2

Benvidos ás Fragas do Eume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Situación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6¿Que é unha fraga? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7¿Por que son únicas as Fragas do Eume? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

O modelado das Fragas do Eume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10O clima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12As formas da paisaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Historia dun bosque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Luz, solo e auga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Luz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Solo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Auga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Miles de millóns de ramas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

A vida no solo do bosque . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Liques, brións e hepáticas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

No outono, cogomelos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Un fabuloso tesouro de fieitos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Flores á sombra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

A fauna das fragas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Invertebrados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36Anfibios e réptiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Aves . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Mamíferos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Onde o parque é matogueira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

E máis alá, os eidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

O río Eume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Unha historia entre as árbores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Da Prehistoria á Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57O Mosteiro de San Xoán de Caaveiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58A Casa de Andrade e Pontedeume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Santa María de Monfero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Resumen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Enderezos e datos de interese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

3UN TAIDE GALICIA

CONSELLERÍA DE MEDIO AMBIENTE

4

En Galicia chamámoslles fragas ás zonas debosque espesas, ó interior das cales a luz chegasempre velada pola enramada. Perduran así noseu seo a humidade, a frescura, a temperaturacase constante e, sobre todo, a vida. Cobra a vida nas fragas miles de formas diferentes, cadaunha delas peza imprescindible dun ecosistematan fráxil como pertinaz e lonxevo. E así, desde sempre, atopamos estes lugaresproclives á maxia e ó misterio, á meditación e ás lendas. E integrámolos na nosa cultura.

En Galicia chamámoslles fragas ás zonas debosque espesas, ó interior das cales a luz chegasempre velada pola enramada. Perduran así noseu seo a humidade, a frescura, a temperaturacase constante e, sobre todo, a vida. Cobra a vida nas fragas miles de formas diferentes, cadaunha delas peza imprescindible dun ecosistematan fráxil como pertinaz e lonxevo. E así, desde sempre, atopamos estes lugaresproclives á maxia e ó misterio, á meditación e ás lendas. E integrámolos na nosa cultura.

As Fragas do Eume son un lugar extraordinario. Son as fragas costeiras mellor conservadas de Europa, e un dos escasísimos bosques do seu tipo do continente. Albergan numerosas especies animais e vexetais ameazadas, algunhas relictas, así como osecos dunha extraordinaria historia que toma singularbrío na época medieval.

Benvidos ó parque natural.

As Fragas do Eume son un lugar extraordinario. Son as fragas costeiras mellor conservadas de Europa, e un dos escasísimos bosques do seu tipo do continente. Albergan numerosas especies animais e vexetais ameazadas, algunhas relictas, así como osecos dunha extraordinaria historia que toma singularbrío na época medieval.

Benvidos ó parque natural.

5

6

O Parque Natural das Fragas do Eume, declarado en 1997, esténdese por 9.125hectáreas de ladeiras e montes que acompañan o río Eume ó seu paso pola provinciada Coruña.

O seu límite oriental é a Serra da Loba (700 m de altitude), na cadea dorsal galega.Cara ó oeste, o parque esténdese ata moi pouco antes da desembocadura do río enPontedeume. Todo o seu territorio encádrase na comarca do Eume, que limita ónorte coa de Ferrolterra e ó sur coa das Mariñas.

Son cinco os concellos que comparten o espacio natural. De leste a oeste: As Pontesde García Rodríguez, Monfero, A Capela, Cabanas e Pontedeume.

Situaciónen Galicia

Lugo

Ourense

A Coruña

Pontevedra

Situaciónna penínsulaIbérica

Concellos queabarca o Parque

As Pontes

Monfero

Pontedeume

As NevesA Capela

7

O termo fraga abrangue, na linguaxepopular galega, varios tipos de bosque.Todos eles pertencen ós denominadosbosques atlánticos caducifolioseuropeos: carballeiras de variasespecies, faiedos, bidueirais oubosques de freixos e abeleiras.

En Galicia, os botánicos distinguenvarios tipos de fragas. Cobren oucubriron os solos da maior parte donoso país desde as beiras do mar ata os1.500 m das montañas orientais.

Unha fraga é verdor, frescura, contraluces, humidade,unha infinidade de formas de vida…

Todo isto organizado como un complexísimocrebacabezas perfectamente

ensamblado por un misterioso mestre.

Segundo as condicións de clima, solo ealtitude de cada zona, a árbore dominantepode se-lo carballo (Quercus robur) ou ocerquiño (Quercus pyrenaica). Con elesconviven outras especies comocastiñeiros, bidueiros, acivros, espiños,loureiros, érbedos, pereiras ou sobreiras.

O val do Eume alberga o tipo debosque atlántico máis escaso e raro deGalicia e de Europa: aquí sobreviviuxunto ó mar, no medio das brumastraídas polo océano.

8

As Fragas do Eume son o mellor bosquesupervivente do tipoatlántico costeiro deEuropa.

O noso continente, a vella Europa, foi no seuremoto pasado, como Galicia, un inmenso einterminable bosque. Hoxe tan só sobrevivenunhas cantas masas forestais ben conservadas.Todas elas, excepto unhas poucas, están lonxeda costa, nas montañas. Foi precisamente nolitoral onde máis nos concentrámo-los humanose onde máis explotámo-los recursos naturais detodo tipo, transformando o medio ó noso antollo.

9

Os bosques atlánticos, condicionadospola presencia do océano, sonecosistemas especiais, únicos. Avexetación está adaptada a unhascondicións máis cálidas e húmidas cósbosques naturais máis de terra adentro. A penas teñen período de secaestival.

As Fragas do Eume son o máisimportante bosque atlántico costeiroque se conserva en Europa. Paraencontrar outro bosque semellantedebemos ir, por exemplo, ata o deKillarney, no sur de Irlanda.

Agachados nos seus máis secretosrecantos, perduran desde os remotostempos do terciario numerosas

especies de fieitos, testemuñas dosubtropical clima de entón. Taménespecies mediterráneas, como érbedose sobreiras, encontraron refuxio nocálido canón costeiro do Eume.

Pero isto non é todo.

As Fragas do Eume son moito máisque algo respectado polo paso dotempo. Son o último refuxio dunhaimpresionante comunidade de seresvivos, única na súa diversidade. Sóaquí conviven xuntos e en perfectaharmonía seres tan fascinantes comoeses fieitos relictos do terciario, olobo, o érbedo, a lontra, as sobreiras,o salmón, o reo, ou, por suposto, nós,os humanos.

10

Esta paisaxe é a obra resultante dun traballo milenario levado a cabo con paciencia por diversos factores ambientais e humanos. Ó longo de millóns de anos o clima actuousobre a paisaxe e condicionou a presencia da vexetación. E sobre esta, o ser humano deixou a súa pegada tan só nos últimos séculos.

11

A temperatura media das fragas varíadurante o ano entre os 15 graoscentígrados a nivel do mar e os 11graos centígrados das zonas máis altasdo interior. As abondosas chuvias,néboas e brumas son máis intensasaugas arriba do Eume. Os ventos,fortes nos cumios, a penas se advirtenbaixo as árbores do bosque.

En liñas xerais, pódese defini-lo climacomo marítimo-tépedo, inclusomediterráneo-marítimo nas áreas máispróximas á ría. No interior das fragasmantense un "microclima" especialdebido á profundidade e angostura docanón, e á súa orientación leste-oeste,que favoreceu durante milenios adiversidade natural.

12

13

O relevo do parque natural está sen dúbida protagonizado poloprofundo canón que o río Eume escavou aquí antes deentregarse ó mar. Parte deste canón está inundado polasaugas do encoro. O resto é un espectacular desfiladeirointegrante da Reserva Integral do Parque Natural, e unprofundo val. O bosque atrincheirouse nas súasescarpadas paredes e nas empinadas ladeiras.Hai arredor de 65 millóns de anos, o aspecto xeraldesta zona era o dunha superficie aplanada conrelevos suaves, na que destacaban pequenas alturasque, máis adiante, formarían as serras actuais.

