lót-vÝch phoi-¬-b¾c thî má - v« s¶n ë Ca-li-phoãc-ni-a vµ ......biÕt cao h¬n, song...

204 396

397

Lêi nhµ xuÊt b¶n

lîi cña hä. ChÝnh kÎ thï hµnh ®éng vµ buéc ph¶i hµnh ®éng cã lîi

cho ta. Vµ chóng ®· hµnh ®éng nhiÒu vµ hÕt søc tèt theo híng ®ã,

nªn h«m nay, ngµy 18 th¸ng Ba 1886, mét lêi h« ®ång t©m nhÊt

trÝ:

“C«ng x· mu«n n¨m! Tinh thÇn ®oµn kÕt quèc tÕ cña c«ng nh©n

mu«n n¨m!”

®ang vang lªn tõ lång ngùc cña biÕt bao nhiªu c«ng nh©n, tõ nh÷ng

thî má - v« s¶n ë Ca-li-phoãc-ni-a vµ A-ve-r«n ®Õn c¸c tï khæ sai ®µo

má ë vïng Xi-bia.

ViÕt ngµy 15 th¸ng Ba n¨m 1886 In theo b¶n ®¨ng trªn b¸o

§· ®¨ng trªn tê Le Socialiste sè 31, ngµy Nguyªn v¨n lµ tiÕng Ph¸p

27 th¸ng Ba 1886

lót-vÝch phoi-¬-b¾c

vµ sù c¸o chung cña

triÕt häc cæ ®iÓn ®øc310

ViÕt vµo ®Çu n¨m 1886 In theo b¶n in n¨m 1888

§· ®¨ng trªn t¹p chÝ Die Neue Zeit sè 4 Nguyªn v¨n lµ tiÕng §øc

vµ sè 5, vµ in thµnh s¸ch lÎ ë Stót-g¸t n¨m

1888

205 398

399


206 400

401


I

T¸c phÈm chóng ta ®ang xem xÐt1) dÉn ta trë l¹i mét thêi kú, tÝnh

theo thêi gian, chØ çch chóng ta võa mét thÕ hÖ, song thêi kú ®ã ®·

trë nªn xa l¹ víi thÕ hÖ hiÖn nay ë §øc ®Õn nçi tùa hå nh nã ®· çch

thÕ hÖ nµy c¶ mét thÕ kû. ThÕ mµ ®ã l¹i lµ thêi kú chuÈn bÞ cho níc

§øc thùc hiÖn cuéc çch m¹ng 1848, vµ mäi viÖc x¶y ra sau ®ã ë níc

ta chØ lµ sù kÕ tôc cña n¨m 1848, chØ lµ sù thùc hiÖn di chóc cña çch

m¹ng.

Còng gièng nh ë Ph¸p håi thÕ kû XVIII, çch m¹ng triÕt häc ë §øc

håi thÕ kû XIX còng ®i tríc cuéc çch m¹ng chÝnh trÞ. Nhng hai cuéc

çch m¹ng triÕt häc Êy kh¸c nhau biÕt chõng nµo! Ngêi Ph¸p ®Êu

tranh c«ng khai chèng toµn bé nÒn khoa häc quan ph¬ng, chèng gi¸o

héi vµ thêng chèng ngay c¶ nhµ níc n÷a; çc t¸c phÈm cña hä ®îc

in ë ngoµi biªn giíi, ë Hµ Lan hay ë Anh, cßn b¶n th©n hä thêng suýt

bÞ giam vµo ngôc Ba-xti. Tr¸i l¹i, ngêi §øc l¹i lµ nh÷ng gi¸o s,

nh÷ng nhµ gi¸o do nhµ níc bæ nhiÖm ®Ó gi¸o dôc thanh niªn; t¸c

phÈm cña hä lµ s¸ch gi¸o khoa ®îc mäi ngêi thõa nhËn vµ çi hÖ

thèng hoµn tÊt cña toµn bé sù ph¸t triÓn triÕt häc, tøc lµ hÖ thèng

Hª-ghen, thËm chÝ ®· ®îc n©ng cã thÓ nãi lµ lªn ®Þa vÞ triÕt häc nhµ

níc cña v¬ng quèc Phæ! Vµ çch m¹ng l¹i ph¶i nóp sau nh÷ng

gi¸o s Êy, sau nh÷ng lêi th«ng th¸i rëm vµ tèi nghÜa cña hä, trong

1) “Ludwig Feuerbach” von C.N.Starcke. Dr.phil. - Stuttgart, Ferd, Encke, 1885

[“Lót-vÝch Phoi-¬-b¾c”. T¸c phÈm cña tiÕn sÜ triÕt häc C.N. St¸c-c¬, Stót-g¸t. do Phecd.

En-c¬ xuÊt b¶n, 1885].

207 402

403


nh÷ng c©u v¨n nÆng nÒ vµ buån tÎ cña hä. Ch¼ng ph¶i chÝnh nh÷ng

ngêi lóc ®ã ®îc coi lµ ®¹i biÓu cho çch m¹ng, tøc lµ nh÷ng ngêi

thuéc ph¸i tù do, ®· tõng lµ nh÷ng ®èi thñ quyÕt liÖt nhÊt cña nÒn

triÕt häc ®· gieo r¾c sù m¬ hå vµo ®Çu ãc ngêi ta ®ã sao? Nhng ®iÒu

mµ chÝnh phñ còng nh nh÷ng ngêi thuéc ph¸i tù do kh«ng nh×n

thÊy th× Ýt nhÊt còng ®· cã mét ngêi nh×n thÊy ngay tõ n¨m 1833,

tuy nhiªn, tªn cña con ngêi Êy lµ Hen-rÝch Hai-n¬311.

Chóng ta xÐt mét thÝ dô. Kh«ng mét luËn ®iÓm triÕt häc nµo l¹i

lµm cho çc chÝnh phñ thiÓn cËn biÕt ¬n vµ lµm cho nh÷ng ngêi thuéc

ph¸i tù do còng kh«ng kÐm thiÓn cËn næi giËn, b»ng luËn ®iÓm næi

tiÕng sau ®©y cña Hª-ghen:

“TÊt c¶ çi g× lµ hiÖn thùc, ®Òu lµ hîp lý, vµ tÊt c¶ çi g× lµ hîp lý, ®Òu lµ hiÖn

thùc”312.

CÇn biÕt lµ, luËn ®iÓm ®ã hiÓn nhiªn ®· biÖn minh cho mäi çi hiÖn

®ang tån t¹i; lµ thõa nhËn, vÒ mÆt triÕt häc, nÒn chuyªn chÕ, nhµ níc

c¶nh s¸t, ph¸p lý cña quèc v¬ng vµ chÕ ®é kiÓm duyÖt. Phri-®rÝch

Vin-hem III ®· hiÓu nh vËy; vµ çc thÇn d©n cña nhµ vua còng hiÓu

nh vËy. Nhng theo Hª-ghen th× tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i tÊt c¶

nh÷ng g× hiÖn ®ang tån t¹i còng ®Òu lµ hiÖn thùc. Theo «ng, thuéc

tÝnh hiÖn thùc chØ thuéc vÒ nh÷ng g× ®ång thêi lµ tÊt yÕu:

“TÝnh hiÖn thùc, trong sù ph¸t triÓn cña nã, tù biÓu lé ra nh lµ tÝnh tÊt yÕu”:

Hª-ghen còng ®· hoµn toµn kh«ng tuyÖt ®èi cho r»ng bÊt cø

biÖn ph¸p nµo cña chÝnh phñ còng ®Òu lµ hiÖn thùc c¶ - chÝnh

Hª-ghen ®· lÊy “mét chÕ ®é thuÕ khãa nµo ®ã” lµm vÝ dô313.

Nhng çi g× ®· lµ tÊt yÕu th×, xÐt cho cïng, còng lµ hîp lý, vµ

¸p dông vµo nhµ níc Phæ lóc bÊy giê th× luËn ®iÓm cña Hª-ghen

chØ cã nghÜa lµ: nhµ níc ®ã, chõng nµo cßn lµ tÊt yÕu, chõng nµo

cßn phï hîp víi lý tÝnh, th× lµ hîp lý. Vµ nÕu chóng ta thÊy r»ng

tuy nã lµ v« dông, nhng mÆc dÇu thÕ nã vÉn tiÕp tôc tån t¹i, th× nh

vËy lµ tÝnh chÊt v« dông cña chÝnh phñ ®îc biÖn minh vµ gi¶i thÝch

bëi tÝnh chÊt v« dông t¬ng øng cña thÇn d©n cña chÝnh phñ. Ngêi

Phæ thêi bÊy giê cã mét chÝnh phñ xøng ®¸ng víi hä.

Song, theo Hª-ghen th× tÝnh hiÖn thùc quyÕt kh«ng ph¶i lµ thuéc

tÝnh ®Æc trng cho mét trËt tù x· héi hay chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh nµo ®ã,

trong mäi hoµn c¶nh vµ trong mäi lóc. Tr¸i l¹i, Céng hßa La M· lµ

hiÖn thùc, nhng ®Õ quèc La M· thÕ ch©n nã, còng l¹i lµ hiÖn thùc.

NÒn qu©n chñ ë Ph¸p n¨m1789 ®· trë thµnh kh«ng hiÖn thùc, nghÜa

lµ ®· mÊt hÕt tÝnh tÊt yÕu, ®· trë thµnh kh«ng hîp lý ®Õn nçi nã ®· bÞ

cuéc §¹i çch m¹ng thñ tiªu, cuéc çch m¹ng mµ Hª-ghen lu«n nh¾c

®Õn víi th¸i ®é hÕt søc høng khëi. Do ®ã, ë ®©y, chÕ ®é qu©n chñ lµ

kh«ng hiÖn thùc, mµ çch m¹ng lµ hiÖn thùc. Vµ còng nh vËy, trong

qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, tÊt c¶ nh÷ng g× tríc kia lµ hiÖn thùc th× hiÖn

nay trë thµnh kh«ng hiÖn thùc, mÊt tÝnh tÊt yÕu, mÊt quyÒn tån t¹i,

mÊt tÝnh hîp lý cña chóng; vµ hiÖn thùc míi, ®Çy sinh lùc, thay thÕ

cho hiÖn thùc ®ang tiªu vong, - thay thÕ mét çch hßa b×nh nÕu çi cò

tá ra biÕt ®iÒu ®Ó ®i vµo câi chÕt mµ kh«ng ph¶n kh¸ng l¹i; thay thÕ

b»ng b¹o lùc nÕu çi cò ph¶n kh¸ng l¹i sù tÊt yÕu ®ã. Nh vËy lµ

th«ng qua phÐp biÖn chøng cña Hª-ghen mµ luËn ®iÓm trªn cña Hª-

ghen ®· chuyÓn thµnh mét çi ®èi lËp víi nã: tÊt c¶ nh÷ng g× lµ hiÖn

thùc trong lÜnh vùc cña lÞch sö loµi ngêi th× l©u dÇn còng trë thµnh

kh«ng hîp lý, trë thµnh kh«ng hîp lý do b¶n chÊt cña nã, trë thµnh bÞ

nhiÔm tõ tríc tÝnh kh«ng hîp lý; vµ tÊt c¶ nh÷ng g× lµ hîp lý ë trong

®Çu ãc con ngêi th× ®îc quy ®Þnh tríc lµ trë thµnh hiÖn thùc, dï cã

m©u thuÉn ®Õn ®©u ch¨ng n÷a víi çi hiÖn thùc bÒ ngoµi hiÖn ®ang

tån t¹i. Theo tÊt c¶ çc quy t¾c cña ph¬ng ph¸p t duy cña Hª-ghen

th× luËn ®Ò vÒ tÝnh hîp lý cña mäi çi g× lµ hiÖn thùc, ®· chuyÓn thµnh

mét luËn ®Ò kh¸c: mäi çi ®ang tån t¹i ®Òu ®¸ng tiªu vong1*.

1* §©y lµ l¸y l¹i nh÷ng lêi cña Mª-phi-xt«-phen trong vë bi kÞch cña G¬-t¬ “Phau-

xt¬”, phÇn I, c¶nh ba (“Phßng lµm viÖc cña Phau-xt¬”).

208 404

405


Nhng ý nghÜa thùc sù vµ tÝnh chÊt çch m¹ng cña triÕt häc Hª-

ghen (ë ®©y chóng ta ph¶i giíi h¹n viÖc xem xÐt cña chóng ta ë triÕt

häc Hª-ghen, coi ®ã lµ sù kÕt thóc cña toµn bé sù vËn ®éng kÓ tõ

Can-t¬) chÝnh lµ ë chç nã ®· vÜnh viÔn kÕt liÔu tÝnh tèi hËu cña

nh÷ng kÕt qu¶ cña t tëng vµ cña hµnh ®éng con ngêi. Theo Hª-

ghen, ch©n lý mµ triÕt häc cã nhiÖm vô ph¶i nhËn thøc, kh«ng cßn lµ

mét tËp hîp nh÷ng nguyªn lý gi¸o ®iÒu cã s½n mµ ngêi ta chØ cã

viÖc häc thuéc lßng, mét khi ®· t×m ra ®îc; tõ nay, ch©n lý n»m

trong chÝnh ngay qu¸ tr×nh nhËn thøc, trong sù ph¸t triÓn lÞch sö

l©u dµi cña khoa häc tiÕn tõ tr×nh ®é hiÓu biÕt thÊp lªn tr×nh ®é hiÓu

biÕt cao h¬n, song kh«ng bao giê, - sau khi t×m ra ®îc çi gäi lµ ch©n

lý tuyÖt ®èi - ®¹t ®Õn ®iÓm khiÕn cho nã kh«ng cßn cã thÓ tiÕn xa h¬n

n÷a, ®¹t ®Õn ®iÓm mµ ë ®ã nã kh«ng cßn g× ph¶i lµm, ngoµi viÖc

khoanh tay ®øng ng¾m mét çch kinh ng¹c çi ch©n lý tuyÖt ®èi ®·

®¹t ®îc. §ã lµ ®iÒu x¶y ra ë trong lÜnh vùc triÕt häc còng nh ë

trong mäi lÜnh vùc nhËn thøc kh¸c vµ c¶ trong lÜnh vùc ho¹t ®éng

thùc tiÔn n÷a. Còng kh«ng kh¸c g× nhËn thøc, lÞch sö kh«ng bao giê

cã thÓ ®¹t tíi mét sù hoµn tÊt tét cïng trong mét tr¹ng th¸i lý tëng

hoµn thiÖn cña loµi ngêi; mét x· héi hoµn thiÖn, mét “nhµ níc”

hoµn thiÖn, ®ã lµ nh÷ng çi chØ cã thÓ tån t¹i trong trÝ tëng tîng

th«i. Tr¸i l¹i, tÊt c¶ nh÷ng chÕ ®é lÞch sö nèi tiÕp nhau chØ lµ nh÷ng

giai ®o¹n qu¸ ®é trong tiÕn tr×nh v« cïng tËn cña x· héi loµi ngêi tõ

thÊp lªn cao. Mçi giai ®o¹n ®Òu lµ tÊt yÕu, vµ do ®ã lµ chÝnh ®¸ng

trong thêi ®¹i vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· s¶n sinh ra nã; song

trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi, cao h¬n, ®ang dÇn dÇn ph¸t triÓn ë ngay

trong lßng cña nã, nã sÏ trë nªn kh«ng v÷ng ch¾c vµ kh«ng chÝnh

®¸ng. Nã buéc ph¶i nhêng chç cho giai ®o¹n cao h¬n, giai ®o¹n nµy,

®Õn lît nã, còng sÏ ®i ®Õn chç suy tµn vµ tiªu vong. Gièng nh giai

cÊp t s¶n, nhê ®¹i c«ng nghiÖp, c¹nh tranh vµ thÞ trêng thÕ giíi,

®· thùc tÕ ph¸ tan tÊt c¶ çc thÓ chÕ v÷ng ch¾c vÉn ®îc t«n sïng

tõ bao thÕ kû, triÕt häc biÖn chøng ®ã còng lµm tiªu tan tÊt

c¶ nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ch©n lý tuyÖt ®èi, tèi hËu vµ vÒ nh÷ng tr¹ng

th¸i tuyÖt ®èi cña loµi ngêi t¬ng øng víi ch©n lý tuyÖt ®èi ®ã. §èi

víi triÕt häc biÖn chøng ®ã th× kh«ng cã g× lµ tèi hËu, lµ tuyÖt ®èi, lµ

thiªng liªng c¶. Nã chØ ra - trªn mäi sù vËt vµ trong mäi sù vËt - dÊu

Ên cña sù suy tµn tÊt yÕu, vµ ®èi víi nã, kh«ng cã g× tån t¹i ngoµi qu¸

tr×nh kh«ng ngõng cña sù h×nh thµnh vµ sù tiªu vong, cña sù tiÕn

triÓn v« cïng tËn tõ thÊp lªn cao. B¶n th©n nã còng chØ lµ sù ph¶n

¸nh ®¬n thuÇn cña qu¸ tr×nh ®ã vµo trong bé ãc biÕt t duy. Tuy

nhiªn, nã còng cã mÆt b¶o thñ: nã thõa nhËn r»ng nh÷ng giai ®o¹n

nhÊt ®Þnh cña nhËn thøc vµ cña x· héi ®Òu chÝnh ®¸ng trong thêi ®¹i

vµ trong ®iÒu kiÖn cña nh÷ng giai ®o¹n Êy, nhng chØ trong chõng

mùc nh thÕ th«i. TÝnh chÊt b¶o thñ cña ph¬ng ph¸p nhËn thøc ®ã lµ

t¬ng ®èi, cßn tÝnh chÊt çch m¹ng cña nã lµ tuyÖt ®èi, - ®ã lµ ®iÒu

tuyÖt ®èi duy nhÊt ®îc triÕt häc biÖn chøng thõa nhËn.

ë ®©y kh«ng cÇn ph¶i bµn vÒ vÊn ®Ò xÐt xem ph¬ng ph¸p nhËn

thøc ®ã cã hoµn toµn phï hîp víi tr¹ng th¸i hiÖn nay cña khoa häc tù

nhiªn hay kh«ng; khoa häc tù nhiªn nµy dù ®o¸n r»ng sù tËn cïng cña

sù tån t¹i cña b¶n th©n qu¶ ®Êt lµ cã thÓ cã ®îc, nhng sù tËn cïng

cña kh¶ n¨ng sinh sèng ®îc cña qu¶ ®Êt l¹i lµ kh¸ ch¾c ch¾n; vµ do

®ã thõa nhËn r»ng lÞch sö cña loµi ngêi kh«ng nh÷ng cã mét nh¸nh

®i lªn mµ cßn cã mét nh¸nh ®i xuèng n÷a. BÊt luËn thÕ nµo, chóng ta

còng cßn çch kh¸ xa çi ®iÓm ngoÆt mµ ë ®ã lÞch sö loµi ngêi sÏ b¾t

®Çu ®i xuèng, cho nªn chóng ta kh«ng thÓ ®ßi hái triÕt häc Hª-ghen

ph¶i nghiªn cøu mét chñ ®Ò mµ khoa häc tù nhiªn ®¬ng thêi víi triÕt

häc ®ã vÉn hoµn toµn cha ®Æt thµnh vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt.

Song, ®iÒu cÇn ph¶i nãi ë ®©y lµ: nh÷ng quan ®iÓm ®îc nªu

ë trªn ®©y kh«ng ®îc Hª-ghen diÔn ®¹t mét çch râ rµng nh

vËy ®©u. §ã lµ kÕt luËn tÊt yÕu cña ph¬ng ph¸p cña «ng,

nhng b¶n th©n «ng l¹i kh«ng bao giê rót ra ®îc mét çch râ

rµng nh vËy. Lý do gi¶n ®¬n lµ v× Hª-ghen cÇn ph¶i x©y dùng ra

209 406

407


mét hÖ thèng, mµ theo trËt tù ®· h×nh thµnh th× mét hÖ thèng

triÕt häc nhÊt ®Þnh ph¶i ®îc kÕt thóc b»ng mét thø ch©n lý

tuyÖt ®èi nµo ®ã. Dï cho Hª-ghen ®· nhÊn m¹nh, nhÊt lµ trong

cuèn “L«-gÝch häc”314 cña «ng, r»ng ch©n lý vÜnh cöu ®ã ch¼ng

qua chØ lµ b¶n th©n qu¸ tr×nh l«-gÝch, (resp1*.: qu¸ tr×nh lÞch

sö), nhng Hª-ghen l¹i buéc ph¶i g¸n cho qu¸ tr×nh Êy mét

®iÓm tËn cïng, chÝnh lµ v× «ng ph¶i kÕt thóc hÖ thèng cña «ng ë

mét ®iÓm nµo ®ã. Trong cuèn “L«-gÝch häc”, «ng l¹i cã thÓ lµm

cho ®iÓm tËn cïng ®ã thµnh mét ®iÓm b¾t ®Çu, v× ë ®©y, çi

®iÓm tËn cïng, tøc ý niÖm tuyÖt ®èi - ý niÖm ®ã së dÜ lµ tuyÖt

®èi, chØ lµ v× «ng tuyÖt ®èi kh«ng biÕt nãi g× vÒ nã c¶, - “tù tha

hãa”, tøc lµ tù chuyÓn hãa thµnh tù nhiªn, vµ sau ®ã l¹i trë vÒ

víi b¶n th©n nã trong tinh thÇn, tøc lµ trong t duy vµ trong

lÞch sö. Nhng ë ®iÓm tËn cïng cña toµn bé triÕt häc th× muèn

quay trë l¹i khëi ®iÓm nh vËy, chØ cã thÓ cã mét con ®êng duy

nhÊt. Cô thÓ lµ b»ng çch h×nh dung ®iÓm tËn cïng cña lÞch sö

nh sau: nh©n lo¹i chÝnh lµ ®· nhËn thøc ®îc ý niÖm tuyÖt ®èi

Êy vµ tuyªn bè r»ng nhËn thøc Êy vÒ ý niÖm tuyÖt ®èi ®· ®¹t

®îc trong triÕt häc cña Hª-ghen. Song nh thÕ cã nghÜa lµ

tuyªn bè r»ng toµn bé néi dung gi¸o ®iÒu cña hÖ thèng Hª-ghen

®Òu lµ ch©n lý tuyÖt ®èi, vËy lµ tr¸i víi ph¬ng ph¸p biÖn

chøng cña «ng, ph¬ng ph¸p ®· ph¸ bá mäi çi cã tÝnh chÊt gi¸o

®iÒu. Nh thÕ nghÜa lµ mÆt çch m¹ng cña triÕt häc Hª-ghen

®· bÞ ®Ì bÑp bëi sù trëng thµnh qu¸ khæ cña mÆt b¶o thñ cña

nã. Vµ ®iÒu ®óng víi nhËn thøc triÕt häc th× còng l¹i ®óng víi

c¶ thùc tiÔn lÞch sö n÷a. Nh©n lo¹i, th«ng qua Hª-ghen, ®· ®¹t

tíi chç nªu ra ý niÖm tuyÖt ®èi, th× trong thùc tiÔn nh©n lo¹i

còng cã thÓ tiÕn xa ®Õn møc lµm cho ý niÖm tuyÖt ®èi Êy trë

thµnh hiÖn thùc. Bëi vËy, nh÷ng yªu cÇu chÝnh trÞ thùc tiÔn mµ ý

1* - respective - tøc lµ

niÖm tuyÖt ®èi ®Ò ra cho nh÷ng ngêi ®¬ng thêi, kh«ng ®îc qu¸

cao. Cho nªn ë cuèi cuèn “TriÕt häc ph¸p quyÒn”, chóng ta thÊy

r»ng ý niÖm tuyÖt ®èi ph¶i ®îc thùc hiÖn thµnh chÝnh thÓ qu©n

chñ ®¼ng cÊp, chÝnh thÓ, mµ Phri-®rÝch Vin-hem III cø ngoan cè

høa su«ng m·i víi thÇn d©n cña «ng ta, nghÜa lµ ®îc thùc hiÖn

thµnh mét sù thèng trÞ gi¸n tiÕp, h¹n chÕ vµ «n hßa cña nh÷ng giai

cÊp h÷u s¶n, mét sù thèng trÞ thÝch øng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn tiÓu t

s¶n cña níc §øc håi Êy. H¬n n÷a, ngêi ta cßn chøng minh mét çch

t biÖn cho chóng ta thÊy tÝnh chÊt tÊt yÕu cña giai cÊp quý téc.

Do ®ã, chØ riªng nh÷ng nhu cÇu bªn trong cña hÖ thèng

còng ®ñ ®Ó gi¶i thÝch t¹i sao mét ph¬ng ph¸p t duy hÕt

søc çch m¹ng l¹i ®· ®a tíi mét kÕt luËn chÝnh trÞ rÊt «n

hßa. V¶ l¹i, h×nh thøc ®Æc thï cña kÕt luËn Êy lµ do chç

Hª-ghen lµ ngêi §øc vµ «ng, còng gièng nh G¬-t¬, ngêi

cïng thêi víi «ng, ®Òu cã mét mÈu ®u«i phi-li-xtanh kh¸

dµi ®»ng sau. G¬-t¬, còng nh Hª-ghen, mçi ngêi trong

lÜnh vùc cña m×nh, ®Òu lµ mét Dít trªn nói ¤-lim-p¬, song

c¶ hai ®Òu kh«ng bao giê hoµn toµn trót bá ®îc tÝnh phi-

li-xtanh §øc.

Nhng tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã kh«ng ng¨n trë hÖ thèng Hª-ghen bao

trïm mét lÜnh vùc hÕt søc réng h¬n bÊt cø hÖ thèng nµo tríc kia, vµ

ph¸t triÓn, trong lÜnh vùc ®ã, mét sù phong phó vÒ t tëng mµ ngµy

nay ngêi ta vÉn cßn ng¹c nhiªn. HiÖn tîng häc tinh thÇn (mµ ngêi

ta cã thÓ coi lµ gièng nh bµo thai häc vµ cæ sinh vËt häc tinh thÇn, lµ

mét sù ph¸t triÓn cña ý thøc ç nh©n qua çc giai ®o¹n kh¸c nhau cña

nã, nh lµ sù lÆp l¹i thu gän cña çc giai ®o¹n mµ ý thøc con ngêi ®·

tr¶i qua trong lÞch sö), l«-gÝch häc, triÕt häc tù nhiªn, triÕt häc tinh

thÇn, triÕt häc nµy l¹i ®îc nghiªn cøu theo çc bé m«n lÞch sö riªng

biÖt cña nã: triÕt häc lÞch sö, triÕt häc ph¸p quyÒn, triÕt häc t«n gi¸o,

lÞch sö triÕt häc, mü häc, v.v., - trong tõng lÜnh vùc lÞch sö kh¸c nhau Êy.

