José Luis de la GranjaSantiago de Pablo (koord.)

Laurak batEuskadi eta Nafarroa

XX. mendean

Juan Pablo Fusiren hitzaurrea

Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz

argitaratu da.

HEZKUNTZA, UNIBERTSITATEETA IKERKETA SAILA

DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN,UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓN

Debekatuta dago liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, bai eta berorri tratamendu informatikoa ematea edo liburua ezein modutan transmititzea, dela bide elektronikoz, mekanikoz, fotokopiaz, erregistroz edo beste edozein eratara, baldin eta copyrightaren jabeek ez badute horretarako baimena aurretik eta idatziz eman.

UPV/EHUko Euskara Zerbitzuak koordinatutako itzulpena.Itzultzaileak: Elhuyar Fundazioa. Garikoitz Otamendi. Patxi Petrirena. Hizkuntza-begiralea: Iñigo Roque.Begirale teknikoa: Ludger Mees.

Oharra: Liburuaren koordinatzaileek eskerrak eman nahi dizkiote Biblioteca Nueva argitaletxeari bigarren argitalpena (2009) euskaratzeko eskubideak lagatzeagatik Euskal Herriko Unibertsitatearen Argitalpen Zerbitzuari.

Lanaren egilea eta jatorrizko izenburua:

© Los autores – Egileak, 2002, 2009Historia del País Vasco y Navarra en el siglo XX

© Editorial Biblioteca Nueva, S.L., Madrid, 2002, 2009c/Almagro, 3028010 Madrid

© Laurak bat. Euskadi eta Nafarroa XX. mendean

2010, Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzuawww.argitalpenak.ehu.es – editorial@ehu.es

Azaleko argazkia: Euskal Herriko diputatu eta senatariak, 1977ko ekai-naren 15ean hautetsiak, Gernikako Arbolaren aurrean bildurik, Euskal Parlamentarien Biltzarra eratzeko (1977ko ekainaren 21a). © El País, S.L. / Alfredo García Francés.

I.S.B.N.: 978-84-9860-458-0Lege Gordailua: BI-3074-2010

Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop.Zurbaran, 2-4, 48007 Bilbao

Inprimatzea: Itxaropena, S.A.Araba kalea 45, 20800 Zarautz (Gipuzkoa)

AURKIBIDEA

9

ZENBAIT SIGLA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13HITZAURREA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

LEHEN ZATIA

ARO HISTORIKOAK

LEHEN KAPITULUA.—BERREZARKUNTZA, Ludger Mees . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291.1. XX. mende luzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291.2. Berrezarkuntzaren lorpenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331.3. Berrezarkuntzaren itzalak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381.4. Galdutako aukerak (1917-1919). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.5. Berrezarkuntzaren agonia (1919-1923) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421.6. Diktadura eta Monarkiaren amaiera (1923-1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441.7. Ondorioak: modernizazio desorekatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

II. KAPITULUA.—II. ERREPUBLIKA ETA GERRA ZIBILA, José Luis de la Granja . . . . . . . . . 572.1. II. Errepublikako alderdi-sistema: pluralismo polarizatua . . . . . . . . . . . . . . . . . 582.2. Alderdi-sistemaren haustura-lerroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622.3. II. Errepublikako autonomia-prozesua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 682.4. 1931ko, 1933ko eta 1936ko Gorteetarako hauteskundeak. . . . . . . . . . . . . . . . . 712.5. Gerra Zibila: iraultza edo kontrairaultza 1936an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 792.6. «Euskal oasia»: 1936ko Estatutua eta lehen Jaurlaritza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812.7. Epilogoa (1937-1939). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

III. KAPITULUA.—DIKTADURA FRANKISTA ETA ERBESTEA, Santiago de Pablo . . . . . . . . . . . 893.1. Diktadura ezartzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903.2. Gerraosteko antifrankismoa: borroka- eta itxaropen-urteak. . . . . . . . . . . . . . . . 973.3. Desarrollismoa eta oposizio berria (1960-1975) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