No camiño ata a súa desembocadura, o Eume amosa o que os xeólogoschaman tres superficies de aplanamento. Xa nos 600 m, a superficie fundamental superior eóxena-paleóxenamóstrano-lo Serrón do Lobo, testemuña, como os anteriores, daquelterritorio plano do Terciario. Ata os 400 m, a superficie aquitaniense sitúase bruscamente sobre a anterior, e o monte Fontardión, visible desde toda a comarca, é o resto máis elevado daquel bloque xeolóxico.Ata os 200 m, a superficie tortoniense forma as terras baixasdas Mariñas, último chanzo que descende o Eume. O monteBreamo é un dos seus relevos residuais.

Estes tres bloques formaron unha sucesión de chanzos. Outrosafundíronse, como os que deron lugar á depresión da ría de Ares ePontedeume, na que se somerxe o Eume, ou á depresión das Pontesde García Rodríguez, que no Terciario formaba un extenso lago.Sobre esta titánica sucesión de chanzos, o Eume contribuíu aformar, co estrondo da salvaxe carreira das súas augas, o canónque hoxe parcialmente coñecemos, medio oculto polo encoro.

Este territorio, aplanado no Terciario e só con algúns relevos saíntes queaínda hoxe recoñecemos, sustentábase sobre diversos bloques ou placas,separados por fallas, sobre as que basculaban obedecendo áspoderosas forzas telúricas que modelaban a terra. As elevacións eafundimentos que estas forzas provocaron deron lugar ópronunciado desnivel de 1.000 m que salva o río Eume nos seus76 km de leito.

Serróndo Lobo

Fallas

Bloques

14

A paisaxe vexetal é semprealgo vivo, en constanteevolución. Cambia coasestacións, pero taméncoas eras. A vexetacióndas terras do Eume sufriuimportantes modificaciónsnos últimos 11.000 anos.Unhas especies foronsubstituíndo a outras. Senembargo, algunhas delas,como os fieitosWoodwardia radicans ouCulcita macrocarpasobreviviron ó longo demillóns de anos,protexidos por unhascondicións moi especiaisque se deron en moipoucos lugares de Europa.Para comprender estescambios, debemosremontarnos aínda máisatrás no tempo.

A reconstrucción davexetación do pasado esixe o estudio desdediferentes puntos de vista.A complexa identificaciónde restos fósiles vexetais,como pole ou esporas,compleméntase coaobservación da paisaxeactual e co rexistro doclima nos distintosperíodos. Precisamenteeste factor, o clima, éfundamental para explica-los cambios daflora dunha rexión.

15

O clima de Galicia era subtropical, cálido ehúmido. No resto da península predominaba unclima subdesértico.A vexetación era verde e exuberante, formada porespecies hoxe tan exóticas como palmeiras,ailantos, cipreses, sequoias ou lentiscos, e outrasmáis comúns como loureiros, bidueiros e piñeirosprimitivos. Os fentos eran arborescentes.Cara ó final deste período o clima volveuse máisfrío e seco.

Ó comezo do Cuaternario o clima seguía sendosubtropical, moito menos rigoroso cócontinental europeo.As glaciacións da época maniféstanse en Galiciacomo alternancias entre:Épocas chuviosas e cálidas, con bosques densosde carballo, castiñeiro, bidueiro e piñeiro.Épocas máis frías e secas, nas que predominou aestepa de gramíneas e a tundra de piñeiro,bidueiro e queiroas.Numerosas especies vexetais acharon refuxio enGalicia fronte ós períodos glaciares.

O Holoceno comeza cun clima moderado, cunhapaisaxe caracterizada por piñeiros, ameneiros ebidueiros sobre praderías herbáceas.Unha variación máis cálida do clima faievoluciona-la vexetación cara a bosques decarballos, abeleiras, tileiros e olmos, diminuíndoa presencia de piñeiros e bidueiros.Un novo descenso térmico reduce aexuberancia e densidade dos bosques, facendomáis numerosas as formacións de ameneiros. O arboredo diminuía, evolución acelerada polaaparición das prácticas agrícolas humanas.

Hai só 100 anos, as fragas tampouco eran comahoxe. Había moitos camiños e corredoiras, e apenas estradas. A luz que iluminaba pola noiteos fogares dos seus habitantes non eraeléctrica. O que case non cambiou, foi ocorazón do bosque. Alí vivían, e aínda viven,entre as árbores, a humidade, as sombras e afrescura, multitude de criaturas, moitas delasexclusivas de Galicia.

16

Estas son as tres columnas sobre as que se levanta o complexoecosistema das fragas. Delas sérvense as plantas e as árborespara alimentarse e construí-la súa propia estructura: troncos,follas, froitos… dos que despois se alimentarán os animais. Asfragas son tan ricas en vida porque tamén o son en iluminación,humidade e fertilidade da terra que ocupan.

17

O sol pon a enerxía lumínica que as plantase árbores utilizan a través da fotosíntese. A súa presencia ou ausencia condiciona adistribución dos vexetais. Algúns só crecenonde o sol incide directamente; outrosprecisan de ladeiras en sombra.

Para as plantas é o vehículo polo que circulan os alimentos desde a raíz ata que se evapora a nivel das follas. Sen auga, a fotosíntesesería imposible. Os recantos máisricos do parque natural sonaqueles nos que a presencia deauga é abundante.

Aínda que algúns liques e pequenasplantas como brións ou fieitos

poden sobrevivir sobre rochas, amaioría das plantas necesitan

dunha capa de terra na que botarraíces. E son as propias plantas as

que, axudadas pola auga e poroutros factores, van formando esta

terra ó longo do tempo. Nela están os minerais dos que se

nutren, ademais do CO2 do aire.

18

As fragas son as selvas galegas. Se a rentes dochan son os fieitos, os brións e as pequenas flores os protagonistas, a uns metros de alturason as ramas, formando unha maraña na que sedesenvolve unha vida especial, rodeada defollas de diferentes formas, flores ás veces caseindistinguibles e froitos de todo tipo. Son tamén as ramas as que, ó se estenderen nabusca de luz ofrecen acubillo e sombra no interior do bosque.

19

As árbores determinan a forma en que aquíse presenta a vida, ó crear un labirintotridimensional que se estende desde asraíces ata os 20 ou 30 m de altura dalgúnscarballos.

Baixo a terra, as raíces vanse infiltrando enbusca da auga e dos minerais. Ó avanzaren,crean unha estructura subterránea que, ávez que suxeita firmemente a árbore, reténa terra ó seu arredor. Con frecuenciaasoman á superficie na base do tronco eofrécenlles refuxio a numerosas criaturas.

Os troncos son como autoestradas. Por elascirculan a auga e os minerais que se han dedistribuír ós centros de producción: asfollas. É unha conducción vertical que hade chegar ata o último extremo da árbore.Multitude de seres convértenos no seufogar tras escavar na súa dura madeira oucando, coa idade, se abren.

As ramas, expansións laterais do tronco,forman unha rede de miles de hectáreas. Enmoitos casos, o seu desenvolvementodébese a unha dura competencia en buscadun lugar luminoso para as súas follas.

O peso final da reproducción recae sobreas flores e os froitos. As flores das árboresda fraga non sempre son facilmentedistinguibles, senón que a maior parte dasocasións serán pequenas e poucoaparentes. E os froitos máis frecuentes dafraga non só se dedicarán a producir novasárbores, senón que farán as delicias dafauna vexetariana: castañas, abelás,landras...

Os ameneiros (Alnus glutinosa), freixos(Fraxinus excelsior e F.angustifolia) e salgueiros(Salix atrocinerea)forman un bosquedentro do bosque, ócrearen nas ribeiras dorío un espacioespecialmente fresco,sombreado e rico.

A árbore dominante nas fragas do Eume é o carballo (Quercus robur).Xunto a el convivenoutras moitas especies.Algunhas creanformacións localmentenumerosas.