Hª-ghen cè g¾ng ph¸t hiÖn ra vµ chØ râ sîi chØ ®á cña sù ph¸t triÓn xuyªn

suèt lÜnh vùc Êy. V× Hª-ghen kh«ng nh÷ng chØ lµ mét thiªn tµi s¸ng t¹o,

mµ cßn lµ mét nhµ b¸c häc cã tri thøc b¸ch khoa, nªn nh÷ng ph¸t biÓu

210 408

409


cña «ng t¹o thµnh thêi ®¹i. HiÓn nhiªn lµ do nh÷ng nhu cÇu cña “hÖ thèng”,

«ng thêng ph¶i dïng ®Õn nh÷ng kÕt cÊu gîng g¹o, vµ m·i ®Õn nay bän

thï ®Þch nhá män cña «ng vÉn cßn la lèi thËt om sßm vÒ nh÷ng kÕt cÊu

Êy. Nhng nh÷ng kÕt cÊu Êy chØ lµ çi khung, çi giµn cho c«ng

tr×nh cña «ng mµ th«i. NÕu ngêi ta ®õng phÝ c«ng dõng l¹i ë

nh÷ng kÕt cÊu Êy mµ ®i s©u h¬n n÷a vµo trong tßa nhµ ®å sé,

ngêi ta sÏ thÊy trong Êy cã v« sè nh÷ng vËt quý gi¸ ®Õn nay

vÉn cßn gi÷ ®îc toµn bé gi¸ trÞ cña chóng. §èi víi tÊt c¶ çc

nhµ triÕt häc, “hÖ thèng” chÝnh lµ çi t¹m thêi, v× nã n¶y sinh

tõ mét nhu cÇu kh«ng t¹m thêi cña tinh thÇn con ngêi, nhu

cÇu kh¾c phôc tÊt c¶ mäi m©u thuÉn. Nhng tÊt c¶ çc m©u

thuÉn Êy, mét khi ®· bÞ lo¹i bá vÜnh viÔn th× chóng ta sÏ ®¹t tíi

çi ®îc mÖnh danh lµ ch©n lý tuyÖt ®èi, lÞch sö thÕ giíi kÕt

thóc, tuy vËy, lÞch sö vÉn cø ph¶i tiÕp tôc diÔn ra, mÆc dï nã

kh«ng cßn viÖc g× ®Ó lµm n÷a. ThÕ lµ l¹i n¶y sinh ra m©u thuÉn

míi, kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®îc. Mét khi chóng ta ®· hiÓu - vµ

rèt cuéc l¹i, ch¼ng cã ai cã thÓ gióp chóng ta hiÓu râ h¬n b»ng

chÝnh ngay Hª-ghen - r»ng nhiÖm vô ®Æt ra nh vËy cho triÕt

häc chØ cã nghÜa lµ b¾t mét nhµ triÕt häc riªng biÖt ph¶i thùc

hiÖn çi mµ chØ cã toµn thÓ nh©n lo¹i míi cã thÓ lµm ®îc trong

qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tiÕn lªn cña m×nh - mét khi chóng ta ®·

hiÓu nh vËy th× còng lµ kÕt thóc toµn bé nÒn triÕt häc, hiÓu

theo nghÜa cæ xa cña tõ nµy. Lóc ®ã ngêi ta sÏ th«i nghÜ tíi

mäi “ch©n lý tuyÖt ®èi”, kh«ng thÓ ®¹t ®îc b»ng çch ®ã vµ

kh«ng thÓ ®¹t ®îc cho tõng ç nh©n riªng rÏ; vµ thay cho

“ch©n lý tuyÖt ®èi”, ngêi ta ra søc t×m kiÕm nh÷ng ch©n lý

t¬ng ®èi cã thÓ ®¹t ®îc b»ng nh÷ng khoa häc thùc chøng vµ

b»ng sù tæng hîp nh÷ng kÕt qu¶ cña çc khoa häc ®ã bëi t duy

biÖn chøng. Nãi chung, víi Hª-ghen, triÕt häc ®· ®i ®Õn ®iÓm

tËn cïng, mét mÆt v× trong hÖ thèng cña «ng, «ng ®· tæng kÕt

mét çch hÕt søc hïng vÜ toµn bé sù ph¸t triÓn cña triÕt häc, vµ

mÆt kh¸c, v× Hª-ghen, dï kh«ng cã ý thøc, còng ®· chØ cho chóng

ta con ®êng tho¸t khái çi mí bßng bong nh÷ng hÖ thèng triÕt

häc ®Ó ®i tíi sù nhËn thøc thùc sù tÝch cùc vÒ thÕ giíi. Kh«ng khã

kh¨n g× còng hiÓu ®îc r»ng hÖ thèng cña Hª-ghen ®· cã mét

t¸c dông lín lao nh thÕ nµo trong bÇu kh«ng khÝ nhuém mµu

triÕt häc ë §øc. §ã lµ mét cuéc diÔu hµnh chiÕn th¾ng kÐo dµi

trong mÊy chôc n¨m mµ vÉn kh«ng chÊm døt khi Hª-ghen mÊt.

Tr¸i l¹i, chÝnh trong kho¶ng tõ 1830 ®Õn 1840, “chñ nghÜa Hª-

ghen” ®· chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ ®éc t«n nhÊt, ®· Ýt nhiÒu nhiÔm

vµo c¶ nh÷ng ®èi thñ cña «ng. ChÝnh trong kho¶ng thêi gian ®ã,

nh÷ng quan ®iÓm cña Hª-ghen, dï cã ý thøc hay kh«ng cã ý

thøc, còng ®· th©m nhËp hÕt søc nhiÒu vµo çc khoa häc kh¸c

nhau vµ thËm chÝ ®· nhiÔm vµo c¶ v¨n häc ®¹i chóng vµ b¸o chÝ

hµng ngµy lµ nh÷ng thø cung cÊp kho dù tr÷ nh÷ng t tëng

cho “ý thøc cña giíi cã häc thøc” h¹ng trung. Nhng th¾ng lîi

trªn toµn bé trËn tuyÕn Êy chØ lµ mµn gi¸o ®Çu cho mét cuéc

®Êu tranh néi bé.

Nh chóng ta ®· thÊy, toµn bé häc thuyÕt cña Hª-ghen ®· ®Ó mét

kho¶ng rÊt réng cho çc quan ®iÓm ®¶ng ph¸i thùc tiÔn hÕt søc kh¸c

nhau. Vµ trong giíi lý luËn §øc håi Êy, tríc hÕt cã hai viÖc cã ý nghÜa

thùc tiÔn: t«n gi¸o vµ chÝnh trÞ. Ngêi nµo chñ yÕu coi träng hÖ thèng

cña Hª-ghen th× ngêi ®ã cã thÓ lµ kh¸ b¶o thñ trong c¶ hai lÜnh vùc

®ã; cßn ngêi nµo cho ph¬ng ph¸p biÖn chøng lµ chñ yÕu th× ngêi ®ã,

vÒ chÝnh trÞ còng nh vÒ t«n gi¸o, cã thÓ thuéc vµo ph¸i ®èi lËp cùc

®oan nhÊt. MÆc dÇu thêng cã kh¸ nhiÒu nh÷ng c¬n giËn d÷ cã tÝnh

chÊt çch m¹ng trong çc t¸c phÈm cña «ng, song nãi chung th× b¶n

th©n Hª-ghen h×nh nh còng ng¶ vÒ phÝa b¶o thñ nhiÒu h¬n: so víi

ph¬ng ph¸p cña «ng th× hÖ thèng cña «ng h¸ ch¼ng ®ßi hái «ng ph¶i

b¾t “t duy cña «ng lµm viÖc gian khæ” nhiÒu h¬n ®ã sao? §Õn cuèi

nh÷ng n¨m ba m¬i, sù ph©n biÖt trong häc ph¸i Hª-ghen ngµy cµng trë

nªn râ rÖt. Trong cuéc ®Êu tranh víi bän chÝnh thèng kiÒn thµnh vµ bän

ph¶n ®éng phong kiÕn th× çnh t¶, nh÷ng ngêi gäi lµ “ph¸i Hª-ghen

trÎ”, rêi bá dÇn dÇn th¸i ®é khinh thÞ - triÕt häc ®èi víi çc vÊn ®Ò nãng

211 410

411


hæi hµng ngµy, th¸i ®é mµ ®Õn tËn lóc bÊy giê vÉn b¶o ®¶m cho häc

thuyÕt cña hä ®îc chÝnh phñ dung tóng, thËm chÝ b¶o hé. §Õn n¨m

1840, khi ph¸i chÝnh thèng kiÒn thµnh vµ bän ph¶n ®éng phong kiÕn

chuyªn chÕ, mµ ®¹i biÓu lµ Phri-®rÝch Vin-hem IV, lªn ng«i vua th×

ngêi ta ph¶i c«ng khai ®øng vÒ phÝa nµy hoÆc phÝa kia. Cuéc ®Êu

tranh vÉn ®îc tiÕn hµnh b»ng nh÷ng vò khÝ triÕt häc, nhng kh«ng

cßn nh»m nh÷ng môc ®Ých triÕt häc trõu tîng n÷a; vÊn ®Ò trùc tiÕp

lµ ph¸ bá t«n gi¸o cæ truyÒn vµ nhµ níc hiÖn hµnh. Vµ nÕu trong tê

“Deutsche Jahrbücher”315, môc ®Ých thùc tiÔn cuèi cïng h·y cßn phÇn

lín kho¸c tÊm ¸o triÕt häc th× trong tê “Rheinische Zeitung”316 n¨m

1842, trêng ph¸i Hª-ghen trÎ ®· biÓu lé mét çch trùc tiÕp ra lµ triÕt

häc cña giai cÊp t s¶n cÊp tiÕn ®ang lªn; vµ nã cÇn ®Õn tÊm ¸o triÕt

häc chØ lµ ®Ó ®¸nh lõa kiÓm duyÖt mµ th«i.

Song, v× håi ®ã, chÝnh trÞ lµ mét lÜnh vùc rÊt gai gãc, nªn cuéc ®Êu

tranh chñ yÕu lµ nh»m chèng t«n gi¸o. Nhng håi ®ã, nhÊt lµ tõ n¨m

1840, ®Êu tranh chèng t«n gi¸o còng gi¸n tiÕp lµ ®Êu tranh chÝnh trÞ.

Cuèn “Cuéc ®êi cña Giª-xu”, cña St¬-rau-x¬, xuÊt b¶n n¨m 1835317, ®·

t¹o ra xung ®ét ®Çu tiªn. Sau ®ã, Bru-n« Bau-¬ chèng l¹i lý luËn tr×nh

bµy trong s¸ch ®ã vÒ sù h×nh thµnh cña thÇn tho¹i trong Phóc ©m,

b»ng çch chøng minh r»ng c¶ mét lo¹t chuyÖn trong Phóc ©m lµ do

chÝnh çc t¸c gi¶ ®ã bÞa ®Æt ra. Cuéc ®Êu tranh gi÷a St¬-rau-x¬ vµ

Bau-¬ ®îc tiÕn hµnh díi h×nh thøc mét cuéc ®Êu tranh triÕt häc

gi÷a “tù ý thøc” vµ “thùc thÓ”. VÊn ®Ò xÐt xem cã ph¶i nh÷ng chuyÖn

thÇn kú trong Phóc ©m lµ ra ®êi tõ sù h×nh thµnh thÇn tho¹i mét çch

v« ý thøc vµ theo truyÒn thèng trong lßng céng ®ång hay lµ do chÝnh

çc nhµ viÕt s¸ch Phóc ©m thªu dÖt ra, vÊn ®Ò ®ã ®· më réng ra thµnh

vÊn ®Ò xÐt xem çi g× lµ ®éng lùc quyÕt ®Þnh cña lÞch sö thÕ giíi: “thùc

thÓ” hay lµ “tù ý thøc”. Sau cïng, StiÕc-n¬, nhµ tiªn tri cña chñ nghÜa

v« chÝnh phñ hiÖn nay, - Ba-cu-nin chÞu ¶nh hëng cña «ng ta rÊt

nhiÒu, - xuÊt hiÖn vµ vît qua “tù ý thøc” tèi cao, b»ng çi “duy nhÊt”

tèi cao cña m×nh318.

Chóng ta sÏ kh«ng nãi thªm vÒ ph¬ng diÖn Êy cña qu¸ tr×nh

tan r· cña häc ph¸i Hª-ghen n÷a. §èi víi chóng ta, ®iÒu quan

träng h¬n lµ: ®«ng ®¶o nh÷ng ngêi kiªn quyÕt nhÊt trong ph¸i Hª-

ghen trÎ bÞ nh÷ng nhu cÇu thùc tiÔn cña cuéc ®Êu tranh cña hä chèng

l¹i t«n gi¸o hiÖn hµnh, kÐo trë vÒ chñ nghÜa duy vËt Anh - Ph¸p. Vµ ë

®©y, hä ®i ®Õn chç xung ®ét víi hÖ thèng cña häc ph¸i cña hä. Trong

khi chñ nghÜa duy vËt coi giíi tù nhiªn lµ hiÖn thùc duy nhÊt, th×

trong hÖ thèng Hª-ghen, tù nhiªn chØ lµ “sù tha hãa” cña ý niÖm tuyÖt

®èi, cã thÓ nãi lµ sù h¹ m×nh xuèng cña ý niÖm tuyÖt ®èi; v« luËn thÕ

nµo, ë ®©y, t duy vµ s¶n phÈm t tëng cña nã, tøc ý niÖm, còng lµ

yÕu tè cã tríc, cßn tù nhiªn lµ yÕu tè ph¸i sinh, yÕu tè ph¸i sinh nµy

së dÜ tån t¹i ®îc th× nãi chung chØ lµ do sù h¹ m×nh xuèng cña ý niÖm.

Vµ ph¸i Hª-ghen trÎ cè gi·y giôa trong m©u thuÉn Êy.

Gi÷a lóc Êy, t¸c phÈm cña Phoi-¬-b¾c “B¶n chÊt cña ®¹o C¬ §èc” ra ®êi319. T¸c phÈm

nµy ®· gi¸ng mét ®ßn ph¸ tan ngay m©u thuÉn nãi trªn, ®a mét çch kh«ng óp më chñ

nghÜa duy vËt trë l¹i ng«i vua. Tù nhiªn tån t¹i ®éc lËp ®èi víi mäi triÕt häc. Nã lµ c¬ së

trªn ®ã con ngêi chóng ta - b¶n th©n chóng ta còng lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn - ®· sinh

trëng. Ngoµi tù nhiªn vµ con ngêi ra, kh«ng cßn cã g× n÷a c¶, vµ nh÷ng t¹o vËt cao

siªu do trÝ tëng tîng t«n gi¸o cña chóng ta nÆn ra, chØ lµ nh÷ng ph¶n ¸nh h ¶o cña

chÝnh thùc thÓ cña chóng ta th«i. Sù mª hoÆc ®· bÞ ®Ëp tan; “hÖ thèng” ®· bÞ ph¸ vì vµ

bÞ g¹t bá; m©u thuÉn, v× chØ tån t¹i trong tëng tîng, ®· ®îc gi¶i quyÕt. Ph¶i tù m×nh

thÓ nghiÖm t¸c dông gi¶i phãng cña t¸c phÈm Êy, míi cã ®îc mét ý niÖm vÒ t¸c dông

®ã. Lóc bÊy giê, ai nÊy ®Òu phÊn khëi: tÊt c¶ chóng t«i lËp tøc trë thµnh m«n ®å cña

Phoi-¬-b¾c. §äc “Gia ®×nh thÇn th¸nh”320, cã thÓ thÊy M¸c ®· ®ãn chµo quan ®iÓm míi

mét çch nhiÖt liÖt nh thÕ nµo, vµ quan ®iÓm míi ®ã ®· ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn M¸c

nh thÕ nµo, mÆc dÇu M¸c vÉn cã nh÷ng ý kiÕn b¶o lu cã tÝnh chÊt phª ph¸n.

Håi Êy, thËm chÝ c¶ nh÷ng khuyÕt ®iÓm trong cuèn s¸ch cña Phoi-¬-b¾c

còng lµm t¨ng thªm ¶nh hëng cña nã lªn. Lèi viÕt v¨n hoa vµ ®«i chç thËm chÝ

cÇu kú ®· ®¶m b¶o cho tËp s¸ch

212 412

413


cã ®îc nhiÒu ngêi ®äc, v× dï sao nã còng ®em l¹i mét sù khoan kho¸i sau nhiÒu n¨m cña chñ nghÜa Hª-ghen trõu tîng vµ khã hiÓu. Còng cã thÓ nãi nh vËy vÒ sù thÇn th¸nh hãa t×nh yªu mét çch th¸i qu¸, mét sù thÇn th¸nh hãa mµ ngêi ta cã thÓ tha thø ®îc - nÕu kh«ng ph¶i lµ biÖn hé cho nã - coi nã lµ sù ph¶n øng chèng l¹i sù thèng trÞ tèi cao cña “t duy thuÇn tóy” ®· trë thµnh kh«ng thÓ chÞu ®ùng ®îc n÷a. Song, chóng ta kh«ng ®îc quªn r»ng chÝnh hai nhîc ®iÓm Êy cña Phoi-¬-b¾c lµ nh÷ng chç b¸m cña “chñ nghÜa x· héi ch©n chÝnh”, chñ nghÜa x· héi nµy ®· lan truyÒn, tõ n¨m 1844, nh mét bÖnh dÞch trong “giíi cã häc thøc” ë §øc, nã thay sù nghiªn cøu khoa häc b»ng nh÷ng lêi v¨n hoa, thay sù gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n th«ng qua con ®êng c¶i t¹o nÒn s¶n xuÊt vÒ mÆt kinh tÕ b»ng sù gi¶i phãng loµi ngêi b»ng “t×nh yªu”, - tãm l¹i, nã ®· ch×m ngËp trong nh÷ng lêi v¨n hoa ®¸ng ghÐt vµ tr¹ng th¸i ng©y ngÊt t×nh yªu. ¤ng Çc Grun lµ ®¹i biÓu ®iÓn h×nh nhÊt cña khuynh híng nµy.

Chóng ta còng kh«ng ®îc quªn r»ng tuy häc ph¸i ®· tan r·, song

triÕt häc Hª-ghen vÉn cha ®îc kh¾c phôc b»ng sù phª ph¸n. St¬-

rau-x¬ vµ Bau-¬, mçi ngêi ®· t¸ch lÊy mét trong nh÷ng mÆt cña triÕt

häc Hª-ghen vµ ®em ra ®Ó luËn chiÕn chèng l¹i nhau. Phoi-¬-b¾c ®·

®Ëp tan hÖ thèng Hª-ghen vµ ®¬n gi¶n ®· g¹t bá nã ra mét bªn. Song

chØ tuyªn bè mét triÕt häc nµo ®ã lµ sai lÇm th× cha cã nghÜa lµ th¾ng

®îc nã. Vµ mét c«ng tr×nh vÜ ®¹i nh triÕt häc cña Hª-ghen, mét c«ng

tr×nh ®· ¶nh hëng lín tíi sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña d©n téc th× kh«ng

thÓ chØ gi¶n ®¬n kh«ng thÌm biÕt tíi nã mµ g¹t bá ®îc nã. CÇn ph¶i

“xãa bá” nã theo ý nghÜa riªng cña nã, tøc lµ theo ý nghÜa lµ ph¶i tiªu

diÖt h×nh thøc cña nã b»ng phª b×nh, nhng cøu lÊy néi dung míi mµ

nã ®· ®¹t ®îc. Díi ®©y, chóng ta sÏ thÊy nhiÖm vô ®ã ®· ®îc tiÕn

hµnh nh thÕ nµo.

Song, lóc bÊy giê, cuéc çch m¹ng n¨m 1848 ®· g¹t bá mét çch

th¼ng tay mäi triÕt häc, còng nh Phoi-¬-b¾c ®· g¹t bá Hª-ghen vËy.

Vµ v× thÕ, b¶n th©n Phoi-¬-b¾c còng bÞ ®Èy lïi vÒ phÝa sau.

Ii

VÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt häc, ®Æc biÖt lµ cña triÕt häc

hiÖn ®¹i, lµ vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i. Ngay tõ thêi hÕt

søc xa xa, khi con ngêi hoµn toµn cha biÕt g× vÒ cÊu t¹o th©n

thÓ cña hä vµ cha biÕt gi¶i thÝch nh÷ng ®iÒu thÊy trong giÊc m¬1),

hä ®· ®i ®Õn chç quan niÖm r»ng t duy vµ c¶m gi¸c cña hä kh«ng

ph¶i lµ ho¹t ®éng cña chÝnh th©n thÓ hä mµ lµ ho¹t ®éng cña mét

linh hån ®Æc biÖt nµo ®ã c tró trong th©n thÓ vµ rêi bá th©n thÓ

khi hä chÕt, - ngay tõ thuë ®ã, hä ®· ph¶i suy nghÜ vÒ quan hÖ gi÷a

linh hån Êy víi thÕ giíi bªn ngoµi. NÕu nh khi ngêi ta chÕt, linh

hån t¸ch khái th©n thÓ vµ tiÕp tôc sèng th× kh«ng cã lý do g× mµ l¹i

g¸n cho linh hån mét çi chÕt ®Æc biÖt nµo n÷a, nªn v× thÕ mµ n¶y

sinh ra quan niÖm vÒ sù bÊt tö cña linh hån, quan niÖm nµy, trong

1) M·i ®Õn ngµy nay, trong çc d©n m«ng muéi vµ ngêi d· man ë giai ®o¹n thÊp,

vÉn cßn lu hµnh quan niÖm cho r»ng nh÷ng h×nh ¶nh con ngêi xuÊt hiÖn trong giÊc m¬

lµ nh÷ng linh hån ®· t¹m thêi rêi khái th©n thÓ, cho nªn con ngêi thËt ph¶i chÞu tr¸ch

nhiÖm vÒ nh÷ng hµnh vi cña ngêi ®ã trong méng, nh÷ng hµnh vi mµ kÎ n»m m¬ tr«ng

thÊy. §ã lµ ®iÒu mµ Tuèc-n¬ ®· nhËn thÊy n¨m 1884 ë nh÷ng ngêi In-®i-an ë Gu-a-

na321.

213 414

415


giai ®o¹n ph¸t triÓn ®ã, kh«ng hÒ cã nghÜa lµ mét sù an ñi mµ l¹i

lµ mét ®Þnh mÖnh kh«ng thÓ cìng l¹i ®îc, vµ ®èi víi ngêi Hy

L¹p ch¼ng h¹n, th× thêng l¹i lµ mét sù bÊt h¹nh thËt sù. Kh«ng

ph¶i nhu cÇu vÒ sù an ñi cã tÝnh chÊt t«n gi¸o, mµ chÝnh sù lóng

tóng - n¶y sinh ra tõ t×nh tr¹ng h¹n chÕ phæ biÕn cña ngêi ta lóc

®ã - kh«ng biÕt linh hån biÕn ®i ®©u - mét khi con ngêi ®· thõa

nhËn sù tån t¹i cña linh hån sau khi th©n thÓ chÕt ®i - ®· dÉn tíi sù

tëng tîng buån tÎ vÒ sù bÊt tö cña ç nh©n con ngêi. Còng b»ng

çch hoµn toµn gièng nh thÕ, sù nh©n çch hãa çc lùc lîng tù

nhiªn ®· lµm n¶y sinh ra nh÷ng vÞ thÇn ®Çu tiªn, nh÷ng vÞ thÇn nµy,

trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vÒ sau cña t«n gi¸o, ngµy cµng mang mét

h×nh d¸ng nh÷ng søc m¹nh siªu phµm, cho ®Õn lóc, rót cuéc l¹i, do

mét qu¸ tr×nh trõu tîng hãa - t«i cã thÓ nãi lµ mét qu¸ tr×nh chng

cÊt - hoµn toµn tù nhiªn trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña trÝ tuÖ, trong

®Çu ãc con ngêi, tõ ®«ng ®¶o nh÷ng vÞ thÇn cã quyÒn lùc Ýt nhiÒu bÞ

h¹n chÕ vµ h¹n chÕ lÉn nhau, n¶y sinh ra quan niÖm vÒ mét vÞ thÇn

®éc t«n cña çc t«n gi¸o ®éc thÇn.

Do ®ã, vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i, gi÷a tinh thÇn víi tù

nhiªn, mét vÊn ®Ò tèi cao cña toµn bé triÕt häc, còng hoµn toµn gièng

nh bÊt cø t«n gi¸o nµo, ®Òu cã gèc rÔ trong çc quan niÖm thiÓn cËn

vµ ngu dèt cña thêi kú m«ng muéi. Song, vÊn ®Ò ®ã chØ cã thÓ ®îc ®Æt

ra mét çch hoµn toµn gay g¾t, còng nh chØ cã thÓ ®¹t ®îc toµn bé ý

nghÜa cña nã, khi loµi ngêi ë ch©u ¢u ®· bõng tØnh sau giÊc ngñ ®«ng

dµi cña thêi Trung cæ C¬ §èc gi¸o. VÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy víi tån

t¹i, mét vÊn ®Ò ®· ®ãng mét vai trß lín lao trong triÕt häc kinh viÖn

thêi trung cæ, vÊn ®Ò xem çi nµo cã tríc, tinh thÇn hay tù nhiªn?-

vÊn ®Ò ®ã bÊt chÊp gi¸o héi, l¹i mang mét h×nh thøc gay g¾t: nh thÕ

lµ do Chóa Trêi s¸ng t¹o ra, hay nã vÉn tån t¹i tõ tríc ®Õn nay?

Çch gi¶i ®¸p vÊn ®Ò Êy ®· chia çc nhµ triÕt häc thµnh hai

phe lín. Nh÷ng ngêi qu¶ quyÕt r»ng tinh thÇn cã tríc tù nhiªn,

vµ, do ®ã, rót cuéc l¹i thõa nhËn r»ng thÕ giíi ®îc s¸ng t¹o ra

b»ng çch nµo ®ã, - ë çc nhµ triÕt häc, ch¼ng h¹n nh ë Hª-ghen,

sù s¸ng t¹o ®ã l¹i thêng r¾m rèi vµ v« lý h¬n nhiÒu so víi trong

®¹o C¬ §èc - nh÷ng ngêi ®ã lµ thuéc phe chñ nghÜa duy t©m.

Cßn nh÷ng ngêi cho r»ng tù nhiªn lµ çi cã tríc th× thuéc çc häc

ph¸i kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy vËt.

Lóc ®Çu, hai thuËt ng÷ chñ nghÜa duy t©m vµ chñ nghÜa duy vËt

kh«ng cã nghÜa nµo kh¸c thÕ c¶, vµ ë ®©y chóng ta còng kh«ng dïng

nh÷ng thuËt ng÷ ®ã theo nghÜa kh¸c. Sau ®©y chóng ta sÏ thÊy r»ng

nÕu g¸n thªm cho chóng mét ý nghÜa kh¸c th× sÏ cã sù lÉn lén ®Õn nh

thÕ nµo.

Song vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i cßn cã mét mÆt kh¸c:

nh÷ng suy nghÜ cña chóng ta vÒ thÕ giíi xung quanh ta cã quan hÖ

nh thÕ nµo víi b¶n th©n thÕ giíi Êy? T duy cña chóng ta cã thÓ nhËn

thøc ®îc thÕ giíi hiÖn thùc kh«ng? Trong çc quan niÖm vµ çc kh¸i

niÖm cña chóng ta vÒ thÕ giíi hiÖn thùc, chóng ta cã thÓ ph¶n ¸nh

®îc mét h×nh ¶nh ®óng ®¾n cña hiÖn thùc kh«ng? Theo ng«n ng÷

triÕt häc, vÊn ®Ò ®ã ®îc gäi lµ vÊn ®Ò tÝnh ®ång nhÊt gi÷a t duy vµ

tån t¹i. TuyÖt ®¹i ®a sè çc nhµ triÕt häc tr¶ lêi vÊn ®Ò ®ã mét çch

kh¼ng ®Þnh. Ch¼ng h¹n nh ë Hª-ghen, sù kh¼ng ®Þnh ®ã tù nã ®· râ

rµng: trong thÕ giíi hiÖn thùc, çi mµ chóng ta nhËn thøc ®îc chÝnh

lµ néi dung mang tÝnh chÊt ý thøc, chÝnh lµ nh÷ng g× mµ nhê ®ã thÕ

giíi thµnh ra sù thùc hiÖn dÇn dÇn ý niÖm tuyÖt ®èi, ý niÖm tuyÖt ®èi

nµy ®· tån t¹i ë ®©u ®ã, vÜnh viÔn tõ tríc tíi nay, ®éc lËp ®èi víi thÕ

giíi vµ cã tríc thÕ giíi. Nhng hoµn toµn râ rµng lµ t duy cã thÓ

nhËn thøc ®îc mét néi dung mµ ngay tõ tríc ®· lµ néi dung cña t

tëng. Còng hoµn toµn hiÓn nhiªn r»ng ®iÒu cÇn ph¶i chøng minh ë

214 416

417


®©y ®· mÆc nhiªn n»m trong b¶n th©n tiÒn ®Ò råi. Song, ®iÒu ®ã

kh«ng hÒ ng¨n trë Hª-ghen rót ra, tõ sù chøng minh cña «ng vÒ tÝnh

®ång nhÊt gi÷a t duy vµ tån t¹i, mét kÕt kuËn kh¸c lµ: triÕt häc cña

«ng lµ ®óng ®èi víi t duy cña «ng, nªn còng lµ triÕt häc duy nhÊt

®óng, vµ v× cã tÝnh ®ång nhÊt gi÷a t duy vµ tån t¹i, loµi ngêi ph¶i

lËp tøc chuyÓn triÕt häc cña «ng tõ lý luËn vµo trong thùc tiÔn vµ c¶i

t¹o toµn bé thÕ giíi theo nh÷ng nguyªn lý cña Hª-ghen. §ã lµ

mét ¶o tëng mµ Hª-ghen cïng chia sÎ víi hÇu hÕt nh÷ng nhµ triÕt

häc kh¸c.

