Editado cancioneiro de monfero

1

CANCIONEIRO DE MONFERO

Traballo de recollida da tradición oral da zona

Elaborado polo alumnado da E.S.O. do C.P.I. Virxe da Cela. Dirixido por Verónica Dopico, xefa do Departamento de Música

Departamento de Música

C.P.I. Virxe da Cela, Monfero (A Coruña)

2

RECOLLIDA 2006-2007

Alumnado Informantes Alba Mª Vidal García Ana Rodríguez Rei

Ángel Saa Vidal Cristina de Bernardo Vázquez

Ana de Bernardo Vázquez Darío Varela López Vicente Souto Gen

David Morado de la Iglesia Eloy Martínez Blanco

Jordi Manivesa Charlón Juan José Fernández Faraldo

Laura Golpe.............. Rocío Crespo ................ Lydia Vázquez Varela

Marta Blanco Pena Nerea Penedo Varela Alba García Purriños

Vanesa Pico Fernández Silvia Maroño Vázquez Nieves Martínez Seco Matías Blanco Parga Silvia García Núñez

José Mª Rodríguez Golpe, 50 anos. Berenice Filgueiras Souto, 69 anos.

Pura Castro Varela, 82 anos, Casalvito Dabaixo Isolina Castro Varela, 92 anos, Casalvito Dabaixo

Manurls Grueiro Pena (abuela Fran 3ª) Andrés Blanco (San Fiz), 78 anos

Carmen Sante Peteiro, 74 anos, Reción, Verís. Eurelio Cobelo Couce, 76 anos, Reción, Verís.

María Caruncho López, 75 anos. Ramona Gómez Lage, nacida en Aranga, residente en Irixoa, 77

anos. Isabel Vázquez, 63 anos, Irixoa

3

RECOLLIDA 2007-2008

Alumnado Informantes Ángel Miraz Vázquez Noelia Deibe Pérez

Saray Fernández Mosquera Nerea Freijomil Vázquez

María Belén Ansede Freire Alejandro Ansede Freire

Ángela Vidal Martínez Sofía Cortizas Caínzos Jorge Varela Cortizas

Francisco José Acción Otero Alba García Pazos

Graciela Vázquez Coira Jesús García Sas

Denís Fernández Rocha Nuria Martínez Casdelos

Lucía Pérez Sanjurjo Gema Miño

Noelia Blanco Rubén Calaza Díaz

Javier Freire Diego Fornos

Roberto Cal Casanova Xián Fernández Lence

Jessica Rodríguez Mosquera Patricia Maceira Migues Jacqueline López Pérez Ana Elia Rivero Vidal

Lorena Jove López Cristina Couce Pena Miriam Fonte Díaz

Francisco Fernández Faraldo Iris Crende Fernández Ángel Miraz Vázquez Diego Vidal Couceiro Agustín Varela García

Pedro Sánchez Fernández

Lucía Calaza Coira, 30 anos, As Travesas Mª Pilar Coira Fernández, 41 anos, As Travesas.

María García Iglesias, Verines. Nacida a principios do século XIX. Pariente de Noelia Blanco Deibe. Documentos encontrados. Jesús Deibe Seoane. Verines. Nacido a principios do século XIX.

Pariente de Noelia Blanco Deibe. Documentos encontrados. Isaac Miraz Rivera, 68 anos, Carballosa, Xestoso

Andrés Pérez Pñérez, 63 anos, Requeixo. María del Carmen Ares Pérez, 56 anos, Requeixo

Aurora Álvarez Fernández, 57 anos, Lousada. María Josefa González, 71 anos........

Ángela Filgueiras, 69 anos......... Benedicto Freijomil, 71 anos...............

Albino López Ansede, 77 anos, Mántaras. (Franciso José Acción) José Vidal Graña, 71 anos, .........

Josefa Espiñeira Verdes, 73 anos, Altos de Verís, Irixoa José Caínzos Gonzáles, 72 anos, Altos de Verís, Irixoa

Divina María Cupeiro Romeu, 65 anos, Queixeiro, Monfero Manuel Cortizas Fernández, 71 anos, Queixeiro, Monfero.

María Herminia López Espiñeira, 69 anos, Vilachá, Monfero Eusebio Varela Espada, 69 anos, Vilachá, Monfero.

Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero. Juan Coira Vidal 76 anos, Ambroa

José María Coira Fernández, 48 anos, As Travesas Mª Argentina Fernández López, As Travesas.

Alicia García Rodríguez, 64 anos, Vilachá, Monfero. Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá,

Monfero. Francisca Varela Espiñeira, 66 anos, Vilachá.

Antonio Vidal Pereiro, 96 anos, Ambroa Pilar Sánchez Vázquez, 64 anos, Betanzos. ....................

Gonzalo Deibe Vázquez. 73 anos. Irixoa Alicia García Rodríguez. 68 anos. Irixoa Estrella Deibe García. 37 anos. Monfero

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa

Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero. Estrella Abeledo García. 78 anos. San Félix, Nebrar, Monfero.

Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. Manuela Couce Antón

Mª Luisa Salido Permuy José Fernández Grueiro

Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. Antonia Otero Charlón, 59 anos, Irixoa.

Carmen Rodríguez Guzmán, 76 anos, A Viña. David Fernández López, 82 anos, Monfero.

Margarita Calvo Pérez, 68 anos. Verís María Castiñeira Pérez, 67 anos. Chambas

José María Pérez Rodríguez, Verís.

4

RECOLLIDA 2008-2009

Alumnado Informantes Vanessa Deibe Pérez

David Río Deibe Iria González Fraga

Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo. Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa.

Antonio Fraga, 69 anos, Lambre, Ambroa, Irixoa María Esther Rodríguez, 72 anos, Lambre, Ambroa, Irixoa.

5

ÍNDICE

2.- CANTOS DE TRABALLO

2.- CANTOS DE OFICIOS

3.- CANTOS DA MOCIDADE.

4.- CANTOS DE LUGARES

5.- CANCIÓNS RELIXIOSAS:

6.- BURLAS E SÁTIRAS

7.- CANTARES DE DESAFÍO

8.- OS BAILES

9.- ALBORADAS, FOLIADAS, ALALÁS.

