπτην ταύτην ἡμέρανοὐδ᾽ ἑώρακα ὅλως αὐτόν, ἀλλὰ

πίνουσι παρὰ τῷ συνεφήβῳ Παμμένει

αὐτός τε καὶ Σιμίχη. [2] Βάκχις  δεινά, ὦ Μέλιττα,

πέπονθας. ἀλλὰ τι καὶ ὑμᾶς

διέστησεν; ἔοικε γὰρ  οὐ μικρὸν τοῦτ᾽

εἶναι.

Μέλιττα  τὸ μὲν ὅλον οὐδὲ εἰπεῖν

ἔχω· πρῴην δὲ ἀνελθὼν ἐκ Πειραιῶς— κατεληλύθει γὰρ, οἶμαι, χρέος τι

άπαιτήσων πέμψαντος τοῦ πατρός —οὔτε με προσέβλεψεν ἐσελθὼν οὔτε

προσήκατο ὡς ἔθος προσδραμοῦσαν,

ἀποσεισάμενος δὲ περιπλακῆναι

θέλουσαν, Ἄπιθι, φησί, πρὸς τὸν

1 MELITA. — Si conoces, Báquide, a algunavieja como esas que dicen abundan en Tesalia 16 ,que con sus conjuros hacen a los amantesatractivos, por muy odiosa que resulte, vete ytráeme una. Que yo de buen grado estaríadispuesta a cederle mis vestidos y mis joyassimplemente con tal de ver que Carino vuelve amí de nuevo al tiempo que odia a Símique delmismo modo que me odia ahora a mí.

BÁQUIDE. — ¿Qué dices? ¿Es que ya no vivís juntos, sino que Carino resulta que va y se largacon Símique, Melita, luego de dejarte a tiplantada? ¿A ti, por quien aguantó tantas

 broncas de sus padres por no querer casarse conla ricachona aquella que aportaba —esodecían—cinco talentos de dote? Que yo de estome he enterado de boca tuya.MELITA. — Pues todo eso se ha ido al garete,

Báquide, y llevo ya —este es el quinto— cincodías que ni siquiera lo he visto: andan de copasen casa de su amiguito17 Pámenes él y Símique.

2 BÁQUIDE. — ¡Qué horror!, Melita. Pero ¿quées lo que os separó? Pues no parece que sea algode poca monta.

MELITA. — Ni siquiera puedo contarte la

historia completa. El otro día al subir del Pireo—había bajado, creo, a reclamar una deuda porencargo de su padre— ni tan siquiera medirigió la mirada al entrar, ni consintió queacudiera corriendo a sus brazos como decostumbre, sino que apartándome bruscamentecuando intentaba abrazarlo me dijo: «Lárgate

16

  Sobre las propiedades de hechiceras precisamente de Tesalia para todo tipo de conjuros y ensalmos, eincluso para hacer bajar la luna, véase el propio LUCIANO, 39.17 «Amiguito», hemos traducido con el cierto retintín que pone Melita en su conversación en el sentido decompañero homosexual: synéphébos. 

Page 12: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 12/52

 ναύκληρον Ἑρμότιμον ἢ τὰ ἐπὶ τῶν

τοίχων γεγραμμένα ἐν τῷ Κεραμεικῷ

ἀνάγνωθι, ὅπου κατεστηλίτευται

ὑμῶν τὰ ὀνόματα. τίνα Ἑρμότιμον,

τίνα, ἔφην, ἢ ποίαν στήλην λέγεις; ὁ

δὲ οὐδὲν ἀποκρινάμενος οὐδὲ

δειπνήσας ἐκάθευδεν ἀποστραφείς.

πόσα οἴει ἐπὶ τούτῳ μεμηχανῆσθαί με

περιλαμβάνουσαν ἐπισιρέφουσαν

φιλοῦσαν ἀπεστραμμένου τὸ

μετάφρενον; ὁ δ᾽ οὐδ᾽ ὁπωστιοῦν

ὑπεμαλάχθη, ἀλλ᾽ εἴ μοι, φησίν, ἐπὶ

πλέον ἐνοχλήσειας, ἄπειμι ἤδη, εἰ καὶ

μέσαι νύκτες εἰσίν. 

[3] Βάκχις ὅμως ᾔδεις τὸν Ἑρμότιμον; 

Μέλιττα  ἀλλά με ἴδοις, ὦ Βακχί,

ἀθλιώτερον διάγουσαν ἢ νῦν ἔχω, εἴ

τινα ἐγὼ ναύκληρον Ἑρμότιμον οἶδα.

πλὴν ἀλλ᾽ ὁ μὲν ἕωθεν ἀπεληλύθει

τοῦ ἀλεκτρυόνος εὐθὺς ᾄσαντος

ἀνεγρόμενος, ἐγὼ δὲ ἐμεμνήμην ὅτι

κατὰ τοίχου τινὸς ἔλεγεκαταγεγράφθαι τοὔνομα ἐν

Κεραμεικῷ· ἔπεμψα οὖν Ἀκίδα

κατασκεψομένην· ἡ δ᾽ ἄλλο μὲν οὐδὲν

εὗρε, τοῦτο δὲ μόνον ἐπιγεγραμμένον

ἐσιόντων ἐπὶ τὰ δεξιὰ πρὸς τῷ

Διπύλῳ, Μέλιττα φιλεῖ Ἑρμότιμον,

καὶ μικρὸν αὖθις ὑποκάτω, Ὁ

 ναύκληρος Ἑρμότιμος φιλεῖ

Μέλιτταν. Βάκχις  ὢ τῶν περιέργων νεανίσκων.

συνίημι γάρ. λυπῆσαί τις θέλων τὸν

Χαρῖνον ἐπέγραψε ζηλότυπον ὄντα

εἰδώς· ὁ δὲ αὐτίκα ἐπίστευσεν. εἰ δέ

con Hermótimo el armador o lee lo que estáescrito en los muros del Cerámico, dondevuestros nombres están escritos en unaestela»18. «¿De qué Hermótimo, de quién o dequé clase de estela me estás hablando?», le dije

yo. Pero él no contestó ni pío, se dio mediavuelta al tiempo que hacía intención de meterseen la cama sin cenar. Con ese panorama¿cuántas triquiñuelas crees que no discurríintentando abrazarlo, hacer que se volviera, yhasta darle un beso en la espalda, ya que seguíasin darse la vuelta? Pues bien; él no se ablandóni un ápice, sino que va y me dice: «Como sigasdándome la lata me largo ya de una vez aunque

sea noche cerrada».3 BÁQUIDE. — Pero a todo esto... ¿conoces aHermótimo?MELITA. — Ojalá me veas, Báquide, en unasituación más lamentable que la que estoypasando ahora si conozco yo a algún armadorque se llame Hermótimo. Pero en fin..., el tipoaquel19  se marchó de madrugada, trasdespertarse con el canto de gallo. Me acordaba

yo de que había dicho que mi nombre estabaescrito en un muro del Cerámico. Envié pues aAcide a que lo comprobara. Ella no encontrómás que esta inscripción cerca del Dipilón amano derecha según se entra: «Melita ama aHermótimo» y otra vez un poquito más abajo«El armador Hermótimo ama a Melita».

BÁQUIDE. — ¡Vaya con los jovencitosmetomentodo! Ya entiendo. Alguien que queríahacerle la puñeta a Carino, sabiendo que esmuy celoso escribió la frase. Y Carino se lo

18  Pese al entorno lleno de chimeneas y ruidos de coches que rodea al Cerámico en la Atenas de hoy,conserva un cierto encanto y el visitante puede pasear por su recinto con una sensación de sosiego ytranquilidad. Son muchísimas las estelas funerarias, versiones más artísticas que las lápidas de nuestros

cementerios sobre los que se escribían bellísimos epitafios, que se conservan alineadas en algunos casos yapiñadas en un pequeño museo. En este contexto hay que situar «la pintada» amorosa, al modo de los«graffitti» que «decoran» ciertos monumentos de nuestras ciudades, a la que alude Filina.19 Alusión obviamente a Carino.

Page 13: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 13/52

που ἴδοιμι αὐτόν, διαλέξομαι. ἄπειρός

ἐστι καὶ παῖς ἔτι. 

Μέλιττα  ποῦ δ᾽ ἂν ἴδοις ἐκεῖνον, ὃς

ἐγκλεισάμενος ἑαυτὸν σύνεστι τῇ

Σιμίχῃ; οἱ γονεῖς δὲ ἔτι παρ᾽ ἐμοὶ

ζητοῦσιν λυξιαν. αὐτόν. ἀλλ᾽ εἴ τινα

εὕροιμι, ὦ Βακχί, γραῦν, ὡς ἔφην·

ἀποσώσειε γὰρ ἂν φανεῖσα. [4] Βάκχις  ἔστιν, ὦ φιλτάτη, ὅτι

χρησίμη φαρμακίς, Σύρα τὸ γένος,

ὠμὴ ἔτι καὶ συμπεπηγυῖα, ἥ μοί ποτε

Φανίαν χαλεπαίνοντα κἀκεῖνον εἰκῆ,

ὥσπερ Χαρῖνος, διήλλαξε μετὰ μῆνας

ὅλους τέτταρας, ὅτε ἐγὼ μὲν ἤδηἀπεγνώκειν, ὁ δὲ ὑπὸ τῶν ἐπῳδῶν

 ἧκεν αὖθις ἐπ᾽ ἐμέ. Μέλιττα  τί δὲ ἔπραξεν ἡ γραῦς, εἴπερ

ἔτι μέμνησαι; Βάκχις  λαμβάνει μὲν οὐδὲ πολύν, ὦ

Μέλιττα, τὸν μισθόν, ἀλλὰ δραχμὴν

καὶ ἄρτον· ἐπικεῖσθαι δὲ δεῖ μετὰ τῶν

ἁλῶν καὶ ὀβολοὺς ἑπτὰ καὶ θεῖον καὶ

δᾷδα. ταῦτα δὲ ἡ γραῦς λαμβάνει, καὶκρατῆρα κεκερᾶσθαι δεῖ καὶ πίνειν

ἐκείνην μόνην. δεήσει δέ τι αὐτοῦ

ἀνδρὸς εἶναι, οἷον ἱμάτια ἢ κρηπῖδας

 ἢ ὀλίγας τῶν τριχῶν ἤ τι τῶν

τοιούτων. Μέλιττα  ἔχω τὰς κρηπῖδας αὐτοῦ. [5] Βάκχις  ταύτας κρεμάσασα ἐκ

παττάλου ὑποθυμιᾷ τῷ θείῳ,

πάττουσα καὶ τῶν ἁλῶν ἐπὶ τὸ πῦρ·ἐπιλέγει δὲ ἀμφοῖν τὰ ὀνόματα καὶ τὸ

ἐκείνου καὶ τὸ σόν. εἶτα ἐκ τοῦ

κόλπου προκομίσασα ῥόμβου

creyó de inmediato. Si lo viera en alguna parte,le diría dos palabras: es un inexperto y un niñoaún.MELITA. — Y ¿dónde podrías verlo, si estárecluido con Símique? Sus padres aún lo andan

 buscando en mi casa. Pero, como te ibadiciendo, si encontráramos, Báquide, a algunavieja... su presencia me salvaría.

4 BÁQUIDE. — Hay, querida, una hechiceraapropiada20 , de estirpe siria, que aún está de

 buen ver y maciza21 , que en una ocasión aFanias, que estaba enfadado conmigo por unatontería, como Carino, lo reconcilió al cabo de

cuatro meses; cuando yo ya lo daba porperdido, él volvió a mí merced a los conjuros deella.MELITA. ¿Y qué cobró la vieja, si es que aún teacuerdas?BÁQUIDE. — No son muy altos sushonorarios, Melita; tan sólo una dracma y unpan, pero a ello hay que añadir además de losgranos de sal siete óbolos y azufre y una

antorcha. Eso cobra la vieja, y además hay quehaber mezclado previamente el vino de unacrátera y se lo tiene que beber ella sola.Necesitará también algo de ese hombre, seanprendas de vestir, calzado o un mechón de peloo algo por el estilo.MELITA. — Tengo sus sandalias.5 BÁQUIDE. — Luego de colgarlas de unclavo las fumiga con el azufre al tiempo que

esparce la sal sobre el fuego. Pronuncia almismo tiempo los nombres de los dos, el suyo yel tuyo. Acto seguido sacando de su regazo unaespecie de ruleta, la hace girar al tiempo que

20  Por si algún lector se extraña al ver en la traducción la palabra «hechicera», lo remitimos al términoempleado por Luciano,  pharmakís, un femenino sobre la raíz  phármakon, harto elocuente. En cuanto al adje-tivo chrésímé, literalmente «útil», da a entender que para esta circunstancia vendría como anillo al dedo yrecuerda los buenos resultados que obtuvo con el amante de Báquide.21

 Los dos adjetivos, ómé y sympepégyîa son inequívocos, y parecen no ser compatibles con la vejez a la que sehabía aludido al principio. Por eso es de suma importancia el adverbio éti, «aún, todavía». Tal vez lospropios potingues aplicados a modo de maquillaje hayan podido contribuir a que la hechicera de marras,pese a sus años, aún resulte una mujer atractiva.

Page 14: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 14/52

ἐπιστρέφει ἐπῳδήν τινα λέγουσα

ἐπιτρόχῳ τῇ γλώττῃ, βαρβαρικὰ καὶ

φρικώδη ὀνόματα.

ταῦτα ἐποίησε τότε. καὶ μετ᾽ οὐ πολὺ

Φανίας, ἅμα καὶ τῶν συνεφήβων

ἐπιτιμησάντων αὐτῷ καὶ τῆς

Φοιβίδος, ᾗ συνῆν, πολλὰ αἰτούσης,

 ἧκέ μοι, τί πλέον; ὑπὸ τῆς ἐπῳδῆς

ἀγόμενος. ἔτι δὲ καὶ τοῦτό με σφόδρα

κατὰ τῆς Φοιβίδος τὸ μίσηθρον

ἐδιδάξατο, τηρήσασαν τὸ ἴχνος, ἐπὰν

ἀπολίποι, ἀμαυρώσασαν ἐπιβῆναι

μὲν τῷ ἀριστερῷ ἐκείνης τὸν ἐμὸν

δεξιόν, τῷ δεξιῷ δὲ τὸν ἀριστερὸν

ἔμπαλιν καὶ   λέγειν, Ἐπιβέβηκά σοικαὶ ὑπεράνω εἰμί· καὶ ἐποίησα ὡς

προσέταξε. Μέλιττα  μὴ μέλλε, μὴ μέλλε, ὦ

Βακχί, κάλει ἤδη τὴν Σύραν. σὺ δέ, ὦ

Ἀκί, τὸν ἄρτον καὶ τὸ θεῖον καὶ τα

ἄλλα πάντα πρὸς τὴν ἐπῳδὴν

εὐτρέπιζε. 

pronuncia con lengua atropellada palabras bárbaras y espeluznantes. Eso hizo en aquellaocasión.Y al cabo de no mucho tiempo Fanias, pese a loslisonjeos de sus amiguetes y de las súplicas

constantes de Fébide con la que vivía, vino a mí,movido más que nada por los hechizos. Y aúnme enseñó la siria el sistema para provocar suodio hacia Fébide; estando al tanto de cuandodejaba una huella, borrarla poniendo mi piederecho sobre la impronta del izquierdo de ella,y el izquierdo mío sobre la huella del derechode ella y decir a la vez: «estoy plantada encimade ti y piso tu huella». Y yo actué tal y como ella

me ordenó.

MELITA. — Deprisa, Báquide, deprisa22; llamaya a la siria. Y tú, Ácide, vete preparando elpan, el incienso y todo lo demás para el conjuro.

22 «No te, no te retrases», mé mélle, mé mélle, dice el texto griego; es una aliteración de gran efecto, que hemosquerido recoger en la traducción al castellano, «deprisa, deprisa».

Page 15: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 15/52

5

CLONARION Y LEENA23 

Κλωνάριον καὶ Λέαινα 

[1] Κλωνάριον  καινὰ περὶ σοῦ

ἀκούομεν, ὦ Λέαινα, τὴν Λεσβίαν

Μέγιλλαν τὴν πλουσίαν ἐρᾶν σου

ὥσπερ ἄνδρα καὶ συνεῖναι ὑμᾶς οὐκ οἶδ᾽

ὅ τι ποιούσας μετ᾽ ἀλλήλων. τί τοῦτο;

 ἠρυθρίασας; ἀλλ᾽ εἰπὲ εἰ ἀληθῆ ταῦτά

ἐστιν. Λέαινα  ἀληθῆ, ὦ Κλωνάριον·

αἰσχύνομαι δέ, ἀλλόκοτον γάρ τί ἐστι. Κλωνάριον  πρὸς τῆς κουροτρόφου τί τὸ

πρᾶγμα, ἢ τί βούλεται ἡ γυνή; τί δὲ καὶ

πράττετε, ὅταν συνῆτε; ὁρᾷς; οὐ φιλεῖς

με· οὐ γὰρ ἂν ἀπεκρύπτου τὰ τοιαῦτα. 

Λέαινα  φιλῶ μέν σε, εἰ καί τινα ἄλλην.

 ἡ γυνὴ δὲ δεινῶς ἀνδρική ἐστιν. 

[2] Κλωνάριον  οὐ μανθάνω ὅ τι καὶ

λέγεις, εἰ μή τις ἑταιρίστρια τυγχάνειοὖσα· τοιαύτας γάρ ἐν Λέσβῳ λέγουσι

 γυναῖκας ἀρρενωπούς, ὑπ᾽ ἀνδρῶν μὲν

οὐκ ἐθελούσας αὐτὸ πάσχειν, γυναιξὶ δὲ

αὐτὰς πλησιαζούσας ὥσπερ ἄνδρας. 

Λέαινα  τοιοῦτόν τι. Κλωνάριον  οὐκοῦν, ὦ Λέαινα, τοῦτο

αὐτὸ καὶ διήγησαι, ὅπως μὲν ἐπείρα τὸ

πρῶτον, ὅπως δὲ καὶ σὺ συνεπείσθης καὶτὰ μετὰ ταῦτα.

Λέαινα  πότον τινὰ συγκροτοῦσαι

αὐτ1ή τε καὶ Δημώνασσα ἡ Κορινθία,

πλουτοῦσα δὲ καὶ αὐτὴ καὶ ὁμότεχνος

1 CLONARION. — No paramos de oír,Leena, cosas realmente nuevas acerca de ti, asaber, que Megila la lesbia, la ricachona estáenamorada de ti como un hombre, que vivís

 juntas y que no sé qué cosas os hacéis la unaa la otra. ¿Qué me dices de eso? ¿Te sonrojas?Vamos, dime si es verdad.LEENA. — Es verdad, Clonarion, y estoyabochornada pues es algo... antinatural.

CLONARION. — Por Afrodita24 , ¿de qué setrata? O ¿qué pretende la mujer? ¿Y quéhacéis cuando estáis juntas? ¿Estás viendo?No me quieres, pues no me ocultaríasasuntos de tal índole.LEENA. — Te quiero más que a cualquierotra, es que la mujer en cuestión esterriblemente varonil.2 CLONARION. — No entiendo lo que dices

a no ser que se trate de una «hetera paramujeres»25. Cuentan que en Lesbos haymujeres de esa índole, con pinta de hombres,que no quieren trato con hombres sino queson ellas las que acechan a las mujeres comosi de hombres se tratara.LEENA. — Se trata de algo así.CLONARION. — Entonces, Leena,explícame estos detalles, cómo se te insinuó

la primera vez, cómo te dejaste persuadir ytodo lo que vino después.LEENA. — Ella y Demonasa, la corintia,mujer también rica y de las mismascostumbres que Megila, habían organizado

23 Clonarion y Leena, literalmente Leona, protagonizan un diálogo subido de tono sobre un amor lesbianoque roza en lo que hoy llaman algunos «travestismo», aludiendo a «mujeres hombrunas». El hecho esconsiderado algo allókoton, esto es, sorprendente, llamativo, chocante, en oposición a las relaciones

homosexuales entre varones que eran consideradas algo mucho más natural.24 Clonarion jura por «la criadora de muchachos», kourotróphos, antiguo epíteto de la Tierra, que se aplica enocasiones a Ártemis y a Afrodita, a quien conviene en este pasaje.25 Fina manera de llamarla «lesbiana» o «invertida».

Page 16: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 16/52

οὖσα τῇ Μεγίλλῃ, παρέλαβον κἀμὲ

κιθαρίζειν αὐταῖς· ἐπεὶ δὲ ἐκιθάρισα καὶ

ἀωρὶ ἦν καὶ ἔδει καθεύδειν, αἱ δὲ

ἐμέθυον, Ἄγε δή, ἔφη, ὦ Λέαινα, ἡ

Μέγιλλα, κοιμᾶσθαι γὰρ ἤδη καλόν,

ἐνταῦθα κάθευδε μεθ᾽ ἡμῶν μέση

ἀμφοτέρων. 

Κλωνάριον  ἐκάθευδες; τὸ μετὰ τοῦτο τί

ἐγένετο; [3] Λέαινα  κατεφίλουν με τὸ πρῶτον

ὥσπερ οἱ ἄνδρες, οὐκ αὐτὸ μόνον

προσαρμόζουσαι τὰ χείλη, ἀλλ᾽

ὑπανοίγουσαι τὸ στόμα, καὶ

περιέβαλλον καὶ τοὺς μαστοὺςἀπέθλιβον· ἡ Δημώνασσα δὲ καὶ ἔδακνε

μεταξὺ καταφιλοῦσα· ἐγὼ δὲ οὐκ εἶχον

εἰκάσαι ὅ τι τὸ πρᾶγμα εἴη. χρόνῳ δὲ ἡ

Μέγιλλα ὑπόθερμος ἤδη οὖσα τὴν μὲν

πηνήκην ἀφείλετο τῆς κεφαλῆς,

ἐπέκειτο δὲ πάνυ ὁμοία καὶ προσφυής,

καὶ ἐν χρῷ ὤφθη αὐτὴ καθάπερ οἱ

σφόδρα ἀνδρώδεις τῶν ἀθλητῶν

ἀποκεκαρμένη· κἀγὼ ἐταράχθηνἰδοῦσα. ἡ δέ, Ὦ Λέαινα, φησίν, ἑώρακας

 ἤδη  οὕτω καλὸν νεανίσκον; ἀλλ᾽ οὐχ

ὁρῶ γε, ἔφην ἐγώ, νεανίσκον ἐνταῦθα, ὦ

Μέγιλλα. μή με καταθήλυνε, ἔφη,

Μέγιλλος γὰρ ἐγὼ λέγομαι καὶ

 γεγάμηκα πρόπαλαι ταύτην τὴν

Δημώνασσαν, καὶ ἔστιν ἐμὴ γυνή.