Song cßn cã mét lo¹t çc nhµ triÕt häc kh¸c kh«ng thõa nhËn lµ cã

thÓ nhËn thøc ®îc thÕ giíi, hay Ýt nhÊt còng kh«ng thÓ nhËn thøc

®îc thÕ giíi mét çch ®Çy ®ñ. Trong sè çc nhµ triÕt häc hiÖn ®¹i,

ph¶i kÓ Hi-um vµ Can-t¬ lµ nh÷ng ngêi ®· ®ãng mét vai trß rÊt lín

trong sù ph¸t triÓn cña triÕt häc. Nh÷ng g× cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh

nh»m b¸c bá quan ®iÓm ®ã th× ®· ®îc Hª-ghen ®a ra, trong chõng

mùc quan ®iÓm duy t©m chñ nghÜa cho phÐp; vµ nh÷ng g× mµ Phoi-¬-

b¾c theo quan ®iÓm duy vËt ®· thªm vµo, th× cã tÝnh chÊt s¾c s¶o h¬n

lµ s©u s¾c. Sù b¸c bá mét çch hÕt søc ®anh thÐp nh÷ng sù vÆn vÑo

triÕt häc Êy, còng nh tÊt c¶ nh÷ng triÕt häc kh¸c, lµ thùc tiÔn, chÝnh

lµ thùc nghiÖm vµ c«ng nghiÖp. NÕu chóng cã thÓ chøng minh ®îc

tÝnh chÝnh x¸c cña quan ®iÓm cña chóng ta vÒ mét hiÖn tîng tù

nhiªn nµo ®ã, b»ng çch tù chóng ta lµm ra hiÖn tîng Êy, b»ng çch

t¹o ra nã tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn cña nã, vµ h¬n n÷a, cßn b¾t nã ph¶i phôc

vô môc ®Ých cña chóng ta, th× sÏ kh«ng cßn cã çi “vËt tù nã” kh«ng

thÓ n¾m ®îc cña Can-t¬ n÷a. Nh÷ng chÊt hãa häc ®îc t¹o ra trong

çc c¬ thÓ thùc vËt vµ ®éng vËt vÉn cßn lµ nh÷ng “vËt tù nã” m·i cho

®Õn khi hãa häc h÷u c¬ b¾t ®Çu chÕ ra çc chÊt Êy, hÕt thø nµy ®Õn thø

kh¸c, do ®ã mµ “vËt tù nã” trë thµnh vËt cho ta, vÝ nh chÊt mÇu nhuém

cña c©y thiªn th¶o, lµ chÊt a-li-da-rin, hiÖn nay chóng ta kh«ng cßn lÊy

ë rÔ c©y thiªn th¶o trång ngoµi ®ång n÷a mµ lÊy mét çch gi¶n ®¬n h¬n

vµ rÎ tiÒn h¬n nhiÒu tõ chÊt h¾c Ýn cña than ®¸. Th¸i d¬ng hÖ cña C«-

pÐc-nÝch lµ mét gi¶ thiÕt trong 300 n¨m rßng, mét gi¶ thuyÕt hÕt søc cã

thÓ ®óng, song dï sao lóc ®ã còng vÉn chØ lµ mét gi¶ thuyÕt mµ th«i.

Nhng khi L¬-Vª-ri-ª dùa vµo nh÷ng sè liÖu cña th¸i d¬ng hÖ Êy,

kh«ng nh÷ng ®· tÝnh ®îc r»ng nhÊt ®Þnh ph¶i cã mét hµnh tinh tõ

tríc ®Õn nay cha biÕt ®Õn, mµ cßn x¸c ®Þnh ®îc c¶ vÞ trÝ cña hµnh

tinh Êy trong bÇu trêi, vµ ®Õn khi Ha-l¬ qu¶ nhiªn ph¸t hiÖn ra hµnh

tinh Êy322, th× lóc ®ã th¸i d¬ng hÖ cña C«-pÐc-nÝch ®îc chøng minh.

Nhng nÕu nh ë §øc ph¸i Can-t¬ míi ®ang cè g¾ng lµm sèng l¹i

nh÷ng quan ®iÓm cña Can-t¬, cßn ph¸i bÊt kh¶ tri ë Anh lµm sèng l¹i

nh÷ng quan ®iÓm cña Hi-um ë Anh (nh÷ng quan ®iÓm ®ã cha bao giê

mai mét c¶) th× vÒ mÆt khoa häc, ®ã lµ bíc thôt lïi, mÆc dï ngêi ta

®· tõ l©u b¸c bá nh÷ng quan ®iÓm Êy vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn; vµ

vÒ mÆt thùc tiÔn, ®ã lµ sù lÐn lót thÑn thïng thõa nhËn chñ nghÜa duy

vËt, ®ång thêi l¹i c«ng khai phñ nhËn nã.

Nhng trong suèt thêi kú tõ §ª-çc-t¬ ®Õn Hª-ghen vµ tõ Hèp-x¬

®Õn Phoi-¬-b¾c, ®iÒu thóc ®Èy çc nhµ triÕt häc tiÕn lªn, hoµn toµn

kh«ng ph¶i chØ lµ søc m¹nh cña t duy thuÇn tóy, nh hä tëng. Çi

thËt ra ®· thóc ®Èy hä tiÕn lªn chñ yÕu lµ bíc tiÕn m¹nh mÏ, ngµy

cµng nhanh chãng vµ ngµy cµng m·nh liÖt cña khoa häc tù nhiªn vµ

cña c«ng nghiÖp. ë nh÷ng ngêi duy vËt chñ nghÜa, ®iÒu ®ã ®· biÓu

hiÖn ra nh ®Ëp vµo m¾t ngêi ta; nhng ngay c¶ nh÷ng hÖ thèng duy

t©m chñ nghÜa còng ngµy cµng chøa ®Çy mét néi dung duy vËt chñ

nghÜa vµ ra søc ®iÒu hßa, theo quan ®iÓm phiÕm thÇn luËn, sù ®èi lËp

gi÷a tinh thÇn vµ vËt chÊt, ®Õn nçi rót cuéc l¹i, hÖ thèng cña Hª-ghen,

c¶ vÒ ph¬ng ph¸p lÉn néi dung chØ lµ mét thø chñ nghÜa duy vËt lén

ngîc ®Çu xuèng díi mét çch duy t©m chñ nghÜa.

Bëi vËy, rÊt dÔ hiÓu lµ t¹i sao trong khi t×m hiÓu ®Æc ®iÓm cña

Phoi-¬-b¾c, St¸c-c¬ tríc hÕt nghiªn cøu lËp trêng cña Phoi-¬-b¾c

trong vÊn ®Ò c¬ b¶n ®ã vÒ quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i. sau lêi më

215 418

419


®Çu v¾n t¾t, - trong ®ã t¸c gi¶ tr×nh bµy quan ®iÓm cña çc nhµ triÕt

häc tríc kia, ®Æc biÖt lµ çc nhµ triÕt häc tõ Can-t¬ trë ®i, b»ng mét

thø ng«n ng÷ triÕt häc vông vÒ kh«ng cÇn thiÕt vµ trong ®ã, do t¸c gi¶

gi¶i thÝch mét sè ®o¹n trong t¸c phÈm cña Hª-ghen mét çch qu¸ h×nh

thøc chñ nghÜa, nªn Hª-ghen ®· kh«ng ®îc ®¸nh gi¸ thÝch ®¸ng - lµ

®Õn ®o¹n thuyÕt tr×nh chi tiÕt tiÕn tr×nh cña b¶n th©n “siªu h×nh häc”

cña Phoi-¬-b¾c, ®óng y nh qu¸ tr×nh ®ã ®· ph¶n ¸nh trong mét lo¹t

çc t¸c phÈm t¬ng øng cña nhµ triÕt häc Êy. §o¹n thuyÕt tr×nh Êy

viÕt cÈn thËn vµ rµnh m¹ch, nhng tiÕc r»ng ®o¹n Êy, còng nh toµn

bé cuèn s¸ch cña St¸c-c¬ chøa nÆng hµng ®èng nh÷ng thuËt ng÷ triÕt

häc mµ viÖc dïng chóng kh«ng ph¶i lu«n lu«n nhÊt thiÕt kh«ng thÓ

tr¸nh khái, v× t¸c gi¶ ®· kh«ng theo çch diÔn ®¹t cña mét häc ph¸i

duy nhÊt hoÆc cña chÝnh Phoi-¬-b¾c, mµ l¹i dïng thªm c¶ nh÷ng tõ

ng÷ cña ®ñ çc lo¹i trµo lu tù xng lµ triÕt häc, hiÖn ®ang lan trµn.

TiÕn tr×nh cña Phoi-¬-b¾c lµ tiÕn tr×nh cña mét m«n ®å cña Hª-

ghen - ®µnh r»ng, ch¼ng bao giê lµ mét m«n ®å hoµn toµn chÝnh

thèng- híng tíi chñ nghÜa duy vËt. TiÕn tr×nh ®ã, ®Õn mét giai ®o¹n

nhÊt ®Þnh, nhÊt thiÕt ph¶i dÉn tíi sù ®o¹n tuyÖt hoµn toµn víi hÖ

thèng duy t©m chñ nghÜa cña vÞ tiÒn bèi cña «ng. Cuèi cïng, víi mét

søc m¹nh kh«ng g× cìng l¹i ®îc, Phoi-¬-b¾c buéc ph¶i ®i ®Õn chç

thõa nhËn r»ng çi mµ Hª-ghen ®· nãi tíi: sù tån t¹i cña “ý niÖm

tuyÖt ®èi” tríc khi cã thÕ giíi, sù “tån t¹i tõ tríc cña nh÷ng ph¹m

trï l«-gÝch” tríc khi cã thÕ giíi, kh«ng ph¶i lµ çi g× kh¸c, mµ chØ lµ

tµn d h ¶o cña lßng tin vµo mét ®Êng s¸ng t¹o siªu phµm; r»ng thÕ

giíi vËt chÊt, c¶m thÊy ®îc b»ng gi¸c quan, thÕ giíi mµ b¶n th©n

chóng ta còng thuéc vµo ®Êy, lµ hiÖn thùc duy nhÊt; r»ng ý thøc, còng

nh t duy cña chóng ta, dï cã vÎ siªu c¶m gi¸c nh thÕ nµo ®i ch¨ng

n÷a, còng chØ lµ s¶n vËt cña mét khÝ quan vËt chÊt, nhôc thÓ, tøc lµ bé

ãc. VËt chÊt kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña tinh thÇn, mµ chØ cã b¶n

th©n tinh thÇn míi lµ s¶n phÈm tèi cao cña vËt chÊt. §ã dÜ nhiªn lµ

chñ nghÜa duy vËt thuÇn tóy. Nhng ®¹t tíi ®iÓm ®ã råi th× ®ét nhiªn

Phoi-¬-b¾c dõng l¹i. ¤ng kh«ng thÓ kh¾c phôc ®îc thµnh kiÕn triÕt

häc th«ng thêng, tøc lµ thµnh kiÕn kh«ng ph¶i ®èi víi thùc chÊt cña

vÊn ®Ò, mµ ®èi víi tõ “chñ nghÜ duy vËt”. ¤ng nãi:

“§èi víi t«i, chñ nghÜa duy vËt lµ c¬ së cña tßa kiÕn tróc: b¶n chÊt con ngêi

vµ tri thøc con ngêi; nhng ®èi víi t«i, nã kh«ng ph¶i lµ chñ nghÜa duy vËt theo

nghÜa hÑp nh ®èi víi nhµ sinh lý häc, nhµ tù nhiªn häc, ch¼ng h¹n nh ®èi víi

M«-lª-sèt, vµ kh«ng thÓ kh«ng lµ nh thÕ ®èi víi hä, xÐt theo quan ®iÓm cña hä, theo

chuyªn m«n cña hä, nghÜa lµ ®èi víi t«i, chñ nghÜa duy vËt kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n tßa

nhµ. §i lïi l¹i ®»ng sau, t«i hoµn toµn nhÊt trÝ víi çc nhµ duy vËt chñ nghÜa; nhng

tiÕn lªn phÝa tríc, t«i kh«ng nhÊt trÝ víi hä”323.

ë ®©y, Phoi-¬-b¾c lÉn lén chñ nghÜa duy vËt, víi t çch lµ thÕ giíi

quan chung dùa trªn mét quan ®iÓm nµo ®ã vÒ quan hÖ gi÷a vËt chÊt

vµ tinh thÇn, víi h×nh thøc ®Æc thï cña thÕ giíi quan Êy trong mét giai

®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, tøc lµ vµo thÕ kû XVIII. H¬n n÷a, «ng ®· lÉn

lén chñ nghÜa duy vËt víi h×nh thøc th« s¬, tÇm thêng, díi ®ã, chñ

nghÜa duy vËt cña thÕ kû XVIII ®ang tiÕp tôc tån t¹i trong ®Çu ãc çc

nhµ tù nhiªn häc vµ çc b¸c sÜ, vµ ®îc çc nhµ thuyÕt gi¸o Buy-sn¬,

Ph«-gt¬ vµ M«-lª-sèt truyÒn b¸ trong nh÷ng n¨m 50. Nhng gièng nh

chñ nghÜa duy t©m, chñ nghÜa duy vËt ®· tr¶i qua mét lo¹t giai ®o¹n

ph¸t triÓn. Mçi lÇn cã mét ph¸t minh mang ý nghÜa thêi ®¹i ngay c¶

trong lÜnh vùc khoa häc lÞch sö - tù nhiªn th× chñ nghÜa duy vËt l¹i

kh«ng tr¸nh khái thay ®æi h×nh thøc cña nã; vµ tõ khi b¶n th©n lÞch sö

còng ®îc gi¶i thÝch theo quan ®iÓm duy vËt chñ nghÜa th× ë ®©y, còng

më ra mét con ®êng ph¸t triÓn míi.

Chñ nghÜa duy vËt cña thÕ kû tríc th× chñ yÕu lµ cã tÝnh chÊt

m¸y mãc, v× håi bÊy giê, trong tÊt c¶ çc khoa häc tù nhiªn, chØ cã c¬

häc vµ cô thÓ lµ chØ cã c¬ häc çc vËt thÓ r¾n (trong kh«ng trung vµ

trªn tr¸i ®Êt), nãi tãm l¹i chØ cã c¬ häc träng lîng lµ ®· ®¹t tíi mét

216 420

421


møc ®é hoµn bÞ nµo ®ã. Hãa häc h·y cßn ë trong h×nh thøc Êu trÜ,

theo thuyÕt Phl«-gi-xt«n. Sinh vËt häc còng cßn ë vµo tr×nh ®é ph«i

thai: c¬ thÓ cña thùc vËt vµ ®éng vËt chØ míi ®îc nghiªn cøu mét

çch rÊt th« s¬ vµ ®îc gi¶i thÝch b»ng nh÷ng nguyªn nh©n thuÇn

tóy m¸y mãc. §èi víi çc nhµ duy vËt chñ nghÜa håi thÕ kû XVIII,

con ngêi lµ mét çi m¸y, ch¼ng kh¸c g× ®éng vËt ®èi víi §e-çc-t¬.

ViÖc chØ øng dông tiªu chuÈn cña c¬ häc cho çc qu¸ tr×nh hãa häc vµ

h÷u c¬, - trong nh÷ng qu¸ tr×nh ®ã, ch¾c ch¾n lµ çc quy luËt c¬

häc còng t¸c ®éng, nh÷ng ®· bÞ çc quy luËt kh¸c, cao h¬n, ®Èy lïi vÒ

phÝa sau, - t¹o ra mét tÝnh h¹n chÕ ®Æc thï, nhng håi ®ã kh«ng thÓ

tr¸nh khái, cña chñ nghÜa duy vËt cæ ®iÓn Ph¸p.

TÝnh h¹n chÕ ®Æc thï thø hai cña chñ nghÜa duy vËt Êy lµ ë chç nã

kh«ng thÓ hiÓu ®îc thÕ giíi lµ mét qu¸ tr×nh, víi tÝnh çch lµ vËt chÊt

ë trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö liªn tôc. §iÒu ®ã phï hîp víi tr×nh

®é cña khoa häc tù nhiªn håi Êy, vµ phï hîp víi ph¬ng ph¸p siªu

h×nh, nghÜa lµ ph¬ng ph¸p ph¶n biÖn chøng cña t duy triÕt häc, g¾n

liÒn víi tr×nh ®é ®ã. Ngêi ta còng ®· biÕt r»ng giíi tù nhiªn ë vµo mét

tr¹ng th¸i vËn ®éng vÜnh viÔn. Song theo quan niÖm håi Êy, sù vËn

®éng ®ã còng ®i theo mét vßng trßn vÜnh cöu vµ nh thÕ lµ kh«ng bao

giê tiÕn lªn ®îc, sù vËn ®éng ®ã bao giê còng dÉn tíi nh÷ng kÕt qu¶

nh nhau. Håi Êy, quan niÖm ®ã lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. ThuyÕt cña

Can-t¬ vÒ sù h×nh thµnh cña th¸i d¬ng hÖ chØ võa míi ®îc nªu ra vµ

vÉn chØ ®îc coi nh mét ®iÒu kú l¹ ®¬n thuÇn. LÞch sö ph¸t triÓn cña

qu¶ ®Êt, tøc lµ ®Þa chÊt häc, vÉn hoµn toµn cha ®îc biÕt ®Õn. Quan

niÖm cho r»ng çc sinh vËt tù nhiªn hiÖn nay lµ kÕt qu¶ cña mét cuéc

tiÕn hãa l©u dµi tõ gi¶n ®¬n ®Õn phøc t¹p, th× nãi chung håi Êy, cha

cã thÓ x¸c lËp mét çch khoa häc. Do ®ã, quan ®iÓm phi lÞch sö vÒ giíi

tù nhiªn lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. Ngêi ta l¹i cµng kh«ng thÓ tr¸ch çc

nhµ triÕt häc håi thÕ kû XVIII vÒ ®iÒu ®ã, v× ngay c¶ Hª-ghen còng cã.

Theo Hª-ghen, giíi tù nhiªn, víi t çch lµ mét “sù tha hãa” ®¬n thuÇn

cña ý niÖm, kh«ng cã mét chót kh¶ n¨ng ph¸t triÓn nµo trong thêi gian,

mµ chØ cã thÓ bµnh tríng tÝnh mu«n vÎ cña nã trong kh«ng gian, cho

nªn giíi tù nhiªn ph« bµy tÊt c¶ nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nã ra

cïng mét lóc, giai ®o¹n nµy bªn giai ®o¹n kia vµ nã buéc ph¶i vÜnh viÔn

lÆp ®i lÆp l¹i cïng nh÷ng qu¸ tr×nh nh nhau. Vµ chÝnh ®iÒu v« nghÜa

®ã vÒ mét sù ph¸t triÓn trong kh«ng gian, nhng l¹i ë ngoµi thêi gian -

kh«ng gian lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña mäi sù ph¸t triÓn - lµ ®iÒu mµ Hª-

ghen ®· ®em g¸n cho giíi tù nhiªn ®óng ngay vµo lóc mµ ®Þa chÊt

häc, bµo thai häc, sinh lý häc thùc vËt vµ ®éng vËt, vµ hãa häc h÷u c¬

®Òu ®· ph¸t triÓn, vµ ®óng vµo lóc mµ trªn c¬ së nh÷ng khoa häc míi

®ã, ë kh¾p n¬i, ®Òu thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng dù ®o¸n thiªn tµi ®i tríc

häc thuyÕt vÒ ph¸t triÓn sau nµy (thÝ dô nh ë G¬-t¬ vµ La-m¸c).

Nhng hÖ thèng ®ßi hái nh thÕ, vµ ®Ó lµm võa lßng hÖ thèng th×

ph¬ng ph¸p buéc ph¶i kh«ng trung thµnh víi b¶n th©n.

Quan ®iÓm phi lÞch sö ®ã còng thÞnh thµnh trong lÜnh vùc lÞch sö.

ë ®©y, cuéc ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng tµn tÝch cña thêi Trung cæ ®·

h¹n chÕ tÇm nh×n. Thêi Trung cæ bÞ ®¬n thuÇn coi lµ mét sù gi¸n ®o¹n

cña lÞch sö do mét ngh×n n¨m cña thêi ®¹i d· man phæ biÕn g©y ra.

Nh÷ng tiÕn bé lín cña thêi Trung cæ - nh sù bµnh tríng lÜnh vùc

v¨n hãa cña ch©u ¢u, viÖc nh÷ng d©n téc lín, cã søc sèng, h×nh thµnh

bªn c¹nh nhau t¹i ®ã, vµ sau cïng lµ nh÷ng tiÕn bé lín vÒ kü thuËt

cña thÕ kû XIV vµ XV - tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã ch¼ng ®îc mét ai lu ý

tíi. Do ®ã, kh«ng thÓ cã quan ®iÓm ®óng vÒ mèi liªn hÖ lÞch sö lín, vµ

nhiÒu l¾m th× lÞch sö còng chØ ®îc coi lµ mét bé su tËp nh÷ng thÝ dô

vµ nh÷ng minh häa ®Ó çc nhµ triÕt häc sö dông mµ th«i.

Nh÷ng kÎ tÇm thêng, tøc lµ nh÷ng kÎ, trong nh÷ng n¨m 50 ë §øc,

tù ®¶m nhËn vai nh÷ng kÎ b¸n rong chñ nghÜa duy vËt, kh«ng sao

vît qua ®îc ranh giíi nh÷ng häc thuyÕt cña çc bËc thÇy cña hä. TÊt

c¶ nh÷ng tiÕn bé míi mµ khoa häc tù nhiªn ®¹t ®îc tõ ®ã, chØ lµ

nh÷ng lý lÏ míi ®Ó hä phñ nhËn sù tån t¹i cña mét ®Êng t¹o hãa. ThËt

217 422

423


vËy, c«ng viÖc cña hä hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ tiÕp tôc ph¸t triÓn lý

luËn. Chñ nghÜa duy t©m ®· kiÖt søc vµ ®· bÞ cuéc Çch m¹ng 1848

®¸nh tö th¬ng, nhng nã lÊy lµm tháa m·n thÊy r»ng chñ nghÜa duy

vËt ®· t¹m thêi r¬i xuèng thÊp h¬n. Phoi-¬-b¾c hoµn toµn cã lý khi

kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ chñ nghÜa duy vËt Êy; nhng «ng kh«ng cã

quyÒn lÉn lén häc thuyÕt cña bän thuyÕt gi¸o lu ®éng víi chñ nghÜa

duy vËt nãi chung.

Tuy nhiªn, ë ®©y, cÇn chØ ra hai ®iÒu. Mét lµ trong thêi Phoi-¬-b¾c,

khoa häc tù nhiªn cßn ®ang ë vµo gi÷a qu¸ tr×nh lªn men m·nh liÖt,

qu¸ tr×nh nµy chØ trong mêi l¨m n¨m gÇn ®©y míi ®¹t ®Õn chç hoµn

bÞ t¬ng ®èi vµ s¸ng râ; ngêi ta ®· cã ®îc mét khèi lîng cha tõng

cã nh÷ng tµi liÖu khoa häc míi, nhng chØ m·i gÇn ®©y, míi cã kh¶

n¨ng x¸c lËp ®îc mèi liªn hÖ, vµ do ®ã, trËt tù trong çi mí hçn ®én

nh÷ng ph¸t minh chång chÊt lªn nhau. §µnh r»ng Phoi-¬-b¾c ®· sèng

trong thêi kú cã ba ph¸t minh quyÕt ®Þnh: sù ph¸t hiÖn ra tÕ bµo,

thuyÕt chuyÓn hãa n¨ng lîng vµ thuyÕt tiÕn hãa mang tªn §¸c-uyn.

Song, lµm thÕ nµo mµ nhµ triÕt häc sèng c« qu¹nh ë n«ng th«n l¹i cã

thÓ theo dâi nh÷ng tiÕn bé khoa häc mét çch ®Çy ®ñ ®Ó cã thÓ ®¸nh

gi¸ ®óng nh÷ng ph¸t minh mµ ngay c¶ b¶n th©n nh÷ng nhµ khoa häc

tù nhiªn lóc ®ã còng phÇn cßn kh«ng thõa nhËn, phÇn cßn cha biÕt

sö dông mét çch ®Çy ®ñ? §ã lµ lçi t¹i nh÷ng ®iÒu kiÖn th¶m h¹i ë

§øc håi ®ã, nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· khiÕn cho nh÷ng ghÕ gi¸o s triÕt häc

®Òu do bän chiÕt trung chñ nghÜa chuyªn giÕt rÖp chiÕm ®o¹t hÕt, cßn

Phoi-¬-b¾c, ngêi vît tÊt c¶ nh÷ng bän ®ã mét trêi mét vùc, l¹i buéc

ph¶i n«ng d©n hãa vµ rÇu rÜ trong mét lµng nhá. NÕu nh Phoi-¬-b¾c

vÉn kh«ng tiÕp thu ®îc quan ®iÓm lÞch sö vÒ tù nhiªn, tõ nay trë

thµnh cã thÓ cã ®îc vµ trót bá ®îc tÊt c¶ çi g× lµ phiÕn diÖn trong

chñ nghÜa duy vËt Ph¸p, th× ®ã kh«ng ph¶i lµ lçi t¹i «ng.

Hai lµ, Phoi-¬-b¾c ®· hoµn toµn ®óng, khi «ng nãi r»ng chñ nghÜa

duy vËt thuÇn tóy khoa häc tù nhiªn lµ “c¬ së cña tßa kiÕn tróc tri

thøc con ngêi, nhng kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n tßa kiÕn tróc ®ã”. V×

chóng ta kh«ng nh÷ng chØ sèng trong giíi tù nhiªn, mµ cßn sèng trong

x· héi loµi ngêi, mµ x· héi loµi ngêi th× còng cã lÞch sö ph¸t triÓn cña

nã vµ khoa häc cña nã, kh«ng kÐm g× tù nhiªn. Do ®ã, vÊn ®Ò lµ lµm cho

khoa häc x· héi, nghÜa lµ toµn bé nh÷ng khoa häc ®îc gäi lµ khoa häc

lÞch sö vµ triÕt häc, phï hîp víi c¬ së duy vËt chñ nghÜa vµ x©y dùng l¹i

khoa häc x· héi phï hîp víi c¬ së ®ã. Song, Phoi-¬-b¾c kh«ng cã ®iÒu

kiÖn lµm viÖc ®ã. ë ®©y, mÆc dï cã “c¬ së”, «ng vÉn bÞ rµng buéc bëi

nh÷ng sîi d©y duy t©m chñ nghÜa cò, vµ chÝnh «ng ®· thõa nhËn nh

vËy khi «ng nãi r»ng: “§i lïi l¹i ®»ng sau, t«i hoµn toµn nhÊt trÝ víi

çc nhµ duy vËt chñ nghÜa, nhng khi tiÕn lªn phÝa tríc, t«i kh«ng

nhÊt trÝ víi hä”. Nhng ë ®©y, trong lÜnh vùc x· héi, ngêi kh«ng “tiÕn

lªn” ®îc vµ kh«ng vît qu¸ quan ®iÓm cña m×nh håi 1840 hay 1844

th× chÝnh lµ Phoi-¬-b¾c, vµ ®iÒu ®ã chñ yÕu còng l¹i lµ do cuéc ®êi c«

®¬n cña «ng ®· buéc «ng, - mét ngêi cÇn cã sù giao tiÕp víi x· héi h¬n

bÊt cø nhµ triÕt häc nµo kh¸c, - ph¶i nÆn tõ bé ãc c« ®¬n cña m×nh ra

nh÷ng t tëng, chø kh«ng ph¶i lµ s¸ng t¹o ra nh÷ng t tëng trong

cuéc gÆp gì h÷u nghÞ hoÆc thï ®Þch víi nh÷ng ngêi ngang tµi «ng.