Os bidueiros (Betula celtiberica)colonizan as terrasmáis difíciles polapobreza do seu soloou pola súainclinación,enriquecéndoas eestendendo así obosque. As súasfollas amarelas e ascascas brancas dosseus troncosdestacan na paisaxeinvernal.

20

21

Outras especies aparecen máis illadamente,

pero contribúen de formafundamental á diversidade

natural do bosque. Como osérbedos (Arbutus unedo),

que dan os seus encarnados e delicados froitos

comestibles, ou a sobreira(Quercus suber), coa súa

característica e engurradacortiza.

As dúas especies son propias dos máis cálidosbosques mediterráneos, pero encontraron aquí

refuxio na súa lenta retirada fronte ás glaciaciónsque seguiron ás benignas épocas tropicais.

Desde aquela, os soutos foron creados e cultivados con esmero polos campesiños, tanto polaimportancia da castaña como fonte de alimento, como polas múltiplesutilidades da súa madeira. Cando oseu cultivo foi abandonado, os soutosdesapareceron paulatinamente comotales, perdendo o castiñeiro o seuprotagonismo.

Os castiñeiros (Castanea sativa), especieorixinariamente diseminada nos bosqueseuropeos e moi pouco numerosa,beneficiouse do seu intenso cultivo duranteo Imperio Romano.

22

O olmo (Ulmus montana)gusta dos recantos de solos frescos eprofundos. O loureiro (Laurus nobilis), aabeleira (Corylus avellana) e o acivro (Ilexaquifolium) ocupan a parte baixa do bosque,pois raramente alcanzan a mesma altura queoutras especies de maior porte. Numerososanimais buscan con agrado os vermellosfroitos do espiñento acivro e as deliciosasabelás verdes.

23

Para o observador máis atento, asfragas reservan aínda novas sorpresas,como os delicados sanguiños(Frangula alnus), o pradairo (Acerpseudoplatanus), o espiño (Crataegusmonogyna) ou os antepasados dasnosas froiteiras, como a maceira e a pereira silvestres (Malus sylvestris ePyrus cordata) ou a cerdeira (Prunusavium).

24

O solo é a base da existencia do bosque. Neldesenvólvese unha grande actividade biolóxica,a penas perceptible para nós, pero fundamentalpara o ecosistema. É aquí, entre as raíces, onderemata ou comeza de novo todo o ciclo denutrientes, onde a materia orgánica se recicla.Multitude de seres vivos traballan de xeito caseanónimo nesta fábrica que prové de alimentosó resto de animais e plantas.

O solo é a base da existencia do bosque. Neldesenvólvese unha grande actividade biolóxica,a penas perceptible para nós, pero fundamentalpara o ecosistema. É aquí, entre as raíces, onderemata ou comeza de novo todo o ciclo denutrientes, onde a materia orgánica se recicla.Multitude de seres vivos traballan de xeito caseanónimo nesta fábrica que prové de alimentosó resto de animais e plantas.

Cada outono, as árbores caducifolias das fragas desprenden toneladas de follas que sevan descompoñendo para formaren un escurohumus. Así é como regresan ó solo osnutrientes básicos que cada árbore toma dascapas máis profundas da terra, convertidosagora en solo solto e rico en minerais comonitróxeno, fósforo ou potasio. Aquí te-losresponsables deste impresionante labor demantemento do bosque.

A madeira morta é atacada polos fungos e poralgúns insectos. As follas son mastigadas porunha extraordinaria multitude de tisanuros,ácaros e cochinillas da humidade. O resultadodeste traballo é mesturado polas miñocas, emultitude de fungos e bacterias encárganse doproceso final. Deste xeito, os minerais queárbores e plantas tomaran do solo para crecerene se transformaren, son devoltos á terra.

Así é como se completa o ciclo.

25

As formigas non deixan de remove-lo solo como se fosen

pequenos arados.

26

Grandes amantes da humidade, da frescura e da sombra, estas formas de vida encontran nossombríos bosques do Eume o mellor dos fogares.

Grandes amantes da humidade, da frescura e da sombra, estas formas de vida encontran nossombríos bosques do Eume o mellor dos fogares.

Conviven en proximidade cos brións,gozando dos mesmos ambientes de sombrae humidade, aínda que os musgos podentapizar rochas e troncos nos recantos máissombríos, pero poden soportar períodos demoita menor humidade. Os brións adoptanformas máis variadas e complexas,semellando diminutas arboriñas e bosquesliliputianos.

27

Os liques son singulares organismosoriginados tras unha asociación coñecidacoma simbiose, establecida entre fungo eunha alga para conseguir un beneficiocomún. O acordo é o seguinte: a fotosínteseda planta prové ó fungo da enerxíanecesaria para o crecemento, e a cambio ofungo prové á planta de refuxio econsistencia e dos nutrientes que toma dosolo no que crece. Xuntos, son capaces decolonizar ambientes nos que dificilmentepoderían sobrevivir por separado e nos quea penas encontran competencia.

Aquí encóntranse máis da metade dasespecies de brións e liques de Galicia.Algunhas delas só aparecen nas fragas.

O seu reducido tamaño e os seus segredos,só accesibles ó experto estudioso e non óscomúns visitantes, non diminúen a súaimportancia. Algún día coñecerémo-ladelicada transcendencia destes organismosna fascinante trama da vida. Iso si, sesómo-lo suficientemente sabios como paraconservalos.

No Eume atopámo-las hepáticas xunto ásfontes, nos regatos e arroios, coa súacaracterística forma aplanada e apiñadacomo lascas de lousa sobre as rochas.

Os fungos forman parte desesector de seres vivos poucocoñecidos para a meirandeparte dos visitantes habituais.Os cogomelos son a imaxehabitual que deles temos,aínda que só sexan unhapequena manifestación detodo un reino con funciónsvitais para o funcionamentodos ecosistemas.

28

Os fungos forman parte desesector de seres vivos poucocoñecidos para a meirandeparte dos visitantes habituais.Os cogomelos son a imaxehabitual que deles temos,aínda que só sexan unhapequena manifestación detodo un reino con funciónsvitais para o funcionamentodos ecosistemas.

Practicamente podémolos atopar sobrecalquera superficie. Pero nas fragas, osque máis nos chamarán a atención son osque se alimentan da madeira. Algúns delessorprenderannos pola súa forma e consis-tencia, a modo de semicírculos coriáceosancorados nas cascas. Outros instálansedirectamente no solo ou en gretas, coaúnica condición dun pouco de terra daque absorber auga.

Se por algo os valorámo-la maior parte denós, é por seren comestibles. Sen embar-go, se lle puideramos preguntar ó restodos seres vivos das fragas, falarían da súacapacidade de descompoñer materia orgá-nica, nutrindo o solo, ou de cómo se alíancoas raíces dalgunhas árbores para fixa-lonitróxeno, favorece-la súa alimentación eincluso protexelas.

Outros, en cambio, dirían que atacan amadeira viva ou os tocóns, destruíndoos.

Os micelios, as "raíces" dos fungos, estén-dense polo subsolo creando unha auténticarede que pode ocupar grandes superficies,ocultos á nosa vista, pero traballando no fun-cionamento do ecosistema. Só en determina-das estacións, algúns ó longo de todo o ano,se manifestan nos coñecidos cogomelos, e édaquela cando lles dedicamos a nosa aten-ción e valorámo-lo seu interese económico.

29

Pasaron 65 millóns de anos desde que o último dinosauro vivo habitou onoso planeta. Despois del, foron aínda multitude as especies animais evexetais que xurdiron para desaparecer ou evolucionar cara a novasformas. Só un puñado de seres permaneceron inmutables durante todoeste tempo. Son auténticas xoias vivas, testemuño dun remoto pasado.Entre eles encóntranse algunhas especies de fieitos que manteñen aquí,nas Fragas do Eume, algunhas das súas mellores poboacións.Estes fieitos son reliquias da flora subtropical que cubría o contorno doMediterráneo no período terciario, entre hai 65 e 1,6 millóns de anos.