IV. KAPITULUA.—TRANTSIZIOA ETA EGUNGO AUTONOMIA, Francisco J. Llera Ramo . . . . . . . 1174.1. Trantsizioak luzapena izan zuen Euskadin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1184.2. Euskadiko hauteskunde autonomikoak: pluralismoa eta erakunde-sortzea . . . . 1244.3. Euskal berezitasuna: pluralismo polarizatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1294.4. Autogobernu zabal bat, nazionalismoak kontrolatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1364.5. Nafarroaren foraltasun berezia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

10

BIGARREN ZATIA

GAI GILTZARRIAK

A. Demografia eta ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

V. KAPITULUA.—BIZTANLERIAREN BILAKAERA ETA DEMOGRAFIA-ALDAKETAK, Ángel García-Sanz Marcotegui eta Fernando Mikelarena Peña. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495.1. Biztanleriaren bilakaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1505.2. Trantsizio demografikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

VI. KAPITULUA.—INDUSTRIALIZAZIOA XX. MENDEAREN LEHEN HERENEAN ETA HAREN PRO-TAGONISTAK, Jesús María Valdaliso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1716.1. Ekonomiaren hazkunde eta gorabeherak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1736.2. Industria: hazkundea, dibertsifikazioa eta aldaketa teknikoa. . . . . . . . . . . . . . . 1776.3. Nekazaritza- eta abeltzaintza-sektorearen egokitzapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1826.4. Zerbitzu-sektorearen eta kapital-merkatuaren garapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1846.5. Kapital sozial finkoaren eta giza kapitalaren eraketa, eta instituzioen egitekoa 1876.6. Industrializazioa eta haren protagonistak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1906.7. Epilogoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

VII. KAPITULUA.—EKONOMIA INDUSTRIAL BATEN HELDUTASUNA, 1936-1999, Jordi Catalán 1977.1. Industrializazio autarkikoa eta langileen miseria (1939-1950) . . . . . . . . . . . . . 1987.2. Hazkunde lasterra eta fabriken hedapena (1951-1959) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2037.3. Hazkundearen apoteosia eta desoreka estrukturala (1960-1975) . . . . . . . . . . . . 2057.4. Industria-krisi handia (1976-1985). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2107.5. Euskal Herria Europar Batasunean (1986-1999) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2167.6. Euskal Herriko ekonomia, ikuspegi historikotik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

B. Mugimendu politikoak eta sozialak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

VIII. KAPITULUA.—EUSKAL SOZIALISMOA, Ricardo Miralles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2278.1. Hasierako sozialismoa: Perezaguaren aldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2278.2. Indalecio Prieto sozialisten buru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2328.3. Euskal sozialismoa II. Errepublikan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2378.4. Euskal sozialismoaren eta nazionalismoaren hasierako historia . . . . . . . . . . . . 2408.5. Gerra Zibila, erbestea eta Diktadura frankista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2428.6. Demokraziaren itzulera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

IX. KAPITULUA.—EUSKAL NAZIONALISMOA, José Luis de la Granja . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2499.1. Fundazioa: Sabino Arana (1892-1903). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2499.2. Zabalkuntza eta zatiketa (1903-1930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2519.3. Gorakada eta porrota (1931-1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2549.4. Erbestea eta erresistentzia (1939-1975) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2599.5. Gobernua eta terrorismoa (1975-2000) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270

X. KAPITULUA.—EUSKAL HERRIKO KARLISMOA, Eduardo González Calleja . . . . . . . . . . . 27110.1. Sistema politiko liberalerako egokitze zaila (1876-1931) . . . . . . . . . . . . . . . . 27210.2. Iraultzaren aurkako aliantza berri bat eratzen (1931-1936) . . . . . . . . . . . . . . . . 278

11

10.3. Garaipen garratza (1936-1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28410.4. Agur luze eta iskanbilatsua (1939-1979) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

C. Erlijioa, gizartea, generoa eta kultura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

XI. KAPITULUA.—ELIZA, Santiago de Pablo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29911.1. Erlijioa eta sinesmenak xx. mendearen lehen herenean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30011.2. Politika, erlijioa eta naziotasuna: Berrezarkuntzatik Gerra Zibilera . . . . . . . . . 30311.3. Frankismoa: gurutzadatik kontrako jarrerara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31011.4. Eliza Euskal Herriko gizarte plural eta demokratikoan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