Trªn lÜnh vùc ®ã, «ng vÉn cßn duy t©m ®Õn møc ®é nµo, ®iÒu ®ã chóng

ta sÏ xÐt tØ mØ sau.

ë ®©y, chóng ta cÇn lu ý thªm r»ng St¸c-c¬ t×m chñ nghÜa duy

t©m cña Phoi-¬-b¾c kh«ng ®óng chç.

“Phoi-¬-b¾c lµ ngêi duy t©m, «ng tin vµo sù tiÕn bé cña nh©n lo¹i” (tr.19). “C¬ së

nÒn mãng cña tÊt c¶, còng vÉn lµ chñ nghÜa duy t©m. §èi víi chóng ta, chñ nghÜa hiÖn

thùc kh«ng ph¶i lµ çi g× kh¸c h¬n lµ çi b¶o vÖ chóng ta khái lÇm l¹c trong lóc chóng

ta theo ®uæi nh÷ng xu híng lý tëng cña chóng ta. Lßng tr¾c Èn, t×nh yªu vµ nhiÖt t×nh

®èi víi ch©n lý vµ chÝnh nghÜa, h¸ ch¼ng ph¶i lµ nh÷ng lùc lîng lý tëng hay sao?” (tr.

VIII.)

Tríc hÕt, ë ®©y, chñ nghÜa duy t©m ch¼ng qua chØ lµ sù theo

218 424

425


®uæi nh÷ng môc ®Ých lý tëng. Nhng nh÷ng môc ®Ých ®ã, nhiÒu

l¾m, còng chØ liªn quan mét çch tÊt nhiªn tíi chñ nghÜa duy

t©m cña Can-t¬ vµ víi “mÖnh lÖnh tuyÖt ®èi” cña Can-t¬ th«i;

song, ngay c¶ Can-t¬ còng gäi triÕt häc cña m×nh lµ “chñ nghÜa

duy t©m tiªn nghiÖm”, vµ gäi nh thÕ quyÕt kh«ng ph¶i v× triÕt

häc Êy còng bµn ®Õn c¶ nh÷ng lý tëng ®¹o ®øc, mµ lµ v× nh÷ng

lý do hoµn toµn kh¸c mµ St¸c-c¬ kh«ng thÓ kh«ng biÕt ®Õn. Sù

mª tÝn cho r»ng chñ nghÜa duy t©m triÕt häc xoay chung quanh

lßng tin vµo nh÷ng lý tëng ®¹o ®øc, nghÜa lµ nh÷ng lý tëng

x· héi, n¶y sinh ra ë ngoµi triÕt häc, ë nh÷ng ngêi phi-li-xtanh

§øc lµ nh÷ng ngêi ®· häc thuéc lßng, trong çc bµi th¬ cña Si-l¬,

mét sè ®o¹n vÒ tri thøc triÕt häc cÇn thiÕt cho hä. Kh«ng ai phª

ph¸n gay g¾t çi “mÖnh lÖnh tuyÖt ®èi” bÊt lùc cña Can-t¬ (bÊt lùc

v× nã ®ßi hái çi kh«ng thÓ cã ®îc, vµ do ®ã, kh«ng bao giê ®i ®Õn

mét çi g× hiÖn thùc), kh«ng ai chÕ giÔu mét çch tµn nhÉn nhiÖt

t×nh phi-li-xtanh cña Si-l¬ ®èi víi nh÷ng lý tëng kh«ng thÓ thùc

hiÖn ®îc (xem, ch¼ng h¹n, cuèn “HiÖn tîng häc”)324, h¬n chÝnh

Hª-ghen, nhµ duy t©m chñ nghÜa trän vÑn.

Hai lµ, kh«ng thÓ tr¸nh ®îc lµ tÊt c¶ çi g× thóc ®Èy con ngêi

ho¹t ®éng ®Òu ph¶i th«ng qua ®Çu ãc con ngêi, c¶ ¨n uèng còng vËy,

¨n uèng còng b¾t ®Çu b»ng c¶m gi¸c ®ãi kh¸t, do bé ãc c¶m thÊy, vµ

kÕt thóc b»ng c¶m gi¸c no còng do bé ãc c¶m thÊy. T¸c ®éng cña thÕ

giíi bªn ngoµi vµo con ngêi biÓu hiÖn trong ®Çu ãc con ngêi, ph¶n

¸nh vµo ®Êy díi h×nh thøc c¶m gi¸c, t tëng, ®éng c¬, biÓu hiÖn ý

chÝ, nãi tãm l¹i, biÓu hiÖn díi h×nh thøc nh÷ng “xu híng lý tëng”,

vµ díi h×nh thøc Êy trë thµnh nh÷ng “søc m¹nh lý tëng”. NÕu mét

ngêi chØ v× tu©n theo çc “xu híng lý tëng” vµ ®Ó cho “søc m¹nh lý

tëng” ¶nh hëng ®Õn m×nh - nÕu ®iÒu ®ã còng ®ñ ®Ó biÕn ngêi ®ã

thµnh mét nhµ duy t©m chñ nghÜa th× bÊt cø ngêi nµo ph¸t triÓn Ýt

nhiÒu b×nh thêng còng ®Òu lµ nhµ duy t©m chñ nghÜa bÈm sinh, vµ

nh thÕ th× lµm thÕ nµo mµ cã ®îc nh÷ng nhµ duy vËt chñ nghÜa n÷a?

Ba lµ, niÒm tin r»ng loµi ngêi, Ýt ra lµ trong giai ®o¹n hiÖn t¹i,

®ang vËn ®éng, nãi chung vµ xÐt toµn bé, theo híng tiÕn lªn, lµ mét

niÒm tin hoµn toµn kh«ng liªn quan g× ®Õn sù ®èi lËp gi÷a chñ nghÜa

duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. Nh÷ng nhµ duy vËt chñ nghÜa Ph¸p cã

niÒm tin Êy ë mét møc ®é gÇn nh cuång tÝn, kh«ng kÐm g× nh÷ng nhµ

thÇn luËn325 V«n-te vµ Rót-x«, vµ hä thêng chÞu nh÷ng hy sinh ç

nh©n hÕt søc lín lao cho niÒm tin ®ã. NÕu nh cã mét kÎ nµo hiÕn c¶

®êi m×nh cho “nhiÖt t×nh ®èi víi ch©n lý vµ chÝnh nghÜa” - c©u nµy nãi

theo nghÜa tèt - th× ngêi ®ã lµ §i-®¬-r« ch¼ng h¹n. NÕu st¸c-c¬ tuyªn

bè r»ng tÊt c¶ nh÷ng çi ®ã ®Òu lµ chñ nghÜa duy t©m th× ®iÒu ®ã chØ

chøng tá r»ng ë ®©y, tõ chñ nghÜa duy vËt, còng nh toµn bé sù ®èi lËp

gi÷a hai xu híng, ®· mÊt hÕt mäi ý nghÜa ®èi víi «ng ta.

Sù thùc lµ ë ®©y, St¸c-c¬ ®· nhîng bé - tuy cã thÓ lµ

nhîng bé mét çch kh«ng cã ý thøc, - mét çch kh«ng

thÓ tha thø ®îc tríc thµnh kiÕn phi-li-xtanh ®èi víi tõ

chñ nghÜa duy vËt, mét thµnh kiÕn b¾t nguån tõ sù vu

khèng kÐo dµi nhiÒu n¨m cña bän thÇy tu. Ngêi phi-li-

xtanh hiÓu chñ nghÜa duy vËt lµ sù phµm ¨n, sù say rîu,

kho¸i l¹c, cuéc sèng xa hoa, tÝnh kiªu ng¹o, sù h¸m tiÒn,

tÝnh hµ tiÖn, tham lam, ch¹y theo lîi nhuËn vµ sù lõa läc

ë së giao dÞch, nãi tãm l¹i lµ tÊt c¶ nh÷ng thãi xÊu bÈn

thØu mµ chÝnh b¶n th©n anh ta lÆng lÏ ham mª. Cßn chñ

nghÜa duy t©m th× anh ta hiÓu lµ niÒm tin vµo ®øc h¹nh,

vµo t×nh th¬ng yªu nh©n lo¹i vµ nãi chung lµ niÒm tin

vµo mét “thÕ giíi tèt ®Ñp h¬n” mµ anh ta ®em khoe khoang

tríc nh÷ng ngêi kh¸c, nhng b¶n th©n anh ta chØ tin

vµo nh÷ng ®iÒu ®ã chõng nµo mµ anh ta ph¶i tr¶i qua c¬n

®au ®Çu v× men say hay ph¸ s¶n, kÕt qu¶ tÊt nhiªn cña

nh÷ng ®iÒu th¸i qu¸ “duy vËt chñ nghÜa” thêng ngµy cña

anh ta. §ång thêi, anh ta h¸t bµi ca a thÝch cña anh ta:

219 426

427


Con ngêi lµ g× - Nöa thó vËt, nöa thiªn thÇn!

Ngoµi çi ®ã ra, St¸c-c¬ ®· cè g¾ng b¶o vÖ Phoi-¬-b¾c chèng l¹i

nh÷ng cuéc tÊn c«ng vµ nh÷ng häc thuyÕt cña bän phã gi¸o s hiÖn

®ang lªn tiÕng om sßm ë §øc díi danh nghÜa nh÷ng nhµ triÕt häc.

§iÒu ®ã h¼n lµ quan träng ®èi víi nh÷ng ngêi nµo quan t©m ®Õn ®¸m

con ch¸u tho¸i ho¸ Êy cña nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc; ®èi víi b¶n th©n

St¸c-c¬, ®iÒu ®ã h×nh nh còng cã thÓ tá ra cÇn thiÕt. Nhng chóng t«i

sÏ kh«ng lµm phiÒn ®éc gi¶.

III

Chñ nghÜa duy t©m thùc sù cña Phoi-¬-b¾c lé râ ra khi chóng ta

nghiªn cøu tíi triÕt häc t«n gi¸o vµ ®¹o ®øc häc cña «ng. Phoi-¬-b¾c

hoµn toµn kh«ng muèn xãa bá t«n gi¸o; «ng muèn hoµn thiÖn t«n gi¸o.

B¶n th©n triÕt häc còng ph¶i hßa vµo t«n gi¸o.

“Çc thêi ®¹i cña loµi ngêi chØ kh¸c nhau bëi nh÷ng thay ®æi vÒ ph¬ng diÖn t«n

gi¸o. ChØ cã nh÷ng cuéc vËn ®éng lÞch sö ®i th¼ng vµo tr¸i tim con ngêi míi lµ nh÷ng

cuéc vËn ®éng ®¹t tíi nÒn t¶ng cña m×nh. Tr¸i tim kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc cña t«n gi¸o,

v× vËy kh«ng thÓ nãi r»ng t«n gi¸o còng ph¶i ë trong tr¸i tim; tr¸i tim lµ b¶n chÊt cña

t«n gi¸o”326 (do St¸c-c¬ trÝch dÉn, tr.168).

Theo häc thuyÕt cña Phoi-¬-b¾c, t«n gi¸o lµ mèi quan hÖ th¬ng yªu

gi÷a ngêi víi ngêi; mèi quan hÖ nµy, cho ®Õn nay, vÉn ®i t×m ch©n lý

cña nã ë sù ph¶n ¸nh huyÒn ¶o cña hiÖn thùc - ë sù trung gian cña mét

«ng thÇn hay nhiÒu «ng thÇn, tøc lµ nh÷ng h×nh ¶nh huyÒn ¶o cña çc

thuéc tÝnh cña con ngêi - nhng ngµy nay ®· t×m thÊy ch©n lý Êy, mét

çch trùc tiÕp kh«ng cÇn cã trung gian, trong t×nh th¬ng yªu gi÷a “T«i”

vµ “Anh”. Vµ chÝnh v× thÕ mµ theo Phoi-¬-b¾c th× cuèi cïng t×nh yªu

nam n÷ lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc cao nhÊt, nÕu kh«ng ph¶i lµ h×nh

thøc cao nhÊt, cña viÖc thùc hµnh t«n gi¸o míi cña «ng.

Nhng nh÷ng quan hÖ t×nh c¶m gi÷a ngêi vµ ngêi, nhÊt

lµ gi÷a nam vµ n÷, ®· cã ngay tõ khi cã con ngêi. §Æc biÖt

lµ t×nh yªu nam n÷ ®· ph¸t triÓn suèt trong t¸m thÕ kû gÇn

®©y vµ ®· giµnh ®îc mét vÞ trÝ lµm cho nã trë thµnh mét çi trôc

mµ toµn bé nÒn thi ca b¾t buéc ph¶i xoay xung quanh nã. Nh÷ng

220 428

429


t«n gi¸o tÝch cùc hiÖn hµnh chØ ®ãng khung trong viÖc ban sù t«n

phong tèi cao cho quy ®Þnh cña nhµ níc vÒ t×nh yªu nam n÷, tøc lµ

cho luËt h«n nh©n. Nh÷ng t«n gi¸o Êy, ngµy mai ®©y, cã thÓ biÕn ®i

hÕt mµ viÖc thùc hµnh t×nh yªu vµ t×nh b¹n còng vÉn sÏ kh«ng biÕn

®æi chót nµo. ë Ph¸p, trong kho¶ng thêi gian tõ 1793 ®Õn 1798, chÝnh

®¹o C¬ §èc thùc ra còng ®· biÕn mÊt ®Õn nçi b¶n th©n Na-p«-lª-«ng

còng kh«ng thÓ du nhËp nã trë l¹i mµ kh«ng gÆp khã kh¨n vµ ph¶n

kh¸ng; vµ trong kho¶ng thêi gian ®ã, kh«ng thÊy xuÊt hiÖn yªu cÇu

®ßi cã sù thay thÕ b»ng mét çi g× ®ã ®¹i lo¹i nh t«n gi¸o míi cña

Phoi-¬-b¾c c¶.

ë ®©y, chñ nghÜa duy t©m cña Phoi-¬-b¾c lµ ë chç «ng xÐt çc mèi

quan hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi, dùa trªn c¶m t×nh ®èi víi nhau, nh

t×nh yªu nam n÷, t×nh b¹n, lßng th¬ng xãt, tinh thÇn tù hy sinh

v.v., kh«ng ®¬n gi¶n theo ®óng ý nghÜa mµ b¶n th©n chóng cã, kh«ng

liªn quan ®Õn håi øc vÒ mét t«n gi¸o ®Æc biÖt mµ chÝnh Phoi-¬-b¾c

còng cho lµ ®· thuéc vÒ dÜ v·ng; nhng tr¸i l¹i, Phoi-¬-b¾c cho r»ng

nh÷ng quan hÖ Êy chØ cã gi¸ trÞ ®Çy ®ñ, khi ngêi ta ®em l¹i cho

chóng mét sù t«n phong tèi cao b»ng çi tªn lµ t«n gi¸o. §èi víi «ng,

®iÒu chñ yÕu kh«ng ph¶i ë chç nh÷ng quan hÖ thuÇn tóy gi÷a ngêi

víi ngêi tån t¹i, mµ lµ ë chç nh÷ng quan hÖ Êy ph¶i ®îc coi lµ

mét thø t«n gi¸o míi, ch©n chÝnh. «ng ®ång ý thõa nhËn nh÷ng

quan hÖ Êy cã gi¸ trÞ ®Çy ®ñ khi ngêi ta ®ãng vµo nã mét con dÊu

t«n gi¸o. Tõ t«n gi¸o lµ b¾t nguån tõ tõ religare1* mµ ra, vµ lóc ®Çu

cã nghÜa lµ liªn hÖ. Do ®ã, mäi liªn hÖ gi÷a hai ngêi ®Òu lµ mét t«n

gi¸o. ChÝnh nh÷ng thñ thuËt tõ nguyªn nh vËy lµ ph¬ng kÕ cuèi

cïng cña triÕt häc duy t©m chñ nghÜa. Danh tõ kh«ng ®îc hiÓu

theo nghÜa mµ nã cã ®îc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cña

viÖc sö dông nã trong thùc tÕ, mµ l¹i ®îc hiÓu theo nghÜa mµ nã

ph¶i cã theo nguån gèc cña nã. Nh thÕ lµ ngêi ta ®· n©ng t×nh

yªu nam n÷ vµ quan hÖ nam n÷ lªn ngang hµng mét “t«n gi¸o”

1* - liªn hÖ

®Ó cho tõ t«n gi¸o, quý gi¸ ®èi víi ký øc duy t©m chñ nghÜa,

kh«ng biÕn khái ng«n ng÷. Trong nh÷ng n¨m 40, çc nhµ c¶i

l¬ng chñ nghÜa ë Pa-ri theo xu híng Lu-i Bl¨ng còng ®· tõng

ph¸t biÓu ®óng nh vËy, hä cho r»ng mét ngêi kh«ng cã t«n

gi¸o th× còng nh mét con qu¸i vËt vµ nãi víi chóng ta r»ng:

Donc, l’athÐisme, c’est votre religion!1*. NÕu Phoi-¬-b¾c muèn

x©y dùng mét t«n gi¸o ch©n chÝnh trªn c¬ së mét quan ®iÓm c¨n

b¶n lµ duy vËt chñ nghÜa vÒ tù nhiªn th× nh vËy, ch¼ng kh¸c

g× quan niÖm hãa häc hiÖn ®¹i lµ gi¶ kim thuËt ch©n chÝnh. NÕu

t«n gi¸o cã thÓ tån t¹i kh«ng cÇn ®Õn Thîng ®Õ cña nã th× gi¶

kim thuËt còng kh«ng cÇn ®Õn viªn ®¸ triÕt häc cña nã. V¶ l¹i,

gi÷a thuËt gi¶ kim vµ t«n gi¸o cßn cã mét mèi liªn hÖ rÊt chÆt

chÏ. Viªn ®¸ triÕt häc cã nhiÒu ®Æc tÝnh gÇn nh thÇn th¸nh, vµ

çc nhµ gi¶ kim ë Hy L¹p vµ Ai CËp, trong hai thÕ kû ®Çu thuéc

kû nguyªn cña chóng ta, còng ®· gãp mét phÇn nµo ®ã vµo viÖc

x©y dùng häc thuyÕt C¬ §èc gi¸o, nh nh÷ng tµi liÖu do Cèp-p¬

vµ BÐt-tl« dÉn ra, ®· chøng minh.

Lêi kh¼ng ®Þnh cña Phoi-¬-b¾c cho r»ng “çc thêi ®¹i cña loµi ngêi

chØ kh¸c nhau bëi nh÷ng thay ®æi vÒ ph¬ng diÖn t«n gi¸o” lµ hoµn

toµn sai. ChØ cã thÓ nãi ®Õn nh÷ng bíc ngoÆt lÞch sö lín cã kÌm theo

nh÷ng sù thay ®æi vÒ t«n gi¸o, khi nãi ®Õn ba t«n gi¸o lín trªn thÕ giíi

®· tån t¹i cho ®Õn ngµy nay: ®¹o PhËt, ®¹o C¬ §èc, ®¹o Håi. Nh÷ng

t«n gi¸o cò, n¶y sinh mét çch tù nhiªn trong çc bé l¹c vµ çc d©n téc

kh«ng hÒ cã tÝnh chÊt tuyªn truyÒn vµ mÊt hÕt søc ®Ò kh¸ng mét khi

nÒn ®éc lËp cña çc bé l¹c vµ cña çc d©n téc ®ã bÞ ph¸ vì; ë ngêi

GiÐc-manh th× chØ mét sù tiÕp xóc ®¬n gi¶n víi ®Õ chÕ thÕ giíi La

M· ®ang tan r· vµ víi ®¹o C¬ §èc toµn thÕ giíi mµ ®Õ chÕ La M·

võa míi thõa nhËn vµ phï hîp víi t×nh tr¹ng kinh tÕ, chÝnh trÞ

vµ tinh thÇn cña nã, còng ®· ®ñ ®Ó ®a ®Õn t×nh tr¹ng ®ã. ChØ cã

víi çc t«n gi¸o toµn thÕ giíi xuÊt hiÖn mét çch Ýt nhiÒu nh©n

1* - VËy th× chñ nghÜa v« thÇn, ®ã lµ t«n gi¸o cña çc anh!

221 430

431


t¹o Êy vµ nhÊt lµ víi ®¹o C¬ §èc vµ ®¹o Håi th× chóng ta míi nhËn thÊy r»ng nh÷ng phong trµo lÞch sö phæ biÕn nhÊt ®Òu mang dÊu Ên t«n gi¸o. Nhng ngay c¶ trong lÜnh vùc ®¹o C¬ §èc, dÊu Ên t«n gi¸o Êy, ®èi víi çc cuéc çch m¹ng cã ý nghÜa thÕ giíi, thËt ra còng chØ giíi h¹n ë çc giai ®o¹n ®Çu cña cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng cña giai cÊp t s¶n, suèt tõ thÕ kû XIII ®Õn thÕ kû XVII. Vµ ta kh«ng thÕ gi¶i thÝch ®iÒu ®ã b»ng tr¸i tim con ngêi vµ nhu cÇu t«n gi¸o cña con ngêi nh Phoi-¬-b¾c tëng, mµ ph¶i gi¶i thÝch b»ng toµn bé lÞch sö tríc ®©y cña thêi Trung cæ, thêi mµ ngêi ta kh«ng thÊy cã h×nh thøc t tëng nµo kh¸c ngoµi t«n gi¸o vµ thÇn häc. Song ®Õn thÕ kû XVIII, khi giai cÊp t s¶n ®· kh¸ m¹nh ®Ó lËp nªn mét hÖ t tëng riªng cña nã, phï hîp víi quan ®iÓm giai cÊp cña nã, th× lóc ®ã, nã lµm cuéc çch m¹ng vÜ ®¹i vµ triÖt ®Ó cña nã, cuéc Çch m¹ng Ph¸p, mµ chØ dùa hoµn toµn vµo nh÷ng t tëng ph¸p luËt vµ chÝnh trÞ, vµ chØ quan t©m ®Õn t«n gi¸o trong chõng mùc t«n gi¸o c¶n ®êng nã. Nhng nã kh«ng nghÜ ®Õn viÖc thay t«n gi¸o cò b»ng t«n gi¸o míi: ai nÊy ®Òu biÕt lµ R«-be-xpi-e ®· thÊt b¹i trong viÖc ®ã nh thÕ nµo.

Kh¶ n¨ng cã ®îc nh÷ng t×nh c¶m thuÇn tóy con ngêi trong

quan hÖ víi ®ång lo¹i cña chóng ta vèn ®· lµ qu¸ th¶m h¹i bëi çi x·

héi ®îc x©y dùng trªn sù ®èi kh¸ng giai cÊp vµ sù thèng trÞ giai cÊp,

x· héi trong ®ã chóng ta buéc ph¶i sèng nªn chóng ta kh«ng cã chót

lý do nµo ®Ó lµm cho kh¶ n¨ng ®ã cµng trë nªn th¶m h¹i thªm n÷a,

b»ng çch n©ng nh÷ng t×nh c¶m Êy lªn thµnh mét t«n gi¸o. Vµ còng

vËy, sù hiÓu biÕt cña chóng ta vÒ çc cuéc ®Êu tranh giai cÊp lÞch sö

vÜ ®¹i ®· bÞ lèi viÕt sö th«ng dông - nhÊt lµ ë §øc - lµm cho tèi mß

kh¸ ®ñ råi, nªn chóng ta kh«ng cÇn lµm cho sù hiÓu biÕt ®ã trë

thµnh hoµn toµn kh«ng thÓ cã ®îc b»ng çch biÕn lÞch sö çc cuéc

®Êu tranh ®ã thµnh mét bé phËn phô thuéc gi¶n ®¬n cña lÞch sö gi¸o

héi. Ngay ë ®©y, râ rµng lµ ngµy nay chóng ta ®· bá xa Phoi-¬-b¾c

biÕt bao råi. Nh÷ng “®o¹n hay nhÊt” cña «ng ca tông t«n gi¸o míi cña

«ng vÒ t×nh yªu, ngµy nay ®· trë thµnh hoµn toµn kh«ng thÓ ®äc ®îc

n÷a.

T«n gi¸o duy nhÊt mµ Phoi-¬-b¾c nghiªn cøu nghiªm tóc lµ ®¹o C¬

§èc, t«n gi¸o toµn thÕ giíi cña ph¬ng T©y vµ ®îc x©y dùng trªn chñ

nghÜa ®éc thÇn. ¤ng chøng minh r»ng Chóa cña ®¹o C¬ §èc chØ lµ sù

ph¶n chiÕu h ¶o con ngêi. Song, b¶n th©n «ng Chóa ®ã l¹i lµ s¶n

phÈm cña mét qu¸ tr×nh trõu tîng ho¸ l©u dµi, lµ tinh hoa cña nhiÒu

«ng thÇn cña çc bé l¹c vµ çc d©n téc tríc kia. Vµ do ®ã, con ngêi

mµ Chóa chØ lµ mét h×nh ¶nh, còng kh«ng ph¶i lµ con ngêi hiÖn thùc

mµ lµ tinh hoa cña mét sè lín nh÷ng con ngêi hiÖn thùc, lµ con ngêi

trõu tîng, vËy còng l¹i chØ lµ mét h×nh ¶nh trong quan niÖm. Vµ

còng Phoi-¬-b¾c, ngêi mµ trªn mçi mét trang s¸ch cña m×nh ®Òu

tuyªn truyÒn kho¸i l¹c nhôc dôc vµ kªu gäi ®i s©u vµo çi cô thÓ, vµo

hiÖn thùc, th× nay l¹i trë thµnh hoµn toµn trõu tîng khi «ng b¾t ®Çu

nãi ®Õn kh«ng chØ nh÷ng quan hÖ tÝnh giao, mµ c¶ nh÷ng quan hÖ

kh¸c gi÷a ngêi víi ngêi.

Trong nh÷ng quan hÖ Êy, Phoi-¬-b¾c chØ thÊy cã mét mÆt: ®¹o ®øc.