10.- MÚSICOS E INTÉRPRETES

11.- CANTARES DE CEGOS

12.- ROMANCES E LITERATURA DE CORDEL

13.- OUTRAS HISTORIAS: A EMIGRACIÓN, A GUERRA…

14.- CANTOS DE BODA E DE DESPEDIDADA DE SOLTEIROS

15.- CANTARES DE XOGOS

16.- CANTOS DE BERCE

17.- A MUIÑEIRA

18.- CALENDARIO CÍCLICO DE FESTAS

19.- RITOS E CRENZAS POPULARES

6

1.- CANTOS DE TRABALLO Cantos de labranza, malla, sega, seitura, a construcción de casas, reunións nas fiadas

¿En qué época se facía cada unha destas actividades? ¿Participaba toda a familia-pobo?¿Qué facían homes e mulleres? ¿Se cantaban cancións mentras se traballaba? ¿Se tocaban con aperos (bater pedras nos sacho, gadaña, fouciño)? As reunións das fiadas. ¿Quénes e cómo se fiaba na roca? A colocación do espantallo

Ás veces batíase cunha pedra na azada para escorrentar ás aves e ós teixóns. Juan Coira, 76 anos, Ambroa; e Mª Argentina Fernández, 73 anos, As Travesas: Ben se sabe que o traballo nunca faltaba, polo que debían tomalo coma se fose unha festa. + A pataca se plantaba en Abril e se recollía por Agosto ou Setembro; O trigo sembrábase en Novembro ou Decembro, e segábase polo Santiago, ahí no mes de Xullo, e finalmente mallábase en Agosto. O liño se sembraba en Maio, e se recollía por Setembro ou Outubro. Poñíase en mañosos para levar ó río onde botaba nove días na auga. Cando se quitaba, extendíase a enxugar e finalmente volvíase a recoller en manoxos. Nos traballos comunais: mentras traballaban, falaban en cantaban, pero cando descansaban, daquela poñíanse a bailar. Algúns ata levaban gaitas e pandeiretas para animar máis o traballo e facer máis festa. E se non había instrumentos facían percusións batendo unha pedra no sacho, petando nas latas. Nas reunións das fiadas, normalmente reúnanse as mulleres a fiar, e ó final o dono de todo facíalles unha comida ás mulleres, e facían festa con gaitas e tambores. Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (2008-2009). Na labranza as mulleres levaban as vacas mentres que os homes suxeitaban o arado; na malla os homes poñían o palleiro, desataban os monllos e mallaban co mallo, e as mulleres carrexaban a palla e o gran e ataban os monllos; na sega saían todos a traballar, uns segaban, outros ataban e outros poñían os medeiros; na seitura os homes segaban mentres que as mulleres enciñaban e ataban; a construcción das casas era traballo dos homes; nas reunións de fiadas os homes recollían o liño e as mulleres ripábano e fiábano coa axuda da roca e do fuso. A malla era un traballo que se facía no mes de Agosto. Nel participaba toda a familia, pero non cantaban nin tocaban apeiros. Este traballo iba precedido da sega, que se practicaba no mes de Xuño e Xulllo. Nela sólo participaban os homes, e tampouco canbatan. Na malla os homes botaban os mollos á máquina e facían o palleiro, e dábanlle ó beo. As mulleres carretaban en cestas o fruto para a limpiadora.

7

Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero: dí que non se cantaba, que facía falta o alento para traballar. Seitura: Decembro Na época da malla din que os mozos brincaban e molestaban moito ás mozas, ó que lle chamaban “gramas” David Fernández López, 82 anos, Monfero. Había moitos tipos de labranza. O millo labrábase en Maio, o centreo e o trigo en outono, e as patacas en Abril. No mes de Xullo segábase o centeo e a algo máis tarde o trigo; en Agosto realizábase a malla. Nas labranzas participaban toda a xente que había na casa, os homes andaban cons arados e as mulleres guiaban as vacas cos arados. Na sega tamén traballaban os da casa, os homes e as mulleres co fouciño e traían a sega para casa e facían unha meda. Despois facíase a malla, onde participaban todos os vecinos (eran sobre 20 persoas). Os homes facían os palleiros e as mulleres carteaban o grao e estallaban a palla. Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. Se sementaba en primaveira e outono, e se recollían o seguinte ano. Despóis segábase e poñíase a secar un día ou dous. Coa fouciña estirábase e despóis atábase e poñíase o medeiro, levábase para casa e poñíase nunha meda, poñíase nuns cantos carros e despois viña a máquina de mallar (antes se facía a man). O remata-la malla, o último que remataba tiña que facer a festa. A xente cantaba moito mentras traballaba, pero non só cantaban cancións en galego, senón tamén en castelán. Despois do 36 soamente se cantaba en castelán porque en galego non se podía. Tampoco se podía cando era época de luto. Manuela Couce Antón, de 68 anos, Queixeiro: en tódalas actividades participaba a familia e o pobo; na malla os homes desamarraban as mallas coas vacas e apartaban a palla do trillador, e as mulleres carteaban a palla para facer o mollo, que era feito polo home. Na sega segaban tanto homes como mulleres, os homes apartaban o mollo e as mulleres o levaban para outros lugares. Na fiada iban homes e mulleres a busca-lo liño, que era lavado, secado e metido no forno hata que se podía traballar con él. As fiadas consistían nunha pedra e un palo longo que na punta era máis ancho; nesta punta envolvíase o liño na pedra e dspois fiábase cun fuso. Nas tarefas participaba todo o mundo, xa que nesa época vivíase mal e todos tiñan que axudar Javier Freire: acórdanse que traballaban todos os vecinos da aldea, ata as 12 de noitte, a veces cantaban e tocaban a pandeireta Sí que se cantaban cancións ó traballar, para poder pasar o tempo e que non se fixera tan pesado o traballo Bater de pedras nos legóns: cando había que ir sachar á leira, para quitar as malas herbas, o traballo era canso e aburrido, e sempre había algún que collía unha pedra e comenzaba bater con ela no sacho, facendo un ritmo, a así animar ó rexto da xente. Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa: na sega os homes eran os que segaban e as mulleres ataban os mollos e amedeirábnnos; e na malla os homes carteaban o fruto en sacos ou en cestas para as casas e as mulleres atendían o grupo na máquina. Ó final da malla cantábase, contábanse contos e tamén se tomaba caña. A construcción das casas facíase canto era preciso, non había unha época exacta para levar a cabo este oficio. Viñan os canteiros. David Fernández López, 82 anos, Monfero. Dí que e mellor época para construir era de Febreiro a Novembro, xa que en pleno inverno chovía moito. Para construir as casas pagábaselle a 3 ou 4

8

canteiros, e os homes da casa axudaban, traéndolles pedras e barro, e as mulleres facían comida para todos. Fiadas. Cando se rapaban as ovellas, a xente se xuntaba nunha casa para traballar a lá. Este traballo lles correspondía ás mulleres. Lavaban a lá e a secaban, a escarpeaban, isto é, separábanna, porque estaba pegañosa, e a cardaban cas “cardas”, para que quedara máis fina e esponxosa. Cunha roca e cun fuso ían fiando a lá ate convertila en fío. Había unhas señoras que tiñan unhas máquinas chamadas “sabos”, para facer mantas, calcetíns, xerseis. Pola noite, susto despois de remata-lo traballo, facíanse sopas de pan de trigo. David Fernández López, 82 anos, Monfero. As reunións de fiadas soían ser en inverno, porque había máis tempo libre e case sempre se facían de noite. As mulleres fiaban e os homes “festexaban”, a veces viña un home que tocaba o saxofón e o acordeón, e todos bailaban. Se reunían cando era necesario Nas s as mulleras de cada aldea reúnanse nunha casa pola noite para fiar a lana, e polo día o liño. Fiaban as persoas mayores, e algunhas persoas bnovas comenzaban a aprender ese oficio. Miña abuela fiaba cun fuso, unha roca e as dúas mans. Se ía envolvendo o material arredor do fuso Tamén se fiaba a lá das ovellas. José Fernández Grueiro, 49 anos. As mulleres fiaban e os mozos ían xunta delas. Ó acabaren comían cachada, que era leite con pan todo cocido e con azucre. Ó final, mentres uns tocaban calquera instrumento como testos das potas, botellas ou calquera outro obxecto, outros bailaban, e tamén se facían xogos. Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero. Dí que nas fiadas se cantaba, bailaba, tocaba a pandeireta e ás veces a gaita. Dicía que na fiada: espetábase as estopas nunha vara que se chamaba roca, a veces era unha jalla onde aguantala, na man dereita tiñan un fuso onde se recollía o fío, e ca esquerda estiraban a fibra da estopa.