As Fragas do Eume albergan 28 especies de fieitos, 7 delas relictas.Destas, 6 están catalogadas como ameazadas, e esixen a maiorprotección.

Pasaron 65 millóns de anos desde que o último dinosauro vivo habitou onoso planeta. Despois del, foron aínda multitude as especies animais evexetais que xurdiron para desaparecer ou evolucionar cara a novasformas. Só un puñado de seres permaneceron inmutables durante todoeste tempo. Son auténticas xoias vivas, testemuño dun remoto pasado.Entre eles encóntranse algunhas especies de fieitos que manteñen aquí,nas Fragas do Eume, algunhas das súas mellores poboacións.Estes fieitos son reliquias da flora subtropical que cubría o contorno doMediterráneo no período terciario, entre hai 65 e 1,6 millóns de anos.

As Fragas do Eume albergan 28 especies de fieitos, 7 delas relictas.Destas, 6 están catalogadas como ameazadas, e esixen a maiorprotección.

30

31

32

A fraga tamén son cores: as das floresque medran á sombra das árbores.Cerca de cen especies diferentescompoñen cada primavera e verán asinfonía cromática do bosque.

A fraga tamén son cores: as das floresque medran á sombra das árbores.Cerca de cen especies diferentescompoñen cada primavera e verán asinfonía cromática do bosque.

Algunhas, amantes da luz, teñen que aproveita-la primaveratemperá, antes do abrollar dasfollas, para floreceren. Pero amaioría adaptáronse a medrar ásombra. Algunhas mesmo xordenno outono.

As primaveras amarelas (Primulavulgaris) crecen nos prados;violetas azuis (Viola spp.), á beirade regatos; a solda consolda(Polygonatum multiflorum), coassúas flores abrancazadascolgantes, ou paxariños (Linariatriornitophora), de cor púrpura.

Nas gretas húmidas das rochasmedran as saxífragas (Saxifragaspathularis), de pequenas floresbrancas con manchas rosadassobre longos e quebradizos talos,plantas endémicas de gran valorecolóxico. E na beira dos ríos,outro endemismo galego, onarciso (Narcissus cyclamineus).

Algunhas incluso se atreven acolonizar estratos superiores. Achuchamel (Lonicera pericly-menum) enrédase en pequenasárbores e silvas para ascenderentre a vexetación e colga-las súasflores brancas no aire, entre ashedras. Dedaleiras, senecios,lirios de auga, anémonas,ranúnculos, valerianas... Cadaunha busca o seu lugarespecífico.

33

34

O centro comercialdunha gran cidade enhora punta non estámáis animado quecalquera recanto dasfragas, sobre todo ó cae-la noite.

O centro comercialdunha gran cidade enhora punta non estámáis animado quecalquera recanto dasfragas, sobre todo ó cae-la noite.

35

Miles de millóns decriaturas de case tódalasformas e tamañosimaxinables inician entón asúa frenética actividadecotiá, consistente en acharalimento, evitar convertersenel, e ter familia.

A inmensa maioría delas son diminutas, peroextraordinariamentenumerosas. Os animais demaior tamaño son máisescasos. Aquí manteñenprósperas poboaciónsalgunhas especiesseriamente ameazadas anivel global.

Miles de millóns decriaturas de case tódalasformas e tamañosimaxinables inician entón asúa frenética actividadecotiá, consistente en acharalimento, evitar convertersenel, e ter familia.

A inmensa maioría delas son diminutas, peroextraordinariamentenumerosas. Os animais demaior tamaño son máisescasos. Aquí manteñenprósperas poboaciónsalgunhas especiesseriamente ameazadas anivel global.

36

A Argiope (esquerda) fabrica complexasarañeiras, mentres que a araña lobo (arriba)busca as súas presas entre a vexetación.

Captura pequenas criaturas coas súas longas e

mortais patas dianteiras.

Este fermoso escaravello só vive no noroeste dapenínsula Ibérica, e atopa nas Fragas do Eumeas súas mellores poboacións.

37

A lesma Geomalacus (arriba) devora asfrescas follas da vexetación máis húmida. Avacaloura (dereita) pasa a meirande parteda súa vida como unha larva alimentándoseno interior dun tronco. O cabaliño do demo(abaixo) captura outros insectos voadores.

38

O seu longo rabo e a súacor de bronce convértena nun dos habitantes máis

fermosos das fragas. É unha especie case

exclusiva dos bosquesgalegos. Alí vive xunto

a regatos ou nas zonas máis húmidas.

O interior das fragas é un ambiente ideal para que prosperen ascomunidades de anfibios.Estes animais gustan dos lugares frescos ehúmidos que favorecen o seu ciclo vital, xa quegran parte da súa vidatranscorre na auga.

Nas Fragas do Eume viven doce das quinceespecies de anfibios quehai en Galicia. Cincodelas son exclusivas donoroeste peninsular.

O seu longo rabo e a súacor de bronce convértena nun dos habitantes máis

fermosos das fragas. É unha especie case

exclusiva dos bosquesgalegos. Alí vive xunto

a regatos ou nas zonas máis húmidas.

39

Para atopar un réptil deberásbuscalo nas zonas máis secas, nasque dispoña dun lugar no quetomar tranquilamente o sol. Poriso son máis abundantes nas zonasde mato.

Aínda así, algúns aventúranse ásproximidades da auga. É o caso do lagarto das silvas ou da cobrade colar. Esta última, totalmenteinofensiva para os humanos, écapaz de atravesar a nado os ríos.

O parque natural acolle catorceespecies de réptiles, a metade dasque viven en Galicia.

As fragas tamén voan. Fano coas ás das aves que aquí viven, e que son tanparte delas como os fieitos, as píntegas ou os carballos. Viven no labirintoformado polas ramas das árbores. Por iso non son de gran tamaño. Sóalgunhas habitan os cortados rochosos do canón. As voces dunhas e outrasintegran a sinfonía musical do parque.

40

Entre os moitos paxariñosque viven nas pólas dasárbores destacan porruidosos e acróbatas osferreiriños. Non hai poliñapequena e estreita que selles resista cando é a hora de buscar nelapequenos insectos esementes.

O seu canto no comezo da primavera é un dos máis fermosos. Gústanlle moito os caracois. Para comelos, golpea as súascunchas contra as pedras.

É o superdepredador das fragas.Aquí non ten inimigo. Pasa o díaoculto no canón do Eume ounalgún secreto recanto do bosque. Ó cae-la noite, sae a cazar, mesmo un paxariño, un miñato ou mesmo un raposo novo.

41

O carpinteiro das fragas fai o seu niño batendo co seu biconos troncos das árbores máismaduras. Alí traerá ó mundoos seus polos. No invernooutras criaturas, como leiróns,ocuparán este confortableático.

O rei dos ceos das fragas é unpoderosísimo cazador capaz delanzarse en picado contra unpombo ou calquera outra ave que voe sobre as árbores. Peronunca intentará seguilas nointerior do bosque.

42

Para vivir entre as ramas das fragas, lonxe dofalcón, o mellor é ser un pequeno paxaro. O paporrubio (esquerda) é unha das aves máiscomúns, e aliméntase dunha variada dieta. A escribenta riscada (abaixo esquerda) prefire os lindes do bosque. Non así o cardeal (abaixodereita), amante das zonas máis sombrías.

43

A presencia de mamíferos carnívoros nas fragas depende de que atopensuficientes presas para cubri-la súa alimentación, así como refuxios axeitados.Todos eles pasan o día agachados nas súas tobeiras, agardando que chegue anoite para saír a cazar.

Nas Fragas do Eume viven 41 especies de mamíferos. Tanta diversidade é amellor garantía do valor natural do parque.

A martaraña é especialista na caza nocturna de esquíos e paxaros. Paradiferenciala da garduña(páxina oposta), fíxate na cor do seu peito:amarelo na martaraña, e branco na garduña.