Vµ ë ®©y, chóng ta l¹i mét lÇn n÷a ng¹c nhiªn vÒ sù nghÌo nµn qu¸

®çi cña Phoi-¬-b¾c so víi Hª-ghen. ®¹o ®øc häc cña Hª-ghen, hay häc

thuyÕt vÒ ®¹o ®øc, lµ triÕt häc ph¸p quyÒn vµ gåm cã: 1) ph¸p quyÒn

trõu tîng; 2) lu©n lý; 3) ®¹o ®øc. §¹o ®øc nµy l¹i bao gåm: gia ®×nh,

x· héi c«ng d©n, nhµ níc. ë ®©y, h×nh thøc lµ duy t©m chñ nghÜa bao

nhiªu th× néi dung l¹i lµ hiÖn thùc bÊy nhiªu. Toµn bé lÜnh vùc ph¸p

quyÒn, kinh tÕ, chÝnh trÞ ®Òu ®îc bao gåm trong néi dung ®ã, bªn

c¹nh ®¹o ®øc. Song, víi Phoi-¬-b¾c th× ngîc h¼n l¹i. VÒ h×nh thøc,

«ng lµ mét ngêi hiÖn thùc chñ nghÜa, «ng lÊy con ngêi lµm xuÊt

ph¸t ®iÓm; song «ng hoµn toµn kh«ng nãi ®Õn thÕ giíi trong ®ã con

222 432

433


ngêi Êy sèng, v× vËy con ngêi mµ «ng nãi, lu«n lu«n lµ con ngêi

trõu tîng vÉn chiÕm cø lÜnh vùc triÕt häc vÒ t«n gi¸o. ChÝnh lµ v×

con ngêi ®ã kh«ng ra ®êi tõ bông mÑ, mµ l¹i sinh ra tõ «ng thÇn

cña çc t«n gi¸o ®éc thÇn, nh con bím bay ra tõ çi kÐn, bëi thÕ

con ngêi ®ã còng kh«ng sèng trong mét thÕ giíi hiÖn thùc, mét thÕ

giíi ph¸t triÓn trong lÞch sö vµ x¸c ®Þnh vÒ mÆt lÞch sö; ®óng lµ ngêi

®ã cã quan hÖ víi nh÷ng ngêi kh¸c, song, mçi mét ngêi trong sè

nh÷ng ngêi kh¸c ®ã còng ®Òu lµ trõu tîng nh b¶n th©n ngêi ®ã

mµ th«i. Trong triÕt häc t«n gi¸o, dï sao chóng ta còng cßn thÊy ®µn

«ng vµ ®µn bµ, nhng trong ®¹o ®øc häc, sù ph©n biÖt ®ã l¹i biÕn mÊt.

§µnh r»ng ®«i khi Phoi-¬-b¾c còng cã nh÷ng c©u nh:

“Trong mét cung ®iÖn, ngêi ta suy nghÜ kh¸c trong mét tóp lÒu tranh”327 - “NÕu

nh v× ®ãi, v× nghÌo, mµ trong c¬ thÓ anh ta kh«ng cã chÊt dinh dìng, th× trong ®Çu ãc

anh, trong t×nh c¶m anh vµ trong tr¸i tim anh còng kh«ng cã chÊt nu«i ®¹o ®øc”328 -

“ChÝnh trÞ ph¶i trë thµnh t«n gi¸o cña chóng ta”329 v.v..

Song, Phoi-¬-b¾c hoµn toµn kh«ng biÕt dïng nh÷ng c©u nãi ®ã ®Ó

lµm g×; nh÷ng c©u nãi Êy vÉn chØ lµ nh÷ng c©u nãi su«ng, vµ b¶n th©n

St¸c-c¬ còng ph¶i thó nhËn r»ng ®èi víi Phoi-¬-b¾c, chÝnh trÞ lµ mét

lÜnh vùc kh«ng víi tíi ®îc, cßn

“Khoa häc vÒ x· héi, tøc x· héi häc, lµ mét terra incognita1*”330 ®èi víi «ng”.

Ngoµi ra, Phoi-¬-b¾c còng n«ng c¹n so víi Hª-ghen, khi bµn vÒ sù

®èi lËp gi÷a çi thiÖn vµ çi ¸c. Hª-ghen nhËn xÐt:

“Mét sè ngêi tëng nªu ra ®îc mét ®iÒu vÜ ®¹i khi nãi: con ngêi xÐt vÒ b¶n chÊt

lµ thiÖn, song ngêi ta quªn r»ng ngêi ta cßn nªu ra ®îc mét ®iÒu cßn vÜ ®¹i h¬n nÕu

nãi: con ngêi xÐt vÒ b¶n chÊt lµ ¸c”331.

Theo Hª-ghen, ¸c lµ h×nh thøc, díi cã ®éng lùc cña sù ph¸t

triÓn lÞch sö tù biÓu hiÖn ra. C©u ®ã cã hai nghÜa: mét mÆt, mçi

bíc tiÕn míi sÏ tÊt yÕu biÓu hiÖn ra nh lµ mét sù xóc ph¹m

tíi çi thiªng liªng, lµ mét sù næi lo¹n chèng l¹i tr¹ng th¸i cò,

®ang suy ®åi nhng ®îc tËp qu¸n thÇn th¸nh hãa, vµ mÆt

kh¸c, tõ khi ®èi lËp gi÷a çc giai cÊp x· héi xuÊt hiÖn th× chÝnh

1* - miÒn ®Êt cha biÕt tíi

nh÷ng dôc väng xÊu xa cña con ngêi, - lßng tham lam vµ sù thÌm

muèn quyÒn lùc - ®· trë thµnh çi ®ßn bÈy cho sù ph¸t triÓn lÞch sö.

§iÒu ®ã, lÞch sö cña chÕ ®é phong kiÕn vµ cña giai cÊp t s¶n, ch¼ng

h¹n, lµ b»ng chøng liªn tôc. Song, Phoi-¬-b¾c cha hÒ nghÜ ®Õn nghiªn

cøu vai trß lÞch sö cña ®iÒu ¸c vÒ mÆt ®¹o ®øc. §èi víi «ng, lÞch sö, nãi

chung, lµ mét lÜnh vùc kh«ng ®îc dÔ chÞu l¾m vµ ®¸ng ng¹i. ThËm

chÝ c©u ch©m ng«n sau ®©y cña «ng:

“Khi con ngêi míi võa sinh ra tõ giíi tù nhiªn, chØ lµ mét sinh vËt tù nhiªn ®¬n

thuÇn chø kh«ng ph¶i lµ ngêi. Con ngêi lµ s¶n phÈm cña con ngêi, cña v¨n hãa, vµ

cña lÞch sö”332,

ë «ng, thËm chÝ c©u ®ã còng hoµn toµn kh«ng ®a ®Õn kÕt qu¶ g× c¶.

V× thÕ, nh÷ng ®iÒu mµ Phoi-¬-b¾c nãi víi chóng ta vÒ ®¹o ®øc chØ

cã thÓ lµ hÕt søc nghÌo nµn. Lßng mong muèn h¹nh phóc lµ bÈm

sinh ë con ngêi, do ®ã, nã ph¶i lµ c¬ së cña mäi ®¹o ®øc. Song, lßng

mong muèn h¹nh phóc ph¶i chÞu hai sù uèn n¾n. Thø nhÊt, cña

nh÷ng hËu qu¶ tù nhiªn cña hµnh vi cña chóng ta: sau tr¸c t¸ng th×

®Õn ch¸n chêng, sau thãi quen ch¬i bêi qu¸ ®é th× ®Õn bÖnh tËt.

Thø hai, cña nh÷ng hËu qu¶ x· héi cña nh÷ng hµnh vi ®ã: nÕu nh

chóng ta kh«ng t«n träng lßng mong muèn h¹nh phóc ®ã cña nh÷ng

ngêi kh¸c th× nh÷ng ngêi ®ã sÏ ph¶n kh¸ng l¹i vµ ph¸ ho¹i lßng

mong muèn h¹nh phóc cña chóng ta. Do ®ã, nÕu nh chóng ta muèn

tháa m·n lßng mong muèn h¹nh phóc cña chóng ta, chóng ta ph¶i

biÕt ®¸nh gi¸ ®óng nh÷ng hËu qu¶ cña hµnh vi cña chóng ta, vµ

ngoµi ra, chóng ta ph¶i t«n träng nh÷ng ngêi kh¸c còng cã quyÒn

223 434

435


b×nh ®¼ng víi chóng ta trong viÖc mong muèn h¹nh phóc. Do ®ã, sù

tù h¹n chÕ mét çch hîp lý b¶n th©n, vµ t×nh yªu - l¹i t×nh yªu! -

trong quan hÖ víi nh÷ng ngêi kh¸c, lµ nh÷ng quy t¾c c¬ b¶n cña

®¹o ®øc cña Phoi-¬-b¾c, mµ tõ ®ã rót ra nh÷ng quy t¾c kh¸c. Nh÷ng

lêi tr×nh bµy hÕt søc tµi t×nh cña Phoi-¬-b¾c, còng nh nh÷ng lêi khen

hÕt søc m¹nh mÏ cña St¸c-c¬ kh«ng thÓ che ®Ëy ®îc sù nghÌo nµn vµ

sù trèng rçng cña mÊy c©u nãi trªn.

NÕu nh con ngêi chØ ch¨m lo ®Õn b¶n th©n m×nh th× lßng mong

muèn h¹nh phóc cña hä chØ ®îc tháa m·n trong nh÷ng trêng hîp

rÊt h·n h÷u vµ hoµn toµn kh«ng cã lîi cho hä hay cho ngêi kh¸c. Con

ngêi cÇn ph¶i giao lu víi thÕ giíi bªn ngoµi, ph¶i cã nh÷ng ph¬ng

tiÖn ®Ó tháa m·n yªu cÇu cña m×nh: nghÜa lµ cÇn ph¶i cã thøc ¨n, mét

ngêi thuéc giíi tÝnh kh¸c m×nh, s¸ch vë, gi¶i trÝ, tranh luËn, ho¹t

®éng, vËt dông vµ ®èi tîng lao ®éng. Mét trong hai ®iÒu: hoÆc lµ ®¹o

®øc häc cña Phoi-¬-b¾c gi¶ ®Þnh r»ng nh÷ng ph¬ng tiÖn vµ nh÷ng vËt

®Ó tho¶ m·n yªu cÇu ®ã th× hiÓn nhiªn mäi ngêi ®Òu cã, hoÆc lµ nã

chØ mang l¹i cho con ngêi nhiÒu lêi d¹y b¶o tèt nhng kh«ng ¸p dông

®îc; vµ nh vËy th× ®¹o ®øc häc ®ã kh«ng ®¸ng gi¸ mét xu ®èi víi

nh÷ng ngêi thiÕu nh÷ng ph¬ng tiÖn nãi trªn. Vµ ®ã lµ ®iÒu mµ

chÝnh Phoi-¬-b¾c còng ®· gi¶i thÝch b»ng lêi lÏ th¼ng th¾n:

“Trong mét cung ®iÖn ngêi ta suy nghÜ kh¸c trong mét tóp lÒu tranh. NÕu nh v×

®ãi, v× nghÌo, mµ trong c¬ thÓ anh kh«ng cã chÊt dinh dìng, th× trong ®Çu ãc anh, trong

t×nh c¶m cña anh vµ trong tr¸i tim anh còng kh«ng cã chÊt nu«i ®¹o ®øc”.

T×nh h×nh cã g× tèt h¬n trong lÜnh vùc quyÒn b×nh ®¼ng cña tÊt c¶

nh÷ng ngêi kh¸c vÒ h¹nh phóc? Phoi-¬-b¾c coi yªu s¸ch ®ã lµ cã tÝnh

b¾t buéc tuyÖt ®èi trong mäi thêi ®¹i vµ trong mäi hoµn c¶nh. Song,

quyÒn ®ã ®îc mäi ngêi thõa nhËn tõ bao giê? Trong thêi cæ, gi÷a n«

lÖ vµ chñ n«, trong thêi Trung cæ, gi÷a n«ng n« vµ b¸ tíc, cã bao giê

vÊn ®Ò b×nh ®¼ng vÒ h¹nh phóc ®îc ®Æt ra ch¨ng? H¸ ch¼ng ph¶i lµ

lßng mong muèn h¹nh phóc cña çc giai cÊp bÞ ¸p bøc bao giê còng bÞ

hy sinh mét çch tµn nhÉn vµ “chÝnh ®¸ng” v× lßng mong muèn h¹nh

phóc cña giai cÊp thèng trÞ ®ã sao? Ph¶i, tríc kia nh thÕ lµ v« ®¹o

®øc, nhng ngµy nay, quyÒn b×nh ®¼ng Êy ®· ®îc thõa nhËn råi. -

§îc thõa nhËn trªn lêi nãi, tõ khi giai cÊp t s¶n, trong cuéc ®Êu

tranh chèng chÕ ®é phong kiÕn vµ ®Ó ph¸t triÓn nÒn s¶n xuÊt t b¶n

chñ nghÜa, buéc ph¶i thñ tiªu hÕt mäi ®Æc quyÒn ®¼ng cÊp, tøc ®Æc

quyÒn ç nh©n, vµ tríc hÕt lµ buéc ph¶i thi hµnh quyÒn b×nh ®¼ng cña

ç nh©n trong lÜnh vùc t ph¸p vµ sau ®ã dÇn dÇn c¶ trong lÜnh vùc

c«ng ph¸p n÷a. Nhng lßng mong muèn h¹nh phóc chØ cÇn mét phÇn

hÕt søc nhá ®Õn nh÷ng quyÒn tinh thÇn, mµ l¹i cÇn mét phÇn hÕt søc

lín ®Õn nh÷ng t liÖu vËt chÊt. ThÕ nhng s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa

chó ý lµm sao cho tuyÖt ®¹i ®a sè ngêi cã quyÒn b×nh ®¼ng chØ cã ®îc

chót Ýt çi tèi cÇn thiÕt cho cuéc sèng. Nh thÕ, nã còng ch¼ng t«n

träng quyÒn b×nh ®¼ng vÒ lßng mong muèn h¹nh phóc cña ®a sè, kh«ng

h¬n g× chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ hay chÕ ®é n«ng n«. Cßn vÒ nh÷ng

ph¬ng tiÖn tinh thÇn cña h¹nh phóc, vÒ nh÷ng ph¬ng tiÖn gi¸o dôc

th× t×nh h×nh cã tèt h¬n kh«ng? H¸ ch¼ng ph¶i lµ b¶n th©n “«ng gi¸o

trêng tiÓu häc ®· chiÕn th¾ng ë Xa-®«-va”333 lµ mét nh©n vËt thÇn

tho¹i ®ã sao?

Nh thÕ cha ph¶i ®· hÕt. Theo häc thuyÕt cña Phoi-¬-b¾c vÒ ®¹o

®øc th× së giao dÞch chøng kho¸n lµ ng«i ®Òn cao nhÊt cña ®¹o ®øc, nÕu

nh ë ®ã ngêi ta lu«n lu«n ®Çu c¬ mét çch cã trÝ tuÖ. NÕu nh lßng

mong muèn h¹nh phóc cña t«i dÉn t«i ®Õn së giao dÞch vµ nÕu nh ë ®ã,

t«i biÕt c©n nh¾c thËt ®óng ®¾n nh÷ng hËu qu¶ cña hµnh ®éng cña t«i

sao cho nh÷ng hµnh ®éng ®ã chØ ®em l¹i cho t«i nh÷ng ®iÒu lîi, chø

kh«ng ®em l¹i mét sù bÊt lîi nµo, nghÜa lµ nÕu t«i lu«n lu«n cã lîi th×

®iÒu c¨n dÆn cña Phoi-¬-b¾c ®· ®îc hoµn thµnh. Vµ ®ång thêi, t«i hoµn

toµn kh«ng lµm h¹i ®Õn lßng mong muèn h¹nh phóc cña ngêi kh¸c, v×

ngêi Êy còng ®i tíi së giao dÞch mét çch tù nguyÖn nh t«i, vµ khi ngêi

®ã giao dÞch ®Çu c¬ víi t«i, th× còng nh t«i, ngêi ®ã ®· theo ®uæi lßng

224 436

437


mong muèn h¹nh phóc cña m×nh. NÕu nh anh ta mÊt tiÒn th× chÝnh do

hµnh ®éng cña anh ta tá ra lµ v« ®¹o ®øc v× tÝnh to¸n sai, vµ b»ng çch

buéc anh ta ph¶i chÞu sù trõng ph¹t xøng ®¸ng, t«i cã thÓ tù hµo r»ng

m×nh lµ mét Ra-®a-man-t¬ hiÖn ®¹i. T×nh yªu còng thèng trÞ c¶ ë së giao

dÞch trong chõng mùc nã kh«ng ph¶i chØ lµ mét lêi nãi t×nh c¶m, v× ë

së giao dÞch, mçi ngêi ®Òu nhê vµo ngêi kh¸c mµ tháa m·n lßng

mong muèn h¹nh phóc cña m×nh. ChÝnh ®ã lµ ®iÒu mµ t×nh yªu ph¶i

lµm vµ lµ çch nã biÓu hiÖn hµnh ®éng cña nã trong thùc tiÔn. Do

®ã, nÕu nh t«i ®Çu c¬ mµ ®o¸n tríc ®îc ®óng kÕt qu¶ c«ng viÖc

cña t«i, nghÜa lµ ®Çu c¬ cã kÕt qu¶, th× nh thÕ lµ t«i ®· theo ®óng

nh÷ng yªu cÇu nghiªm ngÆt nhÊt cña ®¹o ®øc häc cña Phoi-¬-b¾c vµ

t«i sÏ cßn giµu thªm. Nãi mét çch kh¸c, ®¹o ®øc häc cña Phoi-¬-b¾c

®îc gät giòa cho thÝch hîp víi x· héi t b¶n chñ nghÜa hiÖn nay, dï

«ng cã nh÷ng mong muèn nh thÕ nµo vµ nh÷ng ý ®Þnh nh thÕ nµo

®i ch¨ng n÷a.

Nhng t×nh yªu! V©ng, ®èi víi Phoi-¬-b¾c th× t×nh yªu, ë ®©u vµ bao

giê, còng lµ mét «ng thÇn l¾m phÐp l¹ cã thÓ gióp vît mäi khã kh¨n

cña ®êi sèng thùc tiÔn, vµ ®iÒu ®ã diÔn ra trong mét x· héi chia thµnh

nh÷ng giai cÊp cã nh÷ng lîi Ých ®èi lËp h¼n víi nhau! Do ®ã, nh÷ng vÕt

tÝch cuèi cïng cña tÝnh chÊt çch m¹ng trong triÕt häc cña «ng ®Òu biÕn

mÊt hÕt vµ chØ cßn l¹i çi ®iÖp khóc cò kü: H·y yªu nhau ®i, h·y «m

nhau ®i, kh«ng cÇn ph©n biÖt nam n÷ vµ ®¼ng cÊp. - ThËt lµ giÊc m¬

thiªn h¹ thuËn hßa!

Tãm l¹i, häc thuyÕt cña Phoi-¬-b¾c vÒ ®¹o ®øc th× còng gièng nh

tÊt c¶ nh÷ng häc thuyÕt tríc ®ã. Nã ®îc gät giòa cho thÝch hîp víi

mäi thêi kú, mäi d©n téc, mäi hoµn c¶nh, vµ chÝnh v× thÕ mµ kh«ng bao

giê nã cã thÓ ®em ¸p dông ®îc ë ®©u c¶. Vµ ®èi víi thÕ giíi hiÖn thùc,

nã còng bÊt lùc nh çi mÖnh lÖnh tuyÖt ®èi cña Can-t¬ vËy. Trong

thùc tÕ, mçi giai cÊp vµ ngay c¶ mçi nghÒ nghiÖp ®Òu cã ®¹o ®øc riªng

cña m×nh, vµ ®Òu vi ph¹m ®¹o ®øc Êy, mçi khi thÊy cã thÓ vi ph¹m mµ

kh«ng bÞ trõng ph¹t, vµ thø t×nh yªu ph¶i ®oµn kÕt tÊt c¶ mäi ngêi,

th× l¹i biÓu hiÖn b»ng chiÕn tranh, xung ®ét, kiÖn tông, bÊt ®ång trong

gia ®×nh, ly dÞ vµ t×nh tr¹ng ngêi ra søc bãc lét ngêi.

225 438

439


Nhng lµm sao mµ ®µ kÝch thÝch m¹nh mÏ do Phoi-¬-b¾c t¹o ra l¹i

cã thÓ hoµn toµn v« hiÖu ngay c¶ víi b¶n th©n Phoi-¬-b¾c? ChØ lµ v×

Phoi-¬-b¾c kh«ng t×m thÊy con ®êng tho¸t khái v¬ng quèc cña sù

trõu tîng, mµ b¶n th©n «ng ghÐt cay ghÐt ®¾ng, ®Ó ®i tíi hiÖn thùc

sinh ®éng. ¤ng b¸m hÕt søc chÆt lÊy giíi tù nhiªn vµ con ngêi; song

®èi víi «ng, c¶ tù nhiªn lÉn con ngêi vÉn chØ lµ nh÷ng danh tõ mµ

th«i. ¤ng kh«ng biÕt nãi víi chóng ta mét çi g× chÝnh x¸c vÒ tù nhiªn

hiÖn thùc, còng nh vÒ con ngêi hiÖn thùc. Nhng ngêi ta chØ ®i ®îc

tõ con ngêi trõu tîng cña Phoi-¬-b¾c ®Õn nh÷ng con ngêi hiÖn thùc,

sinh ®éng, nÕu ngêi ta xÐt nh÷ng con ngêi ®ã trong hµnh ®éng lÞch

sö cña hä. Nhng Phoi-¬-b¾c l¹i tõ chèi lµm nh vËy, vµ v× thÕ mµ ®èi

víi «ng, çi n¨m 1848 mµ «ng kh«ng hiÓu ®îc, chØ cã nghÜa lµ sù ®o¹n

tuyÖt vÜnh viÔn víi thÕ giíi hiÖn thùc, lµ sù rót lui vµo c¶nh sèng Èn

dËt. Mét lÇn n÷a, chÞu tr¸ch nhiÖm chñ yÕu vÒ viÖc ®ã, l¹i vÉn lµ nh÷ng

quan hÖ x· héi ë níc §øc håi Êy, nh÷ng quan hÖ ®· ®a «ng ®Õn kÕt

côc ®¸ng th¬ng ®ã.

Song, bíc ®i mµ Phoi-¬-b¾c kh«ng thùc hiÖn ®îc th× vÉn ph¶i thùc

hiÖn; sù sïng b¸i con ngêi trõu tîng, çi h¹t nh©n ®ã cña t«n gi¸o

míi cña Phoi-¬-b¾c, tÊt ph¶i ®îc thay thÕ b»ng khoa häc nghiªn cøu

nh÷ng con ngêi hiÖn thùc vµ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña hä. Sù ph¸t

triÓn tiÕp tôc Êy cña quan ®iÓm cña Phoi-¬-b¾c, vît ra ngoµi giíi h¹n

cña triÕt häc cña Phoi-¬-b¾c, ®· ®îc M¸c më ®Çu n¨m 1845 trong t¸c

phÈm “Gia ®×nh thÇn th¸nh”.

IV

St¬-rau-x¬, Bau-¬, StiÕc-n¬, Phoi-¬-b¾c lµ nh÷ng ngêi nèi dâi kh¸c

nhau cña triÕt häc Hª-ghen, trong chõng mùc hä kh«ng rêi bá lÜnh vùc

triÕt häc. Sau khi viÕt t¸c phÈm “Cuéc ®êi cña Giª-xu” vµ “Gi¸o lý”334,

St¬-rau-x¬ chØ chuyªn viÕt v¨n ch¬ng triÕt häc vµ lÞch sö gi¸o héi µ la

Rª-n¨ng; Bau-¬ chØ lµm ®îc mét çi g× ®ã cã ý nghÜa trong lÜnh vùc

lÞch sö nguån gèc ®¹o C¬ §èc. StiÕc-n¬ vÉn chØ lµ mét nh©n vËt nùc

cêi th«i, ngay c¶ sau khi Ba-cu-nin ®· ®em kÕt hîp víi Pru-®«ng vµ

gäi sù kÕt hîp ®ã lµ “chñ nghÜa v« chÝnh phñ”. ChØ cã Phoi-¬-b¾c lµ xuÊt

s¾c vÒ mÆt lµ nhµ triÕt häc. Nhng çi triÕt häc bay lîn trªn tÊt c¶ çc

khoa häc riªng biÖt vµ tæng hîp çc khoa häc Êy l¹i thµnh khoa häc cña

çc khoa häc th× ®èi víi Phoi-¬-b¾c vÉn lµ mét hµng rµo kh«ng thÓ vît

qua ®îc, mét vËt thiªng liªng bÊt kh¶ x©m ph¹m, - mµ víi t çch lµ

nhµ triÕt häc, «ng còng dõng l¹i ë nöa ®êng, nöa díi th× duy vËt,

nhng nöa trªn th× l¹i duy t©m; «ng kh«ng biÕt b¸c bá Hª-ghen b»ng

vò khÝ phª ph¸n, mµ chØ ®¬n gi¶n vøt bá Hª-ghen, coi lµ v« dông, trong

khi Êy th× so víi sù phong phó b¸ch khoa cña hÖ thèng Hª-ghen, b¶n

th©n «ng còng kh«ng ®a ra ®îc ®iÒu g× tÝch cùc, nÕu kh«ng ph¶i lµ

chØ ®a ra ®îc mét t«n gi¸o huªnh hoang vÒ t×nh yªu vµ mét ®¹o ®øc

häc nghÌo nµn, bÊt lùc.

Nhng sù tan r· cña häc ph¸i Hª-ghen còng cßn lµm n¶y sinh

226 440

441


ra mét khuynh híng kh¸c, khuynh híng duy nhÊt thùc sù ®em l¹i

kÕt qu¶, - khuynh híng nµy chñ yÕu g¾n liÒn víi tªn tuæi cña M¸c1).

ë ®©y, sù ®o¹n tuyÖt víi triÕt häc Hª-ghen còng lµ kÕt qu¶ cña viÖc

quay trë l¹i quan ®iÓm duy vËt chñ nghÜa. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ngêi ta

quyÕt ®Þnh quan niÖm thÕ giíi hiÖn thùc, - giíi tù nhiªn vµ lÞch sö -

®óng y nh nã hiÖn ra tríc bÊt cø ai ®Õn víi nã mµ kh«ng cã nh÷ng

®Þnh kiÕn bÞa ®Æt duy t©m chñ nghÜa; ngêi ta quyÕt ®Þnh hy sinh mét

çch kh«ng th¬ng tiÕc tÊt c¶ nh÷ng ý kiÕn bÞa ®Æt duy t©m chñ nghÜa

kh«ng phï hîp víi nh÷ng sù thËt ®îc xÐt trong nh÷ng mèi liªn hÖ vèn

cã cña nh÷ng sù thËt ®ã víi nhau, chø kh«ng ph¶i xÐt trong nh÷ng mèi

liªn hÖ tëng tîng. Chñ nghÜa duy vËt thËt ra còng kh«ng cã ý nghÜa

nµo kh¸c h¬n thÕ. Nhng ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn mµ thÕ giíi quan duy vËt

chñ nghÜa ®îc ®èi xö mét çch thËt sù nghiªm tóc vµ ®îc vËn dông

mét çch qu¸n triÖt, Ýt ra lµ trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, vµo tÊt c¶ çc lÜnh

vùc tri thøc ®îc nghiªn cøu.