Lisca paxariño, lisca do horteiro das cebolas entrade mozos a dentro vinde ve-las fiadoras. 1

O espantallo espetábase nun pau e poñíase un trapo para escorrentar os animais María Luisa Salido Permuy, dí que o espantallo se colocaba en setembro Manuela Couce Antón, de Queixeiro, dí que o espantallo se colocaba en Xullo.

Vamos segar, vamos maiar Para poder cantar e bailar

Vamos mozas coñecer Para con elas chegar ó mencer

En maio coas rubias E en outubro coas morenas

Todas son boas

1 José Freirer Filgueiras....(Belén Ansede)

9

Para curar-las penas2

Pousa e sacha

e colle a fouciña por Santa Mariña. 3

Me gustan los labradores Sobre todo en el verano

Por la sal que ellos derraman Para recoger el grano.

Los labradores por la mañana,

El primer surco y olé Es por su dama, es por su dama

Un ramo de lores A mi me gustan y olé

Los labradores.4

2 María García Iglesias, Verines. Nacida a comenzos do s. XIX. Pariente de Noelia Blanco Deibe.

Documentos escritos. 3 Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo.

4 Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (curso 2008-2009)

10

2.- CANTOS DE OFICIOS Arrieiros, costureiras, pescantinas, afiador, zapateiro, ferreiros eoutros. As costureiras ¿Iban de casa en casa?¿Cada canto tempo pasaban pola aldea? ¿Recordas algunha copla que falara delas?

Os arrieiros que levaban as súas mercadorías de Castela a Galicia ¿Recordas algunha canción que falara deles?

Afiador. ¿Cómo anunciaba a súa chegada á aldea?¿Tocaba algún instrumento? As costureiras ían de cada mes polas casa, elas mesmas traían as máquinas de coser encima da cabezas. Iban de casa e casa, para facer as labores que lles mandaran. Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. Dí que pasaban cada dous meses. Algunhas costureiras levaban unha rapaza nova de aprendiz. José Fernández Grueiro, 49 anos: tiñan que ir andando a lugares que estaban moi lonxe da casa. Pasaban moitos días en cada casa, onde tamén comían e durmían. Os arrieiros algunhas veces levaban caña en pelexo polas casa, e outras veces levaban roupa de cama. Tamén se chamaban contrabandistas. Pedían “casa cuberta” para pasa-las noites. Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero. Se acorda de dous de Ourense que traían caña e viño. O afiador ía polas aldeas anunciando a cegada a elas cun chiflo (tamen o chaman “filarmónica”) e berrando “O afiador, o afiador” “Amáñánse potas, sartenes, afíanse tixeiras”¸ “Afiador, paragüero, compor potas e porcelanas”. Dicíanse bromas sobre eles: “Paragüero, afilador, cuanto más burro, mejor”. Botaban os fondos ás potas, facían remendos a outros utensilios, amañaban os paraugas, afiaban coitelos, etc. José Fernández Grueiro, 49 anos. Pasaban moitas xentes polas portas das casas ofrecendo servicios: o afiador, o capador, e pendienteiro, que vendía os pendentes e furáballe as orellas ás nenas cunha agulla e unha pataca. Ferreiro: José Fernández Grueiro, 49 anos. O seu avó era ferreiro, traballaba o ferro na forxa, que aínda se conserva na súa casa. Facía coitelos, aixadas, fouciños, raños. Tamén lle levaban ferramentas para que as amañara. O capador anunciaba a súa cegada á aldea cunha especie de harmónica que lle chamaban chifra. As pescantinas: carteaban o pescado en paxos, indo polas casas. Zapateiro: amañaban os zapatos cunha máquina que tiñan que dar ó pé, tiña correas.

11

COSTUREIRAS:

Costureiriña bonita ó palacio foi coser

na primeira escaleira xa lle deron que facer5

Costureiriña bonita ¿dónde tes a túa cama? no poleiro das galiñas

cunha presiña de palla6

Costureiriña bonita ¿Onde te-la túa cama?

No capoeiro das galiñas nun brazadiño de palla. 7

Costureiriña bonita dame un alfiler de prata para quitar unha espiña

do corazón que me mata.8

Costureiriña bonita dí que non come o touciño,

e índa come un porco enteiro dende o rabo ata o fociño. 9

Costureiriña das Baíñas Cosen de balde

E máis poñen as liñas. 10

Costureira non a quero se me dan, ríome dela

cantos guapos pillos hai dormen na cama con ela11

5 María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Juan Coira, 76 anos, Ambroa e Mª Argentina

Fernández, 73 anos, As Travesas; Andrés Blanco, 78 anos, San Fiz. 6 María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña,

Irixoa; Mª Josefa González, 71 anos. 7 José Fernández Grueiro, 49 anos, de Manuela Grueiro Pena, avoa Fran 3º

8 Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro

9 José Fernández Grueiro, 49 anos

10 Lucía Pérez Sanjurjo; Josefa Espiñeira Verdes, 73 anos, Altos de Verís, Irixoa.

11 Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero.

12

Costureira non a quero si ma dan, ríome dela, canto xornaleiro hai

dorme na cama con ela. 12

O amor da costureira era papel e mollouse agora costureiriña

o teu amor acabouse13

Unha pera, dúas peras non tiña mái-la pereira, unha pera para o xastre,

outra para a costureira. 14

Unha costureira meiga e un zapateiro ladrón fixeron unha camisa

sen presilla nen botón. 15

Costureiras das Baíñas Cosen de valde

E máis poñen as liñas16

Miña nai ten sete fillas as sete son costureiras

aprende a traballar fato de mangoleteiras.17

Na miña vida tal vin

na feira de Nonternaso vintecinco costureiras

de cabalo dun rapaso.18

Aló enriba moito enriba nas camposas de Xestoso

vintecinco costureiras a cabalo dun raposo.19

12

Andrés Blanco, 78 anos, San Fiz. 13

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña,

Irixoa. Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro; Mª Josefa González, 71 anos........

Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero; Juan Coira, 76 anos, Ambroa e Mª

Argentina Fernández, 73 anos, As Travesas; Sofía e Jorge; Andrés Pérez Pérez, 63 anos, Requeixo. 14

Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro 15


Estrella Deibe García, 37 anos, Monfero; Juan Coira, 76 anos, Ambroa e Mª Argentina Fernández, 73 anos,

As Travesas 17



Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro

13

Dios lle pague á miña nai por me facer costureira,

cae a chuvia e non me molla, sae o sol e non me queima. 20

Non a quere costureira que a quere porcelana

baixa un pé e sube outro e ben durmir na cama. 21

Costureira, ¿por qué estás tan triste que foi o que che aconteceu? Foi a Carmela que caeu no río

e despóis morreu.