ἐγέλασα, ὦ Κλωνάριον, ἐπὶ τούτῳ καὶ

ἔφην, Οὐκοῦν σύ, ὦ Μέγιλλε, ἀνήρ τιςὢν ἐλελήθεις ἡμᾶς, καθάπερ τὸν

Ἀχιλλέα φασὶν ἐν ταῖς παρθένοις

κρυπτόμενον ταῖς ἁλουργίσι; καὶ ὅπερ οἱ

ἄνδρες; ἐκεῖνο μέν ἔφη, ὦ Λέαινα, οὐκ

ἔχω· δέομαι δὲ οὐδὲ πάνυ αὐτοῦ· ἴδιον δέ

τινα τρόπον ἡδίω παρὰ πολὺ ὁμιλοῦντα

ὄψει με. ἀλλὰ μὴ Ἑρμαφρόδιτος εἶ, ἔφην,

οἷοι πολλοὶ   εἶναι λέγονται ἀμφότερα

un guateque, y me habían contratado paraque les tocara la cítara. Una vez que terminéde tocar, como ya era una hora intempestivay había que acostarse, y ellas estaban aún

 borrachas, va Megila y me dice: vamos,

Leena, es un momento estupendo paraacostarse; así que métete en la cama connosotras, en medio de las dos.CLONARION. — ¿Y dormías? ¿Qué sucediódespués?3 LEENA. — Me besaban al principio comolos hombres, no limitándose a adaptar suslabios a los míos, sino entreabriendo la boca,y me abrazaban al tiempo que me apretaban

los pechos. Demonasa me daba mordiscos ala vez que me colmaba de besos. Yo no podíahacerme una idea de lo que era aquello. Alcabo de un rato, Megila que estaba ya unpoco caliente se quitó la peluca de la cabeza—llevaba una que daba el pegoperfectamente acoplada— y se dejó ver apelo, como los atletas más varoniles,rasurada. Al verla quedé impresionada. Pero

ella va y me dice: Leena, ¿has visto ya antes aun jovencito tan guapo? Yo no veo aquí,Megila, a ningún jovencito, le dije. No metomes por mujer, me dijo, que me llamoMegilo y hace tiempo que casé conDemonasa, ahí presente, que es mi esposa.Ante eso, Clonarion, yo me eché a reír y dije:¿Así pues, Megilo, nos has estado ocultandoque eres un hombre exactamente igual que

dicen que Aquiles se ocultaba entre lasdoncellas y tienes lo que los hombres tienen26 y actúas con Demonasa como los hombres?No lo tengo, Leena, replicó, ni puñetera lafalta que me hace; tengo yo una manera muyespecial y mucho más gratificante de hacer elamor; lo vas a ver. ¿No serás unhermafrodito, dije yo, como los muchos quese dice que hay que tienen ambos sexos?

26 El pasaje es atrevido pero fino, recurriendo las heteras de turno a eufemismos como el que se alude enestas líneas.

Page 17: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 17/52

ἔχοντες; ἔτι γὰρ ἠγνόουν, ὦ Κλωνάριον,

τὸ πρᾶγμα. οὔ, φησίν, ἀλλὰ τὸ πὰν ἀνήρ

εἰμι. [4] ἤκουσα, ἔφην ἐγώ, τῆς Βοιωτίας

αὐλητρίδος Ἰσμηνοδώρας διηγουμένης

τὰ ἐφέστια παρ᾽ αὐτοῖς, ὡς γένοιτό τις

ἐν Θήβαις ἐκ γυναικὸς ἀνήρ, ὁ δ᾽ αὐτὸς καὶ μάντις ἄριστος, οἶμαι, Τειρεσίας

τοὔνομα. μὴ οὖν καὶ σὺ τοιοῦτόν τι

πέπονθας; οὔκουν, ὦ Λέαινα, ἔφη, ἀλλὰ

ἐγεννήθην μὲν ὁμοία ταῖς ἄλλαις ὑμῖν,

 ἡ γνώμη δὲ καὶ ἡ ἐπιθυμία καὶ τἆλλα

πάντα ἀνδρός ἐστί   μοι. καὶ ἱκανὴ γοῦν

σοι, ἔφην, ἐπιθυμία; πάρεχε γοῦν, ὦ

Λέαινα, εἰ ἀπιστεῖς, ἔφη, καὶ γνώσῃ

οὐδὲν ἐνδέουσάν με τῶν ἀνδρῶν· ἔχω γάρ τι ἀντὶ τοῦ ἀνδρείου. ἀλλὰ πάρεχε,

ὄψει γάρ.

παρέσχον, ὦ Κλωνάριον, ἱκετευούσης

πολλὰ καὶ ὅρμον τινά μοι δούσης τῶν

πολυτελῶν καὶ ὀθόνας τῶν λεπτῶν. εἶτ᾽

ἐγὼ μὲν ὥσπερ ἄνδρα περιελάμβανον, ἡ

δὲ ἐφίλει τε καὶ ἐποίει καὶ ἤσθμαινε καὶ

ἐδόκει μοι ἐς ὑπερβολὴν ἥδεσθαι. 

Κλωνάριον  τί ἐποίει, ὦ Λέαινα, ἢ τίνα

τρόπον; τοῦτο γὰρ μάλιστα εἰπέ. 

Λέαινα  μὴ ἀνάκρινε ἀκριβῶς, αἰσχρὰ

 γάρ· ὥστε μὰ τὴν οὐρανίαν οὐκ ἄν

εἴποιμι. 

pues yo, Clonarion, desconocía todavía eltema. ¡Qué va! respondió, soy un hombre decabo a rabo. Oí contar, decía yo, a la flautista

 beocia Ismenodora historias locales, quesegún dicen en Tebas alguien se convirtió de

mujer en hombre, y que se trata de unexcelente adivino, Tiresias se llama, creo;¿acaso te ha ocurrido a ti algo así?27. NoLeena, dijo; yo fui engendrada igual quetodas vosotras las demás mujeres, pero miforma de pensar, mis deseos y todo lo demáslo tengo de hombre. ¿Y tienes suficiente conlos deseos, dije? Si desconfías, Leena, dijo,dame una oportunidad y comprenderás que

no necesito para nada a los hombres, puestengo algo a cambio de la virilidad; ya lo vasa ver.Se la di, Clonarion, pues me suplicaba coninsistencia y me regaló un collar de los carosy unos vestidos de los finos. Después yo leiba dando abrazos como a un hombre entanto que ella no dejaba de actuar y besarmey de jadear y me parecía que su placer era

superior al normal.CLONARION. — ¿Y qué hacía, Leena, y dequé manera? Dímelo antes que nada, que esoes lo que más deseo saber.LEENA. — No preguntes tanminuciosamente, pues se trata de cosasvergonzosas; así que, por Afrodita28 , no te lopodría decir.

27 La conversión de Tiresias de hombre en mujer ha sido ya glosada en la nota 28 a los Diálogos de los muertos. 28 Aquí Afrodita tampoco es mencionada por su nombre, sino por su epíteto «Urania», esto es, «Celestial».

Page 18: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 18/52

6

CRÓBILE Y CORINA

Κρωβύλη καὶ Κόριννα 

[1] Κρωβύλη  ὦ Κόριννα, ὡς μὲν οὐ

πάνυ δεινὸν ἦν, ὅ ἐνόμιζες, τὸ γυναῖκα

 γενέσθαι ἐκ παρθένου, μεμάθηκας ἤδη,

μετὰ μειρακίου μὲν ὡραίου γενομένη,

μυᾶν δὲ τὸ πρῶτον μίσθωμα

κομισαμένη, ἐξ ἧς ὅρμον αὐτίκα

ὠνήσομαί σοι. Κόριννα   ναί, Μαννάριον. ἐχέτω δὲ καὶ

ψήφους τινὰς πυραυγεῖς οἷος ὁ

Φιλαινίδος ἐστίν. Κρωβύλη  ἔσται τοιοῦτος. ἄκουε δὲ καὶ

τἆλλα παρ᾽ ἐμοῦ ἅ σε χρὴ ποιεῖν καὶ

ὅπως προσφέρεσθαι τοῖς ἀνδράσιν·

ἄλλη μὲν γὰρ ἡμῖν ἀποστροφὴ τοῦ βίου

οὐκ ἔστιν, ὦ θύγατερ, ἀλλὰ δύο ἔτη

ταῦτα ἐξ οὗ τέθνηκεν ὁ μακαρίτης σου

πατήρ, οὐκ οἶσθα ὅπως ἀπεζήσαμεν; ὅτε

δὲ ἐκεῖνος ἔζη, πάντα ἦν ἡμῖν ἱκανά·

ἐχάλκευε γὰρ καὶ μέγα ἦν ὄνομα αὐτοῦἐν Πειραιεῖ, καὶ πάντων ἐστὶν ἀκοῦσαι

διομνυμένων ἦ μὴν μετὰ Φιλῖνον μηκέτι

ἔσεσθαι ἄλλον χαλκέα. μετὰ δὲ τὴν

τελευτὴν τὸ μὲν πρῶτον ἀποδομένη τὰς

πυράγρας καὶ τὸν ἄκμονα καὶ σφῦραν

δύο μνῶν, ἀπὸ τούτων διετράφημεν·

εἶτα νῦν μὲν ὑφαίνουσα, νῦν δὲ κρόκην

κατάγουσα ἢ στήμονα κλώθουσα

ἐποριζόμην τὰ σιτία μόλις· ἔβοσκον δὲσέ, ὦ θύγατερ, τὴν ἐλπίδα περιμένουσα. 

[2] Κόριννα  τὴν μνᾶν λέγεις; Κρωβύλη  οὔκ, ἀλλὰ ἐλογιζόμην ὡς

τηλικαύτη γενομένη θρέψεις μὲν ἐμέ,

σεαυτὴν δὲ κατακοσμήσεις ῥᾳδίως καὶ

πλουτήσεις καὶ ἐσθῆτας ἕξεις ἁλουργεῖς

1 CRÓBILE. — Ya has aprendido, Corina,que no es tan tremendo como pensabas elpasar a ser de virgen mujer, luego de estarcon un apuesto muchacho y de ganarte unamina, tu primer sueldo29 , con la que ahoramismo te voy a comprar un collar.

CORINA. — Sí, mamita, y que tenga unascuentas carmesíes como el de Filénide.

CRÓBILE. — Así será. Pero escucha de mi boca los consejos acerca de lo que tienes quehacer y de cómo tienes que comportarte conlos hombres. Pues no tenemos nosotras otromedio de vida, hija. ¿Es que no sabes de quémala manera hemos ido viviendo estos dosaños desde que murió tu bendito padre?Cuando él vivía teníamos de todo en

cantidad suficiente. Pues trabajaba comoherrero y tenía una gran fama en el Pireo ypuedes aún oír a la gente jurar que despuésde Filino ya no habrá otro herrero. Tras sufallecimiento, entregué las tenazas y elyunque y el martillo por dos minas, minas delas que comimos siete meses. Luego fuisaliendo adelante a duras penas, bientejiendo, bien moviendo la rueca, bien

haciendo girar el huso. Y te iba dando decomer, hija, poniendo en ello mis esperanzas.

2 CORINA. — ¿A la mina te refieres?30 CRÓBILE. — No, sino que echaba cuentas deque al llegar ya a esta edad me alimentarías yte las arreglarías con facilidad y te harías ricay tendrías vestidos de púrpura y criadas.

29 No es mal debut el de Cróbile como profesional de los lances amorosos, ya que con una mina, a la sazóncien dracmas, madre e hija, según confesión de la primera línea más abajo, vivían tres meses largos.30 Alusión a esa primera moneda que acaba de ganar.

Page 19: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 19/52

καὶ θεραπαίνας. Κόριννα  πῶς ἔφης, μῆτερ, ἢ τί λέγεις; 

Κρωβύλη  συνοῦσα μὲν τοῖς νεανίσκοις

καὶ συμπίνουσα μετ᾽ αὐτῶν καὶ

συγκαθεύδουσα ἐπὶ μισθῷ. Κόριννα  καθάπερ ἡ Δαφνίδος θυγάτηρ

Λύρα; Κρωβύλη  ναί. Κόριννα  ἀλλ᾽ ἐκείνη ἑταίρα ἐστίν. Κρωβύλη  οὐδὲν τοῦτο δεινόν· καὶ σὺ

 γὰρ πλουτήσεις ὡς ἐκείνη καὶ πολλοὺς

ἐραστὰς ἕξεις. τί ἐδάκρυσας, ὦ Κόριννα;

οὐχ ὁρᾷς ὁπόσαι καὶ ὡς περισπούδαστοί

εἰσιν αἱ ἑταῖραι καὶ ὅρα χρήματαλαμβάνουσι; τὴν Δαφνίδα γοῦν ἐγὼ

οἶδα, ὦ φίλη Ἀδράστεια, ῥάκη, πρὶν

αὐτὴν ἀκμάσαι τὴν ὥραν,

περιβεβλημένην· ἀλλὰ νῦν ὁρᾷς οἵα

πρόεισι, χρυσὸς καὶ ἐσθῆτες εὐανθεῖς

καὶ θεράπαιναι τέτταρες. [3] Κόριννα  πῶς δὲ ταῦτα ἐκτήσατο ἡ

Λύρα; 

Κρωβύλη  τὸ μὲν πρῶτονκατακοσμοῦσα ἑαυτὴν εὐπρεπῶς καὶ

εὐσταλὴς οὖσα καὶ φαιδρὰ πρὸς

ἅπαντας, οὐκ ἄχρι τοῦ καγχάζειν

ῥᾳδίως καθάπερ σὺ εἴωθας, ἀλλὰ

μειδιῶσα ἡδὺ καὶ ἐπαγωγόν, εἶτα

προσομιλοῦσα δεξιῶς καὶ μήτε

φενακίζουσα, εἴ τις προσέλθοι ἢ

προπέμψειε, μήτε αὐτὴ ἐπιλαμβανομένη

τῶν ἀνδρῶν. ἢν δέ ποτε καὶ ἀπέλθῃ ἐπὶδεῖπνον λαβοῦσα μίσθωμα, οὔτε

μεθύσκεται, — καταγέλαστον γὰρ καὶ

μισοῦσιν οἱ ἄνδρες τὰς τοιαύτας — οὔτε

ὑπερεμφορεῖται τοῦ ὄψου ἀπειροκάλως,

ἀλλὰ προσάπτεται μὲν ἄκροις τοῖς

CORINA. — ¿Cómo decías, madre, o a qué terefieres?CRÓBILE. — Me refiero a los jovencitos y alcompartir con ellos sus fiestas y su cama por

dinero.CORINA. — ¿Igual que Lira, la hija deDáfnide?CRÓBILE. — Sí.CORINA. — Pero ella es una hetera.CRÓBILE. — Eso no es nada espantoso. Serástú también rica igual que ella y tendrásmuchos amantes. ¿Por qué te echas a llorar,Corina? ¿No ves qué numerosas son las

heteras, y qué solicitadas están, y cuántodinero ganan? A Dáfnide al menos yo la heconocido, querida Adrastea31 , vestida deharapos antes de llegar a la flor de la

 juventud. ¡Y ya ves ahora cómo sale, joyas,vestidos floridos y cuatro criadas!

3 CORINA. — ¿Y cómo consiguió Lira todoeso?

CRÓBILE. — Lo primero a base de arreglarsecon buen gusto32 , de vestirse bien y de estarradiante con todos, sin soltar carcajadas sinton ni son como sueles tú hacer, sino con unasonrisa dulce y seductora; después sabiendoligar con habilidad, no dejando frustrado anadie que se le acerque o que mande llamarlay no yendo ella a la caza de los hombres. Ycaso de que alguna vez salga a cenar previo

cobro de dinero ni se emborracha —lo queresultaría extremadamente ridículo y loshombres desprecian a las mujeres de esaíndole— ni se empapuza de manjares deforma grosera, sino que se limita a tocar lacomida con la punta de los dedos y a

31  Son corrientes las imprecaciones de las mujeres a Némesis bajo el epíteto de Adrastea, esto es,personificación de la venganza a la que nadie puede escapar apo-didráskō. Némesis devuelve las cosas a su

punto, especialmente si se ha producido un exceso, fruto, sobre todo, de la soberbia o la jactancia.32 Comienza aquí todo un manual de conducta de la «hetera perfecta», muy detallado, que a buen segurohará las delicias del lector. Tan perfecto es que la mismísima Cróbile echa mano de la mencionada Adrastea,consciente de sus propios excesos. Al final le desea a su hija que viva muchos años.

Page 20: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 20/52

δακτύλοις, σιωπῇ δὲ τὰς ἐνθέσεις οὐκ

ἐπ᾽ ἀμφοτέρας παραβύεται τὰς

 γνάθους, πίνει δὲ ἠρέμα, οὐ χανδόν,

ἀλλ᾽ ἀναπαυομένη. Κόριννα  κἂν εἰ διψῶσα, ὦ μῆτερ, τύχοι; 

Κρωβύλη  τότε μάλιστα, ὦ Κόριννα. καὶ

οὔτε πλέον τοῦ δέοντος φθέγγεται οὔτε

ἀποσκώπτει ἔς τινα τῶν παρόντων, ἐς

μόνον δὲ τὸν μισθωσάμενον βλέπει· καὶ

διὰ τοῦτο ἐκεῖνοι φιλοῦσιν αὐτήν. καὶ

ἐπειδὰν κοιμᾶσθαι δέῃ, ἀσελγὲς οὐδὲν

οὐδὲ ἀμελὲς ἐκείνη ἄν τι ἐργάσαιτο,

ἀλλὰ ἐξ ἅπαντος ἓν τοῦτο θηρᾶται, ὡς 

ὑπαγάγοιτο καὶ ἐραστὴν ποιήσειενἐκεῖνον· ταῦτα γὰρ αὐτὴν ἅπαντες

ἐπαινοῦσιν. εἰ δὴ καὶ σὺ ταῦτα ἐκμάθοις,

μακάριαι καὶ ἡμεῖς ἐσόμεθα· ἐπεὶ τά γε

ἄλλα παρὰ πολὺ αὐτῆς ... ἀλλ᾽ οὐδέν, ὦ

φίλη Ἀδράστεια, φημί, ζώοις μόνον. 

[4] Κόριννα  εἰπέ μοι, ὦ μῆτερ, οἱμισθούμενοι παντες τοιοῦτοί εἰσιν οἷος ὁ

Εὔκριτος, μεθ᾽ οὗ χθὲς ἐκάθευδον; Κρωβύλη  οὐ πάντες, ἀλλ᾽ ἔνιοι μὲν

ἀμείνους, οἱ δὲ καὶ ἤδη ἀνδρώδεις, οἱ δὲ

καὶ οὐ πάνυ μορφῆς εὐφυῶς ἔχοντες. 

Κόριννα  καὶ τοιούτοις συγκαθεύδειν

δεήσει; 

Κρωβύλη  μάλιστα, ὦ θύγατερ· οὗτοιμέν τοι καὶ πλείονα διδόασιν· οἱ καλοὶ δὲ

αὐτὸ μόνον καλοὶ θέλουσιν εἶναι. καὶ

σοὶ δὲ μελέτω ἀεὶ τοῦ πλείονος, εἰ θέλεις

ἐν βραχεῖ λέγειν ἁπάσας ἐνδειξάσας σε

τῷ δακτύλῳ, Οὐχ ὁρᾷς τὴν Κόρινναν τὴν

τῆς Κρωβύλης θυγατέρα ὡς

ὑπερπλουτεῖ καὶ τρισευδαίμονα

πεποίηκε τὴν μητέρα; τί φής; ποιήσεις

masticar sin hacer ruido ni hinchar los doscarrillos a un tiempo; y bebe despacio, no deun trago, sino a sorbos.

CORINA. — ¿Incluso cuando tiene sed,

madre?CRÓBILE. — Entonces mucho más despacio,Corina. Y no habla más que lo imprescindibleni se mete con ninguno de los presentes, y nomira más que a quien le ha dado la paga. Ypor todo esto la quieren los hombres. Ycuando llega el momento de acostarse nuncaadopta una actitud descocada o indiferentesino que concentra toda su atención en un

único punto: cómo seducir al cliente y hacerque sea su amante. Eso es lo que de ellaelogian todos. Y si tú también fueras capazde aprender estas formas de comportarse,seríamos felices nosotras también. Puesto queen lo que a otros asuntos se refiere... estás

 bastante más adelantada que ella. Pero... yano digo nada más, querida Adrastea... sólolarga vida.

4 CORINA. — Dime, madre, ¿todos lo quepagan a una mujer son como Éucrito conquien dormí yo ayer?CRÓBILE. — No todos; algunos son mejores,otros están ya un poco pasados de rosca yotros no se han visto muy agraciados por lanaturaleza.CORINA. — ¿Y también habrá que acostarsecon tipos así?

CRÓBILE. — Sobre todo con estos últimos,hija; esos son sin duda los que más pagan.Los guapos quieren pagar con su cara

 bonita33. Y tú preocúpate siempre de laganancia si quieres que en breve todasseñalándote con el dedo digan: ¿No ves aCorina la hija de Cróbile, cómo nada en laabundancia y cómo ha hecho a su madre lamujer más feliz del mundo? ¿Qué dices? ¿Lo

33  «Los guapos sólo quieren ser guapos», dice literalmente el texto griego. Parece dar a entender quepretenden pagar con su belleza; eso es lo que hemos reflejado en nuestra traducción algo más desenfadada.