XII. KAPITULUA.—GIZARTEA: BOTEREA, EKONOMIA ETA KULTURA, Ludger Mees . . . . . . . . 32712.1. Gizarte modernoaren genesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32712.2. Botere politikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32812.3. Ekonomia eta gizarte-desberdintasunak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33112.4. Kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33312.5. Arazo zaharrak eta erronka berriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

XIII. KAPITULUA.—EMAKUMEAREN MENDEA: GENEROA ETA MODERNIZAZIOA, Mercedes Ugalde Solano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34913.1. Genero-rol berriak finkatzea xx. mendearen lehen herenean. . . . . . . . . . . . . . . 35013.2. II. Errepublika, eta emakumeak herritar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35713.3. Etxekoandretzaren errotzea frankismoan eta haren atzerakadaren oinarriak . . . 36213.4. Pluraltasuna berrezartzea eta genero-rolak hurbiltzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378

XIV. KAPITULUA.—KOMUNIKABIDEAK, Santiago de Pablo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38114.2. II. Errepublika eta gerra zibila (1931-1937). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38714.3. Frankismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39214.4. Trantsizioa eta demokrazia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402

EUSKADIKO ETA NAFARROAKO KRONOLOGIA (1890-2000), José Luis de la Granja eta San-tiago de Pablo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405

BIBLIOGRAFIA OROKORRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

AZKEN URTEETAKO BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431

TAULEN AURKIBIDEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

IRUDIEN AURKIBIDEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440

PERTSONA-IZENEN AURKIBIDEA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

ERAKUNDE-IZENAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455Euskara-Gaztelania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457Gaztelania-Euskara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463

HIZTEGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469Euskara-Gaztelania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471Gaztelania-Euskara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475

13

ZENBAIT SIGLA*

PRRS Alderdi Errepublikano Erradikal SozialistaPC Alderdi KomunistaUA Arabar BatasunaGAL Askapenerako Talde AntiterroristakURA Batasun Errepublikano AutonomoaGAC Ekintza Karlistako TaldeakELKARGI Elkarrekiko Garantia ElkarteaAET Eskoletako Elkarte TradizionalistaPCE Espainiako Alderdi KomunistaCEDA Espainiako Eskuin Autonomoen KonfederazioaPSOE Espainiako Langileen Alderdi SozialistaETA Euskadi Ta AskatasunaPSE-PSOE Euskadiko Alderdi SozialistaEE Euskadiko EzkerraEMK Euskadiko Mugimendu KomunistaEPK Euskadiko Partidu KomunistaEUSTAT Euskal Estatistika ErakundeaEuE Euskal EzkerraEHAS Euskal Herriko Alderdi SozialistaEH Euskal HerritarrokEiTB Euskal Irrati TelebistaELA Euskal Langileen AlkartasunaENAM Euskal Nazio Askapenerako MugimenduaESEI Euskal Sozialistak Elkartzeko IndarraEAE Eusko Abertzale Ekintza

* Ikus, orobat, erakunde-izenen zerrenda (455. orrialdea).

14

EAJ Eusko Alderdi JeltzaleaEA Eusko AlkartasunaEB Ezker BatuaHASI Herriaren Alderdi Sozialista IraultzaileaKAS Koordinakunde Abertzale SozialistaCNT Lanaren Konfederazio NazionalaLAIA Langile Abertzale Iraultzaileen AlderdiaCCOO Langile BatzordeakUGT Langileen Batasun OrokorraORT Langileen Erakunde IraultzaileaLKI Liga Komunista IraultzaileaUN Nafar BatasunaCDN Nafar Demokraten ElkarguneaPSN Nafarroako Alderdi SozialistaINAM Nafarroako Emakumearen InstitutuaNEB Nafarroako Ezker BatuaUPN Nafarroako Herriaren BatasunaNBE Nazio Batuen ErakundeaTYRE Tradizionalistak eta Espainiar BerrikuntzaUCD Zentro Demokratikoaren Batasuna

HITZAURREA

17

Hiru gertakarik markatu dute Euskadiren XX. mendeko historia: 1) industria-ekono-miaren garapenak; 2) «nazio»-auziak; 3) gizartearen barneko egituraketa edo antola-kuntzak. Eta beste hiruk, Nafarroakoa: 1) XIX. mendeaz geroztik foraltasunak defini-tutako komunitate politiko eta instituzionalaren iraupenak; 2) Euskadirekin izandako harreman bereziak; 3) nortasun propio eta bereiziaren aldarrikapenak.