44

A garduña é unha oportunistaque se adapta a vivir case encalquera lugar. Só necesitavellas árbores ou rochas nasque encamarse e reproducirse,e presas como ratos oupaxaros, ou mesmo froitos.

Este pequeno carnívoro, listo e oportunista,está amplamente distribuído en toda aextensión deste espacio natural. Percórreosen descanso día e noite na procura dealimento, que poden ser ratos, coellos,pequenas aves, froitos e mesmo lixo queatopa nos vertedoiros.

45

O gato bravo ou a martaraña,escasos no resto de Galicia,

aliméntanse aquí de paxaros eroedores. Comparten este

territorio con algarias, furóns eteixugos. Entre os herbívoros,

o máis común é o corzo.

É un pequeno morcego que gusta devivir en covas, ruínas de igrexas e

mesmo sobrados das casas. Agarda achegada da noite para saír voando á

procura de bolboretas nocturnas eoutros pequenos insectos, que

detecta co seu característico “radar”.

Nas zonas máis altas do parque os bosques sonsubstituídos por amplas áreas de matogueira.Estas ocupan arredor da terceira parte dasuperficie protexida.

46

Nas zonas máis altas do parque os bosques sonsubstituídos por amplas áreas de matogueira.Estas ocupan arredor da terceira parte dasuperficie protexida.

47

Aínda que a simple vista a súa importanciae relevancia parece menor cá das fragas,este ecosistema presenta un grande valorbiolóxico. Este feito maniféstase en que asqueiroeiras que o forman están incluídasentre os hábitats a protexer pola DirectivaHábitat da Unión Europea e propostas paraformar parte da Rede Natura 2000.

O mato é totalmente distinto ás fragas. Aausencia de árbores é a súa principalcaracterística, xunto a unha altura queraramente pasa dos tres metros. Ademaisadoita medrar moi mesto, case impenetrable,polo menos para nós. Sen embargo, paramoitos animais esta característica é moiapreciada, xa que lles ofrece refuxio. A rentesdo chan, entre os talos, poden abrir camiñose pasos xabarís e coellos. Entre as pólas eespiñas, en cambio, agáchanse aves oulagartos. Case todos eles amantes do sol quenon atoparían na sombra do bosque.

E non todo o mato é igual. Nunhas zonaso toxo será máis abundante, tinguindo deamarelo a paisaxe coa súa flor, a chorima.Noutras serán as queiroas, de cores rosa epúrpura, as que máis destaquen. E poraquí e por alá as xestas alternando conámbolos dous.

Podemos atopar ata dez especies diferentesde queiroas, algunhas delas endémicas noámbito peninsular. Se a isto lle engadimosque este tipo de ecosistema é altamenterepresentativo do seu contorno próximo,queda xustificada a importancia ecolóxicados matos.

A orixe destas formacións é o resultado dadegradación secular dos bosques que asrodean por causas antrópicas comoincendios, pastoreo ou cultivo da terra.Cada tipo de bosque, cada solo, dará lugara un tipo de mato.

O seu aproveitamento foi unha importantefonte de recursos como alimento e cama dogando, como fertilizante ou incluso comocombustible en fornos e cociñas. As raícesasócianse con fungos, gracias ó que soncapaces de enriquece-lo solo con nitróxeno,polo que se utilizaban en rotación coscultivos de cereais.

Da mesma forma que a desaparición dobosque dá lugar á aparición dos matos,estes son o paso intermedio a partir do que,ó cabo do tempo, as fragas volverán aocupa-la paisaxe.

Onde terminan as fragas ou a matogueira,comezan as terras de labor, os prados de sega, assebes, os hórreos, as cortes e as casas doshabitantes humanos do parque natural. O seutraballo no campo creou, xornada a xornada, e ólongo dos tempos, un singular ecosistema do quetamén dependen numerosas criaturas.

Onde terminan as fragas ou a matogueira,comezan as terras de labor, os prados de sega, assebes, os hórreos, as cortes e as casas doshabitantes humanos do parque natural. O seutraballo no campo creou, xornada a xornada, e ólongo dos tempos, un singular ecosistema do quetamén dependen numerosas criaturas.

48

49

Moitos animais e plantas acostumáronse avivir preto dos humanos. Aproveitan asbeiras dos camiños para medrar ou a terrados cultivos para alimentarse, fan os seusniños baixo os tellados, refúxianse nos ocosdas casas...

A maioría deles resultan fundamentais paraa conservación deste ecosistema que son oseidos, ó evitar que proliferen outrospequenos animais daniños para aagricultura. Mesmo a toupa, con tan malasona, devora diariamente multitude delarvas.

50

O río Eume é o verdadeiro eixe do parque natural.A súa auga axudou de forma definitiva a esculpi-locanón e á súa beira medraron os bosques. Desde aSerra do Xistral ata Pontedeume o Eume imprimeas súas características en toda a comarca, aíndaque é no contorno das fragas onde se manifesta contoda a súa forza e toda a súa beleza.

51

52

"Cando Deus creou os ríos, mandou nacer tres xuntos na Serra do Xistral.Aínda que as fontes manan do mesmo lugar, foron abocados cara a distintasladeiras e recibiron a promesa de que cada ano tería un home aquel queprimeiro chegase ó mar. Deulles categorías divinas e chamoulles, conresonancias gregas, Eume ó da rampla de poñente, que debía fertiliza-la terradas Pontes; Landro ó da vertente norte, que tería que fecunda-las carballeirase facerlles producir landras; e Masma ó da faldra de raiante, que crearía coasúa chegada ó mar as marismas. Xusto despois de naceren, acordarondescansar un pouco no camiño, pacto que só cumpriu o Eume. Ó decatarseda traizón dos compañeiros, enfurecido, acelerou a súa marcha pola Capelae Caaveiro, e logrou chegar primeiro. Por iso tódolos anos afoga unha persoanas súas augas".

53

Como ben di esta lenda sobre a orixe dorío, recollida por José Varela, o berce doEume son os cumios da Serra do Xistral,en Lugo, con máis de 1.000 m dealtitude, cubertas por amplas brañas emestas néboas, e azoutadas a miúdo polachuvia. Un sinuoso percorrido por entresolitarias montañas condúceo ata opróspero val industrial das Pontes deGarcía Rodríguez e os encoros da Ribeira(cunha capacidade de 33 millóns de m3

de auga) e do Eume (123 millóns). Entóndescólgase en caída libre sobre oprofundo canón que tamén leva o seunome, atravesa o val que el mesmoescavou para as fragas e terminaentregándose ó mar, oitenta quilómetrosdespois de onde naceu, na ría dePontedeume.

Na súa marxe dereita, polas terras dasPontes, corren os seus afluentes Maciñeirae Ponte de Pedra, de 11 km de longo. E naesquerda, os fillos predilectos do paiEume: o Frai Bermuz (10 km) e SanBartolomé (8 km).

54

Afirmar que o Eume está vivo é moito máisca unha metáfora. É a descrición dunharealidade que se multiplica en cada gotaque flúe na rápida corrente, nos fondos, nasrochas e nas beiras.

Se non, que llo digan á lontra. No Eume éposible observar este mamífero perfectamenteadaptado á auga nadando na procura do seualimento ou marcando o seu territorio ebuscando os lugares máis tranquilos do río.

Tamén algunhas aves se moven entre a corrente, como o merlo rieiro, capaz

de se mergullar nas pequenas fervenzas a impulsos das súas ás para capturar

invertebrados acuáticos.

55

Nas augas bule a vida. Os protagonistas sonos peixes e entre eles a troita. A troita... e oreo. O reo fai do Couto de Pesca de Ombreun dos máis concorridos de Galicia.