Hª-ghen kh«ng bÞ g¹t ra mét bªn mét çch ®¬n gi¶n. Tr¸i l¹i,

ngêi ta lÊy khÝa c¹nh çch m¹ng ®· tr×nh bµy trªn kia cña

1) ë ®©y, cho phÐp t«i gi¶i thÝch mét ®iÒu cã liªn quan ®Õn ç nh©n t«i. GÇn ®©y,

ngêi ta ®· nhiÒu lÇn nãi ®Õn phÇn tham gia cña t«i trong viÖc x©y dùng häc thuyÕt ®ã

vµ v× vËy, t«i buéc ph¶i nãi vµi lêi ®Ó gi¶i quyÕt døt kho¸t vÊn ®Ò. T«i kh«ng thÓ phñ

nhËn r»ng tríc khi céng t¸c víi M¸c vµ trong 40 n¨m céng t¸c víi M¸c, t«i ®· gãp mét

phÇn cña riªng m×nh vµo viÖc x©y dùng, nhÊt lµ vµo viÖc ph¸t triÓn häc thuyÕt Êy. Nhng

®¹i bé phËn nh÷ng t tëng chØ ®¹o c¬ b¶n, nhÊt lµ trong çc lÜnh vùc kinh tÕ vµ lÞch sö,

vµ ®Æc biÖt lµ viÖc tr×nh bµy nh÷ng t tëng Êy thµnh nh÷ng c«ng thøc chÆt chÏ cuèi

cïng, ®Òu lµ thuéc vÒ M¸c. PhÇn ®ãng gãp cña t«i - kh«ng kÓ cã thÓ ngo¹i trõ mét vµi

lÜnh vùc chuyªn m«n - th× kh«ng cã t«i, M¸c vÉn cã thÓ lµm ®îc. Nhng ®iÒu mµ M¸c ®·

lµm th× t«i kh«ng thÓ lµm ®îc. M¸c ®øng cao h¬n, nh×n xa h¬n, réng h¬n vµ nhanh h¬n

tÊt c¶ chóng t«i. M¸c lµ mét thiªn tµi. Cßn chóng t«i may l¾m còng chØ lµ nh÷ng tµi n¨ng

th«i. NÕu kh«ng cã M¸c th× lý luËn thËt khã mµ ®îc nh ngµy nay. V× vËy, lý luËn ®ã

mang tªn cña M¸c lµ ®iÒu chÝnh ®¸ng.

triÕt häc Hª-ghen, tøc lµ ph¬ng ph¸p biÖn chøng, lµm ®iÓm xuÊt

ph¸t. Nhng díi h×nh thøc kiÓu Hª-ghen th× ph¬ng ph¸p Êy l¹i

kh«ng dïng ®îc. ë Hª-ghen, biÖn chøng lµ sù tù ph¸t triÓn cña ý

niÖm. ý niÖm tuyÖt ®èi kh«ng nh÷ng tån t¹i vÜnh viÔn - kh«ng biÕt ë

®©u - mµ cßn lµ linh hån sinh ®éng thËt sù cña toµn bé thÕ giíi hiÖn

tån. ý niÖm ®ã ph¸t triÓn ®Ó trë vÒ b¶n th©n nã, th«ng qua tÊt c¶

nh÷ng giai ®o¹n chuÈn bÞ, tøc lµ nh÷ng giai ®äan ®· ®îc nghiªn

cøu tØ mØ trong cuèn “L«-gÝch häc”, vµ tÊt c¶ nh÷ng giai ®o¹n Êy ®·

n»m ngay trong b¶n th©n ý niÖm. Sau ®ã, nã “tù tha hãa” b»ng çch

chuyÓn hãa thµnh giíi tù nhiªn, trong ®ã, kh«ng cã ý thøc vÒ b¶n

th©n vµ hãa thµnh tÝnh tÊt yÕu tù nhiªn, ý niÖm tuyÖt ®èi Êy tr¶i

qua mét sù ph¸t triÓn míi vµ cuèi cïng trë l¹i tù ý thøc trong con

ngêi; çi tù ý thøc ®ã x©y dùng b¶n th©n nã trong lÞch sö tõ h×nh

th¸i th« s¬ ®Ó råi, cuèi cïng, l¹i hoµn toµn trë vÒ víi b¶n th©n nã

trong triÕt häc cña Hª-ghen. ë Hª-ghen, sù ph¸t triÓn biÖn chøng

biÓu hiÖn trong giíi tù nhiªn vµ trong lÞch sö, - tøc lµ mèi liªn hÖ

nh©n qu¶ cña sù vËn ®éng tiÕn lªn tõ thÊp ®Õn cao th«ng qua tÊt

c¶ nh÷ng sù vËn ®éng ch÷ chi vµ nh÷ng bíc thôt lïi t¹m thêi, -

chØ lµ sù sao chÐp l¹i sù tù vËn ®éng cña ý niÖm, mét sù tù vËn

®éng diÔn ra vÜnh viÔn, kh«ng biÕt ë ®©u, nhng dï sao còng ®éc

lËp ®èi víi mäi bé ãc ®ang t duy cña con ngêi. Sù xuyªn t¹c

mang tÝnh chÊt t tëng Êy lµ çi cÇn ph¶i g¹t bá. Chóng t«i l¹i trë

vÒ víi quan ®iÓm duy vËt vµ thÊy r»ng nh÷ng ý niÖm trong ®Çu ãc

cña chóng ta lµ nh÷ng ph¶n ¸nh cña sù vËt hiÖn thùc, chø kh«ng

xem nh÷ng sù vËt hiÖn thùc lµ nh÷ng ph¶n ¸nh cña giai ®o¹n nµy

hay giai ®o¹n kh¸c cña ý niÖm tuyÖt ®èi. Do ®ã, phÐp biÖn chøng

®îc quy thµnh khoa häc vÒ çc quy luËt chung cña sù vËn ®éng cña

thÕ giíi bªn ngoµi còng nh cña t duy con ngêi, - víi hai lo¹i quy

luËt ®ång nhÊt vÒ thùc chÊt, nhng kh¸c nhau vÒ biÓu hiÖn; theo ý

nghÜa lµ bé ãc con ngêi cã thÓ vËn dông nh÷ng quy luËt ®ã mét çch

cã ý thøc, cßn trong tù nhiªn, - vµ cho ®Õn nay, phÇn lín c¶ trong lÞch

227 442

443


sö loµi ngêi, - nh÷ng quy luËt ®ã tù më cho m×nh mét con ®êng ®i,

mét çch v« ý thøc, díi h×nh thøc tÝnh tÊt yÕu bªn ngoµi, gi÷a mét

lo¹t v« cïng tËn nh÷ng sù ngÉu nhiªn bÒ ngoµi. Nhng nh vËy th×

b¶n th©n biÖn chøng cña ý niÖm còng chØ ®¬n thuÇn lµ sù ph¶n ¸nh cã

ý thøc cña sù vËn ®éng biÖn chøng cña thÕ giíi hiÖn thùc; vµ lµm nh

vËy, lµ phÐp biÖn chøng cña Hª-ghen ®· ®îc ®Æt ngîc l¹i, hay nãi

®óng h¬n, tõ chç tríc kia nã ®øng b»ng ®Çu, b©y giê ngêi ta ®Æt nã

®øng b»ng ch©n. Vµ ®iÒu ®¸ng chó ý lµ phÐp biÖn chøng duy vËt chñ

nghÜa ®ã, çi mµ trong nhiÒu n¨m vÉn lµ mét c«ng cô lao ®éng tèt nhÊt

cña chóng t«i vµ lµ mét vò khÝ s¾c bÐn nhÊt cña chóng t«i th× kh«ng

ph¶i chØ do riªng chóng t«i ph¸t hiÖn ra, mµ ngoµi ra, cßn do mét c«ng

nh©n §øc, Gi«-dÐp §i-x¬-ghen1), ph¸t hiÖn ra mét çch ®éc lËp víi

chóng t«i vµ c¶ víi Hª-ghen n÷a.

Nhng nh thÕ lµ mÆt çch m¹ng cña triÕt häc Hª-ghen ®îc

kh«i phôc l¹i vµ ®ång thêi ®îc gi¶i tho¸t khái nh÷ng ®å trang søc

duy t©m chñ nghÜa, tøc lµ nh÷ng çi ®· c¶n trë Hª-ghen vËn dông

khÝa c¹nh çch m¹ng ®ã mét çch qu¸n triÖt. T tëng c¬ b¶n vÜ ®¹i

cho r»ng kh«ng nªn coi thÕ giíi lµ mét tæng hßa nh÷ng sù vËt ®·

hoµn thµnh, mµ lµ tæng hßa nh÷ng qu¸ tr×nh trong ®ã çc sù vËt, bÒ

ngoµi h×nh nh kh«ng biÕn ®æi, còng nh çc ph¶n ¸nh t tëng cña

nh÷ng sù vËt vµo ®Çu ãc chóng ta, tøc lµ nh÷ng ý niÖm, ®Òu tr¶i qua

mét sù biÕn ®æi kh«ng ngõng lµ sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong; trong

®ã, bÊt chÊp tÊt c¶ nh÷ng sù ngÉu nhiªn bÒ ngoµi vµ tÊt c¶ nh÷ng

bíc thôt lïi t¹m thêi, mét sù ph¸t triÓn tiÕn lªn rót cuéc vÉn ®îc

thùc hiÖn, - t tëng c¬ b¶n vÜ ®¹i ®ã, ®Æc biÖt lµ tõ Hª-ghen trë ®i,

®· ¨n s©u vµo trong ý thøc chung ®Õn nçi díi h×nh thøc chung Êy,

nã hÇu nh kh«ng bÞ ai b¸c bá n÷a. Song, thõa nhËn nã trªn lêi nãi

1) Xem “B¶n chÊt lao ®éng trÝ ãc, do mét ®¹i biÓu lao ®éng ch©n tay tr×nh bµy”, H¨m-

buèc, Mai-xn¬ xuÊt b¶n335.

lµ mét viÖc, cßn vËn dông nã vµo tõng trêng hîp riªng biÖt, vµo tõng

lÜnh vùc nghiªn cøu nhÊt ®Þnh, l¹i lµ mét viÖc kh¸c. Nhng nÕu nh

trong khi nghiªn cøu, chóng ta lu«n lu«n xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm ®ã

th× chóng ta sÏ th«i h¼n kh«ng bao giê cßn ®ßi hái nh÷ng gi¶i ph¸p cuèi

cïng vµ nh÷ng ch©n lý vÜnh cöu n÷a; chóng ta sÏ lu«n lu«n cã ý thøc

vÒ tÝnh h¹n chÕ tÊt yÕu cña tÊt c¶ nh÷ng tri thøc mµ chóng ta thu ®îc

vµ vÒ sù tïy thuéc cña chóng vµo nh÷ng hoµn c¶nh trong ®ã chóng ta

®· thu ®îc chóng. MÆt kh¸c, chóng ta kh«ng cßn bÞ chi phèi bëi

nh÷ng sù ®èi lËp kh«ng thÓ kh¾c phôc ®îc ®èi víi siªu h×nh häc cò

vÉn cßn ®îc lu hµnh réng r·i, tøc lµ nh÷ng sù ®èi lËp gi÷a ch©n lý vµ

lÇm l¹c, gi÷a thiÖn vµ ¸c, gi÷a ®ång nhÊt vµ kh¸c biÖt, gi÷a tÊt nhiªn

vµ ngÉu nhiªn. Chóng ta biÕt r»ng nh÷ng sù ®èi lËp ®ã chØ cã gi¸ trÞ

t¬ng ®èi th«i: çi hiÖn nay ®îc thõa nhËn lµ ®óng còng cã mÆt sai bÞ

che giÊu cña nã, sÏ béc lé ra sau nµy, còng nh çi hiÖn nay bÞ coi lµ

sai, l¹i còng cã mÆt ®óng cña nã, nhê ®ã mµ tríc kia cã thÓ ®îc coi lµ

®óng; çi mµ ngêi ta qu¶ quyÕt cho lµ tÊt yÕu l¹i hoµn toµn do nh÷ng

ngÉu nhiªn thuÇn tóy cÊu thµnh, vµ çi ®îc coi lµ ngÉu nhiªn, l¹i lµ

h×nh thøc, díi ®ã Èn nÊp çi tÊt yÕu, vµ v.v..

Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ t duy cò mµ Hª-ghen gäi lµ ph¬ng

ph¸p “siªu h×nh”, tøc lµ ph¬ng ph¸p chñ yÕu nghiªn cøu nh÷ng sù vËt

nh lµ ®· hoµn thµnh, cè ®Þnh, ph¬ng ph¸p mµ tµn tÝch cho ®Õn nay

vÉn cßn tiÕp tôc b¸m chÆt vµo ®Çu ãc con ngêi, - ph¬ng ph¸p ®ã, vµo

thêi cña nã, ®· cã c¨n cø lÞch sö lín cña nã. CÇn ph¶i nghiªn cøu çc sù

vËt tríc khi cã thÓ b¾t tay nghiªn cøu çc qu¸ tr×nh. Tríc hÕt cÇn

ph¶i biÕt mét sù vËt nµo ®Êy lµ çi g×, råi míi cã thÓ nghiªn cøu nh÷ng

sù biÕn ®æi diÔn ra trong sù vËt ®ã. Trong çc khoa häc tù nhiªn, t×nh

h×nh lµ nh vËy. Siªu h×nh häc cò - cho r»ng çc sù vËt ®· ®îc cÊu

t¹o nhÊt thµnh bÊt biÕn, - lµ s¶n phÈm cña mét khoa häc tù nhiªn

nghiªn cøu nh÷ng vËt v« sinh vµ nh÷ng vËt h÷u sinh nh lµ nh÷ng

228 444

445


vËt nhÊt thµnh bÊt biÕn. Nhng khi viÖc nghiªn cøu Êy tiÕn ®Õn møc cã

thÓ cã ®îc bíc tiÕn quyÕt ®Þnh, nghÜa lµ bíc chuyÓn sang nghiªn

cøu cã hÖ thèng nh÷ng biÕn ®æi mµ nh÷ng vËt ®ã tr¶i qua ë ngay trong

tù nhiªn th× lóc ®ã, trong lÜnh vùc triÕt häc, giê ço chung cña siªu

h×nh häc cò ®· ®iÓm. Vµ thùc vËy, nÕu nh ®Õn cuèi thÕ kû tríc, khoa

häc tù nhiªn chñ yÕu lµ mét khoa häc su tËp, mét khoa häc vÒ çc vËt

nhÊt thµnh bÊt biÕn, th× trong thÕ kû cña chóng ta, khoa häc tù nhiªn,

vÒ thùc chÊt, ®· trë thµnh mét khoa häc hÖ thèng hãa, khoa häc vÒ çc

qu¸ tr×nh, vÒ sù ph¸t triÓn vµ sù ph¸t triÓn cña çc sù vËt ®ã vµ vÒ mèi

liªn hÖ g¾n bã çc qu¸ tr×nh ®ã cña tù nhiªn thµnh mét chØnh thÓ lín.

Sinh lý häc nghiªn cøu çc qu¸ tr×nh trong c¬ thÓ thùc vËt vµ ®éng vËt;

bµo thai häc nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña tõng c¬ thÓ mét, tõ lóc cßn lµ

mÇm mèng ®Õn khi trëng thµnh, vµ ®Þa chÊt häc nghiªn cøu sù h×nh

thµnh dÇn dÇn cña vá qu¶ ®Êt, - tÊt c¶ nh÷ng khoa häc ®ã lµ con ®Î cña

thÕ kû chóng ta.

Nhng ®Æc biÖt cã ba ph¸t hiÖn vÜ ®¹i ®· lµm cho kiÕn thøc cña

chóng ta vÒ mèi liªn hÖ cña çc qu¸ tr×nh tù nhiªn tiÕn lªn nh÷ng bíc

khæng lå:

Thø nhÊt, sù ph¸t hiÖn ra tÕ bµo, mét ®¬n vÞ tõ ®ã toµn bé c¬ thÓ

cña thùc vËt vµ ®éng vËt ph¸t triÓn lªn b»ng çch t¨ng gÊp béi vµ ph©n

hãa, ®Õn møc lµ ngêi ta ®· c«ng nhËn r»ng kh«ng nh÷ng sù ph¸t triÓn

vµ sù trëng thµnh cña tÊt c¶ çc c¬ thÓ cao cÊp ®Òu diÔn ra theo mét

quy luËt phæ biÕn duy nhÊt, vµ cßn c«ng nhËn r»ng kh¶ n¨ng biÕn hãa

cña tÕ bµo lµ con ®êng theo ®ã çc c¬ thÓ cã thÓ biÕn hãa vÒ chñng

lo¹i, vµ do ®ã, cã thÓ tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh«ng chØ lµ ç

thÓ mµ th«i.

Thø hai, sù ph¸t hiÖn ra sù chuyÓn hãa cña n¨ng lîng,

nã chØ cho chóng ta thÊy r»ng tÊt c¶ nh÷ng çi gäi lµ lùc

ho¹t ®éng tríc hÕt trong tù nhiªn v« c¬, - lùc c¬ giíi vµ çi bæ sung cña

nã, çi gäi lµ thÕ n¨ng, nhiÖt, phãng x¹ (¸nh s¸ng, resp.1* nhiÖt x¹),

®iÖn tõ, n¨ng lîng hãa häc, - lµ nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn kh¸c nhau

cña mét sù vËn ®éng phæ biÕn chuyÓn tõ çi nä sang çi kia theo nh÷ng

tû lÖ nhÊt ®Þnh vÒ sè lîng, thµnh ra khi mét sè lîng nµo ®ã cña mét

h×nh thøc biÕn ®i th× cã mét sè lîng nµo ®ã cña mét h×nh thøc kh¸c

xuÊt hiÖn, vµ nh vËy toµn bé sù vËn ®éng cña tù nhiªn quy l¹i thµnh

mét qu¸ tr×nh chuyÓn hãa kh«ng ngõng tõ mét h×nh thøc nµy sang mét

h×nh thøc kh¸c.

Cuèi cïng lµ sù chøng minh, do §¸c-uyn ®Ò ra ®Çu tiªn, r»ng tÊt c¶

çc s¶n phÈm cña tù nhiªn hiÖn ®ang bao quanh ta, kÓ c¶ con ngêi,

®Òu lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi tõ mét sè nhá mÇm

mèng ®¬n bµo lóc ®Çu, r»ng nh÷ng mÇm mèng nµy th× l¹i sinh ra tõ

mét chÊt nguyªn sinh hay an-bu-min ®îc cÊu thµnh b»ng con ®êng

hãa häc.

Nhê ba ph¸t hiÖn vÜ ®¹i ®ã vµ nhê nh÷ng thµnh tùu lín lao kh¸c

cña khoa häc tù nhiªn mµ ngµy nay chóng ta cã thÓ chøng minh

nh÷ng nÐt lín cña mèi liªn hÖ gi÷a çc qu¸ tr×nh cña tù nhiªn kh«ng

nh÷ng trong çc lÜnh vùc riªng biÖt, mµ c¶ mèi liªn hÖ gi÷a çc lÜnh

vùc riªng biÖt Êy nãi chung vµ cã thÓ tr×nh bµy mét bøc tranh bao

qu¸t vÒ mèi liªn hÖ trong tù nhiªn, díi mét h×nh thøc gÇn nh cã hÖ

thèng, b»ng çc sù kiÖn do chÝnh khoa häc tù nhiªn thùc nghiÖm cung

cÊp. Tríc kia, viÖc cung cÊp mét bøc tranh bao qu¸t nh vËy lµ

nhiÖm vô cña çi gäi lµ triÕt häc vÒ tù nhiªn. TriÕt häc ®ã chØ cã thÓ

lµm nhiÖm vô Êy b»ng çch thay thÕ mèi liªn hÖ hiÖn thùc cha biÕt,

b»ng nh÷ng mèi liªn hÖ tëng tîng, h ¶o, b»ng çch thay nh÷ng

sù kiÖn cßn thiÕu b»ng nh÷ng ®iÒu tëng tîng vµ b»ng çch lÊp

nh÷ng lç hæng trong hiÖn thùc b»ng sù tëng tîng ®¬n thuÇn. Khi lµm

1* - respektive - nghÜa lµ

229 446

447


nh thÕ, triÕt häc vÒ tù nhiªn ®· cã ®îc nhiÒu t tëng thiªn tµi, ®·

dù ®o¸n tríc ®îc nhiÒu ph¸t hiÖn sau nµy, nhng ®ång thêi nã

còng ®a ra nhiÒu ®iÒu v« lý, nhng kh«ng thÓ nµo kh¸c thÕ ®îc.

HiÖn nay, tøc lµ lóc mµ chóng ta chØ cÇn xem xÐt nh÷ng kÕt qu¶ cña

viÖc nghiªn cøu giíi tù nhiªn mét çch biÖn chøng, nghÜa lµ c¨n cø

vµo sù liªn hÖ vèn cã cña sù vËt, lµ cã thÓ ®i ®Õn mét “hÖ thèng cña tù

nhiªn” tháa m·n ®èi víi thêi ®¹i cña chóng ta, vµ lµ lóc mµ tÝnh chÊt

biÖn chøng cña mèi liªn hÖ Êy chi phèi - dï muèn hay kh«ng - ngay

c¶ ®Çu ãc çc nhµ khoa häc tù nhiªn ®îc ®µo t¹o ë trêng häc siªu

h×nh, - hiÖn nay, triÕt häc vÒ tù nhiªn ®· ço chung. Mäi mu toan

kh«i phôc l¹i triÕt häc vÒ tù nhiªn kh«ng nh÷ng lµ mét viÖc thõa, mµ

cßn lµ mét bíc thôt lïi.

Song, ®iÒu ®· ®óng víi giíi tù nhiªn mµ chóng ta coi lµ mét qu¸

tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö, th× còng ®óng víi tÊt c¶ çc bé m«n cña lÞch sö

x· héi vµ còng ®óng víi toµn bé çc khoa häc nghiªn cøu nh÷ng çi

thuéc vÒ con ngêi (vµ thuéc vÒ thÇn th¸nh). Còng gièng nh triÕt häc

vÒ tù nhiªn, triÕt häc vÒ lÞch sö, vÒ ph¸p quyÒn, vÒ t«n gi¸o, v.v., biÓu

hiÖn ë chç lµ ®em mèi liªn hÖ do ®Çu ãc çc nhµ triÕt häc nghÜ ra thay

cho mèi liªn hÖ hiÖn thùc mµ ngêi ta ph¶i v¹ch ra gi÷a çc sù biÕn; ë

chç lµ coi lÞch sö, trong toµn bé còng nh trong nh÷ng bé phËn riªng

biÖt cña nã, lµ sù thùc hiÖn dÇn dÇn nh÷ng ý niÖm vµ h¬n n÷a, dÜ

nhiªn lu«n lu«n lµ sù thùc hiÖn dÇn dÇn nh÷ng ý niÖm a thÝch cña

chÝnh nhµ triÕt häc. Thµnh thö, lÞch sö lµm viÖc mét çch v« ý thøc,

nhng kh«ng sao tr¸nh khái híng theo mét môc ®Ých lý tëng nhÊt

®Þnh, ®îc ®Þnh ra tõ tríc - môc ®Ých nµy, ë Hª-ghen ch¼ng h¹n, lµ sù

thùc hiÖn ý niÖm tuyÖt ®èi cña «ng - vµ çi xu híng kh«ng thÓ cìng l¹i

muèn ®¹t tíi ý niÖm tuyÖt ®èi cÊu thµnh mèi liªn hÖ bªn trong cña çc sù

biÕn lÞch sö. Nh vËy lµ mèi liªn hÖ hiÖn thùc mµ ngêi ta cha biÕt,

®îc thay thÕ b»ng mét ý trêi thÇn bÝ míi, kh«ng cã ý thøc hay dÇn dÇn

®¹t tíi ý thøc. Cho nªn ë ®©y, còng hÖt nh trong lÜnh vùc tù nhiªn,

cÇn ph¶i lo¹i bá nh÷ng mèi liªn hÖ nh©n t¹o Êy, b»ng çch t×m ra

nh÷ng mèi liªn hÖ hiÖn thùc - mét nhiÖm vô mµ xÐt ®Õn cïng, lµ ph¶i

ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt vËn ®éng chung, nh÷ng quy luËt chi phèi

lÞch sö cña x· héi loµi ngêi.

Song lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi, vÒ c¨n b¶n, kh¸c víi lÞch sö ph¸t

triÓn cña tù nhiªn ë mét ®iÓm. Trong tù nhiªn (chõng nµo chóng ta

kh«ng xÐt ®Õn ¶nh hëng ngîc trë l¹i cña con ngêi ®èi víi tù nhiªn)

chØ cã nh÷ng nh©n tè v« ý thøc vµ mï qu¸ng t¸c ®éng lÉn nhau, vµ

chÝnh trong sù t¸c ®éng lÉn nhau Êy mµ quy luËt chung biÓu hiÖn ra.

Cßn ë ®©y, - trong v« sè nh÷ng çi ngÉu nhiªn bÒ ngoµi, thÊy ®îc ë

ngoµi mÆt, còng nh trong nh÷ng kÕt qu¶ cuèi cïng chøng thùc sù tån

t¹i cña tÝnh quy luËt néi t¹i trong tÊt c¶ nh÷ng çi ngÉu nhiªn ®ã -

kh«ng cã g× x¶y ra víi t çch lµ môc ®Ých tù gi¸c, mong muèn. Tr¸i l¹i,

trong lÞch sö x· héi, nh©n tè ho¹t ®éng hoµn toµn chØ lµ nh÷ng con

ngêi cã ý thøc, hµnh ®éng cã suy nghÜ hay cã nhiÖt t×nh vµ theo ®uæi

nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh, th× kh«ng cã g× x¶y ra mµ l¹i kh«ng cã ý

®Þnh tù gi¸c, kh«ng cã môc ®Ých mong muèn. Song, sù kh¸c nhau ®ã,

bÊt luËn nã quan träng nh thÕ nµo ®èi víi viÖc nghiªn cøu lÞch sö -

®Æc biÖt lµ ®èi víi viÖc nghiªn cøu nh÷ng thêi ®¹i vµ nh÷ng biÕn cè

riªng biÖt - vÉn kh«ng thÓ lµm thay ®æi chót nµo mét sù thùc lµ tiÕn

tr×nh lÞch sö bÞ nh÷ng quy luËt chung néi t¹i chi phèi. V× c¶ ë ®©y còng

vËy, xÐt chung vµ xÐt toµn bé th× bÊt chÊp nh÷ng môc ®Ých mong muèn

mét çch tù gi¸c cña çc ç nh©n riªng lÎ, çi ngÉu nhiªn vÉn h×nh nh

ngù trÞ ë ngoµi mÆt. Ýt khi ngêi ta thùc hiÖn ®îc ®iÒu mµ ngêi ta

mong muèn; trong phÇn lín çc trêng hîp, nh÷ng môc ®Ých mµ ngêi

ta mong muèn xung ®ét vµ m©u thuÉn víi nhau; hoÆc lµ ngay tõ tríc,

b¶n th©n nh÷ng môc ®Ých ®ã ®· lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc, hoÆc gi¶

lµ thiÕu ph¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn. Do ®ã, nh÷ng sù xung ®ét cña v« sè

nh÷ng nguyÖn väng riªng biÖt vµ hµnh ®éng riªng biÖt t¹o ra, trong lÜnh

vùc lÞch sö, mét t×nh tr¹ng hoµn toµn gièng t×nh tr¹ng ngù trÞ trong

230 448

449


giíi tù nhiªn kh«ng cã ý thøc. Nh÷ng môc ®Ých cña hµnh ®éng lµ

nh÷ng môc ®Ých mong muèn; song kÕt qu¶ thùc tÕ cña nh÷ng hµnh

®éng ®ã l¹i hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng kÕt qu¶ mong muèn, hoÆc

khi kÕt qu¶ ®ã, lóc ®Çu, h×nh nh còng phï hîp víi môc ®Ých mong

muèn, th× cuèi cïng nã l¹i dÉn tíi nh÷ng hËu qu¶ hoµn toµn kh¸c

nh÷ng hËu qu¶ mµ ngêi ta mong muèn. Nh vËy, xÐt chung vµ vÒ

toµn bé, ngÉu nhiªn h×nh nh còng chi phèi c¶ nh÷ng sù kiÖn lÞch sö.

Nhng ë ®©u mµ sù ngÉu nhiªn h×nh nh t¸c ®éng ë ngoµi mÆt th× ë

®Êy, tÝnh ngÉu nhiªn Êy lu«n lu«n bÞ chi phèi bëi nh÷ng quy luËt néi

t¹i bÞ che ®Ëy; vµ vÊn ®Ò chØ lµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt ®ã.