Euskadiren eta Nafarroaren XX. mendeko historiak, beraz, berebiziko interesa dauka. 1880-1890 hamarkadatik aurrera, goraldi ikusgarri bat gertatu zen euskal gi-zarte garaikidean (industrializazioa, bankuak, bizitza intelektuala, euskal arkitektu-ra eta pintura), eta, neurri batean, baita Nafarroakoan ere (Nafarroaren eginkizuna 1936-1939ko Gerra Zibilean eta frankismoaren hastapeneko iruditerian; hiri-, indus-tria- eta unibertsitate-garapena 1960ko hamarkadan), Espainiako Estatuaren barruan. Bilbo Espainiako bizitzaren gune erabakigarrietako bat izan zen 1890etik aurrera, ez lehenago. Enpresaburuek eta langileek —langile etorkinen masa handia barne— garapena eta dinamismoa ekarri zituzten eskualdeko ekonomiara (Araban eta Na-farroan, 1960tik aurrera baino ez). Euskal nazionalismoak nazio gisa definitu zuen; nabarrismoak Nafarroaren izaera bereizia aldarrikatu zuen. Euskadi eta Nafarroa in-terpretatzeko eta haien barruko edertasuna ulertzeko giltzarriak proposatu zituzten intelektualek eta artistek.

XX. mendean, gertakari sozial esanguratsu bihurtu zen euskal «nazio-auzia», ale-gia, era bateko edo besteko autogobernua ezarri nahia. Nazionalismoaren sorrera, egiantzez, bi gertakari nagusiren emaitza izan zen: batetik, 1876an foruak behin be-tiko abolitzea karlistaldien ondorioz (nahiz Nafarroak bere foraltasuna atxiki zuen, Espainiako Estatuarekin hitzartutako 1841eko lege «itundua»ri esker); eta, bestetik, eraldaketa sozial eta ekonomiko handia, 1880ko hamarkadatik aurrera eta XX. mende-ko lehen hogei urteetan Euskadin, batez ere Bizkaian, gertatua industrializazio bizia-ren ondorioz.

Labur-zurrean esanda, industrializazioak euskal gizarte tradizionala suntsitu zuen. Euskal nazionalismoa izan zen, hartara, bai foruen abolizioaren aurkako eran-tzuna, bai euskal nortasunerako mehatxu ziren aldaketa ekonomiko eta sozialen au-rreko erreakzio etniko-kulturala. Euskal nazionalismoak arraza eta erlijioa aldarri-katu zituen lehenik —hizkuntza eta etnia, geroago— euskal nazioaren osagai gisa,

18

Nafarroa horren parte harturik; euskal historiaren interpretazio berria egin zuen euskal nazioaren ideiaren zerbitzuan jarrita: Nafarroak, behiala erresuma indepen-dentea izan zen neurrian, garrantzi berezia zuen; eta, euskara hizkuntza nazionaltzat zuen aldetik, Euskadi eta Nafarroa berreuskaldundu beharra aldarrikatu zuen.

Arrazoi horiek berek zatitu egin zituzten euskal eta nafar gizarteak, haiek bate-ratu beharrean, zeren eta eskualdeko errealitate historiko, ekonomiko eta sozialare-kin bat ez baitzetozen: probintzia bakoitzak bere historia zuen, batzuetan bat izan arren; lurraldea oso erdaldundua zen, batez ere Araba eta Nafarroa; kanpo-immi-grazio ikusgarriak aberastu zuen lurraldea XX. mendean; lurralde-, kultura- eta po-litika-pluraltasun handiak definitzen du lurraldea. Hala nahi izatera, euskal auzia, «euskal nazio»aren auzia, zera litzateke: euskal nazionalismoaren eta Espainiako Estatuaren arteko gatazka, baina baita Euskadiko eta Nafarroako barne-gatazka ere. Are gehiago, 1959an ETA agertu zenetik. Haren sorrera izan zen, bai diktadu-ra frankistari emandako erantzuna, bai nazionalismo historikoak, EAJk, frankis-moaren pean erakutsitako moderazio ideologikoaren eta pasibotasunaren aurkako belaunaldi-erreakzioa: ETAk, hain zuzen ere, nazionalismoaren birfundatze bat ekarri zuen, nazio-askapen gisa, eta borroka armatua (terrorismoa eta bestelako biolentzia moduak) bihurtu zuen Euskal Herri osoa askatzeko eta independentzia lortzeko tresna.