O reo, contra do que se pensou durantemoitos anos, non é unha especie diferen-te da troita, senón unha -ata hai pouco-misteriosa forma migratoria desta. Osreos, que nacen no río sen diferencianingunha coas súas irmás troitas, duran-te 2 ou 3 anos poboan o Eume, ata quena primavera senten a atracción do mar.Algúns volven novamente ó río, tralassúas ignoradas correrías mariñas, ó finaldo verán, xa orgullosos da súa nova libreaprateada que os distingue da troita. Edurante os meses de inverno, buscarán os

máis abrigados e pedregosos fondos parareproducirse.

Outros prefiren atrasa-la súa volta variosanos, pero sempre acaban volvendo ó seurío, onde se reproducirán como mínimo 1ou 2 anos, e, algúns individuos, máis.

¿Reprodúcense entre si troitas e reos?¿Regresan sempre os reos ó mesmo río?¿Poden saír dunha posta de ovos de indivi-duos sedentarios (troitas) individuos migra-dores (reos)? ¿Para que baixan ata o mar?¿Por que volven ó río?

Seguro que os investigadores nos han con-tar novas e apaixonantes historias nos vin-deiros anos.

56

A comarca do Eume estáasentada sobre unhas raíceshistóricas moi fortes. Restosprehistóricos repártense portoda ela en forma de mámo-as e castros. A nobreza dosAndrade deixa o seu selodurante a Idade Media. Perosobre todo é o Mosteiro deSan Xoán de Caaveiro o que,durante once séculos, presi-de as Fragas desde o seu pri-vilexiado lugar no corazóndo parque natural.

57

Pontes, as mámoas apíñanse cerca dasantigas vías de comunicación ou nasladeiras dos montes, formando verdadeirasnecrópoles. Especial intensidade adquire oseu número nas Pontes e en Cabanas,topónimo que algún historiador asocia ósdolmens. Só neste último concelloconcéntranse ata 29 mámoas. Da mesmaépoca ca estas, e aínda en fase decatalogación, poderían ser algúnspetroglifos (A Pena Branca, en Vilarmaior;Os Mosqueiro e Corregosos, na Capela; ouGolpes e Punxeiro, en Cabanas), fenómenoque na comarca non debeu de alcanzargran relevancia.

Á Idade de Ferro pertence a culturacastrexa, que se xeneraliza entre os séculosVIII e VI a. de C., e prolóngase durante osprimeiros séculos da nosa era, xa en plenaromanización. No contorno das fragasaparece un bo número de castros, e foronachados os torques de Centroña (Castrelo)e san Martiño do Porto (castro das Modias).Tamén desta época son as primeirasreferencias das fontes clásicas, sempredifíciles de interpretar, que nos falan dos

O profundo encaixamento do ríoEume e as dificultades dascomunicacións terrestres nonfacilitaron o asentamento humanonas fragas. Sen embargo, óabandonalas encontrámonos cunrelevo que descende suavementeata o mar. Nestoutra zona siaparecen vestixios desde aPrehistoria. Aquí o fenómenomegalítico (a partir do IV milenio a.de C. e ata a Idade de Ferro)adquire proporcións nonalcanzadas en ningunha parte deEuropa. Desde os montes Cha eAcaural, no concello de Ferrol, áSerra de Faladoira e a cubeta das

ártabros, pobo de aculturación celta situadoen torno á ría de Ares, ou dun río chamadoDucanaris, que algúns historiadoresidentifican co Eume.

A diferencia dos restos prehistóricos, a pegadada romanización é costeira, se exceptuámo-losindicios de pontes romanas en Chamoselo eIllada (As Pontes de García Rodríguez),unidos a unha vía secundaria romana decomunicación que unía Lugo con Ferrol, oudiversos achados descontextualizados (Estelade Vilarmaior e Cabeza de Hermes Cuadrifazde Pontedeume).

Desde o século IV da nosa era introdúceseo cristianismo nesta zona. Diso sonmostra os sarcófagos de Pontoibo,Ribadeume e Santa Olalla do Pontorroibo.No século IX establécese a configuraciónactual das freguesías. Polas ordenaciónseclesiásticas que impulsaron os reissuevos, sabemos que dous dos populi deentre os ártabros que ocupaban a comarcado Eume eran os prucios (pruzos) ebesancos (bezoucos), situados ó sur e ónorte do río Eume, respectivamente. Polasúa parte, a presencia musulmana,certamente efémera, resólvese nunhaserie de mitos e na utilización detopónimos co termo mouro.

Pasado o perigo islámico, chega a hora dosseñoríos. O territorio englóbase dentro docondado de Trastámara, unidadeadministrativa e non feudal, a titularidadeda cal monopoliza a familia Traba. Afeudalización será protagonizada polosmosteiros. En 1270, Afonso X funda apobra de Pontedeume, poucos anos antescá das Pontes de García Rodríguez.

Á sombra da nobreza condal medra anobreza comarcal. Sillobres, Atániz eAndrade son mílites, escudeiros, cabaleirose prestameiros que concentranpropiedades, doan e se fan enterrar nos

monásticas. O salto definitivo vénpropiciado pola guerra fratricida entrePedro I e Henrique II, quen, en pagopolos servicios prestados, allea o señoríoreal. É así como, cen anos despois da súafundación, as vilas e alfoces das Pontes ede Pontedeume pasan a mans de GarcíaRodríguez de Valcárcel e Fernán Pérez deAndrade III, chamado o Bo, e iso cosmecanismos precisos para perpetuarse ataa idade das revolucións.

58

mosteiros de Monfero e Caaveiro, e, aduras penas, en pago dos serviciosprestados, reciben coutos nun ámbitoonde pouco queda por repartir. É o caso dafamilia Andrade, posuidora dun pequenocouto do mesmo nome que é un verdadeirosalvoconducto para o futuro ó mante-laidentidade da familia. E o futuro, coadesaparición da nobreza condal, é unhadesapiadada política de usurpacións sendisimulos da man das encomendas

de nove habitantes, número que sereduciu a seis na Idade Moderna, aíndaque sempre acolleu a todas aquelaspersoas que buscaron retiro ou a

A dificultade de acceder á fraga,que propiciaba o seu illamento, foiprecisamente a característicabuscada por unha serie deeremitas para fundar, a finais doséculo IX, o mosteiro de S. XoánBautista, na vila de Calavario,nome que deriva da presencia derochas graníticas intrusivas,identificadas en latín tardío coaraíz calav.

Na segunda metade do século XI,en tempos do abade Tedón, debieito convértese en mosteiro decóengos regulares de santoAgostiño. Non chegou a ter máis

posibilidade de levar unha vida santa noillamento da fraga. É o caso de S. Rosendo(907-977), que non deixou de premia-lomosteiro con algunha doazón, ou do bispomindoniense Pedro, retirado en Caaveiroentre 1112 e 1125, onde morreu e foienterrado, responsable do primeiroprivilexio real de Afonso VII ó mosteiro eda súa conversión en colexiata.

Como outros moitos mosteiros, ó longo dosséculos XI, XII e XIII recibe doazónsparticulares, entre elas, as das familiasTraba e Andrade, e con sucesivos privilexiosreais configura un dominio xurisdiccionalque se estende desde Cabanas aRibadeume, e desde Sta. María de Cavalar,san Braulio de Caaveiro e san Xoán deSeixo, ata Sta. María de Taboada e sanXurxo de Queixeiro, estas dúas últimassituadas na marxe esquerda do Eume.

59

60

Entre 1220 e 1259, etapa na que conclúe aexpansión e chega o momento dos foros,estivo á fronte do mosteiro o prior donMartín Rodríguez, quen conseguiu aampliación do couto ata a ponte sobre o ríoEume coa incorporación das freguesías deCabanas e Irís, mandou realiza-lo Cartularioque chegou ata nós, e potenciou o recordode san Rosendo, de tal maneira que asreliquias do santo que hoxe se gardan naCatedral de Santiago son desta época.