Page 21: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 21/52

ταῦτα; ποιήσεις, οἶδα ἐγώ, καὶ προέξεις

ἁπασῶν ῥᾳδίως. νῦν δ᾽ ἄπιθι

λουσομένη, εἰ ἀφίκοιτο καὶ τήμερον τὸ

μειράκιον ὁ Εὔκριτος· ὑπισχνεῖτο γάρ. 

harás? Lo harás, ya lo sé y aventajarás de buen corro a todas las demás. Ahora vete a bañarte por si llega a casa hoy también el jovencito Éucrito, que te lo tenía prometido.

Page 22: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 22/52

7

MUSARION Y SU MADRE

Μήτηρ καὶ Μουσάριον 

[1] Μήτηρ  ἂν δ᾽ ἔτι τοιοῦτον ἐραστὴν

εὕρωμεν, ὦ Μουσάριον, οἷος ὁ Χαιρέας

ἐστί, θῦσαι μὲν τῇ πανδήμῳ δεήσει

λευκὴν μηκάδα, τῇ οὐρανίᾳ δὲ τῇ ἐν

κήποις δάμαλιν, στεφανῶσαι δὲ καὶ τὴν

πλουτοδότειραν, καὶ ὅλως μακάριαι καὶ

τρισευδαίμονες  ἐσόμεθα. νῦν ὁρᾷς παρὰ

τοῦ νεανίσκου ἡλίκα λαμβάνομεν, ὃς

ὀβολὸν μὲν οὐδεπώποτέ σοι δέδωκεν, οὐκ

ἐσθῆτα, οὐχ ὑποδήματα, οὐ μύρον, ἀλλὰ

προφάσεις ἀεὶ καὶ ὑποσχέσεις καὶ μακραὶ

ἐλπίδες καὶ πολὺ τό, ἐὰν ὁ πατὴρ . . καὶ

κύριος γένωμαι τῶν πατρῴων, καὶ πάντα

σά. σὺ δὲ καὶ ὀμωμοκέναι αὐτὸν φὴς ὅτι

 νόμῳ σε γαμετὴν ποιήσεται. 

Μουσάριον  ὤμοσε γάρ, ὦ μῆτερ, κατὰ

ταῖν θεοῖν καὶ τῆς Πολιάδος. Μήτηρ  καὶ πιστεύεις δηλαδή· καὶ διὰ

τοῦτο πρῴην οὐκ ἔχοντι αὐτῷ καταθεῖναι

συμβολὴν τὸν δακτύλιον δέδωκας

ἀγνοούσης ἐμοῦ, ὁ δὲ ἀποδόμενος

κατέπιε, καὶ πάλιν τὰ δύο περιδέραια τὰ

Ἰωνικά, ἕλκοντα ἑκάτερον δύο δαρεικούς,

ἅ σοι ὁ Χῖος Πραξίας ὁ ναύκληροςἐκόμισε ποιησάμενος ἐν Ἐρέσῳ· ἐδεῖτο

 γὰρ Χαιρέας ἔρανον συνεφήβοις

ἀπενεγκεῖν. ὀθόνας γὰρ καὶ χιτωνίσκους

τί ἂν λέγοιμι; καὶ ὅλως ἕρμαιόν τι ἡμῖν

1 MADRE. — Caso que lleguemos aencontrar, Musarion, un amante de lamisma índole que Quéreas, no habrá másremedio que sacrificarle a Afrodita unacabra blanca, a Afrodita Urania que está enlos Jardines una ternera y ofrecer unacorona a la diosa que otorga las riquezas34.Seremos plenamente dichosas, las más

felices de la tierra. Ya estás viendo ahoraqué sacamos en limpio de tu jovencito queno te ha dado jamás de los jamases ni unóbolo, ni un vestido, ni unos zapatos, ni unperfume sino pretextos constantes ypromesas y darte largas... Y mucho decir...«si mi padre.... y yo pasara a ser dueño desus bienes, todo sería tuyo». Y tú aún andasdiciendo que ha jurado que se casará

legalmente contigo.MUSARION. — Que sí que lo juró, madre,por las dos diosas y por la Políada35.MADRE. — Y por lo que se ve, tú te locrees. Y por eso el otro día, como él nopodía pagar su cuota36  le diste tu anillo sinque yo lo supiera y él lo vendió... y se lo

 bebió37. Y otra vez le diste los dos collares jónicos que pesaba cada uno dos daricos38 ,

que te había traído Praxias de Quíos, elarmador, que los mandó hacer de propio enÉfeso. Pero, claro, Quéreas tenía que pagarsu parte a escote en el banquete con suscompañeros. Y de sedas y vestiditos, ¿qué

34  Nuevos apelativos de Afrodita, «pándémos» o «popular», Urania o celeste y nueva alusión a Demétercomo diosa dispensadora de riquezas.35 Alusión ahora a Atenea, protectora de la ciudad de Atenas.36

  Se refiere a la parte que comúnmente llamamos «escote», cuando en un banquete uno paga la partealícuota que le corresponde.37 Fina manera de decir que se lo gastó en vino.38 El darico equivale al peso de veinte dracmas de plata áticas.

Page 23: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 23/52

καὶ μέγα ὄφελος συμπέπτωκεν οὗτος. 

[2] Μουσάριον  ἀλλὰ καλὸς καὶ

ἀγένειος, καὶ φησὶν ἐραν καὶ δακρύει καὶ

Δεινομάχης καὶ Λάχητος υἱός ἐστι τοῦ

Ἀρεοπαγίτου καὶ φησὶν ἡμᾶς γαμήσειν

καὶ μεγάλας ἐλπίδας ἔχομεν παρ᾽ αὐτοῦ,

 ἢν ὁ γέρων μόνον καταμύσῃ.

Μήτηρ  οὐκοῦν, ὦ Μουσάριον, ἐὰν

ὑποδήσασθαι δέῃ, καὶ ὁ σκυτοτόμος αἰτῇ

τὸ δίδραχμον, ἐροῦμεν πρὸς αὐτόν,

Ἀργύριον μὲν οὐκ ἔχομεν, σὺ δὲ τῶν

ἐλπίδων ὀλίγας παρ᾽ ἡμῶν λαβέ· καὶ

πρὸς τὸν ἀλφιτοπώλην τὰ αὐτά· καὶ ἢν τὸἐνοίκιον αἰτώμεθα, Περίμεινον, φήσομεν,

ἔστ᾽ ἂν Λάχης ὁ Κολυττεὺς ἀποθάνῃ·

ἀποδώσομεν γάρ σοι μετὰ τοὺς γάμους.

οὐκ αἰσχύνῃ μόνη τῶν ἑταιρῶν οὐκ

ἐλλόβιον οὐχ ὅρμον οὐ ταραντινίδιον

ἔχουσα; 

[3] Μουσάριον  τί οὖν, ὦ μῆτερ; ἐκεῖναι

εὐτυχέστεραί μου καὶ καλλίους εἰσίν; Μήτηρ  οὔκ, ἀλλὰ συνετώτεραι καὶ

ἴσασιν ἑταιρίζειν, οὐδὲ πιστεύουσι

ῥηματίοις καὶ νεανίσκοις ἐπ᾽ ἄκρου τοῦ

χείλους τοὺς ὅρκους ἔχουσι· σὺ δὲ εἶ πιστὴ

καὶ φίλανδρος οὐδὲ προσίῃ ἄλλον τινὰ ὅτι

μὴ μόνον Χαιρέαν· καὶ πρῴην μὲν ὅτε ὁ

 γεωργὸς ὁ Ἀχαρνεὺς ἧκε δύο μνᾶς

κομίζων, ἀγένειος καὶ αὐτός — οἴνου δὲ

τιμὴν ἀπειλήφει τοῦ πατρὸς πέμψαντος— σὺ δὲ ἐκεῖνον μὲν ἀπεμύκτισας,

καθεύδεις δὲ μετὰ τοῦ Ἀδώνιδος Χαιρέου. 

Μουσάριον  τί οὖν; ἐχρῆν Χαιρέαν

καταλείψασαν παραδέξασθαι τὸν

ἐργάτην ἐκεῖνον κινάβρας ἀπόζοντα;

λεῖός μοι, φασί, Χαιρέας καὶ χοιρίσκος

Ἀχαρνικός. 

podría decir? Desde luego, ¡vaya un regalitoy vaya un mochuelo que nos ha caídoencima con el tipo este!2  MUSARION. — Pero es guapo e imberbe,y afirma que me quiere y llora y encima es

hijo de Dinómaco y de Laques el areopagitay dice que vamos a casarnos y nos ha dadograndes esperanzas; basta con que el viejollegue a cerrar los ojos.MADRE. — Así Musarion, que cuandonecesitemos unos zapatos y nos pida elzapatero la moneda de dos dracmas lediremos: «no tenemos dinero, pero denuestras escasas esperanzas toma alguna»;

y lo mismo al panadero; y a quien nosreclame el alquiler le responderemos:«espera hasta que se muera Laques elcoliteo; ya te pagaré después de la boda».¿No te da vergüenza ser la única hetera queno tiene ni pendientes, ni collar, ni vestidode Tarento?

3 MUSARION. — ¿Y qué, madre? ¿Son

aquéllas más felices o más guapas que yo?MADRE. — No, pero son más listas yconocen su oficio de heteras y no confían nien palabrerías ni en jovencitos que tienenlos juramentos a flor de labios. Tú encambio eres la mujer fiel y amante de suhombre, que no se acerca a otro que no seaQuéreas. Y el otro día cuando vino ellabrador acarneo, imberbe también por

cierto, a ofrecerte dos minas —precio delvino que había vendido por encargo de supadre— tú, le burlaste de mala manera yvas y te acuestas con el «Adonis» deQuéreas.MUSARION.— ¿Y qué? ¿Tenía que haberdejado tirado a Quéreas y recibir al curranteese que olía a cabrón que apestaba?«Suavecito mi Quéreas y un cerdito el

acarneo», como dice el refrán39

.

39 Difícil pasaje cuya traducción no llega a convencernos. Pero menos nos conviene la que identifica la tersura

Page 24: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 24/52

Μήτηρ  ἔστω· ἐκεῖνος ἀγροῖκος καὶ

πονηρὸν ἀποπνεῖ. τί καὶ Ἀντιφῶντα τὸν

Μενεκράτους μνᾶν ὑπισχνούμενον οὐδὲ

τοῦτον ἐδέξω; οὐ καλὸς ἦν καὶ ἀστεῖος

καὶ ἡλικιώτης Χαιρέου; 

[4] Μουσάριον  ἀλλ᾽ ἠπείλησε Χαιρέας

ἀποσφάξειν ἀμφοτέρους, εἰ λάβοι μέ

ποτε μετ᾽ αὐτοῦ. Μήτηρ  πόσοι δὲ καὶ ἄλλοι ταῦτα

ἀπειλοῦσιν; οὐκοῦν ἀνέραστος σὺ μενεῖς

διὰ τοῦτο καὶ σωφρονήσεις καθάπερ οὐχ

ἑταίρα, τῆς δὲ Θεσμοφόρου ἱέρειά τις

οὖσα; ἐῶ τἆλλα. τήμερον Ἁλῶά ἐστι. τί δέσοι δέδωκεν ἐς τὴν ἑορτήν; 

Μουσάριον  οὐκ ἔχει, ὦ μαννάριον. Μήτηρ  μόνος οὗτος οὐ τέχνην εὕρηκεν

ἐπὶ τὸν πατέρα, οὐκ οἰκέτην καθῆκεν

ἐξαπατήσοντα, οὐκ ἀπὸ τῆς μητρὸς

 ᾔτησεν ἀπειλήσας ἀποπλευσεῖσθαι

στρατευσόμενος, εἰ μὴ λάβοι, ἀλλὰκάθηται ἡμᾶς ἐπιτρίβων μήτε αὐτὸς

διδοὺς μήτε παρὰ τῶν διδόντων ἐῶν

λαμβάνειν; σὺ δὲ οἴει, ὦ Μουσάριον,

ὀκτωκαίδεκα ἐτῶν ἀεὶ ἔσεσθαι; ἢ τὰ αὐτὰ

φρονήσειν Χαιρέαν, ὅταν πλουτῇ μὲν

αὐτός, ἡ δὲ μήτηρ γάμον πολυτάλαντον

ἐξεύρῃ αὐτῷ; μνησθήσεται ἔτι, οἴει, τότε

τῶν δακρύων ἢ τῶν φιλημάτων ἢ τῶν

ὅρκων πέντε ἴσως τάλαντα προικὸςβλέπων; 

Μουσάριον  μνησθήσεται ἐκεῖνος·

δεῖγμα δέ, ὡς οὐδὲ νῦν γεγάμηκεν, ἀλλὰ

καταναγκαζόμενος καὶ βιαζόμενος

 ἠρνήσατο. 

MADRE. — Conforme; el otro es un gañány huele que apesta. Pero ¿y de Antifonte elhijo de Menécrates que te prometía unamina, y al que ni siquiera te dignasterecibir, qué? ¿Es que no era guapo, hombre

de ciudad y de la misma quinta deQuéreas?4 MUSARION. — Sí, pero es que Quéreasamenazó con cortarnos el pescuezo a losdos si alguna vez me pillaba con él.MADRE. — ¿Y cuántos otros han lanzadoamenazas semejantes? ¿Es que te vas aquedar por eso sin amantes y vas amantenerte en tu sitio no como si fueras

una hetera sino una sacerdotisa de laTesmófora? 40. En fin, dejémoslo estar. Hoyes la  fiesta de las Haloas. ¿Qué te haregalado para la fiesta?MUSARION. — No tiene nada, mamaíta.MADRE. — ¿ES él el único que no haencontrado un truco para camelar a supadre, que no le ha mandado un esclavopara burlarle, que no le ha pedido nada a su

madre amenazándola con alistarse en lamarina e irse a la guerra si no conseguíanada, y que por el contrario se queda ahísentado, dándonos largas, sin regalarnosnada y sin dejarnos coger de quienes dan?¿Crees tú, Musarion, que vas a tenersiempre dieciocho años? ¿O que Quéreaspensará de igual manera cuando sea rico éltambién y su madre le consiga una boda de

postín? ¿Crees que se va a acordar aúnentonces de las lágrimas o de los besos o delos juramentos cuando esté viendo una dotequizás de cinco talentos?MUSARION. — Se acordará y aquí está lademostración; aún no se ha casado y se hanegado a hacerlo pese a las presiones ycoacciones que recibe.

de la piel de Quéreas... ¡con la de un cochinillo de Acarnania! Más bien parece que Musarion contraponga aQuéreas, de cutis fino, con el labrador acarniense mencionado líneas más arriba, recomendado por su madre,que debe ser tan tosco como todos los cerdos y tal vez los habitantes de Acarnania.40 Las sacerdotisas de Deméter estaban sometidas a voto de castidad.

Page 25: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 25/52

Μήτηρ  γένοιτο μὴ ψεύδεσθαι. ἀναμνήσω

δέ σε, ὦ Μουσάριον, τότε. 

MADRE. — Ojalá me equivoque. Ya terefrescaré la memoria en su momento.

Page 26: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 26/52

8

AMPÉLIDE Y CRÍSIDE

Ἀμπελὶς καὶ Χρυσίς 

[1] Ἀμπελίς  ὅστις δέ, ὦ Χρυσί, μήτε

ζηλοτυπεῖ μήτε ὀργίζεται μήτε ἐρράπισέ

ποτε ἢ περιέκειρεν ἢ τὰ ἱμάτια

περιέσχισεν, ἔτι ἐραστὴς ἐκεῖνός ἐστιν; Χρυσίς  οὐκοῦν ταῦτα μόνα ἐρῶντος, ὦ

Ἀμπελί, δείγματα; Ἀμπελίς   ναί, τοῦτ᾽ ἀνδρὸς θερμοῦ· ἐπεὶ

τἆλλα, φιλήματα καὶ δάκρυα καὶ ὅρκοι

καὶ τὸ πολλάκις ἥκειν ἀρχομένου

ἔρωτος σημεῖον καὶ φυομένου ἔτι· τὸ δὲ

πῦρ ὅλον ἐκ τῆς ζηλοτυπίας ἐστίν. ὥστε

εἰ καὶ σέ, ὡς φής, ὁ Γοργίας ῥαπίζει καὶ

ζηλοτυπεῖ, χρηστὰ ἔλπιζε καὶ εὔχου ἀεὶ

τὰ αὐτὰ ποιεῖν. Χρυσίς  τὰ αὐτά; τί λέγεις; ἀεὶ ῥαπίζειν

με; Ἀμπελίς  οὐχί, ἀλλ᾽ ἀνιᾶσθαι, εἰ μὴ πρὸς

μόνον αὐτὸν βλέποις. ἐπεὶ εἰ μὴ ἐρᾷ γε,

τί ἂν ἔτι ὀργίζοιτο, εἰ σύ τινα ἕτερονἐραστὴν ἔχεις; Χρυσίς  ἀλλ᾽ οὐδὲ ἔχω ἔγωγε· ὁ δὲ

μάτην ὑπέλαβε τὸν πλούσιόν μου ἐρᾶν,

διότι ἄλλως ἐμνημόνευσά ποτε αὐτοῦ. 

[2] Ἀμπελίς  καὶ τοῦτο ἡδὺ τὸ ὑπὸ

πλουσίων οἴεσθαι σπουδάζεσθαί σε·

οὕτω γὰρ ἀνιάσεται μᾶλλον καὶ

φιλοτιμήσεται, ὡς μὴ ὑπερβάλοιντοαὐτὸν οἱ ἀντερασταί. Χρυσίς  καὶ μὴν οὗτός γε μόνον

ὀργίζεται καὶ ῥαπίζει, δίδωσι δὲ οὐδέν. 

Ἀμπελίς  ἀλλὰ δώσει· ζηλότυποι γὰρ καὶ

μάλιστα λυπηθήσονται. 

Χρυσίς  οὐκ οἶδ᾽ ὅπως ῥαπίσματα

λαμβάνειν βούλει με, ὦ Ἀμπελίδιον. Ἀμπελίς  οὔκ, ἀλλ᾽. ὡς οἶμαι, μεγάλοι

1 AMPÉLIDE. — ¿Críside, está aúnenamorado quien ni se muestra celoso ni seenfada ni te ha pegado nunca ni te ha cortadoel pelo ni desgarrado tus vestidos?CRÍSIDE. — ¿Es que son esos los únicossíntomas de un hombre enamorado?AMPÉLIDE. — SÍ, esos son los propios de unhombre cálido, dado que todos los demás,

 besos, lágrimas y juramentos y constantes

visitas son síntomas de un amor incipienteque se está gestando. El fuego auténticoviene de los celos. Conque si Gorgias tesacude y se consume de celos, sé optimista yruega que siempre se comporte así.CRÍSIDE. —¿Así? ¿Qué dices? ¿Que se pasela vida sacudiéndome?AMPÉLIDE. — No, no, sino que se preocupesi no es el único a quien tú miras, puesto que

si no te ama ¿a cuento de qué iba a enfadarsesi tuvieras otro amante?CRÍSIDE. — Pero es que yo no lo tengo.Absurdas son sus sospechas de que elricachón aquél está enamorado de mísimplemente porque lo mencioné el otro día.2 AMPÉLIDE. — También resulta agradableque crea que los ricos andan tras de ti. Peroen fin; así se preocupará más y pondrá todo

su empeño en que los rivales en las lidesamorosas no le vayan por delante.CRÍSIDE. — Pues el hombre ese no hace másque enfadarse y sacudirme, pero no meregala nada.AMPÉLIDE. — Ya te regalará —que semuere de celos— y máxime si tú lo llevas porla calle de la amargura.CRÍSIDE. — No comprendo por qué quieres,

Ampelidita, que me lleve sus zurras.AMPÉLIDE. — No es eso, pero es que es así

Page 27: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 27/52

ἔρωτες γίγνονται, εἰ πύθοιτο

ἀμελεῖσθαι, εἰ δὲ πιστεύσει μόνος ἔχειν,

ἀπομαραίνεταί πως ἡ ἐπιθυμία. ταῦτα

λέγω πρὸς σὲ εἴκοσιν ὅλοις ἔτεσιν

ἑταιρήσασα, σὺ δὲ ὀκτωκαιδεκαέτις,

οἶμαι, ἢ ἔλαττον οὖσα τυγχάνεις. εἰ

βούλει δέ, καὶ διηγήσομαι ἃ ἔπαθόν ποτε

οὐ πάνυ πρὸ πολλῶν ἐτῶν· ἤρα μου

Δημόφαντος ὁ δανειστὴς ὁ κατόπιν

οἰκῶν τῆς Ποικίλης. οὗτος οὐδεπώποτε

πλέον τι πέντε δραχμῶν δέδωκε καὶ

 ἠξίου δεσπότης εἶναι. ἤρα δέ, ὦ Χρυσί,

ἐπιπόλαιόν τινα ἔρωτα οὔτε ὑποστένων

οὔτε δακρύων οὔτε ἀωρὶ

παραγιγνόμενος ἐπὶ τὰς θύρας, ἀλλ᾽αὐτὸ μόνον συνεκάθευδέ μοι ἐνίοτε, καὶ

τοῦτο διὰ μακροῦ.