Costureiriña, meu amor non sufras tanto,

que este mundo e teu e vale máis que a Carmela que morreu. 22

En la población de Córdoba vivían tres costureras

de muy buenas condiciones pero las tres estaban solteras.

Una se llamaba Flora,

otra Genoveva y Dolores se llamaba la otra

que era la más nueva.

A Dolores, la más nueva, un joven la pretendió

y para casarse con ella estas palabras le habló:

“Si quieres tomar estado,

lo tomaría, dame tu mano derecha

y yo te daré la mía”

El joven tenía la madre pero era un poco billana, él para arreglar su vida

se marchó para la Habana.

20

David Fernández López, 82 anos, Monfero 21

José Vidal Graña, 71 anos..... 22

José Vidal Graña, 71 anos.....

14

La Dolores la más buena

se quedó en casa triste y desconsolada pero sin darse cuenta

ha quedado embarazada.

Y al cabo de unos años vino aquel joven para su casa

a junto de su mujer, le contó lo sucedido sin deternerse un momento le dijo:

“Tengo una promesa

hecha a la Virgen del Pilar si la Virgen nos ayuda la iremos a visitar”23

As costureiras na sala o que queren é conversa cando vaias cabo delas

non tes que ir con moita presa. 24 ARRIEIROS

O cantar do arrieiro é un cantar moi baixiño

cando canta en Rivadavia resoa no Carballiño25

A vida dos arrieiros

éche unha vida pesada, de día non oen misa

e de noite non dormen nada. 26

O primeiro amor que eu teña ha de ser un arrieiro,

que non ten bota sen viño, nin ten blusa sen diñeiro. 27

A vida do carreteiro, non hai vida coma ela

bota a semana no carro e o domingo na taberna. 28

23

Mª Josefa González, 71 anos..... 24

Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede 25

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix 26


David Fernández López, 82 anos, Monfero

15

O cantar do arrieiro

O cantar do arrieiro É un cantar moi baixiño Cántanno en Rivadavia

Resoa en Carballiño

Xa me compraban a gaita I eu non a quixen vender Porque a miña gaitiña

É da miña muller

Non te cases co arrieiro Que leva a vida penada Non oe misa o domingo Nin durme soio na cama

Ai, non ma vendas marido

Ai, non ma vendas por Dios Porque a túa gaitiña A tocamo-los dous

Lévame no carro leva Arrieiriño das uvas

Lévame no carro leva Comerei das máis maduras

Máis me servira morena Máis me servira en ter

A túa nai por sogra E a ti por muller29

CANTEIROS

Pica canteiro, pica, pica na pedra miúda, pica na muller allea

que outro picará na túa. 30

Canteiro quere a pedra Quítalle a terra. 31

28

José Freire Filgueiras.....(Belén Ansede) 29

José María Pérez Rodríguez, 72 anos, Ferreiros 30

Manuela Couce Antón, 68 anos., San Bartolomé de Queixeiro 31

Antonio Fraga (69 anos), e María Esther Rodríguez (72 anos), de Lambre, Irixoa, Abroa. Ano 2008-2009.

16

Non te cases miña nena

co canteiro que ben canta, que trae o polvo da pedra metido na súa garganta. 32

MARIÑEIROS

Catro vellos mariñeiros Todos metidos nun bote Boga, boga mariñeiro, vamos para Viveiro,

xa se ve San Roque.33

Catro vellos mariñeiros todos metidos nun bote, boga, boga, mariñeiro

imos pra Viveiro xa se ve San Roque.

Ai la le lo......

Os mariñeiros traballan de noite coa luz da lúa da gusto velos chegare

porla mañá cedo cheirando a frescura.

Ai la le lo34

Rapaciña de Viviero vai buscando o lote do teu mariñeiro. 35

No hay quien pueda, no hay quién pueda,

con la gente marinera, marinera, pescadora, no hay quién pueda

por ahora. 36 ZAPATEIROS

Zapateiro remendón reméndame estes zapatiños

que che hei dar un beso no día de San Roquiño. 37

32


Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (curso 2008-2009) 34

Aurora Álvarez Fernández, 57 anos, Lousada 35

Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo 36

Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodeixo. 37

Juan Coira Vidal, 76 anos, Ambroa e Mª Argentina Fernández López, 73 anos, As Travesas.

17

LABRADORES

Me gustan los labradores sobre todo en el verano

por la sal que ellos derraman para recoger el grano.

Es por su dama, ramo de flores a mí me gustan

los labradores. 38 FERREIROS

Non hai muller

Coma a do ferreiriño De día machaca o ferro

E de noite machaca o ferreiro nela. 39

38

María del Carmen Ares Pérez, 56 anos, Requeixo. 39

Isaac Miraz Rivera, 68 anos, Carballosa, Xestoso

18

3.-CANTOS DA MOCIDADE

Cantos de ronda: cantaban os mozos solteiros cando saían de festa Cantos de donas e galáns Rondas de quintos

Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero. Recorda que os cantos de ronda os cantaban os mozos solteiros polo camiño de regreso á casa. Antonia Otero Charlón, 59 anos, Irixoa. Dí que cando se xuntaban varias mozas falaban das súas cousas, contaban sobre acontecementos que sucedían na vila, e cantaban algunha cantiga de sátira. Cando as mozas petaban ás portas dos mozos, dicían: “Buenas noches, galán, mira tus cariños por donde me trán.”

Teño un amor na montaña Teño un amor montañés

Teño un amor na montaña Na Mariña teño tres. 40

O zapato pide media a media pide zapato

as rapaciñas de agora moito cheiran a tabaco41

Mociño de pelo rizo

non che colle no sombreiro pro mociño que és

gastas moi bon saleiro42

Canto al pie de tu ventana Pa que sepas que te quiero Tú a mí no me quieres nada Pero yo por ti me muero43

Mi corazón ha encogido

Por lo mucho que te quiero El pobre mucho ha sufrido

Y ahora tienes que quererlo44

40

Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa (curso 2008-2009) 41



Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. 44

Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa.

19

Manuel, Manueliño Pernas de carabulliño

Andas engañando ás nenas De noite polos camiños45

Manuel por ver ás nenas Fixo unha fonte de plata As nenas non van a ela Manuel todo se mata46

Manuel, Manueliño, Manuel feito de cera

quen me dera se-lo lume que Manuel derretera. 47

Tiña un cravo Cravado no meu corazón Eu non sei se ese cravo

Era de ouro, de ferro ou de amor.48

Niña, si vas al baile a la montaña tira una piedra a mi ventana,

tíralo fuerte por si estoy dormido que me despierte. ¿?