No século XIV, o mosteiro cae baixo aencomenda dos Andrade. Superada a crisebaixomedieval, a diferencia do que acontecenoutros mosteiros de cóengos regulares,Caaveiro non desaparece, pero a un altocusto: os priores deixan de vivir no mosteiro(vivirán nos pazos da Capela, Cabanas oufóra da comarca), o cargo de priorconvértese nunha prebenda concedida polorei e o mosteiro secularízase. Sen embargo,a existencia da vida monástica prolóngaseata 1762. Esta etapa está marcada polorestablecemento da regra por parte do priorRoa Dávila (1591-1634) e poloenfrontamento co arcebispado de Santiago,que reclama o dereito a visita-lo mosteiro.

No 1800 suprímese a colexiata, aínda que aestructura económica do señorío, baixo o

goberno dun caseiro e un administrador,mantense ata a desamortización. En 1849saen a poxa as propiedades próximas ómosteiro e os seus edificios. As primeiras, traspasar por outras mans, acaban sendoadquiridas por don Pío García Espinosa,veciño de Pontedeume; os segundos pasan aser, en 1875, do arcebispado de Santiago,quen os cede a don Pío baixo certascondicións. Entre 1891 e 1896 don Píoacomete a súa restauración. Nela respéctase atorre barroca situada encima da segundaportería, verdadeiro canto do cisne deCaaveiro, mandada construír en 1750 poloprior Francisco Verdes Montenegro;derrúbanse as casas situadas entre as dúasporterías, a igrexa prioral, o cabido e asancristía, e reedifícase a igrexa de Sta. Isabel,respectando o muro de contención do ladonorte e a ábsida co seu baseamento(románicos, da primeira metade do séculoXII), mentres que na portada oeste se opta porunha imitación radical das formas románicas;no lugar do cabido e na sancristía levántase unpavillón ameado. Morto don Pío, Caaveiropasa ós seus descendentes. En 1971 édeclarado conxunto histórico-artístico, e no1975, monumento de interese provincial. En1986 apróbase o expediente de expropiaciónque converte o mosteiro e os seus arredores enpropiedade da Deputación da Coruña.

Se non é posible entende-la historiada comarca na que se enclavan asfragas prescindindo da historia deCaaveiro, tampouco o é sen unhahistoria paralela dos Andrade e dePontedeume, durante moitos anos oseu lugar de asento.

A historia da familia comeza condon Fortunio Bermúdez,documentado entre 1127 e 1169, emembro da nobreza comarcal. Coseu fillo don Bermudo Fortúnez,cabaleiro de Andrade, o topónimoincorpórase ó apelido, e é o fillodeste, don Pedro Bermúdez deAndrade, quen leva á familia ata omáis alto nesta primeira etapa.Mantén boas relacións conCaaveiro, mosteiro ó que doaimportantes propiedades e no que sefai enterrar, igual que o seu irmánMartín. Morre arredor do 1235 edeixa polo menos dous fillos: Fernán

Pérez de Andrade I e Lopo Pérez de Andrade.Con eles as boas relacións mantidas conCaaveiro pasan a mellor vida, e a partir deagora é o mosteiro de Monfero o preferido.

En 1270 Afonso X funda a pobra dePontedeume. O Concello da nova pobrasupón un duro golpe para a nobrezacomarcal, tanto porque recorta asposibilidades de adquirir novos señoríos,como porque constitúe un importantecontrapeso de poder aproveitado polamonarquía. A única posibilidade desobrevivir é a costa dos mosteiros. E iso é oque fan os descendentes de Fernán Pérez deAndrade I, en concreto Pedro Fernández deAndrade e os seus fillos: Pedro Fernándezde Andrade II e Fernán Pérez de Andrade II,quen arredor do 1300 asalta e espolia omosteiro de Caaveiro. A súa participaciónnas guerras intestinas de Galicia terminabruscamente en 1320, co axustizamento deambos na Rocha, propiciado polo arcebispode Santiago Berenguel de Landoria.

61

62

A presión exercida sobre o mosteiro deCaaveiro leva os seus habitantes a seencomendaren a Juan Freire de Andrade,irmán de Fernán Pérez de Andrade II e paide Rui Freire de Andrade. A mediados doséculo XIV o facho é recollido por un fillode Rui Freire: Fernán Pérez de AndradeIII, o Bo. É el quen constrúe a Torre deAndrade, na pena de Leboreiro(Nogueirosa), usurpándolle as terras ómosteiro de Sobrado. Posiblemente taméné el quen edifica, a finais do século XIV, opazo de Andrade, hoxe convertido encentro de interpretación da familia, oconvento de Montefaro e a ponte sobre oEume, que foi substituída entre 1863 e1870 pola actual. Pero non debemosesquecer que recortara cen anos deliberdade da vila e que na súa actividadecomercial preferiu A Coruña e Betanzos,onde termina facéndose enterrar. Hainesta actitude un síntoma dedistanciamento que continúa cos seusinmediatos descendentes, que teñen quefacer fronte ás revoltas irmandiñas e queelixen o mosteiro de Monfero comopanteón familiar.

A familia Andrade conservará axurisdicción do doado ata a supresión doréxime señorial. Ó longo deste dilatadoperíodo, podemos distinguir dúas etapas.Na primeira etapa é unha nobreza esixentepara cobra-lo que lle pertence, peropresente, mecenas e motora dodesenvolvemento comarcal; na segundapermanece ausente, limitándose a cobra-las rendas e a nomea-los cargos dosconcellos, coa excepción da súaintervención na reconstrucción da casa doconcello de Pontedeume, a principios doséculo XVII, e de esporádicos mecenadosna igrexa de Santiago de Pontedeume.

63

Parte das Fragas do Eume atópansedentro do que foi o Couto de SantaMaría de Monfero. Este mosteirofoi fundado en 1134 baixo a regrade San Bieito, acoutado por vez pri-meira por Afonso VII, e reconverti-do en cisterciense en 1147. A súavida monástica prolongouse ata aexclaustración de 1835. É un boexemplo do hiperdesenvolvementoarquitectónico que acadaron osmosteiros cistercienses na IdadeModerna.

Posúe unha igrexa barroca, comezada aconstruír en 1622 segundo traza de Simónde Monasterio, e tres claustros: o das pro-cesións, realizado segundo proxecto de Juande Herrera con anterioridade a 1575, epechado no 1746; o da hospedería, do quesó se realiza un lado no tempo do abade FreiRuperto Martínez (1780-1807) e o oriental,ampliado progresivamente ó longo do sécu-lo XVIII. Os restos románicos limítanse ómuro norte do claustro das procesións.

64

El Parque Natural de As Fragas do Eume acoge las fragas costeras mejor conservadasde Galicia, y uno de los escasísimos bosques de su tipo de Europa. En él sobrevivennumerosas especies animales y vegetales amenazadas, algunas relictas, así como losecos de una extraordinaria historia que toma singular brío en la época medieval.

El parque, creado en 1997, se extiende por 9.125 hectáreas de laderas y montes queacompañan al río Eume a su paso por la provincia de A Coruña. Su límite orientales la Serra da Loba (700 m de altitud), en la cadena dorsal gallega. Hacia el oeste,el parque se extiende hasta muy poco antes de la desembocadura del río enPontedeume. Todo su territorio se encuadra en la comarca del Eume, que limita alnorte con la de Ferrolterra y al sur con la de As Mariñas. Son cinco losayuntamientos que comparten el espacio natural. De este a oeste: As Pontes deGarcía Rodríguez, Monfero, A Capela, Cabanas y Pontedeume.

El término"fraga" abarca, en el lenguaje popular gallego, varios tipos de bosque.Todos ellos pertenecen a los denominados bosques atlánticos caducifolios europeos:robledales de varias especies, hayedos, abedulares o bosques de fresnos y avellanos.Según las condiciones de clima, suelo y altitud de cada zona, el árbol dominantepuede ser el carballo (Quercus robur) o el melojo (Quercus pyrenaica). Con ellosconviven otras especies como castaños, acebos, espinos, laureles, madroños, peralessilvestres o alcornoques.