[3] ἐπειδὴ δὲ ἐλθόντα ποτὲ ἀπέκλεισα —Καλλίδης γὰρ ὁ γραφεὺς ἔνδον ἦν δέκα

δραχμὰς πεπομφώς — τὸ μὲν πρῶτον

ἀπῆλθέ μοι λοιδορησάμενος· ἐπεὶ δὲ

πολλαὶ μὲν διῆλθον ἡμέραι, ἐγὼ δὲ οὐ

προσέπεμπον, ὁ Καλλίδης δὲ ἔνδον ἦν

αὖθις, ὑποθερμαινόμενος ἤδη τότε ὁ

Δημόφαντος καὶ αὐτὸς ἀναφλέγεται ἐς

τὸ πρᾶγμα καὶ ἐπιστάς ποτε

ἀνεῳγμένην τηρήσας τὴν θύραν ἔκλαεν,ἔτυπτεν, ἠπείλει φονεύσειν,

περιερρήγνυε τὴν ἐσθῆτα, ἅπαντα

ἐποίει, καὶ τέλος τάλαντον δοὺς μόνος

εἶχεν ὀκτὼ ὅλους μῆνας. ἡ γυνὴ δὲ

αὐτοῦ πρὸς ἅπαντας ἔλεγεν ὡς ὑπὸ

como creo yo que se gestan los grandesamores, a base de convencerse de que no seles hace caso; al contrario, si tienen fe ciegaen que no tienen competencia se vamarchitando por así decirlo la pasión. Te

digo todo esto con mis experiencias de veinteaños de hetera, en tanto que tú no tienes másque dieciocho años o menos, creo. Y siquieres te voy a contar lo que pasó no hacemuchos años. Era mi amante Demofanto elprestamista, el que vive detrás de la GaleríaPecila41. Nunca jamás me había dado más decinco dracmas y pretendía ser dueño y señormío. Me amaba, Críside, con un amor

superficial, sin gemidos ni llantos ni visitasintempestivas sino que se limitaba aacostarse conmigo de vez en cuando, y esode higos a brevas42. Pues bien; cuando encierta ocasión le di con la puerta en lasnarices —pues estaba dentro Cálides elpintor que me había acabado de mandar diezdracmas— su primera reacción fue largarsetras insultarme.

3 Mas como pasaron muchos días y yo nomandaba ir a buscarle, pues Cálides estabadentro de casa, Demofanto, que se ibaentonces poniendo bastante caliente, va yecha toda la carne al asador43. Y apostándoseal acecho de que abriera yo la puerta lloraba,me golpeaba, amenazaba con matarme, merasgaba el vestido, hacía todo lo habido y porhaber y al final por dos talentos que me dio

me tuvo en exclusiva ocho meses completos.

Su mujer andaba por ahí diciendo a todosque yo le había hecho enloquecer a base de

41 Se alude en varios pasajes de Luciano al famoso Pórtico de las Pinturas, al lado norte del Ágora de Atenas,descrito con detalle por PAUSANIAS, V 11, 6.42

 El texto griego es mucho menos expresivo, pero igualmente elocuente: dia makroú, esto es, dejando pasarlargos intervalos de tiempo, como los que existen de Pascuas a Ramos o de higos a brevas.43 «Se inflama de cara a la situación», dice el texto griego con el verbo en voz media. Creemos haber recogidoen nuestra traducción los dos puntos claves: el ardor y el interés por el tema de tal Demofanto.

Page 28: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 28/52

φαρμάκων ἐκμήναιμι αὐτόν. τὸ δὲ ἦν

ἄρα ζηλοτυπία τὸ φάρμακον. ὥστε, ὦ

Χρυσί, καὶ σὺ χρῶ ἐπὶ τὸν Γοργίαν τῷ

αὐτῷ φαρμάκῳ· πλούσιος δὲ ὁ

 νεανίσκος ἔσται, ἤν τι ὁ πατὴρ αὐτοῦ

πάθῃ. 

fármacos; como que... ¡los celos eran mifármaco! Así que utiliza tú también, Críside,con Gorgias la misma droga; el jovencito serárico en caso de que llegase a pasarle algo a supadre44.

44 Es decir, cuando se muera y herede.

Page 29: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 29/52

9

DÓRCADE Y PANÍQUIDE Y FILÓSTRATO Y POLEMÓN

Δορκὰς καὶ Παννυχὶς καὶ Φιλόστρατος καὶ Πολέμων 

[1] Δορκάς  ἀπολώλαμεν, ὦ κεκτημένη,

ἀπολώλαμεν, ὁ Πολέμων ἀπὸ τῆς

στρατείας ἀνέστρεψε πλουτῶν, ὥς

φασιν· ἑώρακα δὲ κἀγὼ αὐτὸν

ἐφεστρίδα περιπόρφυρον

ἐμπεπορπημένον καὶ ἀκολούθους ἅμα

πολλούς. καὶ οἱ φίλοι ὡς εἶδον, συνέθεον

ἐπ᾽ αὐτὸν ἀσπασόμενοι· ἐν τοσούτῳ δὲ

τὸν θεράποντα ἰδοῦσα κατόπιν

ἑπόμενον, ὃς συναποδεδημήκει μετ᾽

αὐτοῦ, ἠρόμην καὶ, Εἰπέ μοι, ἔφην, ὦ

Παρμένων, ἀσπασαμένη πρότερον

αὐτόν, πῶς ἡμῖν ἐπράξατε καὶ εἴ τι ἄξιον

τῶν πολέμων ἔχοντες ἐπανεληλύθατε; Παννυχίς  οὐκ ἔδει τοῦτο εὐθύς, ἀλλ᾽

ἐκεῖνα, ὅτι μὲν ἐσώθητε, πολλὴ χάρις

τοῖς θεοῖς, καὶ μάλιστα τῷ ξενίῳ Διὶ καὶ

Ἀθηνᾷ στρατίᾳ· ἡ δέσποινα δὲἐπυνθάνετο ἀεὶ τί πράττοιτε καὶ ἔνθα

εἴητε; εἰ δὲ καὶ τοῦτο προσέθηκας, ὡς

καὶ ἐδάκρυε καὶ ἀεὶ ἐμέμνητο

Πολέμωνος, ἄμεινον ἦν παρὰ πολύ. 

[2] Δορκάς  προεῖπον εὐθὺς ἐν ἀρχῇ

ἅπαντα· πρὸς δὲ σὲ οὐκ ἂν εἶπον, ἀλλὰ

ἃ ἤκουσα ἐβουλόμην εἰπεῖν. ἐπεὶ πρός γε Παρμένοντα οὕτως ἠρξάμην· ἦ που,

ὦ Παρμένων, ἐβόμβει τὰ ὦτα ὑμῖν; ἀεὶ

 γὰρ ἐμέμνητο ἡ κεκτημένη μετὰ

δακρύων, καὶ μάλιστα εἴ τις ἐληλύθει ἐκ

τῆς μάχης καὶ πολλοὶ τεθνάναι

ἐλέγοντο, ἐσπάραττε τότε τὰς κόμας καὶ

τὰ στέρνα ἐτύπτετο καὶ ἐπένθει πρὸς

τὴν ἀγγελίαν ἑκάστην. 

Παννυχίς  εὖ γε, ὦ Δορκάς, οὕτωςἐχρῆν. 

DÓRCADE. — Estamos perdidas, señora,estamos perdidas; Polemón, según cuentan,ha vuelto de campaña rico. Lo he visto yotambién con manto de ribetes de púrpuraajustado con broche y acompañado de ungran séquito. Sus amigos nada más verlocorrían hacia él con deseos de abrazarlo.Entre tanto yo, al ver a un criado que iba

detrás y que había estado con él en campaña,le iba haciendo las siguientes preguntas:«dime, Parmenón —dije tras saludarlopreviamente—, ¿qué tal os ha ido? ¿Habéisvuelto con algo que os compense de lostrajines de la guerra?».PANÍQUIDE. — Así tan por derecho notenías que haber empezado, sino conpalabras de este estilo: «Gracias sean dadas a

los dioses porque estáis sanos y salvos, enespecial a Zeus Hospitalario y a AteneaGuerrera. Mi señora andaba siemprepreguntando qué tal os iba y dóndeestabais». Y si hubieras añadido que lloraba yestaba siempre acordándose de Polemón,mejor que mejor.2 DÓRCADE. — Ya lo dije al principio todoeso. Pero lo que quisiera yo contarte no es lo

que dije yo, sino lo que oí, ya que aParmenón empecé a decirle: ¿es que no oszumbaban los oídos, Parmenón?, pues laseñora estaba constantemente acordándosellorosa de ti; y sobre todo cuando alguienvolvía de la guerra y contaba que habíanmuerto muchos, se mesaba los cabellos, segolpeaba el pecho y se compungía ante lanoticia.

PANÍQUIDE. — ¡Bien Dórcade! Así es comohabía que hablar.

Page 30: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 30/52

Δορκάς  εἶτα ἑξῆς μετ᾽ οὐ πολὺ ἠρόμην

ἐκεῖνα. ὁ δέ, Πάνυ λαμπρῶς, φησίν,

ἀνεστρέψαμεν. 

Παννυχίς  οὕτως κἀκεῖνος οὐδὲν

προειπών, ὡς ἐμέμνητό μου ὁ Πολέμων

 ἢ ἐπόθει ἢ ηὔχετο ζῶσαν καταλαβεῖν; 

Δορκάς  καὶ μάλα πολλὰ τοιαῦτα ἔλεγε.

τὸ δ᾽ οὖν κεφάλαιον ἐξήγγειλε πλοῦτον

πολύν, χρυσόν, ἐσθῆτα, ἀκολούθους,

ἐλέφαντα· τὸ μὲν γὰρ ἀργύριον μηδὲ

ἀριθμῷ ἄγειν αὐτόν, ἀλλὰ μεδίμνῳ

ἀπομεμετρημένον πολλοὺς μεδίμνους.

εἶχε δὲ καὶ αὐτὸς Παρμένων δακτύλιονἐν τῷ μικρῷ δακτύλῳ, μέγιστον,

πολύγωνον, καὶ ψῆφος ἐνεβέβλητο τῶν

τριχρώμων, ἐρυθρά τε ἦν ἐπιπολῆς.

εἴασα δ᾽ οὖν αὐτὸν ἐθέλοντά μοι

διηγεῖσθαι ὡς τὸν Ἅλυν διέβησαν καὶ ὡς

ἀπέκτειναν Τιριδάταν τινὰ καὶ ὡς

διέπρεψεν ὁ Πολέμων ἐν τῇ πρὸς

Πισίδας μάχῃ· ἀπέδραμον δέ σοι ταῦτα

προσαγγελοῦσα, ὡς περὶ τῶν παρόντωνσκέψαιο. εἰ γὰρ ἐλθὼν ὁ Πολέμων —

 ἥξει δὲ πάντως ἀποσεισάμενος τοὺς

 γνωρίμους— ἀναπυθόμενος εὕροι τὸν

Φιλόστρατον ἔνδον παρ᾽ ἡμῖν, τί οἴει

ποιήσειν αὐτόν; [3] Παννυχίς  Ἐξευρίσκωμεν, ὦ Δορκάς,

ἐκ τῶν παρόντων σωτήριον· οὔτε γὰρ

τοῦτον ἀποπέμψαι καλὸν τάλαντον

ἔναγχος δεδωκότα καὶ τἆλλα ἔμπορονὄντα καὶ πολλὰ ὑπισχνούμενον, οὔτε

Πολέμωνα τοιοῦτον ἐπανήκοντα

χρήσιμον μὴ παραδέχεσθαι· προσέτι

 γὰρ καὶ ζηλότυπός ἐστιν, ὃς καὶ

πενόμενος ἔτι πολὺ ἀφόρητος ἦν· νῦν δὲ

τί οὐκ ἂν ἐκεῖνος ποιήσειεν;

Δορκάς  ἀλλὰ καὶ προσέρχεται. 

DÓRCADE. — Acto seguido le hice laspreguntas que te dije antes y él me contestó:«Formidable, hemos vuelto formidablemente

 bien».PANÍQUIDE. —¿O sea que no dijo antes algo

así como que Polemón se acordaba de mí ome echaba de menos o hacía votos porencontrarme viva?DÓRCADE. — Y otras muchas cosas por elestilo decía. Pero su noticia principal eramucha riqueza, oro, vestidos, séquito, marfil;que el dinero que traen no puede calcularsesino en medimnos45 , y son muchosmedimnos. El propio Parmenón llevaba en el

meñique una sortija enorme de formapoligonal con una incrustación en piedra detres colores, y roja por encima. Lo dejécuando intentaba contarme cómoatravesaron el Halis y cómo mataron a un talTirídates y cómo había destacado Polemónen la batalla contra los pisidios46. Vinecorriendo a traerte estas noticias para quereflexiones a la vista de las circunstancias

actuales. Pues si viene Polemón —quevendrá en cuanto se sacuda de encima a losconocidos— y a base de preguntasdescubriera a Filóstrato dentro en nuestracasa, ¿qué crees que haría?

3  PANÍQUIDE. — Tratemos de hallar,Dórcade, una salida a la situación actual;pues ni es elegante echar a este hombre que

me acaba de dar un talento y que entre otrascosas es un comerciante que promete mucho,ni es práctico no recibir a Polemón queregresa en semejante situación; además esceloso y ya resultaba insoportable cuando erapobre, ¿qué no sería capaz de hacer ahora?

DÓRCADE. — Pues ahí se acerca.

45 El medimno es una medida de capacidad equivalente aproximadamente a una fanega, 52 litros.46 El marco en que se centran las gestas de guerra del tal Polemón es —no podía ser otro— el Asia Menor; elHalis separaba Lidia de Persia, y los habitantes de Pisidia vivían al sur de Asia Menor.

Page 31: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 31/52

Παννυχίς  Ἐκλύομαι, ὦ Δορκάς, ὑπὸ τῆς

ἀπορίας καὶ τρέμω. Δορκάς  ἀλλὰ καὶ Φιλόστρατος

προσέρχεται. Παννυχίς  τίς γένωμαι; πῶς ἄν με ἡ γῆ

καταπίοι; [4] Φιλόστρατος  τί οὐ πίνομεν, ὦ

Παννυχί; Παννυχίς  ἄνθρωπε, ἀπολώλεκάς με. σὺ

δὲ χαῖρε, Πολέμων, χρόνιος φανείς. 

Πολέμων  οὗτος οὖν τίς ἐστιν ὁ προσιὼν

ὑμῖν; σιωπᾷς;  εὖ γε, ὦ Παννυχί. ἐγὼ δὲ

πεμπταῖος ἐκ Πυλῶν διέπτην

ἐπειγόμενος ἐπὶ τοιαύτην γυναῖκα. καὶδίκαια μέντοι πέπονθα, καί σοι χάριν

ἔχω· οὐκέτι γὰρ ἁρπασθήσομαι ὑπὸ σοῦ. 

Φιλόστρατος  σὺ δὲ τίς εἶ, ὦ βέλτιστε; Πολέμων  ὅτι Πολέμων ὁ Στειριεὺς

Πανδιονίδος φυγῆς, ἀκούεις;

χιλιαρχήσας τὸ πρῶτον, νῦν δὲ

ἐξαναστήσας πεντακισχιλίαν ἀσπίδα,

ἐραστὴς Παννυχίδος, ὅτε ᾤμην ἔτιἀνθρώπινα φρονεῖν αὐτήν. 

Φιλόστρατος  ἀλλὰ τὰ νῦν σοι, ὦ

ξεναγέ, Παννυχὶς ἐμή ἐστι, καὶ

τάλαντον εἴληφε, λήψεται δὲ ἤδη καὶ

ἕτερον,  ἐπειδὰν τὰ φορτία διαθώμεθα.

καὶ νῦν ἀκολούθει μοι, ὦ Παννυχί,

τοῦτον δὲ παρ᾽ Ὀδρύσαις χιλιαρχεῖν ἔα. 

Πολέμων  ἐλευθέρα μέν ἐστι καὶ

ἀκολουθήσει, ἢν ἐθέλῃ. Παννυχίς  τί ποιῶ, Δορκάς; 

Δορκάς  εἰσιέναι ἄμεινον, ὀργιζομένῳ

οὐχ οἷόν τε παρεῖναι Πολέμωνι, καὶ

μᾶλλον ἐπιταθήσεται ζηλοτυπῶν. 

PANÍQUIDE. — ¡Me desmayo, Dórcade, quéapuro!, estoy temblando.DÓRCADE. — Ahí se acerca tambiénFilóstrato.PANÍQUIDE. — ¿Qué va a ser de mí?

¡Tierra, trágame!47.4 FILÓSTRATO. — ¿Por qué no tomamosuna copa, Paníquide?PANÍQUIDE. — ¡Ay, amigo, por tu culpaestoy perdida...! Y tú, Polemón, ¡hola!¡Cuánto tiempo sin verte!POLEMÓN. — ¿Quién es el tipo este que seacerca a vuestra casa? ¿Callas? Está bien;márchate, Paníquide. ¡Y yo que vengo en

cinco días desde las Termópilas a toda prisapara ver a una mujer así! Me está bienempleado lo sucedido; aunque te estoyagradecido; ya no me volverás a atrapar.FILÓSTRATO. — ¿Y tú, amigo, quién eres?POLEMÓN. — Ya lo estás oyendo; Polemónde Estiria, de la tribu Pandiónide. Alprincipio estaba al frente de mil soldados, yahora pongo en pie de guerra cinco mil escu-

dos; amante de Paníquide, cuando creía queella aún era capaz de pensar y sentir comouna persona.FILÓSTRATO. — Pues ahí lo tienes, capitánde mercenarios; ahora Paníquide es mía, y harecibido un talento y va a recibir otro encuanto hayamos distribuido las mercancías.Y ahora, acompáñame, Paníquide, y deja queéste se vaya a mandar mil hombres en el país

de los odrisas48

.POLEMÓN. — Es muy libre de acompañartesi quiere.PANÍQUIDE. — ¡Ay, Dórcade!, ¿qué puedohacer?DÓRCADE. — Mejor entrar; no puedesquedarte junto a Polemón, furioso como estáy que aún se va a salir de sus casillas con loscelos.

47 Por más que parezca chocante, esa misma es la expresión que sale de la boca de Paníquide.48 Ubicado en Tracia, al norte de la Hélade.

Page 32: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 32/52

Παννυχίς  εἰ θέλεις, εἰσίωμεν. [5] Πολέμων  ἀλλὰ προλέγω ὑμῖν ὅτι τὸ

ὕστατον πίεσθε τήμερον ,  ἢ μάτην ἐγὼ

τοσούτοις φόνοις ἐγγεγυμνασμἕ̣ ̣  ̓ πάρειμι . τοὺς Θρᾷκας , ὦ Παρμένων·

ὡπλισμένοι ῾̣ ̣  ̓  ἐμφράξαντες τὸν

στενωπὸν τῇ φάλαγγι· ἐπὶ μετώπου μὲν

τὸ ὁπλιτικόν, παρ᾽ ἑκάτερα δὲ οἱ

σφενδονῆται καὶ τοξόται, οἱ δὲ ἄλλοι

κατόπιν. Φιλόστρατος  ὡς βρεφυλλίοις ταῦτα, ὦ

μισθοφόρε, ἡμῖν λέγεις καὶ μορμολύττῃ·

σὺ γὰρ ἀλεκτρυόνα πώποτε ἀπέκτεινας

 ἢ πόλεμον εἶδες; ἐρυμάτιον ἐφρούρεις

τάχα διμοιρίτης ὤν, ἵνα καὶ τοῦτοπροσχαρίσωμαί σοι. 

Πολέμων  καὶ μὴν εἴσῃ μετ᾽ ὀλίγον,

ἐπειδὰν προσιόντας ἡμᾶς ἐπὶ δόρυ

θεάσῃ στίλβοντας τοῖς ὅπλοις. Φιλόστρατος   ἥκετε μόνον

συσκευασάμενοι. ἐγὼ δὲ καὶ Τίβιος

οὗτος —μόνος γὰρ οὗτος ἕπεταί μοι —

βάλλοντες ὑμᾶς λίθοις τε καὶ ὀστράκοιςοὕτω διασκεδάσομεν, ὡς μηδὲ ὅποι

οἴχοισθε ἔχοιτε εἰδέναι. 

PANÍQUIDE. — Entremos, si quieres.5 POLEMÓN. — Pues os aviso que hoy serávuestra última copa, o de poco sirven loscientos de matanzas en que me headiestrado. ¡Los tracios, Parmenón! ¡Acudan

armados y bloqueen el callejón formados enfalange! ¡Al centro los hoplitas! ¡A los flancoshonderos y arqueros! ¡El resto a retaguardia!

FILÓSTRATO. — Nos hablas, mercenario,como si fuéramos chiquillos y tratas deasustarnos. ¿Has matado alguna vez un galloo... has visto siquiera la guerra? A lo mejor

has hecho guardia en alguna fortaleza de tresal cuarto, con media compañía a tu cargo... yeso por hacerte un favor.POLEMÓN. — Dentro de poco lo sabrás,cuando nos veas avanzar radiantes con lasarmas al encuentro de la lanza.FILÓSTRATO. — Venid sólo si estáis bienpreparados, que yo y Tibio, aquí presente —es el único que me acompaña—, os vamos a

dispersar con tal lluvia de piedras y cascotesque no vais a saber dónde meteros.