Maruchi, todos por las calles van gritando los bordillos,

Maruchi, quiero que seas la madre de mis chiquillos, anda Maruchi, no me hagas más sufrir,

Maruchi, Maruchi, dame un besito chiquitito para mí. ¿?

A la mujer hay que buscarla muy valiente que guise y que cosa el pantalón y si reúne todas estas cualidades

ya le puedes dedicar esta canción ¿?

Algún día algo, algo, agora mal pecadiño,

xa non me queren as nenas porque vou vello e acabadiño. 49

A tu puerta puse un nido A tu ventana un cerezo

Por cada nido un abrazo Por cada cerezo un beso. 50

45



Manuela Grueiro Pena, avoa Fran 3º 48

Antonio Fraga (69 anos), e María Esther Rodríguez (72 anos), de Lambre, Irixoa, Abroa. Ano 2008-2009. 49

Manuela Grueiro Pena, avoa Fran 3º 50


20

O paxaro cando chove Mete o rabo na silveira Así fan as boas mozas

Cando non hai quen as queira.51

Detrás desa silveira Asubioume unha merla Era a filla do meu sogro

Que estaba apañando na herba. 52

Cando paso por diante da túa casa Levo as medias caídas

Para que non digan teus pais Que te prendo coas ligas. 53

-Fuches á fonte?

-Fun, fun -Viches as nenas?

-Vin, vin. -E que facían?

-Cortaban e cosían. -E de que pano?

-Verde e colorado. -Vamos aló niña nena

que nos fagan un saio. 54

51





21

Ronda de quintos:

Quito levanta tira de la manta. Quinto levanta tira del mantón

que viene el sargento con el cinturón.

Si viene que venga déjalo venir,

tira de la manta y vuélvete a dormir.55

Variante: Si viene que venga

déjalo venir, tócame las pelotas y déjeme dormir. 56

Vente vindo, vente andando compañeiriño legal,

vente vindo, vente andando que te espero nun curral.57

Con la raspa, raspa, raspita

muchachos a bailar verás cómo mueves las piernas

con la raspa, raspa, raspita.

Marica se vas ao río a lavar

non torzas a roupa que a podes rachar. Que a podes rachar, que a podes rachar,

Marica se vas ao río a lavar.58

As nenas bonitas na vía do tren querían casar

e non tiñan con quen. Por aquel mal olor

que tiña o fume do tren.59

Alto pino, alto pino más alto tiene la rama,

debajo del alto pino tiene mi amor la cama. 60

55

Francisca Samartín Maroño, 79 anos, Pumarino. 56


Francisca Samartín Maroño, 79 anos, Pumarino 58

Pilar Sánchez Vázquez, 64 anos, Betanzos 59

Antonio Vidal Pereiro, 96 anos, Ambroa.

22

Teño un amor na montaña,

teño un amor montañes, teño un amor na montaña,

na mariña teño tres. 61

Hoxe é luns, mañá martes, cuarta feira,

logo ven domingo, tardome un ano por ver

a quen quero ver. 62

Al lado de tu venta hizo una perdiz el nido, yo como soy cazador

a tu venta me arrimo. 63

Eu non canto por cantar nin por ganas que eu teña,

canto por aliviar mi corazón que ten pena. 64

Algún día por te ver

abría as portas e as ventás, agora por non te levar

téñochas tocas cerradas. 65

Algún día algo, algo, agora mal pecadiño,

xa non me queren as nenas porque vou vello e acabadiño. 66

Manuel, Manueliño,

Manuel, feito de cera quén me dera selo lume que Manuel derretera. 67

60






José Fernández Grueiro, 49 anos 66


José Fernández Grueiro, 49 anos

23

El vino que tiene Asunción no es blanco ni tinto ni tiene color.

Asunción, Asunción, échale vino al porrón. 68

Si te quieres casar

con las chicas de aquí has de ir a buscar

capital en Madrid.69

Chamáchesme moreniña á vista de tanta xente,

e agora vaime quedare moreniña para sempre. 70

O paxaro cando chove mete o rabo na silveira,

así fai a boa moza cando no ten quen a queira. 71

Como ya no tengo amorres Que los que tuve murieron Placer encuentro en el vino Que me brinda el tabernero.

Sigue llenando mi copa, Buen amigo tabernero. 72

Rapaciña cáeche o pano, Ponlle ben os alfileres,

As mentiras son dos homes, As verdades das mulleres.73

......

Al salir de Sevilla

cansadito de andar ó pé dun eucalipto

me puse a descansar.

Estando descansando por allí se asomó una chica bonita

que la mano me dio.74 ........................

68


Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. 70


David Fernández López, 82 anos, Monfero; Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá,

Monfero; Ángela Filgueiras, 69 anos; Andrés Pérez Pérez, 63 anos, Requeixo. 72

Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero 73


Mª Josefa González, 71 anos........

24

De tinta pongo mi sangre de tintero el corazón

de tus manos, vida mía, espero contestación.

Espero que me contestes

y que sea sin tardar porque sabes que te quiero

cariñito de verdad. 75

Las palomas en el cielo nacieron para volar

yo nací para quererte y no te puedo olvidar. 76

O meu amor non me fala

porque cho ten de grandeza coma un rapaciño novo

traiche o vento na cabeza. 77

A raíz do toxo verde é moi mala de arrincare os amoriños primeiros

son moi malos de olvidare. 78

Debajo de la ventana una perdiz hace el nido yo como soy cazador

a tu ventana me arrimo. 79

Niñita, vale más lo que tapa ese divino maldil,

que toda la violencia lleva el ferrocarril. 80

Rapaciña bonita

ben conmigo a bailar es tan agarimosa

que me fas tolear. 81

Carmela reñeu con Chinto na carballeira de abaixo

porque lle picaba un toxo que levaba no refaixo. 82

75

Mª Josefa González, 71 anos........ 76

Mª Josefa González, 71 anos........ 77

Mª Josefa González, 71 anos 78

Mª Josefa González, 71 anos; María del Carmen Ares Pérez, 56 anos, Requeixo. 79

Mª Josefa González, 71 anos; Isaac Miraz Rivera, 68 anos, Carballosa, Xestoso 80

Mª Josefa González, 71 anos. 81

Mª Josefa González, 71 anos

25

Dame un biquiño detrás dun balado dame un biquiño que non é pecado. Dame un biquiño ó pé dun codexo

dame un biquiño que ben cho merezo. 83

Nena que estás na ventana retírate para dentro

que haces pecar a los hombres en el sexto mandamiento.84

Nena que estás na ventana coas puntas do pano fora

retírate para dentro que o pano no me namora. 85

Heiche de ir á herba heiche de ir erguer dareiche un abrazo

Carmiña do meu querer. 86

Ven bialra Carmiña, Carmiña, Carmela, de zapato baixo e media de seda,

de media de seda, de media calada, ven bailar Carmiña, miña namorada. 87

Detrás da silviera

asubioume unha merla era a filla do meu sogro

que estaba segando na herba. 88

A tu puerta puse un nido a tu ventana un cerezo,

por cada nido un abrazo, por cada cerezo un beso. 89

82

Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede) 83

Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede) 84

Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede 85

Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede); traballo de Silvia Maroño Vázquez. 86

Traballo de Silvia Maroño Vázquez. 87


Andrés Pérez Pérez, 63 anos, Requeixo. 89

Isaac Miraz Rivera, 68 anos, Carballosa, Xestoso.