Con ngêi lµm ra lÞch sö cña m×nh - v« luËn lµ lÞch sö nµy diÔn ra

nh thÕ nµo - b»ng çch lµ mçi ngêi theo ®uæi nh÷ng môc ®Ých riªng,

mong muèn mét çch cã ý thøc, vµ chÝnh kÕt qu¶ chung cña v« sè

nh÷ng ý muèn t¸c ®éng theo nhiÒu híng kh¸c nhau ®ã vµ cña nh÷ng

¶nh hëng mu«n vÎ cña nh÷ng ý muèn ®ã vµo thÕ giíi bªn ngoµi ®· t¹o

nªn lÞch sö. Nh vËy, vÊn ®Ò lµ ë ®iÒu mµ ®«ng ®¶o nh÷ng ç nh©n

riªng biÖt Êy mong muèn. ý muèn lµ do dôc väng hay sù suy nghÜ

quyÕt ®Þnh. Song, nh÷ng ®ßn bÈy, ®Õn lît nã, nã trùc tiÕp quyÕt ®Þnh

dôc väng hay sù suy nghÜ th× thêng thuéc nhiÒu lo¹i rÊt kh¸c nhau.

§ã cã thÓ hoÆc lµ nh÷ng sù vËt bªn ngoµi, hoÆc lµ nh÷ng ®éng c¬ lý

tëng: tham väng, “ý thøc phôc vô ch©n lý vµ chÝnh nghÜa”, sù thï h»n

ç nh©n hay ®ñ mäi lo¹i së thÝch thuÇn tóy ç nh©n. Nhng mét mÆt,

chóng ta ®· thÊy r»ng nh÷ng mong muèn riªng biÖt rÊt nhiÒu vÉn t¸c

®éng trong lÞch sö th× trong ®a sè trêng hîp, ®Òu ®a ®Õn nh÷ng kÕt

qu¶ hoµn toµn kh¸c vµ thêng ®èi lËp h¼n víi nh÷ng kÕt qu¶ mong

muèn, thµnh thö do ®ã, nh÷ng ®éng c¬ Êy chØ cã mét ý nghÜa thø yÕu

®èi víi toµn bé kÕt qu¶ cuèi cïng. MÆt kh¸c, ngêi ta cßn cã thÓ tù hái

r»ng ®éng lùc nµo Èn sau nh÷ng ®éng c¬ ®ã, vµ nh÷ng nguyªn nh©n

lÞch sö biÕn ®æi thµnh nh÷ng ®éng c¬ Êy trong ®Çu ãc nh÷ng con ngêi

®ang ho¹t ®éng, lµ nh÷ng nguyªn nh©n nµo?

VÊn ®Ò ®ã, chñ nghÜa duy vËt tríc kia cha bao giê ®Æt ra cho m×nh

c¶. ChÝnh v× vËy mµ quan ®iÓm cña nã vÒ lÞch sö, - nÕu nh nãi chung nã

cã mét quan ®iÓm vÒ lÞch sö, - vÒ b¶n chÊt, lµ quan ®iÓm thùc dông chñ

nghÜa: nã ®¸nh gi¸ mäi çi theo ®éng c¬ cña hµnh ®éng, chia nh÷ng

ngêi ho¹t ®éng trong lÞch sö thµnh nh÷ng ngêi cao quý vµ nh÷ng kÎ

®ª tiÖn vµ nhËn thÊy r»ng th«ng thêng th× nh÷ng ngêi cao quý lµ

nh÷ng ngêi bÞ lõa bÞp, cßn nh÷ng kÎ ®ª tiÖn lµ nh÷ng kÎ chiÕn th¾ng.

Tõ ®ã, chñ nghÜa duy vËt cò rót ra kÕt luËn lµ viÖc nghiªn cøu lÞch sö

kh«ng mang l¹i mét çi g× bæ Ých c¶; cßn chóng t«i th× kÕt luËn lµ

trong lÜnh vùc lÞch sö, chñ nghÜa duy vËt cò kh«ng trung thµnh víi

b¶n th©n m×nh, v× nã coi nh÷ng ®éng lùc lý tëng t¸c ®éng trong lÜnh

vùc lÞch sö lµ nh÷ng nguyªn nh©n cuèi cïng, chø kh«ng nghiªn cøu

xem çi g× Èn sau nh÷ng ®éng lùc ®ã vµ nh÷ng ®éng lùc cña nh÷ng

®éng lùc ®ã lµ nh÷ng g×. TÝnh kh«ng triÖt ®Ó kh«ng ph¶i lµ ë chç thõa

nhËn sù tån t¹i cña nh÷ng ®éng lùc lý tëng, mµ lµ ë chç kh«ng ®i

ngîc lªn xa h¬n tíi nh÷ng nguyªn nh©n cña nh÷ng ®éng lùc Êy. Tr¸i

l¹i, triÕt häc vÒ lÞch sö, ®Æc biÖt triÕt häc vÒ lÞch sö mµ Hª-ghen lµ ®¹i

biÓu, thõa nhËn r»ng nh÷ng ®éng c¬ bÒ ngoµi vµ c¶ nh÷ng ®éng c¬

ho¹t ®éng thËt sù cña nh÷ng nh©n vËt ho¹t ®éng trong lÞch sö, quyÕt

kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nguyªn nh©n cuèi cïng cña çc sù biÕn lÞch sö;

r»ng ®»ng sau nh÷ng ®éng c¬ ®ã, cßn cã nh÷ng ®éng lùc kh¸c cÇn

ph¶i ph¸t hiÖn ra. Song, triÕt häc vÒ lÞch sö kh«ng t×m nh÷ng ®éng

lùc ®ã trong b¶n th©n lÞch sö, tr¸i l¹i, nã du nhËp nh÷ng ®éng lùc ®ã

tõ ngoµi, tõ hÖ t tëng triÕt häc, vµo trong lÞch sö. Ch¼ng h¹n nh

®¸ng lÏ gi¶i thÝch lÞch sö Hy L¹p thêi cæ b»ng mèi liªn hÖ vèn cã bªn

trong cña nã, th× Hª-ghen l¹i chØ ®¬n gi¶n cho r»ng lÞch sö Hy L¹p

thêi cæ kh«ng ph¶i lµ çi g× kh¸c mµ chØ lµ “sù x©y dùng nh÷ng ç

tÝnh tèt ®Ñp”, lµ sù thùc hiÖn “t¸c phÈm nghÖ thuËt”336, ®óng nh mét

t¸c phÈm nghÖ thuËt. Nh©n ®ã, Hª-ghen ®· ®a ra nhiÒu ý kiÕn hay

vµ s©u s¾c vÒ nh÷ng ngêi Hy L¹p thêi cæ, song kh«ng v× thÕ mµ

231 450

451


chóng ta cã thÓ b»ng lßng víi lêi gi¶i thÝch Êy, ®ã chØ lµ mét c©u nãi

trèng rçng.

VËy, nÕu vÊn ®Ò lµ nghiªn cøu nh÷ng ®éng lùc - mét çch cã ý thøc

hay kh«ng cã ý thøc, vµ thêng lµ kh«ng cã ý thøc - Èn sau nh÷ng ®éng

c¬ cña nh÷ng nh©n vËt ho¹t ®éng trong lÞch sö vµ lµ nh÷ng ®éng lùc

thùc tÕ cuèi cïng cña lÞch sö, th× vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu

nh÷ng ®éng c¬ cña çc ç nh©n riªng lÎ, dï ®ã lµ nh÷ng ç nh©n xuÊt

s¾c ®i n÷a, mµ lµ nghiªn cøu nh÷ng ®éng c¬ ®· lay chuyÓn nh÷ng khèi

quÇn chóng ®«ng ®¶o, nh÷ng d©n téc trän vÑn; råi ®Õn nh÷ng giai cÊp

trän vÑn trong mçi d©n téc; nh÷ng ®éng c¬ ®· ®Èy hä kh«ng ph¶i ®Õn

chç tiÕn hµnh nh÷ng cuéc næi dËy, nhÊt thêi theo kiÓu löa r¬m chãng t¾t,

mµ ®Õn chç tiÕn hµnh nh÷ng hµnh ®éng l©u dµi ®a ®Õn nh÷ng biÕn ®æi

lÞch sö vÜ ®¹i. Nghiªn cøu kü nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy ®· ®îc ph¶n

¸nh, ë ®©y, trong ®Çu ãc cña quÇn chóng ®ang ho¹t ®éng vµ cña l·nh tô

cña hä - tøc lµ nh÷ng ngêi mµ ta gäi lµ vÜ nh©n, - víi t çch lµ ®éng c¬ tù

gi¸c, ph¶n ¸nh mét çch râ rµng hay kh«ng râ rµng, trùc tiÕp hay díi

h×nh thøc hÖ t tëng, thËm chÝ c¶ díi h×nh thøc h ¶o, - ®ã lµ con ®êng

duy nhÊt cã thÓ dÉn tíi chç nhËn thøc ®îc çc quy luËt chi phèi lÞch sö

nãi chung, còng nh chi phèi trong çc thêi kú riªng biÖt cña lÞch sö, hay

trong çc níc riªng biÖt. TÊt c¶ çi g× thóc ®Èy con ngêi hµnh ®éng ®Òu

tÊt nhiªn ph¶i th«ng qua ®Çu ãc hä; nhng çi ®ã mang h×nh thøc nµo ë

trong ®Çu ãc con ngêi th× tïy thuéc nhiÒu vµo çc hoµn c¶nh. Tõ khi c«ng

nh©n kh«ng ®¬n gi¶n ph¸ hñy m¸y mãc, nh hä ®· lµm n¨m 1848 ë vïng

Ranh n÷a, th× ngµy nay hä còng vÉn kh«ng cam chÞu mét chót nµo víi

c«ng nghiÖp c¬ khÝ t b¶n chñ nghÜa.

Song, nÕu nh trong tÊt c¶ çc thêi kú tríc, viÖc nghiªn cøu

nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy Êy cña lÞch sö lµ hÇu nh kh«ng

thÓ lµm ®îc, v× nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a nh÷ng nguyªn nh©n Êy

vµ nh÷ng ¶nh hëng cña chóng lµ phøc t¹p vµ bÞ che lÊp, th×

ngµy nay, thêi ®¹i chóng ta ®· gi¶n ®¬n hãa nh÷ng mèi liªn hÖ

®ã ®Õn mét møc mµ cuèi cïng ®iÒu bÝ Èn lµ cã thÓ gi¶i ®¸p ®îc. Tõ

khi nÒn ®¹i c«ng nghiÖp ®îc thiÕt lËp, nghÜa lµ Ýt nhÊt tõ thêi kú hßa

íc ch©u ¢u n¨m 1815, th× ë Anh, ai nÊy ®Òu biÕt râ r»ng toµn bé

cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ ë ®ã xoay quanh tham väng thèng trÞ cña hai

giai cÊp: giai cÊp quý téc ®Þa chñ (landed aristocracy) vµ giai cÊp t

s¶n (middle class). ë Ph¸p, khi dßng hä triÒu ®¹i Buèc-b«ng trë vÒ th×

ai nÊy ®Òu thÊy lµ cã cïng mét t×nh h×nh nh trªn. Çc nhµ sö häc

cña thêi kú Phôc tÝch, - tõ Chi-e-ri ®Õn Ghi-d«, Mi-ni-ª vµ Chi-e - lu«n

ph¸t biÓu r»ng t×nh h×nh ®ã lµ ch×a khãa ®Ó hiÓu lÞch sö níc Ph¸p tõ

thêi Trung cæ trë vÒ sau. Vµ tõ n¨m 1830, trong c¶ hai níc Anh vµ

Ph¸p, giai cÊp c«ng nh©n, giai cÊp v« s¶n ®· ®îc thõa nhËn lµ chiÕn

sÜ thø ba ®Êu tranh giµnh sù thèng trÞ. T×nh h×nh ®· trë thµnh ®¬n

gi¶n ®Õn nçi chØ cã ai cè t×nh nh¾m m¾t l¹i míi kh«ng thÊy r»ng ®éng

lùc cña toµn bé lÞch sö hiÖn ®¹i, Ýt nhÊt lµ ë trong hai níc tiªn tiÕn

nãi trªn, chÝnh lµ cuéc ®Êu tranh cña ba giai cÊp lín ®ã vµ nh÷ng

xung ®ét vÒ lîi Ých cña hä.

Song, çc giai cÊp ®ã ®· h×nh thµnh nh thÕ nµo? NÕu nh tho¹t

nh×n, ngêi ta cã thÓ cho r»ng chÕ ®é chiÕm h÷u ruéng ®Êt phong

kiÕn xa kia - Ýt nhÊt lµ lóc ban ®Çu - b¾t nguån tõ nh÷ng nguyªn

nh©n chÝnh trÞ, tõ sù chiÕm ®o¹t b»ng b¹o lùc, th× ®iÒu ®ã lµ kh«ng

thÓ chÊp nhËn ®îc ®èi víi giai cÊp t s¶n vµ giai cÊp v« s¶n. ë ®©y,

ta thÊy râ rµng vµ cô thÓ r»ng nguån gèc vµ sù ph¸t triÓn cña hai

giai cÊp lín ®ã lµ nh÷ng nguyªn nh©n thuÇn tóy kinh tÕ. Vµ còng râ

rµng lµ trong cuéc ®Êu tranh gi÷a giai cÊp chiÕm h÷u ruéng ®Êt vµ

giai cÊp t s¶n, còng nh trong cuéc ®Êu tranh gi÷a giai cÊp t s¶n

vµ giai cÊp v« s¶n, th× tríc hÕt, vÊn ®Ò lµ ë nh÷ng lîi Ých kinh tÕ -

®Ó tháa m·n nh÷ng lîi Ých kinh tÕ th× quyÒn lùc chÝnh trÞ chØ ®îc

sö dông lµm mét ph¬ng tiÖn ®¬n thuÇn. Giai cÊp t s¶n còng nh

giai cÊp v« s¶n ®Òu h×nh thµnh tõ mét sù thay ®æi cña nh÷ng ®iÒu

kiÖn kinh tÕ, nãi cho ®óng h¬n, lµ sù thay ®æi cña ph¬ng thøc s¶n

xuÊt. ChÝnh bíc qu¸ ®é, tríc hÕt tõ thñ c«ng nghiÖp phêng

232 452

453


héi lªn c«ng trêng thñ c«ng, råi tõ c«ng trêng thñ c«ng lªn ®¹i

c«ng nghiÖp víi m¸y mãc ch¹y b»ng h¬i níc, ®· ph¸t triÓn hai

giai cÊp Êy. §Õn mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña sù ph¸t triÓn Êy,

lùc lîng s¶n xuÊt míi do giai cÊp t s¶n vËn hµnh, - tríc hÕt lµ

sù ph©n c«ng lao ®éng vµ sù tËp hîp mét sè ®«ng c«ng nh©n cã tÝnh chÊt

bé phËn vµo trong mét c«ng trêng thñ c«ng chung, - còng nh

nh÷ng ®iÒu kiÖn trao ®æi vµ nh÷ng nhu cÇu trao ®æi do lùc lîng

s¶n xuÊt Êy t¹o ra, ®Òu trë nªn kh«ng t¬ng dung víi chÕ ®é s¶n

xuÊt hiÖn tån, do lÞch sö truyÒn l¹i vµ ®îc ph¸p luËt thõa nhËn,

nghÜa lµ kh«ng t¬ng dung víi nh÷ng ®Æc quyÒn phêng héi vµ v«

sè nh÷ng ®Æc quyÒn ç nh©n vµ ®Æc quyÒn ®Þa ph¬ng (tÊt c¶

nh÷ng ®Æc quyÒn nµy ®Òu lµ nh÷ng xiÒng xÝch ®èi víi nh÷ng ®¼ng

cÊp kh«ng cã ®Æc quyÒn) ®Æc trng cho chÕ ®é x· héi phong kiÕn.

Nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt, do giai cÊp t s¶n ®¹i biÓu, næi dËy

chèng l¹i chÕ ®é s¶n xuÊt do bän chiÕm h÷u ruéng ®Êt phong kiÕn

vµ bän trïm phêng héi ®¹i biÓu. Mäi ngêi ®Òu ®· biÕt kÕt qu¶

cña cuéc ®Êu tranh: nh÷ng xiÒng xÝch phong kiÕn ®· bÞ ®Ëp tan ë

Anh mét çch dÇn dÇn, ë Ph¸p th× chØ mét lÇn lµ xong, cßn ë §øc

th× cho ®Õn nay, ngêi ta vÉn cha thanh to¸n xong nh÷ng xiÒng

xÝch ®ã. Nhng còng gièng nh c«ng trêng thñ c«ng, ®Õn mét giai

®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh th× xung ®ét víi ph¬ng thøc s¶n xuÊt

phong kiÕn, ngµy nay, ®¹i c«ng nghiÖp còng l¹i ®· ®i ®Õn chç xung

®ét víi chÕ ®é s¶n xuÊt t s¶n lµ chÕ ®é ®· thay thÕ chÕ ®é s¶n

xuÊt phong kiÕn. BÞ trãi buéc bëi chÕ ®é Êy, bëi nh÷ng khu«n khæ

chËt hÑp cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, ®¹i c«ng

nghiÖp, mét mÆt, lµm cho qu¶ng ®¹i quÇn chóng trong toµn d©n bÞ

v« s¶n hãa ngµy cµng nhiÒu, vµ mÆt kh¸c, t¹o ra mét khèi ngµy

cµng lín nh÷ng s¶n phÈm kh«ng cã thÞ trêng tiªu thô. S¶n xuÊt

thõa vµ sù bÇn cïng cña ®«ng ®¶o quÇn chóng, çi nµy lµ nguyªn

nh©n cña çi kia, ®ã lµ mÉu thuÉn v« lý mµ ®¹i c«ng nghiÖp ®i

tíi, ®ã lµ m©u thuÉn ®ßi hái nhÊt thiÕt ph¶i ph¸ g«ng xiÒng cho

nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt, b»ng çch thay ®æi ph¬ng thøc s¶n

xuÊt.

Trong lÞch sö hiÖn ®¹i th× nh vËy lµ Ýt nhÊt còng ®· chøng minh

®îc r»ng tÊt c¶ çc cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ ®Òu lµ ®Êu tranh giai cÊp,

vµ tÊt c¶ çc cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng giai cÊp, dï h×nh thøc chÝnh trÞ

tÊt yÕu cña chóng lµ thÕ nµo ®i n÷a - v× bÊt cø cuéc ®Êu tranh giai cÊp

nµo còng ®Òu lµ ®Êu tranh chÝnh trÞ, - xÐt ®Õn cïng, ®Òu xoay quanh

vÊn ®Ò gi¶i phãng vÒ kinh tÕ. Do ®ã, Ýt ra lµ ë ®©y, nhµ níc, tøc lµ chÕ

®é chÝnh trÞ, còng lµ yÕu tè tïy thuéc, cßn x· héi c«ng d©n, tøc lµ lÜnh

vùc cña nh÷ng quan hÖ kinh tÕ, lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh. Quan ®iÓm cæ

truyÒn, mµ chÝnh Hª-ghen còng t¸n d¬ng, coi nhµ níc lµ yÕu tè

quyÕt ®Þnh, cßn x· héi c«ng d©n lµ yÕu tè bÞ yÕu tè nhµ níc quyÕt

®Þnh. Nh×n bÒ ngoµi th× ®óng lµ nh vËy. Còng nh ®èi víi tõng ngêi

riªng lÎ, tÊt c¶ nh÷ng ®éng lùc thóc ®Èy nh÷ng hµnh ®éng cña ngêi ®ã

®Òu nhÊt ®Þnh ph¶i ®i qua ®Çu ãc ngêi ®ã, ®Òu ph¶i chuyÓn thµnh

®éng c¬ cña ý chÝ cña ngêi ®ã ®Ó lµm cho ngêi ®ã hµnh ®éng, th× tÊt

c¶ nh÷ng nhu cÇu cña x· héi c«ng d©n - dï giai cÊp nµo ®ang n¾m

quyÒn thèng trÞ còng vËy - ®Òu nhÊt ®Þnh ph¶i th«ng qua ý muèn cña

nhµ níc ®Ó cã ®îc gi¸ trÞ phæ biÕn díi h×nh thøc nh÷ng ®¹o luËt. §ã

lµ mÆt h×nh thøc cña sù viÖc, sù viÖc nµy tù b¶n th©n nã ®· râ rµng;

nhng vÊn ®Ò ®Æt ra lµ néi dung cña ý chÝ thuÇn tóy h×nh thøc Êy - cña

tõng ç nh©n riªng lÎ còng nh cña nhµ níc - lµ g×, vµ néi dung ®ã lµ

tõ ®©u mµ ra, t¹i sao ngêi ta l¹i muèn chÝnh ®iÒu nµy chø kh«ng ph¶i

®iÒu kia? NÕu chóng ta t×m hiÓu vÊn ®Ò ®ã, chóng ta sÏ thÊy r»ng

trong lÞch sö hiÖn ®¹i, ý chÝ cña nhµ níc, nãi chung, ®îc quyÕt ®Þnh

bëi nh÷ng nhu cÇu lu«n lu«n thay ®æi cña x· héi c«ng d©n, bëi u thÕ

cña giai cÊp nµy hay giai cÊp kh¸c, vµ xÐt ®Õn cïng bëi sù ph¸t triÓn

cña nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt vµ cña nh÷ng quan hÖ trao ®æi.

Nhng nÕu ngay c¶ trong thêi ®¹i hiÖn ®¹i cña chóng ta, víi

nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt vµ ph¬ng tiÖn giao th«ng ®å sé cña nã,

233 454

455


nhµ níc kh«ng ph¶i lµ mét lÜnh vùc ®éc lËp cã mét sù ph¸t triÓn

®éc lËp, mµ sù tån t¹i còng nh sù ph¸t triÓn cña nã, xÐt cho cïng,

l¹i phô thuéc vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t kinh tÕ cña x· héi, th×

®iÒu ®ã cµng ®óng nhiÒu h¬n víi tÊt c¶ çc thêi ®¹i tríc, khi mµ

sù s¶n xuÊt ra ®êi sèng vËt chÊt cña con ngêi cha ®îc tiÕn

hµnh b»ng nh÷ng ph¬ng tiÖn phong phó nh thÕ, vµ khi mµ v×

vËy, tÝnh tÊt yÕu cña nÒn s¶n xuÊt Êy nhÊt ®Þnh ph¶i chi phèi con

ngêi ë mét møc lín h¬n. NÕu nh c¶ ®Õn ngµy nay, trong thêi ®¹i

c«ng nghiÖp vµ ®êng s¾t, nhµ níc, nãi chung, chØ lµ sù ph¶n ¸nh,

díi h×nh thøc tËp trung, cña nh÷ng nhu cÇu kinh tÕ cña giai cÊp

thèng trÞ trong s¶n xuÊt, th× nhµ níc l¹i cµng lµ nh thÕ trong

thêi ®¹i mµ mçi thÕ hÖ loµi ngêi buéc ph¶i dµnh mét phÇn thêi

gian lín h¬n cña toµn bé cuéc ®êi m×nh vµo viÖc tháa m·n nh÷ng

nhu cÇu vËt chÊt cña m×nh vµ do ®ã ph¶i phô thuéc vµo nh÷ng nhu

cÇu vËt chÊt Êy h¬n nhiÒu so víi chóng ta hiÖn nay. ViÖc nghiªn

cøu lÞch sö cña çc thêi ®¹i ®· qua, mét khi chó ý nghiªm chØnh

®Õn ph¬ng diÖn ®ã, sÏ x¸c nhËn ®iÒu ®ã mét çch ®Çy søc thuyÕt

phôc. Nhng ë ®©y, dÜ nhiªn lµ chóng ta kh«ng thÓ bµn ®Õn vÊn ®Ò ®ã

®îc.

NÕu nhµ níc vµ c«ng ph¸p lµ do nh÷ng quan hÖ kinh tÕ quyÕt ®Þnh th×

dÜ nhiªn lµ ph¸p quyÒn c«ng d©n còng nh thÕ, v× vÒ thùc chÊt, nã chØ x¸c

nhËn nh÷ng quan hÖ kinh tÕ hiÖn cã vµ tån t¹i b×nh thêng gi÷a nh÷ng ç

nh©n riªng biÖt, trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh. Nhng h×nh thøc cña sù

x¸c nhËn ®ã cã thÓ rÊt kh¸c nhau. Ngêi ta cã thÓ, nh ë Anh, gi÷ l¹i cho

phï hîp víi toµn bé sù ph¸t triÓn cña d©n téc, mét bé phËn kh¸ lín nh÷ng

h×nh thøc cña luËt phong kiÕn cò, nhng g¸n cho nã mét néi dung t s¶n,

vµ thËm chÝ trùc tiÕp g¸n cho nh÷ng tªn gäi phong kiÕn mét ý nghÜa t

s¶n. Ngêi ta còng cã thÓ lµm nh ë phÇn lôc ®Þa, ë T©y ¢u, lµ lÊy bé

luËt ®Çu tiªn cã tÝnh chÊt toµn thÕ giíi cña mét x· héi s¶n xuÊt hµng

hãa, tøc lµ lÊy bé luËt La M·, víi sù quy ®Þnh chÝnh x¸c v« song cña nã

vÒ tÊt c¶ nh÷ng quan hÖ ph¸p lý chñ yÕu gi÷a nh÷ng ngêi së h÷u th«ng

thêng vÒ hµng hãa (kÎ mua vµ ngêi b¸n, ngêi cho vay vµ ngêi m¾c

nî, hîp ®ång, sù cam kÕt, v.v.), lµm c¬ së. §ång thêi, ngêi ta cã thÓ, v×

lîi Ých cña mét x· héi cßn cã tÝnh chÊt tiÓu t s¶n vµ nöa phong kiÕn,

hoÆc lµ gi¶n ®¬n dïng thñ tôc xÐt xö mµ h¹ thÊp luËt ®ã xuèng cho hîp

víi tr×nh ®é cña x· héi Êy (luËt phæ th«ng cña §øc), hoÆc lµ dùa vµo

nh÷ng luËt gia gäi lµ rÊt uyªn b¸c vµ rÊt cã ®¹o ®øc ®Ó c¶i t¹o luËt Êy

thµnh mét bé luËt riªng phï hîp víi tr×nh ®é cña x· héi Êy, bé luËt mµ

trong hoµn c¶nh ®ã, ngay c¶ xÐt vÒ mÆt ph¸p lý, còng sÏ ch¼ng tèt g×

(luËt níc Phæ); cuèi cïng, ngêi ta cã thÓ, sau mét cuéc çch m¹ng t

s¶n vÜ ®¹i, x©y dùng, trªn c¬ së chÝnh ngay bé luËt La M· Êy, mét bé

luËt cæ ®iÓn cña x· héi t s¶n, nh Code civile1* cña níc Ph¸p vËy.

Nh vËy, nÕu nh÷ng quy t¾c cña ph¸p luËt t s¶n chØ lµ biÓu hiÖn -

díi mét h×nh thøc ph¸p lý - cña nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t kinh tÕ cña

x· héi, th× nh÷ng quy t¾c ®ã cã thÓ lµ tèt hay xÊu tïy theo hoµn c¶nh.