Page 33: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 33/52

10

QUELIDONION Y DRÓSIDE

Χελιδόνιον καὶ Δροσίς 

[1] Χελιδόνιον  οὐκέτι φοιτᾷ παρὰ σέ, ὦ

Δροσί, τὸ μειράκιον ὁ Κλεινίας; οὐ γὰρ

ἑώρακα, πολὺς ἤδη χρόνος, αὐτὸν παρ᾽

ὑμῖν. Δροσίς  οὐκέτι, ὦ Χελιδόνιον· ὁ γὰρ

διδάσκαλος αὐτὸν εἶρξε μηκέτι μοι

προσιέναι. Χελιδόνιον  τίς οὗτος; μή τι   τὸν

παιδοτρίβην Διότιμον λέγεις; ἐπεὶ

ἐκεῖνός γε φίλος ἐστίν. Δροσίς  οὔκ, ἀλλ᾽ ὁ κάκιστα φιλοσόφων

ἀπολούμενος Ἀρισταίνετος. Χελιδόνιον  τὸν σκυθρωπὸν λέγεις, τὸν

δασύν, τὸν βαθυπώγωνα, ὃς εἴωθε μετὰ

τῶν μειρακίων περιπατεῖν ἐν τῇ

Ποικίλῃ; Δροσίς  ἐκεῖνόν φημι τὸν ἀλαζόνα, ὃν

κάκιστα ἐπίδοιμι ἀπολούμενον,

ἑλκόμενον τοῦ πώγωνος ὑπὸ δημίου. [2] Χελιδόνιον  τί παθὼν δὲ ἐκεῖνος

τοιαῦτα ἔπεισε τὸν Κλεινίαν;

Δροσίς  οὐκ οἶδα, ὦ Χελιδόνιον. ἀλλὰ

μηδέποτε ἀπόκοιτός μου γενόμενος ἀφ᾽

οὗ γυναικὶ ὁμιλεῖν ἤρξατο —πρῶτον δὲ

ὡμίλησέ μοι — τριῶν τούτων ἑξῆς

 ἡμερῶν οὐδὲ προσῆλθε τῷ στενωπῷ·

ἐπεὶ δὲ ἠνιώμην —οὐκ οἶδα δὲ ὅπως τι

ἔπαθον ἐπ᾽ αὐτῷ— ἔπεμψα τὴν Νεβρίδαπερισκεψομένην αὐτὸν ἢ ἐν ἀγορᾷ

διατρίβοντα ἢ ἐν Ποικίλῃ· ἡ δὲ

περιπατοῦντα ἔφη ἰδοῦσα μετὰ τοῦ

Ἀρισταινέτου νεῦσαι πόρρω, ἐκεῖνον δὲ

ἐρυθριάσαντα κάτω ὁρᾶν καὶ μηκέτι

παρενεγκεῖν τὸν ὀφθαλμόν. εἶτ᾽

ἐβάδιζον ἅμα ἐς τὴν πόλιν· ἡ δὲ ἄχρι τοῦ

Διπύλου ἀκολουθήσασα, ἐπεὶ μηδ᾽ ὅλως

1  QUELIDONION. — ¿Ya no viene avisitarte el jovencito Clinias, Dróside? Pueshace ya mucho tiempo que no lo he visto envuestra casa.DRÓSIDE. — Ya no, Quelidonion; sumaestro le prohibió que viniera a verme.

QUELIDONION. — ¿Y quién es el maestroese? ¿No te estarás refiriendo a Diotimo, el

profesor de gimnasia? Porque es amigo mío.DRÓSIDE. — Qué va; es Aristéneto, el másdepravado de los filósofos.QUELIDONION. — Te refieres al tipo ese deceño fruncido, peludo, con barba pobladaque suele pasear en compañía de muchachospor la Galería Pecila49.DRÓSIDE. — A ese me estoy refiriendo, alcharlatán ese, que mal rayo lo parta50 ,

arrastrado de la barba por un verdugo.2 QUELIDONION. — ¿Y qué le sucedió parapersuadir a Clinias a actuar así?DRÓSIDE. — No lo sé, Quelidonion. Locierto es que nunca se había acostado connadie que no fuera yo desde que comenzó afrecuentar trato con mujeres —la primera fuiyo— y hace ya tres días seguidos que ni seacerca por la callejuela esta. Como yo estaba

molesta —no sé qué me estaba pasando altratar con él—, envié a Nébride a echar unvistazo por donde suele pasar el rato, bien enel Ágora o en la Galería Pecila. Ella me dijoque lo había visto paseando en compañía deAristéneto, y que le había hecho señas con lacabeza; y que él se ha ruborizado, se hapuesto a mirar al suelo y ya no ha levantadola vista. Acto seguido echaron a andar en

49 Cf. supra, n. 41.50 «Ojalá lo viera muerto de la peor muerte», dice literalmente el texto griego.

Page 34: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 34/52

ἐπεστράφη, ἐπανῆκεν οὐδὲν σαφὲς

ἀπαγγεῖλαι ἔχουσα. πῶς με οἴει διάγειν

τὸ μετὰ ταῦτα οὐκ ἔχουσαν εἰκάσαι ὅ τι

μοι πέπονθεν ὁ μειρακίσκος; ἀλλὰ μὴ

ἐλύπησέ τι αὐτόν, ἔλεγον, ἤ τινος ἄλλης

 ἠράσθη μισήσας ἐμέ; ἀλλ᾽ ὁ πατὴρ

διεκώλυσεν αὐτόν; πολλὰ τοιαῦτα

ἔστρεφον. ἤδη δὲ περὶ δείλην ὀψίαν ἧκεν

ὁ Δρόμων τὸ γραμμάτιον τουτὶ παρ᾽

αὐτοῦ κομίζων. ἀνάγνωθι λαβοῦσα, ὦ

Χελιδόνιον· οἶσθα γὰρ δή που

 γράμματα. 

[3] Χελιδόνιον  Φέρ᾽ ἴδωμεν· τὰ γράμματα οὐ πάνυ σαφῆ, ἀλλὰ

ἐπισεσυρμένα δηλοῦντα ἔπειξίν τινα

τοῦ γεγραφότος. λέγει δέ ‘πῶς μὲν

ἐφίλησά σε, ὦ Δροσί, τοὺς θεοὺς

ποιοῦμαι μάρτυρας.’ Δροσίς  αἰαῖ τάλαν, οὐδὲ τὸ χαίρειν

προσέγραψε. Χελιδόνιον  ‘καὶ νῦν δὲ οὐ κατὰ μῖσος,

ἀλλὰ κατ᾽ ἀνάγκη ἀφίσταμαί σου· ὁπατὴρ γὰρ Ἀρισταινέτῳ παρέδωκέ με

φιλοσοφεῖν αὐτῷ, κἀκεῖνος —ἔμαθε γὰρ

τὰ καθ᾽ ἡμᾶς ἅπαντα— πάνυ πολλὰ

ἐπετίμησέ μοι ἀπρεπὲς εἶναι λέγων

ἑταίρᾳ συνεῖναι Ἀρχιτέλους καὶ

Ἐρασικλείας υἱὸν ὄντα· πολὺ γὰρ

ἄμεινον εἶναι τὴν ἀρετὴν προτιμᾶν τῆς

 ἡδονῆς.’ 

Δροσίς  μὴ ὥρασιν ἵκοιτο ὁ λῆροςἐκεῖνος τοιαῦτα παιδεύων τὸ μειράκιον. Χελιδόνιον  "Ὥστε ἀνάγκη πείθεσθαι

αὐτῷ· παρακολουθεῖ γὰρ ἀκριβῶς

παραφυλάττων, καὶ ὅλως οὐδὲ

προς2βλέπειν ἄλλῳ οὐδενὶ ἔξεστιν ὅτι

μὴ ἐκείνῳ· εἰ δὲ σωφρονοῖμι καὶ πάντα

πεισθείην αὐτῷ, ὑπισχνεῖται πάνυ

εὐδαίμονα ἔσεσθαί με καὶ ἐνάρετον

καταστήσεσθαι τοῖς πόνοιςπρογεγυμνασμένον. ταῦτά σοι μόλις

ἔγραψα ὑποκλέψας ἐμαυτόν. σὺ δέ μοι

dirección a la Academia. Ella los acompañóhasta el Dipilón, pero como él ni siquieravolvió la cabeza, regresó sin poder traermeninguna noticia segura. ¿Cómo crees quevivo después de esto, sin poder siquiera

imaginar lo que le ha ocurrido a mi jovencito? ¿Lo habré disgustado en algo?,decía yo, o ¿se habrá enamorado de otra y amí me desprecia?, ¿le habrá puesto pegas supadre? Pobre de mí, no hacía más que darvueltas a mil ideas semejantes. Y al caer latarde me viene Dromón con esta cartita departe suya. Toma y léela, Quelidonion, quetú ya sabes de cartas.

3 QUELIDONION. — Veamos. Las letras noestán muy claras, son más bien garabatos queevidencian las prisas de quien las escribió.Dice: «De cómo te quise pongo a los diosespor testigos, Dróside».

DRÓSIDE. — Ay, desdichado, ni siquiera haescrito delante el saludo...QUELIDONION. — ... «Y ahora me aparto

de ti no por desprecio sino por imperiosanecesidad. Mi padre me ha entregado aAristéneto para que en su compañía aprendala filosofía; y él que ya sabía todo lo quehabía entre nosotros— me ha hecho muchosreproches diciéndome que no está bien quesiendo hijo de Arquíteles y de Erasiclea meentienda con una hetera, y que es mejoranteponer la virtud al placer».

DRÓSIDE. — Mal rayo lo parta al charlatánese que le enseña esas cosas al muchacho.QUELIDONION. — «Así que forzosamentehe de obedecerle; pues me acompaña y mesomete a una estricta vigilancia y no tengoposibilidad alguna de mirar a nadie que nosea él. Y si mi comportamiento fuera sensatoy le obedeciera en todo, me promete que seréfeliz y que conseguiré la virtud tras haberme

ejercitado previamente en las fatigas. Te heescrito esto, con gran dificultad, a escondidasde él. Que te vaya bien y acuérdate de

Page 35: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 35/52

εὐτύχει καὶ μέμνησο Κλεινίου." 4] Δροσίς  [τί σοι δοκεῖ ἡ ἐπιστολή, ὦ

Χελιδόνιον; Χελιδόνιον  τὰ μὲν ἄλλα ἡ ἀπὸ Σκυθῶν

ῥῆσις, τὸ δὲ ‘μέμνησο Κλεινίου’ ἔχει τινὰ

ὑπόλοιπον ἐλπίδα. Δροσίς κἀμοὶ οὕτως, ἔδοξεν· ἀπόλλυμαι

δ᾽ οὖν ὑπὸ τοῦ ἔρωτος. ὁ μέντοι Δρόμων

ἔφασκε παιδεραστήν τινα εἶναι τὸν

Ἀρισταίνετον καὶ ἐπὶ προφάσει τῶν

μαθημάτων συνεῖναι τοῖς ὡραιοτάτοις

τῶν νέων καὶ ἰδίᾳ λογοποιεῖσθαι πρὸς

τὸν Κλεινίαν ὑποσχέσεις τινὰς

ὑπισχνούμενον ὡς ἰσόθεον ἀποφανεῖ

αὐτόν. ἀλλὰ καὶ ἀναγιγηνώσκει μετ᾽αὐτοῦ ἐρωτικούς τινας λάγους τῶν παλαιῶν φιλοσόφων πρὸς τοὺς

μαθητάς, καὶ ὅλος περὶ τὸ μειράκιόν

ἐστιν. ἠπείλει δὲ καὶ τῷ πατρὶ τοῦ

Κλεινίου κατερεῖν ταῦτα. Χελιδόνιον  ἐχρῆν, ὦ Δροσί, γαστρίσαι

τὸν Δρόμωνα. Δροσίς  Ἐγάστρισα, καὶ ἄνευ δὲ τούτου

ἐμός ἐστι· κέκνισται γὰρ κἀκεῖνος τῆςΝεβρίδος. Χελιδόνιον  θάρρει, πάντα ἔσται καλῶς.

ἐγὼ δὲ καὶ ἐπιγράψειν μοι δοχῶ ἐπὶ τοῦ

τοίχου ἐν κεραμεικῷ, ἔνθα ὁ Ἀρχιτέλης

εἴωθε περιπατεῖν, Ἀρισταίνετος

διαφθείρει Κλεινίαν, ὥστε καὶ ἐκ τούτου

συνδραμεῖν τῇ παρὰ τοῦ Δρόμωνος

διαβολῇ. 

Δροσίς  πῶς δ᾽ ἂν λάθοις ἐπιγράψασα; 

Χελιδόνιον  τῆς νυκτός, ὦ Δροσί,

ἄνθρακά ποθεν λαβοῦσα.

Δροσίς  εὖ γε, συστράτευε μόνον, ὦ

Χελιδόνιον, κατὰ τοῦ ἀλαζόνος

Ἀρισταινέτου. 

Clinias.»4 DRÓSIDE. — ¿Qué te parece la carta,Quelidonion?QUELIDONION. — Pues el resto es peroratade escitas51 , pero el... «acuérdate de Clinias»,

deja un resquicio a la esperanza.DRÓSIDE. — A mí también me ha dado esaimpresión; pero yo me muero de amor.Dromón me decía que Aristéneto era unmaricón y que con el pretexto de susenseñanzas se acuesta con los jóvenes másguapos y que en particular a Clinias leescribe poemas y le hacía algunas promesasen el sentido de hacerlo parecer igual a un

dios. Y además lee con él escritos eróticosque los antiguos filósofos dedicaban a susalumnos; en resumen; que no vive más quepara el muchacho; él amenazaba condenunciar estos hechos al padre de Clinias.

QUELIDONION. — Tenías que habertecamelado a Dromón por el estómago.DRÓSIDE. — Ya lo hice e incluso sin eso está

por mí, pues está que arde por Nébride.

QUELIDONION. — Ánimo, que todo saldrá bien. Y me parece que voy a escribir unapintada en el muro del Cerámico por dondesuele pasar Arquíteles que diga «Aristénetoestá pervirtiendo a Clinias», con lo queayudaremos a que prospere la acusación deDromón.

DRÓSIDE. — ¿Cómo la podrás escribir sinque te vean?QUELIDONION. — De noche, Dróside, conun carboncillo que cogeré donde sea.DRÓSIDE. — Bien, Quelidonion; sé tú mialiada en la lucha contra el bocazas deAristéneto.

51 Papel mojado, diríamos hoy nosotros; los escitas rudos y toscos escasamente hilvanaban con corrección unpar de frases. Así, discurso de escita y «nada», es todo uno.

Page 36: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 36/52

11

TRIFENA Y CÁRMIDES

Τρύφαινα καὶ Χαρμίδης 

[1] Τρύφαινα ἑταίραν δέ τις παραλαβὼν

πέντε δραχμὰς τὸ μίσθωμα δοὺς

καθεύδει ἀποστραφεὶς δακρύων καὶ

στένων; ἀλλ᾽ οὔτε πέπωκας ἡδέως,

οἶμαι, οὔτε δειπνῆσαι μόνος ἠθέλησας·

ἔκλαες γὰρ καὶ παρὰ τὸ δεῖπνον, ἑώρων

 γάρ· καὶ νῦν δὲ οὐ διαλέλοιπας

ἀνολολύζων ὥσπερ βρέφος. ταῦτα οὖν,

ὦ Χαρμίδη, τίνος ἕνεκα ποιεῖς; μὴ

ἀποκρύψῃ με, ὡς ἂν καὶ τοῦτο

ἀπολαύσω τῆς νυκτὸς ἀγρυπνήσασα

μετὰ σοῦ. 

Χαρμίδης  ἔρως με ἀπόλλυσιν, ὦ

Τρύφαινα, καὶ οὐκέτ᾽ ἀντέχω πρὸς τὸ

δεινόν. Τρύφαινα  ἀλλ᾽ ὅτι μὲν οὐκ ἐμοῦ ἐρᾷς,

δῆλον· οὐ γὰρ ἂν ἔχων με ἠμέλεις καὶ

ἀπωθοῦ περιπλέκεσθαι θέλουσαν καὶτέλος διετείχιζες τὸ μεταξὺ ἡμῶν τῷ

ἱματίῳ δεδιὼς μὴ ψαύσαιμί σου. τίς δὲ

ὅμως ἐκείνη ἐστίν, εἰπέ· τάχα γὰρ ἄν τι

καὶ συντελέσαιμι πρὸ τὸν ἔρωτα, οἶδα

 γὰρ ὡς χρὴ τὰ τοιαῦτα διακονεῖσθαι. 

Χαρμίδης  καὶ μὴν οἶσθα καὶ πάνυ

ἀκριβῶς αὐτὴν κἀκείνη σέ· οὐ γὰρἀφανὴς ἑταίρα ἐστίν. [2] Τρύφαινα  εἰπὲ τοὔνομα, ὦ Χαρμίδη. Χαρμίδης  Φιλημάτιον, ὦ Τρύφαινα. Τρύφαινα  ὁποτέραν λέγεις; δύο γάρ

εἰσι· τὴν ἐκ Πειραιῶς, τὴν ἄρτι

διακεκορευμένην, ἧς ἐρᾷ Δάμυλλος ὁ

τοῦ νῦν στρατηγοῦντος υἱός, ἢ τὴν

ἑτέραν, ἣν Παγίδα ἐπικαλοῦσιν; 

1  TRIFENA. — ¿Quién es el listo que va ycontrata a una hetera, le paga cinco dracmasy se acuesta con ella dándole la espalda,llorando y suspirando? Pero es que ni hasdisfrutado de la bebida, creo, ni quisistecenar solo; que llorabas incluso durante lacena, que te veía yo. E incluso ahora no hasdejado de lloriquear como un bebé. ¿Acuenta de qué, Cármides, actúas de esta

manera? No me lo ocultes, a ver si al menossaco algo en limpio después de habermepasado la noche en vela haciéndotecompañía.CÁRMIDES. — Me está destruyendo Eros,Trifena, y ya no soy capaz de hacer frente aeste tormento.TRIFENA. — Que no es a mí a quien amasestá claro; pues no me harías de menos

cuando me tienes, ni me apartarías de tu ladocuando quiero abrazarte, ni, por último,levantarías con tu manto un muro entrenosotros temeroso de que pudiera llegar atocarte. Dime no obstante quién es ella; talvez pudiera yo contribuir al éxito de tu amor,pues sé cómo hay que bandeárselas en estosmenesteres.CÁRMIDES. — La conoces perfectamente,

igual que ella a ti; no es precisamente unahetera que no se haga notar.2 TRIFENA. — Dime su nombre, Cármides.CÁRMIDES. — Filemation, Trifena.TRIFENA. — ¿A cuál de las dos te refieres?,porque hay dos; ¿la del Pireo, recientementedesvirgada, cuyo amante es Dámilo, el hijodel actual general en jefe del ejército, o a laotra a la que llaman «Págide»?52 

52 El nombre de esta hetera lleva doble sentido, pues tiene que ver con la raíz de trampa o engaño. Filemationsignifica algo así como «caricitas» o «besitos».

Page 37: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 37/52

Χαρμίδης  ἐκείνην, καὶ ἑάλωκα ὁ

κακοδαίμων καὶ συνείλημμαι πρὸς

αὐτῆς.

Τρύφαινα  οὐκοῦν δι᾽ ἐκείνην ἔκλαες; Χαρμίδης  καὶ μάλα. Τρύφαινα  πολύς δὲ χρόνος ἔστι σοι

ἐρῶντι ἢ  νεοτελής τις εἶ; Χαρμίδης  οὐ νεοτελής, ἀλλὰ μῆνες

ἑπτὰ σχεδὸν ἀπὸ Διονυσίων, ὅτε πρῶτον

εἶδον αὐτην. Τρύφαινα  εἶδες δὲ ὅλην ἀκριβῶς, ἢ τὸ

πρόσωπον μόνον καὶ ὅσα τοῦ σώματος

φανερά, ἃ εἶδες Φιληματίου, καὶ ὡς χρῆν

 γυναῖκα πέντε καὶ τετταράκοντα ἔτη

 γεγονυῖαν ἤδη; Χαρμίδης  καὶ μὴν ἐπόμνυται δύο καὶ

εἴκοσιν εἰς τὸν ἐσόμενον Ἐλαφηβολιῶνα

τελέσειν. [3] Τρύφαινα  σὺ δὲ ποτέροις

πιστεύσειας ἄν, τοῖς ἐκείνης ὅρκοις ἢ

τοῖς σεαυτοῦ ὀφθαλμοῖς; ἐπίσκεψαι γὰρ

ἀκριβῶς ὑποβλέψας ποτὲ τοὺς

κροτάφους αὐτῆς, ἔνθα μόνον τὰς αὐτῆς

τρίχας ἔχει· τὰ δὲ ἄλλα φενάκη βαθεῖα.περὶ δὲ τοὺς κροτάφους ὁπόταν

ἀσθενήσῃ τὸ φάρμακον, ᾧ βάπτεται,

ὑπολευκαίνεται τὰ πολλά. καίτοι τί

τοῦτο; βίασαί ποτε καὶ γυμνὴν ἰδεῖν. Χαρμίδης  οὐδεπώποτέ μοι πρὸς τοῦτο

ἐνέδωκεν. Τρύφαινα  εἰκότως· ἠπίστατο γὰρ

μυσαχθησόμενόν σε τὰς αὐτῆς λεύκας.

ὅλη δὲ ἀπὸ τοῦ αὐχένος ἐς τὰ γόναταπαρδάλει ἔοικεν. ἀλλὰ  σὺ ἐδάκρυες

τοιαύτῃ μὴ συνών; ἦ που τάχα καὶ

ἐλύπει σε καὶ ὑπερεώρα; 

Χαρμίδης   ναί, ὦ Τρύφαινα, καίτοι

τοσαῦτα παρ᾽ ἐμοῦ λαμβάνουσα. καὶ

 νῦν ἐπειδὴ χιλίας αἰτούσῃ οὐκ εἶχον

διδόναι ῥᾳδίως ἅτε ὑπὸ πατρὶ φειδομένῳ

CÁRMIDES. — A ésta, y ¡pobre de mí!, estoyatrapado y he sido preso de ella.TRIFENA. — ¿Así que llorabas por ella?CÁRMIDES. — Ya lo creo.TRIFENA. — ¿Y hace mucho que estás

enamorado de ella o eres un novato en estaslides?CÁRMIDES. — De novato nada, que hace yacasi siete meses que la vi por primera vez enlas fiestas Dionisíacas.TRIFENA. — ¿Y la viste toda ella con detalleo tan sólo su rostro y las partes de su cuerpoque son visibles tal cual es de esperar de unamujer que ha cumplido los cuarenta y cinco

años?CÁRMIDES. — Sin embargo ella jura quecumplirá veintidós el próximo mes deElafebolión53.3 TRIFENA. — ¿Y de qué te fiarías más, desus juramentos o de tus propios ojos? Fíjateen ella con atención; échale un vistazo a sussienes, el único punto en que tiene suspropios cabellos; el resto es una tupida

peluca. Y cuando vaya perdiendo fuerza elpotingue con que se tiñe, se encanecerá casipor completo. Pero... eso no es nada; insistealguna vez en verla desnuda.