26

Xa fun a Marín xa pasei o mar,

xa tenño un barco pesqueiro á beira do mar.

A buscar alí o meu amor primeiro de Marín a Portonovo.

Eu guindei unha laranxa de Marín a Portonovo, no medio da laranxa

iba o meu corazón todo. 90

Rosita de un verde palmar

Rosita de un verde palmar No sufras así

Olvida ese rubio oficial Me quieres a mí.

Amor con amor se junta

Tú lo verás Tus besos y mis caricias

Serán olvidados.

Triste la flor contestó Mirando hacia la mar:

Quien pierde mi corazón No puede cantar. El mío se lo robó Un rubio oficial.

El rey Argentín

Me robaba el corazón Por ya verde feliz Me dices que no. 91

Carmiña, Carmela.

Carmiña ten boas pernas Que llas vin no arredor

Non vin pernas como as dela A filla dun labrador.

Ven bailar Carmiña, Carmiña, Carmela,

Zapatiño baixo e media de seda E media de seda, e media calada,

Ven ó baile Carme, miña namorada.

Carmiña ten sete saias Todas sete lle están ben Debaixo das sete saias Leva a máquina do tren

90

María del Carmen Ares Pérez, 56 anos, Requeixo. 91

María Castiñeira Pérez, 67 anos, Cambás

27

Ven bailar Carmiña, e máis trae o neno Aunque non é meu, eu desexo de velo Ven bailar Carmiña, e máis trae o neno

Aunque non é meu, axudei a facelo.

Carmiña, Carmela, Qué pena me das,

Na Guerra de Cuba Morreuche o rapás.

Se morreu, morreu,

Déixalo morrer Para ti Carmilla

Rapás ha de haber. 92

Marica, Maruxa.

Marica, Maruxa, Remenda o refaixo Que o tes rachado

Por riba e por baixo.

Marica, Maruxa, Miña costureira,

Pasaron de moda As camisas de ombreira.

Marica, Maruxa, Miña tecelana,

Xa pasou de moda Ir durmir á cama.

Se pasou, pasou E déixao pasar,

Que cando se case Xa lle volverán. 93

Maruxiña-

Ai, Maruxiña,

Eu ben cho dicía Que o andar de noite

É unha tolería.

Eu querer quéroche ben E téñoche admiración Pero casarme contigo

Non mo pide o corazón.

92

María Castiñeira Pérez, 67 anos, Cambás 93

María Castiñeira Pérez, 67 anos, Cambás.

28

Ai, Maruxiña,

Non é nada malo, Darlle un biquiño A un namorado.

Eu querer.....

Ai, Maruxiña,

Detrás dun balado, Dame un biquiño

Que non é pecado.

Eu querer...

Ai, Maruxiña Detrás dun codeso Dame un biquiño

Que eu ben cho merezo.94

Corpiño xeitoso:

Lailalalalai, lalalalalai Qué muller máis xeitosa que eu atopei, que eu atopei. Doce foron as verbas que eu escoitei, que eu escoitei.

Ela ficaba na praia deitada na area, cos meus ollos abertos eu ollei para ela.

Eu lle dixen ven, e me dixo ¿qué?

Déixame verche o corpo dourado polo sol primeiro do mes de Abril.

Ergue as túas mans ata que cheguen ó ceo. Colle as estrelas, foron feitas para ti. Teu corpo xeitoso ten o color da area

O teu movemento e como o vento te leva. Teu corpo xeitoso quer votarse a voar

Lai, lalalalala..

Que feitura levaba no seu caminar, no seu caminar Confundín o seu paso co meu palpitar. Cando ela chamoume fun á súa beira.

Abondaba o seu corpo para ver a primaveira. Eu lle dixen ven, ela dixo ¿qué?

Déixame verche o corpo dourado... 95

94

José María Pérez Rodríguez, 72 anos, Ferreiros. 95

José María Pérez Rodríguez, 72 anos, Ferreiros.

29

4.- CANTOS DE LUGARES ¿Recordas algunha coplas que fale sobre algúns lugares: parroquias, montes, ríos....da zona?

En Monfero mozas guapas en Vilachá a a fror delas indo cara Pontedeume

caravillas para cancelas96

En Callobre hai boas mozas En Ambroa a flor delas

Torres e Villamateo Caravillas pa cancelas97

En Ambroa boas mozas En Güimil a flor delas Torres e Villamateo

Caravillas pa cancelas. 98

En Irixoa boas mozas Nas Cabanas tamén

E as de Lousada Están coma un tren. 99

En Queixeiro hai boas mozas

en Vilachá a flor delas, Torres e Villamateo

caravillas pas cancelas. .100 Miña vasoira, vasoira miña, hai vinte anos

que non barres a cociña. En Torres hai boas mozas

en Vilachá a flor delas en Queixeiro fraganduxas

para fregar as tixelas. Miña vasoira, vasoira miña, hai vinte anos

que non barres a cociña

96





Francisca Varela Espiñeira, 66 anos. Vilachá. Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá,

Monfero; Mª Carmen Cortizas Cupeiro, 44 anos, Queixeiro..

30

No Piñeiro as boas mozas, na Hermida as flores delas, na Torre as Pampanduxes,

No Regueiro as arelas, e dando a volta polos Fornos,

caravillas para cancelas. 101

No convento de Monfero hai un carballo allado

donde se senta Ribeiros e Suárez po outro lado102

No convento de Monfero

hai un fraile galiñeiro cando se pon o sol

churras, churras po poleiro103

Nosa Señora da Cela adorada seña ela

ela eche miña madriña eu son afillada dela104

Na aldea de Monfero

xa non hai quen entre nela con tanta moza bonita e tanto mozo valente105

Ao entrar na Acea

o primeiro que se ve son as ventanas abertas e as camas por facer106

Rapaciñas de Rebordelo apartádevos para un lado

que ahí veñen as das Travesas con can preso polo rabo107

Rapaciñas de Monfero Apartade para un lado

Que ahí veñen as das Travesas Cun can preso polo rabo108

101







María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Andrés Blanco, 78 anos, San Fiz; Manuel

Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa (curso 2008-2009) 108


31

Son de Monfero terra de bos

non os hai máis arrogantes nin tampoco tan fermosos109

Ó subir e baixar

a costa de Rebordelo ó subila e baixala

perdín o cordón do pelo110

Aló enriba en Monte Redondo

hai un vello cun saco ó lombo.111

As mociñas de Rebordelo cando van ó monte co gando

levan a aguillada e bailan o tango e maila muiñeira Ás de Rebordelo

non hai quen as queira. 112

Vamos a Chambas Que as hai moi ben tapás

Vamos a Lousada Coa saia ben levantada

Vamos a Queixeiro Para enseñarlles o peteiro

Vamos a Pereira Que has hai astra a beira113

Alí enriba no monto da Hacha

Había unha vella rascano a conacha Aló arriba no monto do Alto

Estaba un vello rascando o carallo114

109



Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro. 112


Jesús Deibe Seoane, Verines, nacido a principios do s. XIX. Xa falecido. Bisavó de Noelia Blanco Deibe.