Integran el parque natural varios ecosistemas típicos del interior de la provincia deA Coruña, además de la propia fraga: el río Eume con su extenso bosque de ribera,el matorral de tojo y genista, y la campiña con sus tierras de labor, prados de siega,setos y edificaciones tradicionales.

Singular interés tienen los helechos de las fragas, algunos de ellos verdaderas joyasbotánicas provenientes de la época terciaria (entre hace 65 y 1,6 millones de años),cuando los dinosaurios aún dominaban la Tierra.

Junto a ellos, a la sombra de los árboles o en los márgenes de los campos de labor,crecen infinidad de plantas y flores, algunas de ellas también exclusivas del noroestepeninsular.

En cuanto a la fauna, destacan las fragas por su población de mamíferos, queincluye lobo, corzo, jabalí, nutria, marta, garduña, jineta, tejón… También las aves

65

forestales mantienen en el parque nutridas poblaciones: carboneros, arrendajos, petirrojos...Las paredes del cañón del Eume son el único hogar del búho real en la provincia de ACoruña. Entre los anfibios, la Salamandra Rabilarga, casi exclusiva de Galicia, mantieneaquí una excelente población. Los invertebrados están representados por una enormevariedad de especies. Acaso las más representativas del carácter único de estas fragas seanotros tres endemismos: el Carabus galicianus, la babosa Geomalacus o el Pyrochora coccinea.

La historia del parque y de su entorno brilla sobre todo en la Edad Media, cuando lapoderosa familia de los Andrade impone su autoridad desde esta comarca a una amplia zonade Galicia.

Poblada desde la Prehistoria, el megalitismo adquiere aquí proporciones no alcanzadas enninguna otra parte de Europa. Son numerosos los castros erigidos antes y durante laromanización, y no es hasta el S. IV cuando se introduce el Cristianismo. Con lafeudalización se concentra el poder, primero en torno a la familia Traba, y a la de Andradedespués. Los Andrade construyen la torre que lleva su nombre en Pena Leboreiro, sobre elvalle del Eume, su palacio en Pontedeume, el convento de Montefaro y el puente sobre elrío, más tarde sustituido por otro. Mantuvieron constantes encuentros y desencuentros conla monarquía o el pueblo, que en ocasiones se saldaron con el ajusticiamiento de algunos delos cabeza de familia. Hacia el final de su poderío desplazan su núcleo de acción hacia elMonasterio de Monfero.

El Monasterio de Caaveiro

Situado en el corazón de las fragas, en un promontorio sobre el río Eume, estemonasterio fue fundado en el S. IX en la entonces villa de Calavario, de ahí su nombre.Su historia es la de las propias fragas: vinculado a las familias de Traba y Andrade, sujurisdicción se amplía a una extensa comarca. La crisis llega con el S. XIX y, con motivode la desamortización, en 1849, sale a subasta. Es adquirido por un particular, queacomete su restauración. En 1971 es declarado conjunto histórico-artístico, y en el1975, monumento de interés provincial. En 1986 se aprueba el expediente deexpropiación que convierte al monasterio y sus alrededores en propiedad de laDiputación de A Coruña.

En la página 69 figuran los teléfonos de interés para su visita al parque.

66

The As Fragas do Eume Nature Reserve includes the best-preserved coastal forestsin Galicia, and one of the very few forests of this kind in Europe. It houses numerousthreatened animal and plant species, some remnant species, as well as the echoes ofan extraordinary History that flourished during the Middle Ages.

The Reserve, created in 1997, covers 9,125 hectares of slopes and mountains thataccompany the River Eume as it flows through the province of A Coruña. Its easternlimit is the Serra da Loba (700 m above sea level) mountain range, in the DorsalGallega chain. Westwards, the Reserve reaches almost as far as the river mouth inPontedeume. Its entire territory lies within the Eume region, which is bordered bythe Ferrolterra region to the north and the As Mariñas region to the south. Fivemunicipalities share this natural setting, namely (from east to west): As Pontes deGarcía Rodríguez, Monfero, A Capela, Cabanas and Pontedeume.

The term "fraga" covers, in the traditional Galician language, several kinds offorests. All of them belong to the so-called European deciduous Atlantic forests: oakgroves of several species, beech woods, birch woods or forests of ash and almondtrees. According to the conditions of the climate, soil and height above sea level ineach area, the dominant tree is one of two kinds of oak: Quercus robur or Quercuspyrenaica. They coexist with other species such as chestnut trees, holly trees,hawthorns, laurels, tree strawberries, pear trees or cork oaks.

The Nature Reserve includes several ecosystems characteristic of the interior of theA Coruña province, apart from the forest itself: the River Eume with its extensiveriverside forest, gorse and broom scrubland, and the countryside with its farmland,meadows, hedges and traditional buildings.

Of singular interest are the Fragas’ ferns, some of which are genuine botanical jewelsfrom the Tertiary era (between 65 and 1.6 million years ago), when the dinosaursstill dominated the Earth.

Beside the ferns, in the shade of the trees or at the edge of the fields, there arecountless plants and flowers, some of which are also exclusive to the NorthwestIberian Peninsula.

In relation to the fauna, the Fragas stands out because of its population ofmammals, which include Wolves, Roe Deer, Wild Boars, Otters, Martens (Martes

67

martes and Martes foina), Genets, Badgers… There is also an abundant population of forestbirds in the Reserve: coal tits, jays, robins… The walls of the Eume Canyon are the EagleOwls only home in the province of A Coruña. Among the amphibians, there is an excellentpopulation, which is almost exclusive in Galicia, of Long-Tailed Salamanders. Theinvertebrates are represented by a great variety of species. Perhaps the most representativeof these forests’ unique nature are the following three endemic species: Carabus galicianus,Babosa geomalacus or Pyrochora coccinea.

The History of the Park and its surrounding area was especially outstanding in the MiddleAges, when the powerful Andrade family wielded its authority over an extensive part ofGalicia from this region.

Inhabited since prehistoric times, the megalithic culture became more fully developedhere than in the rest of Europe. Numerous "castros" (fortified settlements) wereerected here before and during romanisation, and Christianity was not introduceduntil the 4th century. With the arrival of feudalisation, regional authority was exercisedfirstly by the Traba family and then by the Andrade family. The Andrades built theTower that bears their name on Peña Leboreira, overlooking the Eume Valley, theirpalace in Ponteume, the Convent of Montefaro and the bridge over the river, whichwas later replaced by another. They were constantly involved in incidents with theMonarchy or the People, which occasionally resulted in the execution of some headsof the family. Towards the end of their authority, they moved their base to theMonastery of Monfero.

Monastery of Caaveiro

Situated in the middle of the forests, on a hill overlooking the River Eume, thisMonastery was founded in the 9th century in what was then the town of Calavario,which explains its name. Its history is that of the forests themselves: linked to the Trabaand Andrade families, its jurisdiction was enlarged to an extensive region. It wasacquired by a private individual, who undertook its restoration. In 1971 it was declareda historical-artistic site and in 1975, a monument of provincial interest. In 1986 itsappropriation was approved, making the monastery and its surroundings the property ofthe A Coruña Provincial Council.

Page 69 contains telephone numbers of interest for your visit to the Park.

69

Esteiro, 23 - 15619 - Nogueirosa - Pontedeume 981495580

• Concello das Pontes de García Rodríguez 981453116

• Concello de Monfero 981793885

• Concello da Capela 981459006

• Concello de Cabanas 981431007

• Concello de Pontedeume 981433054

• As Pontes de García Rodríguez 981450005

• Pontedeume 981430031

• As Pontes de García Rodríguez 981450245

• Pontedeume 981434646 / 607529999

O couto de Ombre é coñecido por tódolos afeccionados á pesca deportiva polosseus reos. Ten 8 km de lonxitude, unha anchura media de 15 m e unhaprofundidade media de 3 m. Accédese a el pola estrada LC-151. No teléfono 981184 576 (Servicio de Medio Ambiente Natural da Coruña) pódeste informar acercados permisos.