CÁRMIDES. — Nunca jamás ha consentidoen darme esa ocasión.TRIFENA. — Evidentemente, pues estabasegura de que sentirías repugnancia ante sus

manchas blancas; toda ella, desde el cuello alas rodillas se parece a un leopardo... ¿Yllorabas tú por no entenderte con una mujersemejante? ¿Y para colmo, no te irritaba eincluso hasta te miraba por encima delhombro?CÁRMIDES. — Sí, Trifena, y eso que noparaba de recibir cantidades de regalos departe mía. Y ahora, puesto que no podía

darle así como así las mil dracmas que me

53 Mes equivalente al período que va hoy entre el 15 de marzo y el 15 de abril.

Page 38: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 38/52

τρεφόμενος, Μοσχίωνα ἐσδεξαμένη

ἀπέκλεισέ με, ἀνθ᾽ ὧν λυπῆσαι καὶ

αὐτὸς θέλων αὐτὴν σὲ παρείληφα. 

Τρύφαινα  μὰ τὴν Ἀφροδίτην οὐκ ἄν

 ἧκον, εἴ μοι προεῖπέ τις ὡς ἐπὶ τούτοις

παραλαμβανοίμην, λυπῆσαι ἄλλην, καὶ

ταῦτα Φιλημάτιον τὴν σορόν. ἀλλ᾽

ἄπειμι, καὶ γὰρ ἤδη τρίτον τοῦτο ᾖσεν

ἀλεκτρυών. [4] Χαρμίδης  μὴ σύ γε οὕτως ταχέως, ὦ

Τρύφαινα· εἰ γὰρ ἀληθῆ ἐστιν ἃ φὴς

περὶ Φιληματίου, τὴν πηνήκην καὶ ὅτι

βάπτεται καὶ τὸ τῶν ἄλλων ἀλφῶν, οὐδὲπρος βλέπειν ἂν ἔτι δυναίμην αὐτῇ. Τρύφαινα  ἐροῦ τὴν μητέρα, εἴ ποτε

λέλουται μετ᾽ αὐτῆς· περὶ γὰρ τῶν ἐτῶν

κἂν ὁ πάππος διηγήσεταί σοι, εἴ γε ζῇ

ἔτι. Χαρμίδης  οὐκοῦν ἐπειδὴ τοιαύτη

ἐκείνη, ἀφῃρήσθω μὲν ἤδη τὸ

διατείχισμα, περιβάλλωμεν δὲ ἀλλήλους

καὶ φιλῶμεν καὶ ἀληθῶς συνῶμεν·Φιλημάτιον δὲ πολλὰ χαιρέτω. 

pedía, ya que me da de comer un padreahorrador, me ha dado con la puerta en lasnarices y ha recibido en su casa a Mosquión.Y como en contrapartida yo quería hacerle lapuñeta, te he cogido a ti.

TRIFENA. — Por Afrodita, no habría venidosi alguien me hubiera avisado de antemanoque me contratarían con la intención de hacerla puñeta a otra mujer, máxime tratándose deFilemation, la momia esa. Así que me mar-cho, que ya cantó el gallo por tercera vez.CÁRMIDES. — No tan deprisa, Trifena, quesi es verdad lo que dices de Filemation, asaber, lo de la peluca, y que se tiñe, y lo de

las otras manchas, ni tan siquiera sería capazde dirigirle la mirada.TRIFENA. — Pregúntale a tu madre, a ver sialguna vez ha coincidido en los baños conella; y en lo que a sus años se refiere, tuabuelo te lo contará si es que aún vive.CÁRMIDES. — Bien; ya que esa mujer escomo la describes, derribemos ya el muroque nos separa, abracémonos, besémonos y

hagamos el amor como está mandado. YFilemation, que se vaya a hacer puñetas.

Page 39: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 39/52

12

YOESA, PITÍADE Y LISIAS

Ἰόεσσα καὶ Πυθίας καὶ Λυσίας 

[1] Ἰόεσσα  Θρύπτῃ, ὦ Λυσία, πρὸς ἐμέ;

καὶ καλῶς, ὅτι μήτε ἀργύριον πώποτε

 ᾔτησά σε μὴτ᾽ ἀπέκλεισα ἐλθόντα, ἔνδον

ἕτερος, εἰποῦσα, μήτε παραλογισάμενον

τὸν πατέρα ἢ ὑφελόμενον τῆς μητρὸς

 ἠνάγκασα ἐμοὶ τι κομίσαι ὁποῖα αἱ ἄλλαι

ποιοῦσιν, ἀλλ᾽ εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς ἄμισθον,

ἀξύμβολον εἰσεδεξάμην. οἶσθα ὅσους

ἐραστὰς παρεπεμψάμην, Ἠθοκλέα τὸν

πρυτανεύοντα νῦν καὶ Πασίωνα τὸν

 ναύκληρον καὶ τὸν συνέφηβόν σου

Μέλισσον, καίτοι ἔναγχος ἀποθανόντος

αὐτῷ τοῦ πατρὸς καὶ κύριον αὐτὸν ὄντα

τῆς οὐσίας· ἐγὼ δὲ σὲ τὸν Φάωνα μόνον

εἶχον οὔτε τινὰ προσβλέπουσα ἕτερον

οὔτε προσιεμένη ὅτι μὴ σέ· ᾤμην γὰρ ἡ

ἀνόητος ἀληθῆ εἶναι ἃ ὤμνυες, καὶ διὰ

τοῦτό σοι προσέχουσα ὥσπερ ἡ

Πηνελόπη ἐσωφρόνουν, ἐπιβοωμένης τῆςμητρὸς καὶ πρὸς τὰς φίλας ἐγκαλούσης.

σὺ δὲ ἐπείπερ ἔμαθες ὑποχείριον ἔχων με

τετηκυῖαν ἐπὶ σοί, ἄρτι μὲν Λυκαίνῃ

προσέπαιζες ἐμοῦ ὁρώσης, ὡς λυποίης

ἐμέ, ἄρτι δὲ σὺν ἐμοὶ κατακείμενος

ἐπῄνεις Μαγίδιον τὴν ψάλτριαν· ἐγὼ δ᾽

ἐπὶ τούτοις δακρύω καὶ συνίημι

ὑβριζομένη. πρῴην δὲ ὁπότε συνεπίνετε

Θράσων καὶ σὺ καὶ Δίφιλος, παρῆσαν καὶ ἡ αὐλητρὶς Κυμβάλιον καὶ Πυραλλὶς

ἐχθρὰ οὖσα ἐμοί. σὺ δὲ τοῦτ᾽ εἰδὼς τὴν

Κυμβάλιον μὲν οὔ μοι πάνυ ἐμέλησεν ὅτι

πεντάκις ἐφίλησας· σεαυτὸν γὰρ ὕβριζες

τοιαύτην φιλῶν· Πυραλλίδα δὲ ὅσον

ἐνένευες, καὶ πιὼν ἄν ἐκείνῃ μὲν

ὑπέδειξας τὸ ποτήριον, ἀποδιδοὺς δὲ τῷ

παιδὶ πρὸς τὸ οὖς ἐκέλευες, εἰ μὴ

Πυραλλὶς αἰτήσειε, μὴ ἂν ἄλλῳ ἐγχέαι·τέλος δὲ τοῦ μήλου ἀποδακών, ὁπότε τὸν

1 YOESA. — ¿Me das de lado, Lisias? Muy bonito, hombre, cuando yo nunca te pedídinero ni te di con la puerta en las naricescuando viniste a mi casa diciéndote: «hayotro hombre dentro», ni te obligué a timar atu padre ni a sisar a tu madre para traermealgún regalo, como hacen las demásheteras, sino que desde un principio teacepté sin exigirte precio o garantía alguna.

Sabes además a cuántos amantes he dejadode lado; a Teocles que es actualmenteprítano, a Pasión el armador y a tu jovencompañero, Meliso, quien al morirrecientemente su padre, ha pasado a serdueño de sus bienes. Pero yo te tenía por miúnico Faón y no miraba ni dejabaacercárseme a otro que no fueras tú. Y yocreía, ingenua de mí, que eran verdaderos

tus juramentos y por ello, atenta sólo a ti,llevaba una vida tan recatada comoPenélope, pese a los gritos y reproches demi madre ante mis amigas. Tú, en cambio,en cuanto supiste que me tenías en tusmanos derretida por ti, hay que ver cómome hacías rabiar, unas veces bromeandocon Licena en presencia mía y otrasdeshaciéndote en elogios a Magadión, la

tañedora de arpa, mientras estabas conmigoen la cama. Por este comportamiento lloro yme siento ofendida. El otro día cuandocompartíais bebida Trasón, Dífilo y tú, seencontraban allí también presentes la flau-tista Cimbalión y Pirálide, a la que odio. Enfin, a Cimbalion, ya sabes, no me importóen absoluto que la besaras cinco veces; túmismo te estabas insultando al besar a una

mujer de semejante calaña. Pero a Pirálide,¡anda que no le hiciste señas! Y después de

Page 40: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 40/52

Δίφιλον εἶδες ἀσχολούμενον —ἐλάλει

 γὰρ Θράσωνι — προκύψας πως εὐστόχως

προσηκόντισας ἐς τὸν κόλπον αὐτῆς,

οὐδὲ λαθεῖν γε πειρώμενος ἐμέ· ἡ δὲ

φιλήσασα μεταξὺ τῶν μαστῶν ὑπὸ τῷ

ἀποδέσμῳ παρεβύσατο.

[2] ταῦτα οὖν τίνος ἕνεκα ποιεῖς; τί σε ἢ

μέγα ἢ μικρὸν ἠδίκησα, ἢ ἐλύπησα ἐγώ;

τίνα ἕτερον εἶδον; οὐ πρὸς μόνον σὲ ζῶ;

οὐ μέγα, ὦ Λυσία, τοῦτο ποιεῖς γύναιον

ἄθλιον λυπῶν μεμηνὸς ἐπὶ σοί; ἔστι τις

θεὸς ἡ Ἀδράστεια καὶ τὰ τοιαῦτα ὁρᾷ· σὺδέ ποτε λυπήσῃ τάχα, ἂν ἀκούσῃς τι περὶ

ἐμοῦ, κειμένην με ἤτοι βρόχῳ ἐμαυτὴν

ἀποπνίξασαν ἤ ἐς τὸ φρέαρ ἐπὶ κεφαλὴν

ἐμπεσοῦσαν, ἢ ἕνα γέ τινα τρόπον

εὑρήσω θανάτου, ὡς μηκέτ᾽ ἐνοχλοίην

βλεπομένη. πομπεύσεις τότε ὡς μέγα καὶ

λαμπρὸν ἔργον ἐργασάμενος. τί με

ὑποβλέπεις καὶ πρίῃ τοὺς ὀδόντας; εἰ γάρ

τι ἐγκαλεῖς, εἰπε, Πυθιὰς ἡμῖν αὕτηδικασάτω. τί τοῦτο; οὐδὲ ἀποκρινάμενος

ἀπέρχῃ καταλιπών με; ὁρᾷς, ὦ Πυθιάς,

οἷα πάσχω ὑπὸ Λυσίου; 

Πυθίας  ὢ τῆς ἀγριότητος, τὸ μηδὲ

ἐπικλασθῆναι δακρυούσης· λίθος, οὐκ

ἄνθρωπός  ἐστι. πλὴν ἀλλ᾽ εἴ γε χρὴ

τἀληθὲς εἰπεῖν, σύ, ὦ Ἰόεσσα, διέφθειρας

αὐτὸν ὑπεραγαπῶσα καὶ τοῦτο

ἐμφαίνουσα. ἐχρῆν δὲ μὴ πάνυ αὐτὸν

 beber le enseñabas la copa cada vez y altiempo que se la entregabas al esclavo leordenabas al oído que no sirviera bebida anadie a no ser que Pirálide pidiera antes lasuya. Y para colmo, dando un mordisco a

una manzana, cuando viste que Dífiloestaba entretenido charlando con Trasón, teinclinaste y la arrojaste con buena punteríaa su regazo54 , sin hacer la más mínimaintención de que yo me enterara. 2 Ella, tras

 besarla, se la metió de tapadillo entre losdos pechos bajo el refajo. ¿A santo de quéactúas así? ¿Qué ofensa grande o pequeñate inferí, o qué pesar te he causado? ¿Es que

miré a otro hombre? ¿Es que no vivo másque para ti? ¿No es algo grande lo que estáshaciendo, al disgustar a una pobre mujerque está loquita por ti? Hay una divinidad,Adrastea55 , que ve incluso actitudes comolas tuyas. Quizá algún día te apenaráscuando oigas decir de mí que yazgo muertadespués de ahorcarme con una soga o detirarme de cabeza a un pozo o de cualquier

otra forma de matarme que encuentre, paraque el simple hecho de verme no te resulteenojoso. Presumirás entonces como quienha llevado a cabo una acción importante ydestacada... ¿Por qué me miras de reojo yrechinas los dientes? Si tienes algo de quéacusarme, dímelo, y que Pitíade aquípresente sea nuestro juez. ¿Qué pasa?¿Intentas largarte sin contestarme, deján-

dome aquí plantada? ¿Estás viendo, Pitíade,cómo me trata Lisias?PITÍADE. — ¡Qué barbaridad! Ni siquiera leconmueve tu llanto; es una piedra, y no unapersona. Ahora, que a decir verdad, Yoesa,tú lo echaste a perder con tantos mimos ytantas demostraciones de amor. Nodeberías estar tan pendiente de él, pues los

54 El tema de la manzana que se arroja a la persona de quien se está enamorado aparece ya en la lírica griega,y suele ser el banquete el momento oportuno para proceder a esa declaración.55 Cf. supra, n. 31.

Page 41: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 41/52

ζηλοῦν· ὑπερόπται γὰρ αἰσθανόμενοι

 γίγνονται παὖ, ὦ τάλαινα, δακρύουσα,

καὶ ἤν μοι πείθῃ, ἅπαξ ἢ δὶς ἀπόκλεισον

ἐλθόντα· ὄψει   γὰρ ἀνακαιόμενον αὐτὸν

πάνυ καὶ ἀντιμεμηνότα ἀληθῶς. 

Ἰόεσσα  ἀλλὰ μηδ᾽ εἴπῃς, ἄπαγε.

ἀποκλείσω Λυσίαν; εἴθε μὴ αὐτὸς

ἀποσταίη φθάσας. Πυθίας  ἀλλ᾽ ἐπανέρχεται αὖθις. Ἰόεσσα  ἀπολώλεκας ἡμᾶς, ὦ Πυθιάς·

 ἠκρόαταί σου ἴσως ‘ἀπόκλεισον’

λεγούσης. 

[3] Λυσίας  οὐχὶ ταύτης ἕνεκεν, ὦ Πυθιάς,ἐπανελήλυθα, ἣν οὐδ᾽ ἂν προσβλέψαιμι

ἔτι τοιαύτην οὖσαν, ἀλλὰ διὰ σέ, ὡς μὴ

καταγιγνώσκῃς ἐμοῦ καὶ λέγῃς, ἄτεγκτος

ὁ Λυσίας ἐστίν. Πυθίας  ἀμέλει καὶ ἔλεγον, ὦ Λυσία. 

Λυσίας  φέρειν οὖν ἐθέλεις, ὦ Πυθιάς,

Ἰόεσσαν ταύτην τὴν νῦν δακρύουσαν

αὐτὸν ἐπιστάντα αὐτῇ ποτε μετὰ νεανίουκαθευδούσῃ ἐμοῦ ἀποστάσῃ; 

Πυθίας  Λυσία, τὸ μὲν ὅλον ἑταίρα ἐστί.

πότε δ᾽ οὖν κατέλαβες αὐτοὺς

συγκαθεύδοντας; Λυσίας  ἕκτην σχεδὸν ταύτην ἡμέραν, νὴ

Δί᾽, ἕκτην γε, δευτέρᾳ ἱσταμένου· τὸ

τήμερον δὲ ἑβδόμη ἐστίν. ὁ πατὴρ εἰδὼς

ὡς πάλαι ἐρῴην ταυτησὶ τῆς χρηστῆς,ἐνέκλεισέ με παραγγείλας τῷ θυρωρῷ μὴ

ἀνοίγειν· ἐγὼ δέ, οὐ γὰρ ἔφερον μὴ οὐχὶ

συνεῖναι αὐτῇ, τὸν Δρόμωνα ἐκέλευσα

παρακύψαντα παρὰ τὸν θριγκὸν τῆς

αὐλῆς, ᾗ ταπεινότατον ἦν, ἀναδέξασθαί

με ἐπὶ τῶν   νώτων· ῥᾷον γὰρ οὕτως

ἀναβήσεσθαι ἔμελλον. τί ἂν μακρὰ

λέγοιμι; ὑπερέβην, ἧκον, τὴν αὔλειον

εὗρον ἀποκεκλεισμένην ἐπιμελῶς· μέσαι γὰρ νύκτες ἦσαν. οὐκ ἔκοψα δ᾽ οὖν, ἀλλ᾽

ἐπάρας ἠρέμα τὴν θύραν, ἤδη δὲ καὶ

hombres se vuelven engreídos en cuanto sedan cuenta. Así que deja de llorar, desgra-ciada, y si me haces caso, dale con la puertaen las narices una o dos veces cuando vayaa tu casa; verás cómo se enardece de nuevo

y cómo replica con un auténtico delirio deamor.YOESA. - Eso, ni lo digas. ¡Quita! ¿Darle yoa Lisias con la puerta en las narices? ¡Ojaláno sea él el primero en dejarme!PITÍADE. — Pues ahí viene otra vez.YOESA. — ¡Buena nos la has hecho, Pitíade!Igual te ha oído cuando decías «dale con lapuerta en las narices».

3 LISIAS. — No he vuelto por ella, Pitíade,pues siendo ella como es, ni tan siquiera ledirigiría la mirada. Pero he vuelto por ti,para que no me condenes en tu juicio ydigas «Lisias es inflexible».PITÍADE. —Justo y cabal, eso es lo que yoestaba diciendo, Lisias.LISIAS. — Entonces, ¿pretendías, Pitíade,que aguantara a Yoesa, que ahora bien que

llora, pero a la que sorprendí en ciertaocasión acostada con un jovencito cuandoya se había separado de mí?PITÍADE. — Al fin y al cabo, Lisias, es unahetera. ¿Y cómo los pillaste durmiendo

 juntos?LISIAS. — Hace ya casi cinco días, porZeus, cinco, en el segundo día del mes; hoyestamos a siete. Mi padre, sabedor de que

desde hacía tiempo yo andaba enamoradode esta «buena» mujer, me encerró trasdejarle dicho al portero que no me abriera.Pero yo, que no soportaba el no «estar» conella, le rogué a Dromón que se agachara

 junto a la tapia del patio, por el sitio más bajo, y que me dejara subirme a su espalda,pues así podría escalar con más facilidad.¿Para qué extenderme? Trepé, llegué y

encontré la puerta del patiocuidadosamente cerrada, pues era bienentrada la noche. No llamé sino que

Page 42: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 42/52

ἄλλοτ᾽ ἐπεποιήκειν αὐτό, παραγαγὼν

τὸν στροφέα παρεισῆλθον ἀψοφητί.

ἐκάθευδον δὲ πάντες, εἶτα ἐπαφώμενος

τοῦ τοίχου ἐφίσταμαι τῇ κλίνῃ. 

[4] Ἰόεσσα  τί ἐρεῖς, ὦ Δάματερ; ἀγωνιῶ

 γάρ. Λυσίας  ἐπειδὴ δὲ οὐχ ἑώρων τὸ ᾆσθμα

ἕν, τὸ μὲν πρῶτον ᾤμην τὴν Λυδὴν αὐτῇ

συγκαθεύδειν· τὸ δ᾽ οὐκ ἦν, ὦ Πυθιάς,

ἀλλ᾽ ἐφαψάμενος εὗρον ἀγένειόν τινα

πάνυ ἁπαλόν, ἐν χρῷ κεκαρμένον, μύρων

καὶ αὐτὸν ἀποπνέοντα. τοῦτο ἰδὼν εἰ μὲν

καὶ ξίφος ἔχων ἦλθον, οὐκ ἂν ὤκνησα, εὖ

ἴστε. τί γελᾶτε, ὦ Πυθιάς; γέλωτος ἄξιαδοκῶ σοι διηγεῖσθαι; 

Ἰόεσσα  τοῦτό σε, ὦ Λυσία, λελύπηκεν; ἡ

Πυθιὰς αὕτη μοι συνεκάθευδε. 

Πυθίας  μὴ λέγε, ὦ Ἰόεσσα, πρὸς αὐτόν. Ἰόεσσα  τί μὴ λέγω; Πυθιὰς ἦν, φίλτατε,

μετακληθεῖσα ὑπ᾽ ἐμοῦ, ὡς ἅμακαθεύδοιμεν· ἐλυπούμην γὰρ σὲ μὴ

ἔχουσα. 

[5] Λυσίας  Πυθιὰς ὁ ἐν χρῷ κεκαρμένος;

εἶτα δι᾽ ἕκτης ἡμέρας ἀνεκόμησε

τοσαύτην κόμην; Ἰόεσσα  ἀπὸ τῆς νόσου ἐξυρήσατο, ὦ

Λυσία· ὑπέρρεον γὰρ αὐτῇ αἱ τρίχες. νῦν

δὲ καὶ τὴν πηνήκην ἐπέθετο. δεῖξον, ὦΠυθιάς, δεῖξον οὕτως ὄν, πεῖσον αὐτόν.

ἰδοὺ τὸ μειράκιον ὁ μοιχὸς ὃν

ἐζηλοτύπεις. Λυσίας  οὐκ ἐχρῆν οὖν, ὦ Ἰόεσσα, καὶ

ταῦτα ἐρωντα ἐφαψάμενον αὐτόν; 

Ἰόεσσα  οὐκοῦν σὺ μὲν ἤδη πέπεισαι·

βούλει δὲ ἀντιλυπήσω σε καὶ αὐτή;

levantando con suavidad la puerta —tal ycomo ya había hecho en otras ocasiones— yalterando el gozne, me introduje sin hacerruido. Todos estaban durmiendo. Así,tanteando la pared, llego hasta la cama56.