XX. mendean, Euskal Herriko biztanleria hirukoiztu egin zen ia, eta Euskadik eta Nafarroak herri etniko eta komunitate organiko izateari utzi zioten, gizartearen eta kulturaren ikuspegitik; eskualde bihurtu ziren, gizarte konplexu eta hiritartu bat, ia hi-ri-eskualde bat (Bizkaia eta Gipuzkoa bereziki), garatua, dinamikoa, etniak barik plu-raltasunak definitua.

Horrek —XX. mendeko Euskadiren eta Nafarroaren izaeraren pluraltasun be-rezkoak eta osagarriak— eragina izan zuen eskualdeko XX. mendeko historia poli-tiko guztian, kulturan eta, orobat, nortasunean. Hain zuzen ere, kultura baten baino gehiagoren bizikidetza izan zen Euskadiren eta Nafarroaren XX. mendeko nortasun kultural eta historikoaren oinarria: euskal kultura eta euskal-espainiar kultura; eus-kal nortasuna eta nafar nortasuna; kultura eta nortasun komunak, eta lurraldeko eta tokiko kultura eta nortasunak (nabarrismoa, vitorianismoa, donostiarrismoa...); erlijioa eta herri-tradizioak, eta modernotasunaren adierazpenak; goi-kultura eta kultura akademikoa (Unamuno eta Baroja, Zuloaga eta Arteta, Lekuona, Baran-diaran, Caro Baroja, Lizardi, Lauaxeta, Koldo Mitxelena, Blas de Otero, Martín Santos, Aresti, Oteiza, Saenz de Oiza, Atxaga, Saizarbitoria, A. Lertxundi, P. An-toñana, Raúl Guerra Garrido, Sánchez Ostiz, Txillida, Moneo...) eta masa-kultu-ra (herri-kirolak, euskal folklorea, gaur egungo kirolak, euskal kantagintza berria, prentsa, zinema, XX. mendearen amaierako Euskadiko eta Nafarroako zinemato-grafia interesgarria, eta abar).

Hala, XX. mendeko euskal kultura, baita nortasuna ere, kultura plurala izan zen, eta, une askotan, kultura zatitua. Euskadiren eta Nafarroaren berpizkundea izan zen, ziurrenik, XX. mendeko haien historiako gertaera positiboenetako bat; agerian geratzen da hori idazleen eta artisten lanetan, hirietako arkitekturaren ga-

19

rapenean, adierazpen kultural eta folklorikoen sistematizazioan, hezkuntzaren he-dapenean, unibertsitate modernoen agerpenean, kultura-eskaintzaren hazkunde ikusgarrian.

Liburu hau, hain zuzen ere, Euskal Herriko kultura akademikoak bizi izandako berpizkundearen erakusgarri bikaina da. Kolaboratzaile izan ditugu XX. mendeko azken hamarkadetan eskualdean agertutako historialari onenetako batzuk, edo es-kualdean adituak direnak. Liburuak erakusten duen moduan, Euskadiren eta Nafa-rroaren historiak utzi zion erudizio baliagarri baina hutsala izateari, edo ideologi-zaziorako eta propagandarako instrumentu izateari. Euskal Herriko historiografiak, baita liburu honetakoak ere, kezka bakarra du aurrean: Euskadi eta Nafarroa nola iritsi ziren diren bezalakoak izatera erakustea. Gure kasuan, XX. mendeko bilakae-ra erakustea, mende erabakigarria izan baita: euskal nazioaren ideia gauzatu zen mendea, eta Euskadik eta Nafarroak, lehen Espainiako Estatuko probintzia soilak, autogobernua lortu zuten mendea —batzuetan historia ezohiko eta dramatiko baten ildotik; bestetan, historia lasai eta zentzuzko baina beti konplexu eta askotariko batetik—.

JUAN PABLO FUSI AIZPÚRUA