Tríc m¾t chóng ta, nhµ níc lµ mét thÕ lùc t tëng ®Çu tiªn

chi phèi con ngêi. X· héi thiÕt lËp ra cho m×nh mét c¬ quan ®Ó b¶o

vÖ lîi Ých chung cña m×nh chèng l¹i nh÷ng sù tÊn c«ng ë trong níc

vµ cña níc ngoµi. C¬ quan ®ã lµ chÝnh quyÒn nhµ níc. Võa míi ra

®êi, c¬ quan ®ã ®· tù lµm cho m×nh trë thµnh ®éc lËp ®èi víi x· héi

vµ ®iÒu ®ã cµng t¨ng lªn khi nhµ níc cµng trë thµnh c¬ quan cña

mét giai cÊp nhÊt ®Þnh nµo ®ã vµ khi nã cµng trùc tiÕp t¨ng cêng

sù thèng trÞ cña giai cÊp ®ã. Cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp bÞ ¸p bøc

chèng giai cÊp thèng trÞ sÏ tÊt yÕu trë thµnh mét cuéc ®Êu tranh

chÝnh trÞ, mét cuéc ®Êu tranh tiÕn hµnh tríc hÕt chèng l¹i sù

thèng trÞ chÝnh trÞ cña giai cÊp thèng trÞ; ý thøc vÒ mèi liªn hÖ

gi÷a cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ Êy víi c¬ së kinh tÕ cña nã mê dÇn

®i vµ thËm chÝ cã thÓ hoµn toµn biÕn mÊt. Nhng nÕu nã kh«ng

hoµn toµn biÕn mÊt ë nh÷ng ngêi tham gia cuéc ®Êu tranh ®ã th×

1* - Bé d©n luËt

234 456

457


nã hÇu nh lu«n lu«n biÕn mÊt ë çc nhµ sö häc. Trong sè tÊt c¶ çc tµi

liÖu tríc kia nãi vÒ cuéc ®Êu tranh x¶y ra trong lßng Céng hoµ La M·

th× chØ cã mét m×nh ¸p-pi-en lµ ®· nãi mét çch râ rµng vµ minh b¹ch

cho chóng ta biÕt r»ng xÐt ®Õn cïng, cuéc ®Êu tranh ®ã ®îc tiÕn hµnh

nh»m çi g×: chÝnh lµ v× quyÒn së h÷u ruéng ®Êt.

Nhng nhµ níc, mét khi ®· trë thµnh mét lùc lîng ®éc lËp ®èi víi

x· héi th× lËp tøc t¹o ra mét hÖ t tëng míi. ChÝnh ë çc nhµ chÝnh trÞ

chuyªn nghiÖp, ë çc nhµ lý luËn vÒ c«ng ph¸p vµ nhÊt lµ ë nh÷ng nhµ

luËt häc nghiªn cøu vÒ ph¸p quyÒn c«ng d©n, mèi quan hÖ víi nh÷ng

sù kiÖn kinh tÕ ®· thùc sù biÕn mÊt. V× trong mçi trêng hîp riªng

biÖt, muèn ®îc thõa nhËn díi h×nh thøc luËt ph¸p, çc sù kiÖn kinh

tÕ ®Òu buéc ph¶i mang h×nh thøc ®éng c¬ ph¸p lý, vµ v× dÜ nhiªn còng

cßn cÇn ph¶i tÝnh ®Õn toµn bé hÖ thèng ph¸p luËt ®· cã, cho nªn hiÖn

nay, ®èi víi hä, h×nh thøc ph¸p lý ph¶i lµ tÊt c¶, cßn néi dung kinh tÕ

l¹i kh«ng lµ g× hÕt. C«ng ph¸p vµ ph¸p quyÒn c«ng d©n ®îc hä xem lµ

nh÷ng lÜnh vùc ®éc lËp, cã sù ph¸t triÓn lÞch sö ®éc lËp riªng cña nã, cã

thÓ vµ cÇn ®îc tr×nh bµy mét çch cã hÖ thèng b»ng çch lo¹i trõ triÖt

®Ó tÊt c¶ nh÷ng m©u thuÉn bªn trong.

Nh÷ng hÖ t tëng cao h¬n n÷a, nghÜa lµ ë çch xa c¬ së vËt chÊt,

kinh tÕ cña chóng h¬n, ®Òu mang h×nh thøc triÕt häc vµ t«n gi¸o. ë

®©y, mèi quan hÖ gi÷a çc quan niÖm víi çc ®iÒu kiÖn tån t¹i vËt

chÊt cña chóng ngµy cµng trë nªn phøc t¹p vµ ngµy cµng bÞ lµm lu mê

®i bëi nh÷ng kh©u trung gian. Song dï sao mèi quan hÖ ®ã vÉn tån

t¹i. NÕu toµn bé thêi ®¹i Phôc tÝch, b¾t ®Çu tõ gi÷a thÕ kû XV, lµ s¶n

phÈm chñ yÕu cña çc thµnh thÞ, tøc lµ cña tÇng líp thÞ d©n th× triÕt

häc, ®· thøc tØnh tõ lóc ®ã, còng lµ nh vËy. Néi dung cña triÕt häc

®ã, vÒ thùc chÊt, chØ lµ biÓu hiÖn triÕt häc cña nh÷ng t tëng phï

hîp víi sù ph¸t triÓn cña tiÓu thÞ d©n vµ trung thÞ d©n thµnh giai cÊp

®¹i t s¶n. §iÒu ®ã biÓu lé râ rµng ë ngêi Anh vµ ngêi Ph¸p cña

thÕ kû tríc, trong nhiÒu trêng hîp, hä võa lµ nh÷ng nhµ kinh tÕ

chÝnh trÞ häc, l¹i võa lµ nh÷ng nhµ triÕt häc; cßn vÒ häc ph¸i cña Hª-

ghen th× chóng t«i ®· chøng minh ë trªn.

Nhng chóng ta còng h·y nãi qua vÒ t«n gi¸o, v× t«n gi¸o çch xa

®êi sèng vËt chÊt h¬n c¶ vµ h×nh nh xa l¹ víi ®êi sèng vËt chÊt h¬n c¶.

T«n gi¸o sinh ra trong mét thêi ®¹i hÕt søc nguyªn thñy, tõ nh÷ng

kh¸i niÖm hÕt søc sai lÇm, nguyªn thñy cña con ngêi vÒ b¶n chÊt cña

chÝnh hä vµ vÒ giíi tù nhiªn bªn ngoµi, xung quanh hä. Song bÊt cø hÖ

t tëng nµo, mét khi ®· h×nh thµnh, ®Òu ph¸t triÓn g¾n liÒn víi

nh÷ng kh¸i niÖm ®· cã, coi ®ã lµ nh÷ng vËt liÖu cña m×nh vµ ph¸t triÓn

nh÷ng vËt liÖu ®ã; nÕu kh«ng th× nã ®· kh«ng ph¶i lµ mét hÖ t tëng,

nghÜa lµ sù theo ®uæi nh÷ng t tëng ®îc coi lµ nh÷ng thùc thÓ ®éc

lËp, mét sù ph¸t triÓn ®éc lËp vµ chØ tu©n theo nh÷ng quy luËt vèn cã

cña chóng mµ th«i. ViÖc nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña con

ngêi - mµ trong ®Çu ãc hä ®ang diÔn ra qu¸ tr×nh t tëng nãi trªn, -

rót cuéc l¹i quyÕt ®Þnh sù tiÕn triÓn cña qu¸ tr×nh Êy, - viÖc ®ã, tÊt

nhiªn lµ hä kh«ng nhËn thøc ®îc, nÕu kh«ng th× toµn bé hÖ t tëng

®· ço chung. Do ®ã, nh÷ng kh¸i niÖm t«n gi¸o ban ®Çu Êy, thêng lµ

chung cho mçi tËp ®oµn nh÷ng d©n téc cïng dßng m¸u, th× sau khi çc

tËp ®oµn ®ã ph©n chia ra thµnh nhiÒu m¶ng, ®Òu ph¸t triÓn mét çch

®Æc thï ë mçi d©n téc, tïy theo ®iÒu kiÖn sinh ho¹t mµ d©n téc Êy cã

®îc, vµ qu¸ tr×nh ®ã ®· ®îc thÇn tho¹i häc so s¸nh chøng minh lµ ®·

tån t¹i trong nhiÒu tËp ®oµn, nhiÒu d©n téc, nhÊt lµ trong çc d©n téc

A-ry-en (mµ ngêi ta gäi lµ d©n téc Ên - ¢u). Nh÷ng vÞ thÇn ®îc t¹o

ra b»ng çch ®ã ë mçi d©n téc lµ nh÷ng vÞ thÇn d©n téc; lÜnh vùc chi

phèi cña çc vÞ thÇn ®ã kh«ng vît qu¸ biªn giíi cña l·nh thæ d©n téc

mµ çc vÞ thÇn Êy ph¶i b¶o vÖ, vµ ngoµi biªn giíi ®ã th× do çc vÞ thÇn

kh¸c tiÕn hµnh mét sù thèng trÞ kh«ng ai tranh giµnh ®îc. TÊt c¶

çc vÞ thÇn Êy chØ cã thÓ tiÕp tôc tån t¹i trong trÝ tëng tîng chõng

nµo d©n téc t¹o ra çc vÞ thÇn Êy cßn tån t¹i; khi d©n téc ®ã tiªu vong

235 458

459


th× çc vÞ thÇn Êy còng tiªu vong theo. Çc d©n téc cæ tiªu vong do

sù xuÊt hiÖn cña ®Õ chÕ La M· cña thÕ giíi vµ ë ®©y, chóng ta kh«ng

nghiªn cøu nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ ®· t¹o ra ®Õ chÕ Êy. Nh÷ng vÞ

thÇn d©n téc cæ còng sôp ®æ, thËm chÝ c¶ nh÷ng vÞ thÇn La M· lµ

nh÷ng vÞ thÇn ®· ®îc t¹o ra cho thÝch hîp víi chÝnh khu«n khæ

chËt hÑp cña thµnh La M· còng thÕ. Nhu cÇu bæ sung ®Õ chÕ thÕ

giíi b»ng mét t«n gi¸o thÕ giíi béc lé râ rÖt qua nh÷ng mu toan t¹o

ra ë La M· sù thõa nhËn vµ thê cóng tÊt c¶ çc vÞ thÇn ngo¹i quèc Ýt

nhiÒu ®¸ng ®îc t«n träng, bªn c¹nh çc vÞ thÇn ®Þa ph¬ng. Song

kh«ng thÓ t¹o ra mét t«n gi¸o thÕ giíi míi b»ng çch ®ã, nhê nh÷ng

chØ dô cña hoµng ®Õ ®îc. T«n gi¸o thÕ giíi míi, tøc ®¹o C¬ §èc, ®·

lÆng lÏ ra ®êi tõ sù hçn hîp cña thÇn häc §«ng ph¬ng ®· ®îc kh¸i

qu¸t, nhÊt lµ thÇn häc Do Th¸i, víi triÕt häc Hy L¹p ®· ®îc th«ng

tôc hãa, nhÊt lµ triÕt häc kh¾c kû. Muèn biÕt ®¹o C¬ §èc lóc ®Çu lµ

nh thÕ nµo, chóng ta tríc hÕt ph¶i nghiªn cøu tØ mØ, v× h×nh thøc

quan ph¬ng ®îc truyÒn l¹i ®Õn chóng ta, chØ lµ h×nh thøc khi nã

®· trë thµnh quèc gi¸o vµ ®· ®îc héi nghÞ Ni-kª-a337 lµm cho thÝch

hîp víi môc ®Ých ®ã. ChØ çi viÖc lµ 250 n¨m sau khi ra ®êi, ®¹o C¬

§èc ®· trë thµnh mét quèc gi¸o, còng ®ñ chøng minh r»ng nã lµ t«n

gi¸o thÝch hîp víi hoµn c¶nh cña thêi ®¹i. Trong thêi Trung cæ, ®¹o

C¬ §èc còng ph¸t triÓn theo sù ph¸t triÓn cña chÕ ®é phong kiÕn

mµ trë thµnh t«n gi¸o phï hîp víi chÕ ®é Êy, vµ cã mét t«n ti

phong kiÕn t¬ng øng. Vµ khi tÇng líp thÞ d©n ra ®êi th× dÞ gi¸o

Tin lµnh, ®èi lËp víi ®¹o Thiªn chóa phong kiÕn, ph¸t triÓn tríc

hÕt trong nh÷ng ngêi An-bi ë miÒn Nam níc Ph¸p, trong thêi

phån thÞnh nhÊt cña çc ®« thÞ ë miÒn ®ã338. Thêi Trung cæ ®· s¸p

nhËp vµo thÇn häc tÊt c¶ çc h×nh thøc kh¸c cña hÖ t tëng nh

triÕt häc, chÝnh trÞ häc, ph¸p luËt häc, vµ ®· biÕn çc h×nh thøc Êy

thµnh nh÷ng bé m«n cña thÇn häc. Do ®ã, nã buéc mçi phong trµo

x· héi vµ chÝnh trÞ ph¶i mang h×nh thøc thÇn häc; muèn t¹o ra mét

phong trµo m¹nh nh vò b·o, cÇn ph¶i ®a ra cho quÇn chóng

mµ t×nh c¶m ®îc nu«i dìng chØ b»ng t«n gi¸o, nh÷ng lîi Ých thiÕt

th©n cña hä díi bé ¸o t«n gi¸o. Vµ còng gièng nh tÇng líp thÞ d©n,

ngay tõ ®Çu, ®· t¹o ra cho m×nh mét ®oµn tïy tïng gåm nh÷ng ngêi

b×nh d©n thµnh thÞ, nh÷ng ngêi lµm c«ng nhËt vµ nh÷ng t«i tí ®ñ çc

lo¹i, kh«ng cã tµi s¶n, kh«ng thuéc mét ®¼ng cÊp ®îc thõa nhËn nµo,

lµ tiÒn th©n cña giai cÊp v« s¶n sau nµy, - dÞ gi¸o ngay tõ thuë ban

®Çu, còng ®· chia thµnh mét ph¸i dÞ gi¸o thÞ d©n - «n hßa vµ mét ph¸i

dÞ gi¸o b×nh d©n çch m¹ng mµ ngay c¶ ®Õn bän dÞ gi¸o thÞ d©n còng

c¨m ghÐt.

TÝnh kh«ng thÓ tiªu diÖt ®îc cña dÞ gi¸o Tin lµnh lµ phï hîp víi

tÝnh v« ®Þch cña giai cÊp thÞ d©n ®ang lªn; khi giai cÊp thÞ d©n Êy ®· ®ñ

lín m¹nh, th× cuéc ®Êu tranh cña nã chèng quý téc phong kiÕn, mét

cuéc ®Êu tranh vÉn hÇu nh hoµn toµn cã tÝnh chÊt ®Þa ph¬ng, b¾t

®Çu cã quy m« d©n téc. Hµnh ®éng lín ®Çu tiªn x¶y ra ë §øc - ®ã lµ çi

gäi lµ phong trµo C¶i çch. Giai cÊp thÞ d©n cha thËt m¹nh, thËt ph¸t

triÓn ®Ó cã thÓ ®oµn kÕt díi l¸ cê cña m×nh çc ®¼ng cÊp næi lo¹n kh¸c

nh giíi b×nh d©n ë thµnh thÞ, quý téc líp díi vµ n«ng d©n ë n«ng

th«n. Giai cÊp quý téc bÞ ®¸nh b¹i tríc nhÊt; n«ng d©n næi dËy lµm

mét cuéc khëi nghÜa, cuéc khëi nghÜa nµy lµ ®Ønh cao cña toµn bé

phong trµo çch m¹ng Êy; nhng çc ®« thÞ ®· bá r¬i n«ng d©n vµ nh

vËy lµ çch m¹ng thÊt b¹i tríc qu©n ®éi cña v¬ng c«ng lµ bän ®îc

hëng toµn bé lîi Ých mµ çch m¹ng ®em l¹i. Tõ ®ã, trong suèt ba thÕ

kû, níc §øc kh«ng cßn ®øng trong hµng ngò nh÷ng níc hµnh ®éng

®éc lËp trong lÞch sö n÷a. Song, bªn c¹nh Lu-the lµ ngêi §øc, cßn

xuÊt hiÖn Can-vanh lµ ngêi Ph¸p. Víi tÝnh chÊt s¾c x¶o ®Æc biÖt

Ph¸p, Can-vanh ®· lµm næi bËt tÝnh chÊt t s¶n cña cuéc C¶i çch, ®·

céng hßa hãa vµ d©n chñ hãa nhµ thê. Trong khi cuéc C¶i çch cña

Lu-the ë §øc ®· tho¸i hãa vµ ®· ®a ®Êt níc ®Õn chç ®iªu tµn th×

cuéc C¶i çch cña Can-vanh ®· trë thµnh l¸ cê cho nh÷ng ngêi

céng hßa ë Gi¬-ne-v¬, ë Hµ Lan vµ ë Xcèt-len, ®· gi¶i phãng Hµ Lan khái

236 460

461


¸ch thèng trÞ cña T©y Ban Nha vµ cña ®Õ chÕ §øc, vµ ®· cung cÊp mét

bé ¸o t tëng cho mµn thø hai cña cuéc çch m¹ng t s¶n diÔn ra ë

Anh. ë ®©y, chñ nghÜa Can-vanh tá ra lµ mét sù thùc ngôy trang cho

lîi Ých cña giai cÊp t s¶n håi ®ã b»ng bé ¸o t«n gi¸o, nªn nã kh«ng

®îc thõa nhËn hoµn toµn khi çch m¹ng 1689 kÕt thóc b»ng sù tho¶

hiÖp gi÷a mét bé phËn cña quý téc vµ giai cÊp t s¶n339. Quèc gi¸o Anh

®· ®îc kh«i phôc, song kh«ng ph¶i díi h×nh thøc cò lµ ®¹o Thiªn

chóa do nhµ vua lµm gi¸o hoµng, mµ giê ®©y nã mang mµu s¾c Can-

vanh m¹nh mÏ. Quèc gi¸o cò t¸n d¬ng ngµy chñ nhËt t¬i vui cña ®¹o

Thiªn chóa vµ ®¶ kÝch ngµy chñ nhËt buån tÎ cña chñ nghÜa Can-vanh;

nhµ thê míi, t s¶n hãa, ®· thùc hiÖn ngµy chñ nhËt cña chñ nghÜa

Can-vanh vµ ngµy chñ nhËt ®ã hiÖn vÉn cßn t« ®iÓm cho níc Anh.

ë Ph¸p, n¨m 1685, ph¸i Can-vanh, lµ thiÓu sè ®· bÞ ®µn ¸p, bÞ

c¶i gi¸o theo ®¹o Thiªn chóa, hoÆc bÞ trôc xuÊt ra níc ngoµi340.

Nhng viÖc ®ã nh»m çi g×? Ngay håi ®ã, nhµ t tëng tù do Pi-e

Bay-l¬ ®· ë ®iÓm cùc thÞnh trong ho¹t ®éng cña m×nh, vµ ®Õn n¨m

1694 th× V«n-te ra ®êi. Nh÷ng biÖn ph¸p b¹o lùc cña Lu-i XIV chØ

lµm cho giai cÊp t s¶n Ph¸p dÔ tiÕn hµnh cuéc çch m¹ng cña m×nh

díi h×nh thøc phi t«n gi¸o, thuÇn tóy chÝnh trÞ, h×nh thøc duy nhÊt

phï hîp víi giai cÊp t s¶n ®· ph¸t triÓn. Lóc ®ã, kh«ng ph¶i lµ

nh÷ng ngêi theo ®¹o Tin lµnh ngåi häp trong çc quèc héi, mµ lµ

nh÷ng nhµ t tëng tù do. Nh vËy lµ ®¹o C¬ §èc ®· ®¹t tíi giai

®o¹n cuèi cïng cña nã. §¹o Êy kh«ng cßn ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó tiÕp tôc

®îc dïng lµm ngôy trang t tëng trong nh÷ng hoµi b·o cña bÊt cø

mét giai cÊp tiÕn bé nµo ®ã; nã ngµy cµng trë thµnh vËt së h÷u ®éc

quyÒn cña çc giai cÊp thèng trÞ, chóng dïng nã lµm ph¬ng tiÖn cai

trÞ ®¬n gi¶n nh»m ®µn ¸p çc giai cÊp líp díi. H¬n n÷a, mçi giai cÊp

thèng trÞ ®Òu sö dông t«n gi¸o phï hîp víi m×nh: quý téc ®Þa chñ sö

dông dßng Tªn hay ®¹o Tin lµnh chÝnh thèng; bän t s¶n tù do chñ

nghÜa vµ cÊp tiÕn sö dông chñ nghÜa duy lý; cßn nh vÊn ®Ò xem b¶n

th©n çc ngµi Êy cã tin vµo ®¹o gi¸o riªng cña hä hay kh«ng th× ®iÒu ®ã

ch¼ng cã g× quan träng.

Nh vËy, chóng ta thÊy r»ng t«n gi¸o, mét khi ®· h×nh thµnh, lu«n

lu«n chøa ®ùng mét chÊt liÖu truyÒn thèng, còng nh trong tÊt c¶ çc

lÜnh vùc t tëng, truyÒn thèng lµ mét lùc lîng b¶o thñ lín. Song

nh÷ng sù biÕn ®æi x¶y ra trong chÊt liÖu ®ã, ®Òu n¶y sinh ra tõ nh÷ng

quan hÖ giai cÊp, do ®ã tõ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi

g©y ra nh÷ng sù biÕn ®æi Êy. Vµ ë ®©y, nãi nh thÕ lµ ®ñ.

Trong tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy ë trªn, dÜ nhiªn chØ cã thÓ ®a ra

mét sù ph¸c häa chung cho quan ®iÓm m¸c-xÝt vÒ lÞch sö vµ nhiÒu l¾m

lµ thªm mét vµi minh häa. B»ng chøng ph¶i ®îc rót ra tõ b¶n th©n

lÞch sö; vµ vÒ vÊn ®Ò nµy, t«i cã thÓ nãi r»ng nhiÒu t¸c phÈm kh¸c ®·

cung cÊp ®Çy ®ñ b»ng chøng. Nhng quan ®iÓm ®ã ®· gi¸ng ®ßn chÝ

m¹ng vµo triÕt häc trong lÜnh vùc lÞch sö, còng hoµn toµn gièng nh

quan ®iÓm biÖn chøng vÒ tù nhiªn ®· lµm cho mäi thø triÕt häc tù

nhiªn thµnh ra v« dông, còng nh kh«ng thÓ tån t¹i ®îc. B©y giê th×

bÊt cø ë ®©u, vÊn ®Ò kh«ng cßn lµ tëng tîng ra nh÷ng mèi liªn hÖ tõ

trong ®Çu ãc, mµ lµ ph¸t hiÖn ra chóng tõ nh÷ng sù thËt. ThÕ lµ chØ

cßn l¹i cho triÕt häc, ®· bÞ ®uæi ra khái tù nhiªn vµ lÞch sö, v¬ng quèc

t tëng thuÇn tóy, chõng nµo mµ quèc v¬ng ®ã cßn tån t¹i: ®ã lµ häc

thuyÕt vÒ çc quy luËt cña b¶n th©n qu¸ tr×nh t duy, tøc lµ l«-gÝch häc

vµ phÐp biÖn chøng.

*

* *

Víi cuéc Çch m¹ng 1848, níc §øc “cã häc vÊn” ®· tõ bá lý

luËn vµ bíc vµo c¬ së thùc tiÔn. TiÓu s¶n xuÊt thñ c«ng dùa

trªn lao ®éng ch©n tay vµ c«ng trêng thñ c«ng ®· nhêng chç

237 462

463


cho ®¹i c«ng nghiÖp thùc sù; níc §øc l¹i xuÊt hiÖn trë l¹i trªn

thÞ trêng thÕ giíi. Ýt ra, ®Õ chÕ tiÓu §øc míi341 còng ®· xãa bá

®îc nh÷ng chíng ng¹i næi bËt nhÊt mµ rÊt nhiÒu tiÓu quèc,

nh÷ng tµn tÝch cña chÕ ®é phong kiÕn vµ chÕ ®é qu¶n lý quan liªu

®· ®Æt ra trªn con ®êng ph¸t triÓn ®ã. Nhng lèi suy nghÜ t biÖn

cµng rêi bá phßng nghiªn cøu cña nhµ triÕt häc ®Ó lËp ng«i ®Òn cho

m×nh trong së giao dÞch th× níc §øc cã häc vÊn cµng mÊt çi n¨ng

khiÕu lín vÒ lý luËn, çi n¨ng khiÕu ®· ®em l¹i quang vinh cho

níc §øc trong thêi ®¹i nhôc nh· cïng cùc vÒ chÝnh trÞ, çi khiÕu

nghiªn cøu thuÇn tuý khoa häc, kh«ng cÇn biÕt kÕt qu¶ thu ®îc

cã Ých hay kh«ng vÒ mÆt thùc tiÔn, hîp hay tr¸i víi çc mÖnh lÖnh

cña c¶nh s¸t. Tuy nhiªn, çc khoa häc tù nhiªn quan ph¬ng ë

§øc, nhÊt lµ trong lÜnh vùc nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò riªng biÖt,

vÉn cßn ®øng ngang tÇm cña thêi ®¹i, nhng, tê t¹p chÝ “Science” ë

Mü ®· nhËn xÐt ®óng r»ng nh÷ng tiÕn bé quyÕt ®Þnh trong lÜnh vùc

nghiªn cøu nh÷ng mèi liªn hÖ lín gi÷a nh÷ng sù kiÖn riªng biÖt,

vµ trong viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng mèi liªn hÖ Êy thµnh nh÷ng quy

luËt th× ngµy nay ngêi ta ®¹t ®îc chñ yÕu ë níc Anh, chø kh«ng

ph¶i ë níc §øc nh tríc kia. Cßn nh trong lÜnh vùc nh÷ng khoa

häc lÞch sö, kÓ c¶ triÕt häc, th× tinh thÇn cò cña sù nghiªn cøu lý

luËn kh«ng dõng l¹i tríc bÊt kú ®iÒu g×, ®· hoµn toµn biÕn mÊt

cïng víi nÒn triÕt häc cæ ®iÓn, ®Ó nhêng chç cho chñ nghÜa triÕt

trung rçng tuÕch, cho nh÷ng mèi lo ©u vÒ danh vÞ vµ lîi léc, vµ r¬i

tôt xuèng thµnh thãi mu cÇu danh lîi hÕt søc tÇm thêng. Nh÷ng

®¹i biÓu quan ph¬ng cña khoa häc ®ã ®· trë thµnh nh÷ng nhµ t

tëng c«ng khai cña giai cÊp t s¶n vµ cña nhµ níc hiÖn hµnh -

nhng ë vµo thêi kú mµ c¶ giai cÊp t s¶n lÉn nhµ níc ®Òu c«ng

khai ®èi lËp víi giai cÊp c«ng nh©n.

Vµ chØ cã trong giai cÊp c«ng nh©n th× sù quan t©m lý luËn

cña ngêi §øc míi tiÕp tôc tån t¹i mµ kh«ng bÞ mai mét. ë

®©y, kh«ng thÓ diÖt trõ ®îc nã; ë ®©y, kh«ng cã chuyÖn lo ©u

danh vÞ, kiÕm lêi, kh«ng cã sù che chë ®¹i lîng cña bÒ trªn. Tr¸i

l¹i, khoa häc cµng ®îc tiÕn hµnh mét çch dòng c¶m vµ kiªn quyÕt th×

nã cµng phï hîp víi lîi Ých vµ nguyÖn väng cña giai cÊp c«ng nh©n.

Ngay tõ ®Çu, çi khuynh híng míi, coi lÞch sö ph¸t triÓn cña lao ®éng

lµ ch×a khãa ®Ó hiÓu toµn bé lÞch sö cña x· héi, ®· chñ yÕu híng vÒ

giai cÊp c«ng nh©n vµ ®· ®îc giai cÊp c«ng nh©n giµnh cho mét sù

hëng øng mµ nã kh«ng t×m thÊy vµ kh«ng mong chê cã ®îc ë phÝa

khoa häc quan ph¬ng. Phong trµo c«ng nh©n §øc lµ ngêi kÕ thõa

nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc.

lót-vÝch phoi-¬-b¾c thî má - v« s¶n ë Ca-li-phoãc-ni-a vµ ......biÕt cao h¬n, song...

Documents

Transcript of lót-vÝch phoi-¬-b¾c thî má - v« s¶n ë Ca-li-phoãc-ni-a vµ ......biÕt cao h¬n, song...