4 YOESA. — ¿Qué vas a decir, porDeméter?, que estoy preocupada.LISIAS. — Al ver que la respiración no erauna sola, lo primero que pensé fue queLidia estaba durmiendo con ella. Pero noera así, Pitíade, sino que al palpar descubría un tipo imberbe, muy suave, con la cabezarapada, que despedía él también un olor aperfume. Si llego a venir con una espada, no

hubiera dudado, estad seguras, a la vista dela situación. ¿De qué os reís, Pitíade? ¿Teparece que lo que estoy contando es cosa derisa?YOESA. — ¿Y eso es lo que te hadisgustado, Lisias? Era Pitíade, aquípresente, quien estaba durmiendo conmigo.PITÍADE. — No se lo digas, Yoesa.YOESA. — ¿Por qué no voy a decírselo? Era

Pitíade, amor mío, que la había yomandado llamar para que durmieraconmigo, pues yo estaba triste porque no tetenía.5 LISIAS. — ¿Pitíade era el de la cabezarapada? Así que en cinco días le ha salidosemejante melena?YOESA. — Por una enfermedad, Lisias, secortó el pelo, pues se le caían los cabellos. Y

ahora se ha puesto una peluca. Enséñasela,Pitíade, demuéstrale que es así; convéncelo.Ahí tienes el jovencito adúltero del quetenías celos.LISIAS. — ¿Cómo no iba a tenerlos, Yoesa,enamorado como estoy, después de haberlotocado?YOESA. — Así pues, parece que ya estásconvencido. ¿Quieres que me llegue a mí el

56 El relato recoge verbos en aoristo, imperfecto y presente que son importantes, no tanto desde el punto devista temporal cuanto aspectual, valor que hemos intentado recoger en nuestra traducción.

Page 43: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 43/52

ὀργίζομαι γὰρ δικαίως ἐν τῷ μέρει. 

Λυσίας  μηδαμῶς, ἀλλὰ πίνωμεν ἤδη, καὶ

Πυθιὰς μεθ᾽ ἡμῶν· ἄξιον γὰρ αὐτὴν

παρεῖναι ταῖς σπονδαῖς.

Ἰόεσσα  παρέσται. οἷα πέπονθα διὰ σέ, ὦ

 γενναιότατε νεανίσκων Πυθίας. 

Πυθίας  ἀλλὰ καὶ διήλλαξα ὑμᾶς ὁ αὐτός,

ὥστε μή μοι χαλέπαινε. πλὴν τὸ δεῖνα,

ὅρα, ὦ Λυσία, μή τινι εἴπῃς τὸ περὶ τῆς

κόμης. 

turno de enfadarme contigo? Pues estoymuy cabreada con toda la razón por miparte.LISIAS. — En modo alguno. Mejor es que

 bebamos ya y Pitíade con nosotros, pues es

de todo merecimiento que esté presente ennuestra reconciliación.YOESA. — Estará. ¡Lo que he sufrido por tuculpa, Pitias, el más cojonudo de los

 jóvenes!PITÍADE. — Sí, y también el que osreconcilió; así que no te enfades conmigo.Pero, una cosa; mucho ojo, Lisias, no vayasa decirle a alguien lo de mi pelo.

Page 44: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 44/52

13

LEONTICO, QUÉNIDAS, HÍMNIDE

Λεόντιχος καὶ Χηνίδας καὶ Ὑμνίς 

[1] Λεόντιχος  ἐν δὲ τῇ πρὸς τοὺς

Γαλάτας μάχῃ εἰπέ, ὦ Χηνίδα, ὅπως μὲν

προεξήλασα τῶν ἄλλων ἱππέων ἐπὶ τοῦ

ἵππου τοῦ λευκοῦ, ὅπως δὲ οἱ Γαλάται

καίτοι ἄλκιμοι ὄντες ἔτρεσαν εὐθὺς ὡς

εἶδόν με καὶ οὐδεὶς ἔτι ὑπέστη.  τότε

τοίνυν ἐγὼ τὴν μὲν λόγχην ἀκοντίσας

διέπειρα τὸν ἵππαρχον αὐτῶν καὶ τὸν

ἵππον, ἐπὶ δὲ τὸ συνεστηκὸς ἔτι αὐτῶν

—  ἦσαν γάρ τινες οἳ ἔμενον

διαλύσαντες μὲν τὴν φάλαγγα, ἐς

πλαίσιον δὲ συναγαγόντες αὑτούς — ἐπὶ

τούτους ἐγὼ σπασάμενος τὴν σπάθην

ἅπαντα τῷ  θυμῷ ἐπελάσας ἀνατρέπω

μὲν ὅσον ἑπτὰ τοὺς προεστῶτας αὐτῶν

τῇ ἐμβολῇ τοῦ ἵππου· τῷ ξίφει δὲ

κατενεγκὼν διέτεμον τῶν λοχαγῶν ἑνὸς

ἐς δύο τὴν κεφαλὴν αὐτῷ κράνει. ὑμεῖςδέ, ὦ Χηνίδα, μετ᾽ ὀλίγον ἐπέστητε ἤδη

φευγόντων. [2] Χηνίδας  ὅτε γάρ, ὦ Λεόντιχε, περὶ  Παφλαγονίαν ἐμονομάχησας τῷ

σατράπῃ, οὐ μεγάλα ἐπεδείξω καὶ τότε; 

Λεόντιχος  καλῶς ὑπέμνησας οὐκ

ἀγεννοῦς οὐδ᾽ ἐκείνης τῆς πράξεως· ὁ

 γὰρ σατράπης μέγιστος ὤν, ὁπλομάχωνἄριστος δοκῶν εἶναι, καταφρονήσας τοῦ

Ἑλληνικοῦ, προπηδήσας ἐς τὸ μέσον

προὐκαλεῖτο εἴ τις ἐθέλοι αὐτῷ

μονομαχῆσαι. οἱ μὲν οὖν ἄλλοι

κατεπεπλήγεσαν οἱ λοχαγοὶ καὶ οἱ

ταξίαρχοι καὶ ὁ ἡγεμὼν αὐτὸς καίτοι

οὐκ ἀγεννὴς ἄνθρωπος ὤν· Ἀρίσταιχμος

 γὰρ ἡμῶν ἡγεῖτο Αἰτωλὸς ἀκοντιστὴς

ἄριστος, ἐγὼ δὲ ἐχιλιάρχουν ἔτι.τολμήσας δ᾽ ὅμως καὶ τοὺς ἑταίρους

1 LEÓNTICO. — Cuenta, Quénidas, en la batalla contra los gálatas cómo avancé antesque los demás jinetes a lomos de mi blancocorcel, y cómo los gálatas pese a su fuerza seecharon a temblar nada más verme y ni tansiquiera uno de ellos me resistió. Entonces yoarrojé mi lanza y atravesé con ella almismísimo jefe de caballería y a su caballo.

Luego... contra lo que aún quedaba en pie deellos —pues había algunos que aúnaguantaban tras la disolución de la falange yque se habían reagrupado en cuadro—,desenvainando la espada y acometiendo contodo mi coraje voy y derribo como a unossiete de los que estaban en vanguardia con laembestida de mi caballo. Y a machetazos conla espada le corté en dos la cabeza con casco

incluido a uno de los capitanes. Y vosotros,Quénidas, acudisteis al cabo de un rato,cuando estaban dándose a la fuga.2 QUÉNIDAS. — Y cuando te enfrentaste encombate singular en Paflagonia contra elsátrapa, ¿no realizaste también entonces unagran exhibición?LEÓNTICO. — Bien hiciste en recordarmeaquella gesta que no fue precisamente poco

notable. El sátrapa, en efecto, hombre de granestatura, pasaba por ser el mejor en elcombate con armas pesadas, y despreciandoal ejército griego saltó al medio y retó a quienquisiera enfrentarse a él en duelo singular.Los demás se quedaron pasmados, tanto loscapitanes como los taxiarcos y hasta el propiocaudillo y eso que no era un hombre sinagallas. Efectivamente era nuestro caudillo

Aristecmo el etolio, excelente lanzador de jabalina, y yo era aún un comandante de mil

Page 45: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 45/52

ἐπιλαμβανομένους ἀποσεισάμενος,

ἐδεδοίκεσαν γὰρ ὑπὲρ ἐμοῦ ὁρῶντες

ἀποστίλβοντα μὲν τὸν βάρβαρον

ἐπιχρύσοις τοῖς ὅπλοις, μέγαν δὲ καὶ

φοβερὸν ὄντα τὸν λόφον καὶ

κραδαίνοντα τὴν λόγχην... Χηνίδας  κἀγὼ ἔδεισα τότε, ὦ Λεόντιχε,

καὶ οἶσθα ὡς εἰχόμην σου δεόμενος μὴ

προκινδυνεύειν· ἀβίωτα γὰρ εἶναί μοι

σοῦ ἀποθανόντος. 

[3] Λεόντιχος  ἀλλ᾽ ἐγὼ τολμήσας

παρῆλθον ἐς τὸ μέσον οὐ χεῖρον τοῦ

Παφλαγόνος ὡπλισμένος, ἀλλὰ

πάγχρυσος καὶ αὐτός, ὥστε βοὴ εὐθὺςἐγένετο καὶ παρ᾽ ἡμῶν καὶ παρὰ τῶν

βαρβάρων· ἐγνώρισαν γὰρ με  κἀκεῖνοι

ἰδόντες ἀπὸ τῆς πέλτης μάλιστα καὶ τῶν

φαλάρων καὶ τοῦ λόφου. εἰπέ, ὦ Χηνίδα,

τίνι με τότε πάντες εἴκαζον; 

Χηνίδας  τίνι δὲ ἄλλῳ ἢ Ἀχιλλεῖ νὴ Δία

τῷ Θέτιδος καὶ Πηλέως; οὕτως ἔπρεπέ

μέν σοι ἡ κόρυς, ἡ φοινικὶς δὲ ἐπήνθεικαὶ ἡ πέλτη ἐμάρμαιρεν. 

Λεόντιχος  ἐπεὶ δὲ συνέστημεν, ὁ

βάρβαρος πρότερος τιτρώσκει με ὀλίγον

ὅσον ἐπιψαύσας τῷ δόρατι μικρὸν ὑπὲρ

τὸ γόνυ, ἐγὼ δὲ διελάσας τὴν ἀσπίδα τῇ

σαρίσῃ παίω διαμπὰξ ἐς τὸ στέρνον. εἶτ᾽

ἐπιδραμὼν ἀπεδειροτόμησα τῇ σπάθῃ

ῥᾳδίως καὶ τὰ ὅπλα ἔχων ἐπανῆλθονἅμα καὶ τὴν κεφαλὴν ἐπὶ τῆς σαρίσης

πεπηγυῖαν κομίσων λελουμένος τῷ

φόνῳ. [4] Ὑμνίς  ἄπαγε, ὦ Λεόντιχε, μιαρὰ

ταῦτα καὶ φοβερὰ περὶ σαυτοῦ διηγῇ,

καὶ οὐκ ἂν ἔτι σε οὐδὲ προσβλέψειέ τις

οὕτω χαίροντα τῷ λύθρῳ, οὐχ ὅπως

συμπίοι ἢ συγκοιμηθείη. ἔγωγε οὖν

ἄπειμι. 

hombres. Pese a todo, en un alarde de arrojo,desembarazándome de los compañeros quetrataban de retenerme, pues temían por mí alver al bárbaro refulgente por sus armaschapadas en oro, con su penacho imponente

y terrible y blandiendo la lanza...QUÉNIDAS. — También yo tuve miedoentonces, Leóntico, y sabes cómo te sujetabapidiéndote que no te expusieras a peligros,pues mi vida no merecía la pena ser vivida sitú morías.3 LEÓNTICO. — Pero yo me atreví y avancéhasta el medio, no peor equipado que elpaflagonio, sino totalmente cubierto de oro

yo también; así que al punto se levantó ungriterío de entre nuestro bando y de entre elde los bárbaros, pues me reconocierontambién ellos al ver mi escudo, lasabolladuras del casco y el penacho. Di,Quénidas, ¿con quién me compararon todosen aquella ocasión?QUÉNIDAS. — ¿Con quién iba a ser, porZeus, sino con Aquiles, el hijo de Tetis y

Peleo? ¡Qué bien te sentaba el casco! ¡Cómodestacaba tu vestido de púrpura, y cómoresplandecía el escudo!LEÓNTICO. — Después que entablamoscombate el bárbaro va y me hiere primero,ligeramente cuanto tocarme un poquito porencima de la rodilla, pero yo, atravesando suescudo con la «sarisa»57 , voy y le traspaso decabo a rabo el pecho; luego abalanzándome

sobre él le corté fácilmente el cuello con laespada. Y regresé con sus armas y su cabezaclavada en mi sarisa, bañado en sangre.

4 HÍMNIDE. — Quita, Leóntico; asquerosasy terribles son las historias que cuentas de ti,y ninguna sería capaz de mirarte a la cara, ati que tanto disfrutas con el cuajo de lasangre, y mucho menos de compartir contigo

la bebida o la cama. Yo, al menos, me largo.

57 Sobre este tipo de lanza propio de la falange macedonia, véase n. 84 a los Diálogos de los muertos. 

Page 46: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 46/52

Λεόντιχος  διπλάσιον ἀπόλαβε τὸ

μίσθωμα. Ὑμνίς  οὐκ ἂν ὑπομείναιμι ἀνδροφόνῳ

συγκαθεύδειν. Λεόντιχος  μὴ δέδιθι, ὦ Ὑμνί· ἐν

Παφλαγόσιν ἐκεῖνα πέπρακται, νῦν δὲ

εἰρήνην ἄγω. Ὑμνίς  ἀλλ᾽ ἐναγὴς ἄνθρωπος εἶ, καὶ τὸ

αἷμα κατέσταζέ σου ἀπὸ τῆς κεφαλῆς

τοῦ βαρβάρου, ἣν ἔφερες ἐπὶ τῇ σαρίσῃ.

εἶτ᾽ ἐγὼ τοιοῦτον ἄνδρα περιβαλῶ καὶ

φιλήσω; μή, ὦ Χάριτες, γένοιτο· οὐδὲν

 γὰρ οὗτος ἀμείνων τοῦ δημίου. 

Λεόντιχος  καὶ μὴν εἴ με εἶδες ἐν τοῖςὅπλοις, εὖ οἶδα, ἠράσθης ἄν. 

Ὑμνίς  ἀκούουσα μόνον, ὦ Λεόντιχε,

 ναυτιῶ καὶ φρίττω καὶ τὰς σκιάς μοι

δοκῶ ὁρᾶν καὶ τὰ εἴδωλα τῶν

πεφονευμένων καὶ μάλιστα τοῦ ἀθλίου

λοχαγοῦ ἐς δύο τὴν κεφαλὴν

διῃρημένου. τί οἴει, τὸ ἔργον αὐτὸ καὶ τὸ

αἷμα εἰ θεασαίμην καὶ κειμένους τοὺς νεκρούς; ἐκθανεῖν γάρ μοι δοκῶ, ἣ οὐδ᾽

ἀλεκτρυόνα πώποτε φονευόμενον εἶδον. 

Λεόντιχος  οὕτως ἀγεννής, ὦ Ὑμνί, καὶ

μικρόψυχος εἶ; ἐγὼ δὲ ᾤμην ἡσθήσεσθαί

σε ἀκούουσαν. Ὑμνίς  ἀλλὰ τέρπε τοῖς διηγήμασι

τούτοις εἴ τινας Λημνιάδας ἢ Δαναΐδαςεὕροις· ἐγὼ δ᾽ ἀποτρέχω παρὰ τὴν

μητέρα, ἕως ἔτι ἡμέρα ἐστίν. ἕπου καὶ

σύ, ὦ Γραμμί· σὺ δὲ ἔρρωσο, χιλιάρχων

ἄριστε καὶ φονεῦ ὁπόσων ἂν ἐθέλῃς. 

[5] Λεόντιχος  μεῖνον, ὦ Ὑμνί, μεῖνον —ἀπελήλυθε. 

LEÓNTICO. — Toma, que te pago doblesueldo.HÍMNIDE. — No podría soportar dormir conun criminal.LEÓNTICO. — No temas, Hímnide; aquellas

gestas se llevaron a cabo en Paflagonia; ahoravivo la vida en paz.HÍMNIDE. — Eres un tipo maldito, y tegoteaba la sangre desde la cabeza del bárbaroque llevabas colgada de la sarisa. ¿Cómo voyyo a besar y a acariciar a un tipo así?Líbrenme las Gracias de hacerlo, pues ennada es ese tipo mejor que el verdugopúblico.

LEÓNTICO. — Si me hubieses visto con laarmadura puesta, te habrías enamorado demí; estoy seguro.HÍMNIDE. — Sólo de oírte, Leóntico, me dannáuseas, se me ponen los pelos de punta yme parece estar viendo las sombras y losespectros de tus víctimas, en especial la delpobre capitán aquel con la cabeza partida endos. ¿Qué crees que habría sucedido si

hubiera llegado a contemplar yo la hazaña yla sangre y los cadáveres tendidos en elsuelo? Creo que me habría desmayado; nisiquiera he visto nunca jamás matar a ungallo.LEÓNTICO. — ¿Tan poco valiente y tanpusilánime eres, Hímnide? Yo creía que tealegrarías al oírme.HÍMNIDE. — Pues entretén con esas

historias a las mujeres de Lemnos o a lasDanaides que pudieras encontrar58. Yo mevuelvo volando a casa de mi madre mientrases aún de día. Acompáñame tú también,Grámide. Y tú, el mejor de los quiliarcas59 ,ánimo y que mates a tantos cuantos desees.5 LEÓNTICO. — Quédate, Hímnide,quédate... se ha ido.

58

 Las Danaides fueron condenadas a llenar toneles agujereados. Las mujeres lemnias fueron castigadas porAfrodita a despedir un olor insoportable a sus maridos, que huyeron en busca de nuevas mujeres a otrastierras. Las mujeres de Lemnos, en venganza, les dieron muerte al cabo de un tiempo.59 Comandantes de caballería que tenían bajo su mando un contingente de mil hombres.

Page 47: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 47/52

Χηνίδας  σὺ γάρ, ὦ Λεόντιχε, ἀφελῆ

παιδίσκην κατεφόβησας ἐπισείων

λόφους καὶ ἀπιθάνους ἀριστείας

διεξιών· ἐγὼ δὲ ἑώρων εὐθὺς ὅπως

χλωρὰ ἐγένετο ἔτι σου τὰ κατὰ τὸν

λοχαγὸν ἐκεῖνα διηγουμένου καὶ

συνέστειλε τὸ πρόσωπον καὶ ὑπέφριξεν,

ἐπεὶ καὶ διακόψαι τὴν κεφαλὴν ἔφης. Λεόντιχος  ὤιμην ἐρασμιώτερος αὐτῇ

φανεῖσθαι. ἀλλὰ καὶ σύ με

προσαπολώλεκας, ὦ Χηνίδα, τὸ

μονομάχιον ὑποβαλών. Χηνίδας  οὐκ ἔδει γὰρ συνεπιψεύδεσθαί

σοι ὁρῶντα τὴν αἰτίαν τῆς ἀλαζονείας;

σὺ δὲ πολὺ φοβερώτερον αὐτὸἐποίησας. ἔστω γάρ, ἀπέτεμες τοῦ

κακοδαίμονος Παφλαγόνος τὴν

κεφαλήν, τί καὶ κατέπηξας αὐτὴν ἐπὶ

τῆς σαρίσης, ὥστε σου καταρρεῖν τὸ

αἷμα; [6] Λεόντιχος  τοῦτο μιαρὸν ὡς ἀληθῶς,

ὦ Χηνίδα, ἐπεὶ τά γε ἄλλα οὐ κακῶς

συνεπέπλαστο, ἄπιθι δ᾽ οὖν καὶ πεῖσον

αὐτὴν συγκαθευδήσουσαν. 

Χηνίδας  λέγω οὖν ὡς ἐψεύσω ἅπαντα

 γενναῖος αὐτῇ δόξαι βουλόμενος; 

Λεόντιχος  αἰσχρόν, ὦ Χηνίδα.

Χηνίδας  καὶ μὴν οὐκ ἄν ἄλλως

ἀφίκοιτο. ἑλοῦ τοίνυν θάτερον ἢ

μισεῖσθαι ἀριστεὺς εἶναι δοκῶν ἢ

καθεύδειν μετὰ Ὑμνίδος ἐψεῦσθαιὁμολογῶν. Λεόντιχος  χαλεπὰ μὲν ἄμφω· αἱροῦμαι

δ᾽ ὅμως τὴν Ὑμνίδα. ἄπιθι οὖν καὶ λέγε,

ὦ Χηνίδα, ἐψεῦσθαι μέν, μὴ πάντα δέ. 

QUÉNIDAS. — Claro, tú asustaste a estaingenua muchachita, Leóntico, agitandopenachos y narrando gestas increíbles; alpunto vi que se ponía pálida mientrascontabas tú la famosa historia del capitán; se

crispaba su rostro y se estremeció tras decirque le cortaste la cabeza.

LEÓNTICO. — Creía yo aparecer másseductor a sus ojos, pero tú también,Quénidas, has echado a perder mis planes alproponer el duelo singular.QUÉNIDAS. — ¿Cómo no iba a ser cómplicede tus mentiras viendo la causa de tu

fanfarronería? Es que has hecho el relatodemasiado terrible. Pase que cortaras lacabeza al desventurado paflagonio, pero ¿acuento de qué la clavaste colgando de lasarisa de modo que te chorreaba encima lasangre?6 LEÓNTICO. — Ese punto, Quénidas, loreconozco, es sin lugar a dudas repulsivo, entanto que lo demás no estuvo mal inventado.

Así que márchate y convéncela de que seacueste conmigo.QUÉNIDAS. — Le digo, pues, que todo loque le contaste era mentira por querer pasara ojos de ella como un «héroe».LEÓNTICO. — Estará feo, Quénidas.QUÉNIDAS. — Pues de otro modo, novendría. Así que elige, una de dos, o serodiado pretendiendo ser un héroe o acostarte

con Hímnide confesando que has mentido.

LEÓNTICO. — Difícil dilema. Prefiero, pesea todo, a Hímnide. Así que vete y dile,Quénidas, que le he mentido, pero no entodo.

Page 48: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 48/52

14

DORIÓN Y MÍRTALE

Δωρίων καὶ Μυρτάλη 

[1] Δωρίων   νῦν με ἀποκλείεις, ὦ

Μυρτάλη, νῶν, ὅτε πένης ἐγενόμην διὰ σέ,

ὅτε δέ σοι τὰ τοσαῦτα ἐκόμιζον, ἐρώμενος,

ἀνήρ, δεσπότης, πάντ᾽ ἦν ἐγώ. ἐπεὶ δ᾽ ἐγὼ

μὲν αὖος ἤδη ἀκριβῶς, σὺ δὲ τὸν Βιθυνὸν

ἔμπορον εὕρηκας ἐραστήν, ἀποκλείομαι

μὲν ἐγὼ καὶ πρὸ τῶν θυρῶν ἕστηκα

δακρύων, ὁ δὲ τῶν νυκτῶν φιλεῖται καὶ

μόνος ἔνδον ἐστὶ καὶ παννυχίζεται, καὶ

κυεῖν φὴς ἀπ᾽ αὐτοῦ. 

Μυρτάλη  ταῦτά με ἀποπνίγει, Δωρίων, καὶ μάλιστα ὁπόταν λέγῃς ὡς πολλὰ

ἔδωκας καὶ πένης γεγένησαι δἰ ἐμέ.

λόγισαι γοῦν ἅπαντα ἐξ ἀρχῆς ὁπόσα μοι

ἐκόμισας. [2] Δωρίων  εὖ γε, ὦ Μυρτάλη,

λογισώμεθα. ὑποδήματα ἐκ Σικυῶνος τὸ

πρῶτον δύο δραχμῶν· τίθει δύο δραχμάς. 

Μυρτάλη  ἀλλ᾽ ἐκοιμήθης νύκτας δύο.

Δωρίων  καὶ ὁπότε ἧκον ἐκ Συρίας,

ἀλάβαστρον μύρου ἐκ Φοινίκης, δύο καὶ

τοῦτο δραχμῶν νὴ τὸν Ποσειδῶ. Μυρτάλη  ἐγὼ δέ σοι ἐκπλέοντι τὸ μικρὸν

ἐκεῖνο χιτώνιον τὸ μέχρι τῶν μηρῶν, ὡς

ἔχοις ἐρέττων, Ἐπιούρου τοῦ πρωρέως

ἐκλαθομένου αὐτὸ παρ᾽ ἡμῖν, ὁπότε

ἐκάθευδε παρ᾽ ἐμοί. 

Δωρίων  ἀπέλαβεν αὐτὸ γνωρίσας ὁ

1  DORIÓN. — Ahora me das con lapuerta en las narices, Mírtale, ahora queme he quedado pobre por tu culpa; perocuando te traía tantas cosas entonces eratu amante, tu hombre, tu señor, todo. Masdespués de quedarme sin un duro tú hasencontrado como amante al comerciantede Bitinia, y me veo con las puertas

cerradas y me quedo plantado ante ellasllorando, en tanto que él recibe tuscaricias, es el único que está dentro y sepasa de juerga la noche entera y encimadices que estás embarazada de él.MÍRTALE. — Sofocos me da oírte,Dorión, sobre todo cuando dices que mehiciste muchos regalos y que te has vueltopobre por mi culpa. Echa la cuenta de todo

lo que me has regalado desde el principio.2 DORIÓN. — De acuerdo, Mírtale,echemos la cuenta; zapatos de Sición loprimero, que valían dos dracmas60; anota,dos dracmas.MÍRTALE. — Sí, pero te acostaste,conmigo, dos noches.DORIÓN. — Y a mi regreso de Siria unfrasco de perfume de Fenicia61 , valorado

también en dos dracmas, por Poseidón.MÍRTALE. — Pero yo cuando ibas aembarcarte te regalé la túnica pequeñaaquella que te llegaba hasta los muslos,para que la tuvieras mientras remabas;Epiuro el timonel se la olvidó en mi casauna vez cuando se acostó conmigo.DORIÓN. — El tal Epiuro, el otro día, la

60  Sobre la fama de que gozaban estos zapatos de Sición, véase el famoso mimiambo de HERODAS, El

zapatero (vol. 44 de esta colección, pág. 68, con especial mención de la n. 9).61 El perfume fenicio tenía fama de ser especialmente apreciado por los griegos.

Page 49: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 49/52

Ἐπίουρος πρῴην ἐν Σάμῳ μετὰ πολλῆς γε,

ὦ θεοί, τῆς μάχης.

κρόμμυα δὲ ἐκ Κύπρου καὶ σαπέρδας πέντε

καὶ πέρκας τέτταρας, ὁπότε

κατεπλεύσαμεν ἐκ Βοσπόρου, ἐκόμισά σοι.

τί οὖν; καὶ ἄρτους ὀκτὼ ναυτικοὺς  ἐν

 γυργάθῳ ξηροὺς καὶ ἰσχάδων βῖκον ἐκ

Καρίας καὶ ὕστερον ἐκ Πατάρων σανδάλια

ἐπίχρυσα, ὦ ἀχάριστε· καὶ τυρόν ποτε

μέμνημαι τὸν μέγαν ἐκ Γυθίου. 

Μυρτάλη  πέντε ἴσως δραχμῶν, ὦ Δωρίων,

πάντα ταῦτα [3] Δωρίων  ὦ Μυρτάλη, ὅσα ναύτης

ἄνθρωπος ἐδυνάμην μισθοῦ ἐπιπλέων. νῦν γὰρ ἤδη τοίχου ἄρχω τοῦ δεξιοῦ καὶ σὺ

 ἡμῶν ὑπερορᾷς, πρῴην δὲ ὁπότε τὰ

Ἀφροδίσια ἦν, οὐχὶ δραχμὴν ἔθηκα πρὸς

τοῖν ποδοῖν τῆ Ἀφροδίτης σοῦ ἕνεκεν

ἀργυρᾶν; καὶ πάλιν τῇ μητρὶ εἰς

ὑποδήματα δύο δραχμὰς καὶ Λυδῇ ταύτῃ

πολλάκις εἰς τὴν χεῖρα νῦν μὲν δύο, νῦν δὲ

τέτταρας ὀβολούς. ταῦτα πάντα

συντεθέντα οὐσία ναύτου ἀνδρὸς ἦν. 

Μυρτάλη  τὰ κρόμμυα καὶ οἱ σαπέρδαι, ὦ

Δωρίων; Δωρίων   ναί· οὐ γὰρ εἶχον πλείω κομίζειν·

οὐ γὰρ ἂν ἤρεττον, εἴ γε πλουτῶν

ἐτύγχανον. τῇ μητρὶ δὲ οὐδὲ κεφαλίδα μίαν

σκορόδου ἐκόμισα πώποτε. ἡδέως δ᾽ ἂν

ἔμαθον ἅτινά σοι παρὰ τοῦ Βιθυνοῦ τὰδῶρα Μυρτάλη  τουτὶ πρῶτον ὁρᾷς τὸ χιτώνιον;

ἐκεῖνος ἐπρίατο, καὶ τὸν ὅρμον τὸν

παχύτερον.

Δωρίων  ἐκεῖνος; ᾔδειν γάρ σε πάλαι

ἔχουσαν. Μυρτάλη  ἀλλ᾽ ὃν ᾔδεις, πολὺ λεπτότερος

reconoció en Samos y me la quitó despuésde una buena pelea, oh dioses.Y cuando volvimos navegando desde elBósforo te traje cebollas de Chipre, cincoarenques y cuatro percas. ¿Qué más? Sí, y

ocho panes marineros en un canasto y un jarro lleno de higos secos de Caria y porúltimo unas sandalias chapadas en oro dePátaras62 , desagradecida. Ah, y aún meviene a la memoria un queso enorme deGitio.MÍRTALE. — ¡Bah! Quizás todo eso novale más que cinco dracmas, Dorión.3 DORIÓN. — Mira, Mírtale, es todo

cuanto podría yo sacar, el sueldo de unmarinero que se pasa la vida navegando. Yahora que tengo ya mando sobre la bordaderecha de la nave, tú vas y me miras porencima del hombro. Hace poco, conmotivo de las fiestas de Afrodita, ¿no pusepor ti un dracma de plata a los pies deAfrodita? Y más de una vez le di a tumadre dos dracmas para unos zapatos y a

Lide, aquí presente, le puse en la mano bien dos, bien cuatro óbolos; todo eso bienreunido sería la fortuna de un marinero.MÍRTALE. — ¿Las cebollas y los arenques,Dorión?DORIÓN. — Sí, pues no podía llevartemás; no sería remero si fuera rico, que a mimadre no le he llevado jamás de los

 jamases ni una triste cabeza de ajos. Por

cierto, que me gustaría saber qué regalosrecibes del Bitinio.MÍRTALE. — ¿Estás viendo, lo primero,esta pequeña túnica? Me la compró él,igual que este collar de cuentas gruesas.DORIÓN. — ¿Él? Creía yo saber que hacíatiempo que lo tenías.MÍRTALE. — Pues el que tú conocías tenía

62 Pátaras —no confundir con Patras, la tercera ciudad de la Grecia actual— estaba situada en Licia, al este deCaria, en el Asia Menor. Por su parte, Gitio, mencionada más abajo, es la ciudad portuaria de Laconia en elsudeste del Peloponeso

Page 50: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 50/52

 ἦν καὶ σμαράγδους οὐκ εἶχε. καὶ ἐλλόβια

ταυτὶ καὶ δάπιδα, καὶ πρῴην δύο μνᾶς, καὶ

τὸ ἐνοίκιον κατέβαλεν ὑπὲρ ἡμῶν, οὐ

σάνδαλα Παταρικὰ καὶ τυρὸν Γυθιακὸν

καὶ φληνάφους. 

[4] Δωρίων  ἀλλὰ ἐκεῖνο οὐ λέγεις, οἵῳ

ὄντι συγκαθεύδεις αὐτῷ; ἔτη μὲν ὑπὲρ τὰ

πεντήκοντα πάντως, ἀναφαλαντίας καὶ

τὴν χρόαν οἷος κάραβος. οὐδὲ τοὺς ὀδόντας

αὐτοῦ ὁρᾷς; αἱ μὲν γὰρ χάριτες, ὦ

Διοσκόρω, πολλαί, καὶ μάλιστα ὁπόταν

ᾄδῃ καὶ ἁβρὸς εἶναι θέλῃ, ὄνος

αὐτολυρίζων, φασίν. ἀλλὰ ὄναιο αὐτοῦ

ἀξία γε οὖσα καὶ γένοιτο ὑμῖν παιδίονὅμοιον τῷ πατρί, ἐγὼ δὲ καὶ αὐτὸς εὑρήσω

Δελφίδα ἢ Κυμβάλιόν τινα τῶν κατ᾽ ἐμὲ ἢ

τὴν γείτονα ὑμῶν τὴν αὐλητρίδα ἢ πάντως

τινά. δάπιδας δὲ καὶ ὅρμους καὶ διμναῖα

μισθώματα οὐ πάντες ἔχομεν.

Μυρτάλη  ὦ μακαρία ἐκείνη, ἥτις ἐραστὴνσέ, ὦ Δωρίων, ἕξει· κρόμμυα γὰρ αὐτῇ

οἴσεις ἐκ Κύπρου καὶ τυρόν, ὅταν ἐκ Γυθίου

καταπλέῃς. 

las cuentas mucho más finas y no teníaesmeraldas. Y además, estos pendientes yuna alfombra, y el otro día me dio dosminas y pagó por nosotras el alquiler de lacasa; no son sandalias de Pátaras ni queso

de Gitio ni bagatelas por el estilo.4 DORIÓN. — Pero ¿por qué no me dicesqué clase de hombre es el tipo con quien teacuestas? Seguro que pasa ya de loscincuenta años, que se está quedandocalvo y que tiene la piel como un cangrejo.¿A que no le has visto nunca los dientes?¡Y el salero que tiene, Dioscuros, sobretodo cuando canta y quiere comportarse

con delicadeza; todo un burro que toca lalira, como dice el refrán! ¡Disfruta de élque te lo mereces, y ojalá tengáis un hijoque se parezca al padre! Que yo yaencontraré a una Délfide o a unaCimbalion de las de mi estilo o a vuestravecina la flautista o a cualquier otra; quealfombras, collares y sueldos de dos minasno todos los tenemos.

MÍRTALE. — Dichosa aquella que tetenga por amante, Dorión, pues buenascebollas de Chipre y buen queso lellevarás cuando regreses por mar desdeGitio.

Page 51: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 51/52

15

CÓCLIDE Y PARTÉNIDE

Κοχλὶς καὶ Παρθενίς 

[1] Κοχλίς  τί δακρύεις, ὦ Παρθενί, ἢ

πόθεν κατεαγότας τοὺς αὐλοὺς φέρεις; Παρθενίς  ὁ στρατιώτης ὁ Αἰτωλὸς ὁ

μέγας ὁ Κροκάλης ἐρῶν ἐρράπισέ με

αὐλοῦσαν εὑρὼν παρὰ τῇ Κροκάλῃ ὑπὸ

τοῦ ἀντεραστοῦ αὐτοῦ Γόργου

μεμισθωμένην καὶ τούς τε αὐλούς μου

συνέτριψε καὶ τὴν τράπεζαν μεταξὺ

δειπνούντων ἀνέτρεψε καὶ τὸν κρατῆρα

ἐξέχεεν ἐπεισπαίσας· καὶ τὸν μὲν

ἀγροῖκον ἐκεῖνον τὸν Γόργον ἀπὸ τοῦ

συμποσίου κατασπάσας τῶν τριχῶν

ἔπαιον περιστάντες αὐτός τε ὁ

στρατιώτης —Δεινόμαχος, οἶμαι,

καλεῖται — καὶ ὁ συστρατιώτης αὐτοῦ·

ὥστε οὐκ οἶδα εἰ βιώσεται ὁ ἄνθρωπος,

ὦ Κοχλί· αἷμά τε γὰρ ἐρρύη πολὺ ἀπὸ

τῶν ῥινῶν καὶ τὸ πρόσωπον ὅλον

ἐξῴδηκεν αὐτοῦ καὶ πελιδνόν ἐστιν. [2] Κοχλίς  ἐμάνη ὁ  ἄνθρωπος ἢ μέθη

τις ἦν καὶ παροινία τὸ πρᾶγμα; 

Παρθενίς  ζηλοτυπία τις, ὦ Κοχλί, καὶ

ἔρως ἔκτοπος· ἡ Κροκάλη δέ, οἶμαι, δύο

τάλαντα αἰτήσασα, εἰ βούλεται μόνος

ἔχειν αὐτήν, ἐπεὶ μὴ ἐδίδου ὁ

Δεινόμαχος, ἐκεῖνον μὲν ἀπέκλεισεν

 ἥκοντα προσαράξασά γε αὐτῷ τὰςθύρας, ὡς ἐλέγετο, τὸν Γόργον δὲ

Οἰνοέα τινά γεωργὸν εὔπορον ἐκ

πολλοῦ ἐρῶντα καὶ χρηστὸν ἄνθρωπον

προσιεμένη ἔπινε μετ᾽ αὐτοῦ κἀμὲ

παρέλαβεν αὐλήσουσαν παρ᾽ αὐτοῖς.

 ἤδη δὲ προχωροῦντος τοῦ πότου ἐγὼ μὲν

ὑπέκρεκόν τι τῶν Λυδίων. ὁ γεωργὸς δὲ

 ἤδη ἀνίστατο  ὀρχησόμενος, ἡ Κροκάλη

1 CÓCLIDE. — ¿Por qué lloras, Parténide? Y¿de dónde vienes con las flautas rotas?PARTÉNIDE. — El militar lidio, el alto, elamante de Crócale, me dio una paliza alencontrarme tocando la flauta en casa deCrócale, contratada yo por su rival en laslides amorosas, Gorgo, y me rompió de unchasquido las flautas; y encima volcó la mesaa medio cenar y precipitándose sobre la

crátera de vino, la derramó. Después alpaleto aquel, a Gorgo, lo sacó del banquetecogido por los pelos mientras lo golpeabanen derredor suyo el soldado en persona —Dinómaco, creo que se llama— y sucompañero de armas. Conque no sé siseguirá vivo el pobre hombre, Cóclide; lesangra abundantemente la nariz, tiene todala cara hinchada y está lívido.

2 CÓCLIDE. — ¿Le dio un ataque de locuraal hombre en cuestión o se trataba de losefectos consiguientes a una borrachera?PARTÉNIDE. — Qué va, asunto de celos,Cóclide, y un amor fuera de lo normal.Crócale, creo, le pidió dos talentos si queríatenerla en exclusiva. Y como Dinómaco no selos daba, no le dejó entrar cuando vino a

verla y le dio materialmente con la puerta enlas narices, según se contaba. Y a Gorgo, uncampesino de Énoe63 , hombre honrado queestaba enamorado de ella desde hacía muchotiempo, lo invitó y bebía en compañía de él yme cogió a mí para que les tocara la flauta.Cuando ya la bebida iba muy avanzada y yoestaba tañendo bajito una melodía al modolidio64 , el labrador se levantó ya para bailar

63 Uno de los demos del Ática.64 De los diversos nómoî o modos de ejecución de la música griega, el llamado «modo lidio» tenía fama de ser

Page 52: Luciano - Dialogos de Las Heteras

7/26/2019 Luciano - Dialogos de Las Heteras

http://slidepdf.com/reader/full/luciano-dialogos-de-las-heteras 52/52

δὲ ἐκρότει, καὶ πάντα ἦν ἡδέα· ἐν

τοσούτῳ δὲ κτύπος ἠκούετο καὶ βοὴ καὶ

 ἡ αὔλειος ἠράσσετο, καὶ μετὰ μικρὸν

ἐπεισέπαισαν ὅσον ὀκτὼ νεανίσκοι

μάλα καρτεροὶ καὶ ὁ Μεγαρεὺς ἐν

αὐτοῖς. εὐθὺς οὖν ἀνετέτραπτο πάντα

καὶ ὁ Γόργος, ὥσπερ ἔφην, ἐπαίετο καὶ

ἐπατεῖτο χαμαὶ κείμενος· ἡ Κροκάλη δὲ

οὐκ οἶδ᾽ ὅπως ἔφθη ὑπεκφυγοῦσα παρὰ

τὴν γείτονα Θεσπιάδα· ἐμὲ δὲ ῥαπίσας ὁ

Δεινόμαχος, Ἐκφθείρου, φησί,

κατεαγότας μοι τοὺς αὐλοὺς προσρίψας.

καὶ νῦν ἀποτρέχω φράσουσα ταῦτα τῷ

δεσπότῃ· ἀπέρχεται δὲ καὶ ὁ γεωργὸς

ὀψόμενός τινας φίλους τῶν ἀστικῶν, οἳπαραδώσουσι τοῖς πρυτανεῦσι τὸν

Μεγαρέα. 

[3] Κοχλίς  ταῦτ᾽ ἐστὶν ἀπολαῦσαι τῶν

στρατιωτικῶν τούτων ἐρώτων, πληγὰς

καὶ δίκας· τὰ δὲ ἄλλα ἡγεμόνες εἶναι καὶ

χιλίαρχοι λέγοντες, ἤν τι δοῦναι δέῃ,

Περίμεινον, φασί, τὴν σύνταξιν, ὁπόταν

απολάβω τὴν μισθοφοράν, καὶ ποιήσωπάντα. ἐπιτριβεῖεν δ᾽ οὖν ἀλαζόνες

ὄντες· ἔγω γ᾽ οὖν εὖ ποιῶ μὴ προσιεμένη

αὐτοὺς τὸ παράπαν. ἁλιεύς τις ἐμοὶ

 γένοιτο ἢ ναύτης ἢ γεωργὸς ἰσότιμος

κολακεύειν εἰδὼς μικρὰ καὶ κομίζων

πολλά, οἱ δὲ τοὺς λόφους ἐπισείοντες

οὗτοι καὶ τὰς μάχας διηγούμενοι, ψόφοι,

ὦ Παρθενί. 

mientras Crócale aplaudía, y todo resultabade lo más alegre. En esto se deja oír un ruidoy un griterío y una serie de golpes en lapuerta del patio y al instante irrumpieronunos ocho jovencitos bien fornidos y entre

ellos el... megarense de marras65. En uninstante quedó todo patas arriba y a Gorgo,como te iba diciendo, lo iban golpeando ypisando mientras estaba tirado en el suelo.Crócale no sé cómo se las arregló paraescapar a escondidas a casa de su vecinaTespíade. A mí Dinómaco, después de darmeuna buena paliza, va y me dice: «mal rayo teparta», al tiempo que me arrojaba las flautas

rotas. Y ahora voy corriendo a contarle losucedido a mi amo; y el labrador se marcha aver a algunos amigos suyos de la ciudad parahacer entrega del megarense a los Prítanos.CÓCLIDE. — Esto es lo que se saca en limpiode estos amoríos con militares, golpes ypleitos. Por lo demás, aunque andan por ahídiciendo que son generales y quiliarcascuando hay que dar algo dicen: «espera la

ordenanza; cuando cobre mi sueldo, harétodo». ¡Que se mueran los fanfarrones esos!Yo al menos obro bien al no acercarme a ellosen absoluto. Ojalá tuviera yo un pescador oun marinero o un labrador de mi categoríaque sepa camelar poco y traer mucho, porquelos tipos esos que van por ahí agitando lospenachos y contando sus batallas, Parténide,son «mucho ruido y pocas nueces»66.