Documentos encontrados. 114


32

O lugar de Eiravella rodeado de pereiras

foise findo a que o honra porque hai mozas solteiras.

Añinda así non te case con un viudo, aínda que teña moita roupa

dache unha perna e quítache outra.115

Lagares, viva Lagares bonita tierra

Lagares, viva Lagares que buena familia tienes. 116

Dicen que Lagares es peor porque no tiene balcones pero tiene unas chavalas

que roban los corazones.117

En Nebras manda o Lixeiro Adolfo en Casalvito

e no lugar de Queixeiro tamén manda Juan Benito.118

Anxeliño de Dios caseiro de xixirín

¿ónde demo te foi levar? Xunta a chosca de Medín.

Se a ría de Betanzos levara coñac

máis de catro borrachos iríamos alá. Iríamos alá, iríamos alá,

se a ría de Betanzos levara coñac.119

115




Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero. 119

Pilar Sánchez Vázquez, 64 anos, Betanzos.

33

As vacas de Mántaras, Cela, Curuxou, Esperela,

valen pa calquera. 120

Aldeiña do Xestal aldea de poucos homes aqueles poucos que hai

chámanlle remenda foles. 121

O carballo da Portela Ten a folla revirada

Que lla revirou o vento Nunha mañá de xeada. 122

Pola Braoña abaixo baixaba unha canoa eran os de Queixeiro

que iban de carallada. Rúmbala, rúmbala, rumba

rumba del cañon. 123

Arriba nonte roxo arriba manta mollada

onde están os de Xestoso Labrada non vale nada. 124

Dureixa é feo porque no tiene balcones pero tiene chicas guapas

que roban los corazones. 125

Aguinaldo vello vai por Rebordelo cunha saia branca

e un calzón vermello. 126

Ahí veñen os de Betanzos, Ahí veñen os de Ferrol

Ahí veñen os de Betanzos Á festa do meu patrón. 127

120

Antonia Otero Charlón, 59 anos, Irixoa 121

Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero 122


Mª Carmen Cortizas Cupeiro, 44 anos, Queixeiro. 124



Mª Josefa González, 71 anos; traballo de Alba García Purriños; traballo de Vanesa Pico Fernández. 127

José María Coira Fernández, 48 anos, As Travesas

34

Xanete e o do Pousadoiro

(tamén satírica )

Rapaces de Rebordelo Apartade para un lado

Que ahí veñen os das Travesas Con can preso polo rabo.

Xanete o do Pousadoiro Ten un can coa rabieira E na primeira trabada

Arrancoulle unha Cuellar.

Fuxide rapaces Que ahí ven o canción De tombiño a tombo Da leira ao camiño Do camiño á leira

Fuxide rapaces Que ten a rabieira

Leva ó can á manciñeira Para quitarlle a rabiola

Que con esas trabadeiras Vaivos a deixar sen cirolas. 128

128

Mª Pilar Coira Fernández, 41 anos, As Travesas.

35

5.- CANCIÓNS RELIXIOSAS

As festas patronais: en qué datas e a qué santo estaban dedicadas ¿qué parroquia?; cómo se celebraba (misa, procesión, comida, baile, etc...)

Ofrendas a santos e milagres de santos: expemplo:o milagro de san Antoño Milagres da Virxe As procesións As romarías Salves Cantos de ánimas

David Fernández López, 82 anos, Monfero. O San Pedro é en Xuño, a Vires dos Remedios é en Setembro. Están adicadas a estes santos e celébranse na parroquia do Val de Xestoso. Ían pola mañá á misa, e ó remate salía a procesión cos santos, e logo tocaban os gaiteiros unhas pezas. Ó rematar íase xantar todos xuntos sentados nunha sombra. Pola tardiña volvíase a casa a facer os labores, como darlle de comer ás vacas, e despois regresábase á festa. Festas patronais Festa dos Remedios: Setembro San Pedro: 29 de Xuño Virxes do Carme: 18 de Xullo. Lucía Pérez Sanjurjo (3º eso)15 de agosto é a festa de Nosa Señora de Verís. Na misa viñan varios curas e cantaban. Para a procesión, sacábase á santa ao redor de igrexa, acompañada de unha banda que tocaba o tamboril, gaitas e bombos. Para a comida se mataba un carneiro, había xamón de porco e viño. Había baile á saíada da misa e pola noite. 10 e 11 de Decembro son os días propios da Santa Eulalia da Viña. Había misa con procesión, comida en cada casa cos invitados Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro. En Bartolomé a festa é o 24 de Agosto; en Queixeiro o Rosario é o 7 de Outubro; e o San Xurxo é o 23 de Abril; e San Andrés o día 30 de Decembro. Ofrecíanse ir a San Andrés de Teixido de rodillas arredor da capela, levar corpos de cera ao santo ou tamén cartos co fin de pedirlle un milagre. Neste día sacábanse os santos da igrexa e a orquesta ía detrás tocando. Nas romarías levábase unha tortilla, carne, queixo...e se botaba todo o día así (se eran novos esperaban ata a noite e se eran vellos íanse antes). As salves facíanse polo San Xoan e San Pedro. Verines: Santa Teresa, en Maio ou Xuño. Nosa Señora de Verís (misa, procesión, baile); Os Milagres en Verís (misas, procesións, bailes, en algunha ocasión romarías). San Xorxe (Queixeiro): 23 Abril; A Nosa Señora do Rosario, en Queixeiro, o 7 de Outubro.

36

Salves o 23 e 28 de Xuño. Romaría da Nosa Señora da Cela: misa, procesión, baile e romaría, o primeiro fin de semana de Xullo. Nas festas había misa, procesións e en algúns casos romaría: polo día gaiteiros e pola noite baile. As festas en San Félix en Agosto, en Ambroa en Setembro. Festas en Vilachá: a Nosa Señora o 15 de Agosto e Santa Lucía en Maio. Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. En ambroa celebrábase o San Tirso, a finais de Xaneiro. Primeiro íase a misa, logo procesión, e a continuación comida nas casas. Logo verbena pola noite. Xestal: San Roque, 20 e 21 de outubro Monfero: 1 de agosto, San Pedro Fiz. Festas patronais. Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero. 1, 2, e 3 de Agosto, adicadas a San Félix. Agosto: San Fiz. Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa Ofrendas San Antoño: ós animais; a Santa Lucía: para a vista; a San Ramón: mulleres embarazadas Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. A xente ía á ermida de Lagares de rodillas, e despois daban varias voltas á capilla para a súa curación e a dos seus animais, cos que ían en tamén en procesión arredor da ermida. Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero. En Vilachá facíanse en Agosto e Decembro. Dedicábanse a Santa María de Vilachá e Santa Lucía. Había misa cantada, procesión, baile, comida na casa e fogos. Nas procesións se rezaba o Padre Nuestro, o Ave María e ás veces ía tocando cancións a orquestra. Cando cegaban as festas nas parroquias, as persoas encargadas de facer a festa tiñan tamén que busca-los gaiteiros. Ó remate da misa o cura chamaba ós mozos e maozs solteiros para que sacaran ós santos e as virxes en procesión, dando al volta arredor da igrexia. Unha vez rematada a procesión, comenzaba o baile. A lenda da Ermida de Aranga. Nunha ocasión, unhas mulleres que pasaban de noite por preto de Aranga, sentiron soar unha campaíña por baixo da terra. Foron entón onde o crego, que foi con elas, e comenzaron a cavar ata dar cunha cruz de ferro con adornos de cobre e unha coroa de prata que tiña unha campaíña, a que sentían as mulleres tocar (parece ser que esa cruz foi despóis roubada, e vendida en anacos). No sitio onde atoparon a cruz comenzo a manar unha fonte de augas milagreiras. Arranxada a fonte e feita unha ermida nese lugar, organizouse anualmente unha romaría que ten lugar o 3 de maio. A esta lenda fai referencia a seguinte canción:

Verdadeira cruz de Aranga que has de dar os teus romeiros

auguiña da túa fonte e sombra dos teus castiñeiros. 129

129

Aurora Álvarez Fernández, 57 anos, Lousada; Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (curso 2008-2009)

37

Verdadeira cruz de Aranga Queda sentada na porta

Mirando para os seus romeros Como lle soben a costa. 130

Santa Lucía curaba a vista San Antonio curaba os animais. Os Milagres da Virxe: primeira semana de Xullo (¿A Virxe da Cela?) -Romarías de Cela en Monfero; de San Xiao en Lagares; de San Cosme e Mántaras.

San Benitiño do ollo redondo Hei de ir aló miña nai se non morro Heiche de levar unha bota de viño Pa emborracharme no camiño131

Miña nai e mala túa

Foron xuntas de romaría A miña viña borracha

E a túa xa non se tiña132

A Virxe de Guadalupe Cando vai pola ribeira Descalciña pola area

Parece unha rianxeira. 133 Ánimas:

Por las ánimas benditas deberíamos de rogar

que Dios las saque de pena y las lleve a descansar, que las saque de pena

y las lleve a descansar.134

Fun a San Andrés de lonxe cunha cesta na cabeza

un a pé e viñen andando el Santiño me lo agradezca.135

130






Antonio Vidal Pereiro, 96 anos. Ambroa.

38

San Antonio pequeniño

ten unha pitiña e un torno alí os homes levan viño

e non lle levan un corno.136

Sempre me andas preguntando de qué romaría veño veño de Santa Isabel

do concello de Monfero. 137

Sempre me andas preguntando de que romaría veño veño da Virxe da Cela

do convento de Monfero. 138

Nosa Señora da Cela, adorada sea ela,

ela e a miña madriña, eu son afillada dela. 139

San Pedro Fiz aire dos pinos salen do tres te lo repito

dos veces o tres. 140

Todos me andan preguntando de qué romaría veño veño de Santa Isabel

do Convento de Monfero. 141

Padre Nuestro pequeniño iba por un camino. Aló vou, aló irei,

tres Marías encontrei. Encontrei á Madre de Dios

e pedinlle unha oración. 136

Antonio Vidal Pereiro, 96 anos. Ambroa. 137



Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro; Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines,

Irixoa (curso 2008-2009) 140

Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero. 141

Mª Josefa González, 71

39

San Francisco, San Ramón, bendíceme este cordón,

que che hei de dar un patacón. 142

Si vas a San Benitiño

Si vas a San Benitiño Non vaias ó de Paredes

Que hai outro máis milagreiro San Benitiño de Lérez.

A que lle foron armare Ó San Benito de Lérez A que lle foron armare

Que tiña un bo viño mosto Debaixo do seu altare.

San Benitiño do ollo redondo

Hei de ir alá, miña mai, se non morro Hei de levar unha bota de viño

E unha bola de pan pro camiño.

Ó velas froles se alegra O paxariño do prado O paxariño do prado

Ó velas froles se alegra Eu con vela túa cara

Boto fóra as miñas penas.

Que cho teño ben gardado Eiche de dar o que teño

Que cho teño ben gardado Nena cando foras miña

Un caraveliño encarnado

San Benitiño do ollo redondo....143

Nosa Señora da Barca

Nosa Señora valeime, Nosa Señora da Barca, Nosa Señora valeime,

Que estou no medio do mare Non hai barqueiro que reme.

Ten zapatiños de brilo Nosa Señora da barca,

Que llos trouxo un mariñeiro Que andivo no mar perdido,

Ailalelo, ailalalo.

142

Ramona Lage Gómez, 77 anos, nacida en Aranga, residente en Irixoa. 143


40

A pedra fun abalare

Eu fun abalar a pedra A pedra fun abalare

Que está no medio do mare Que está no medio do mare. 144

Bendito sea Silvestre Que nos atormente e nos desperte145

........................ Pai noso pequeniño polo ceo vai ruxindo.

Ruxe, ruxe, ruxirá, sete leguas andará.

Encontrei unha señora cun ramalliño na man

eu dedinlle unha folliña ela deume o seu cordón.

San Silvestre e San Simón bendicídeme ese cordón que mo deu Nosa Señora

a Virxe da Pasión

Pasa unha, pasan dúas, pasa a nai de Deus.

Pasa un cabaliño branco, que relumbra todo o campo.

Pasa un cabaliño negro, que relumbra todo o ceo.

Esperta, Xosé, encende a candela,

mira quén pasa pola cabeceira.

Os anxeliños son

que van de carreira.

Carreira abaixo, carreira arriba,

din a misa, vamos a ela Cristo día, María está nela.

144

María Castiñeira Pérez, 67 anos, Cambás. 145


41

Tres pombiñas nun pombar

suben e baixan ó pé do altar.

Esperta, Xosé, encende a vela,

e mira quén anda pola cabeceira.

E atopan un neno vestido de seda.

¿De ónde será este neno?

De María é. ¿Ónde está María?

Falando con San Juan. ¿Onde está San Juan?

Falando con San Pedro. ¿Onde está San Pedro?

Abrindo e cerrando as portas do ceo. 146

Veño duna romaría, miña nai, non me berredes,

que parece que mañán hai outra, eu irei e vos quedaredes. 147

Salve, Raíña, Nai agarimosa, vida, dulzura,

e esperanza nosa. 148

Miñas ánimas benditas que estades ó pé do río,

tende conta de Xoana que non se morra de frío. 149

146





42

6.- BURLAS E SÁTIRAS

As mozas solteiras Os curas, as criadas.. A Guardia Civil Sereno Outros

CURAS

O cura chamoume rosa eu tamén lle respondín

destas rosas señor cura non se dan no seu xardín150

O cura maila criada ordenaron de cocer

tiñan a leña no monte e a fariña por moer151

O cura e maila criada ordenaron de cocer-e

a leña estaba na bouza e a fariña por moer-e.152

Variante:

O cura e maila criada ordenadon de cocer-e a leña estaba no monte e a fariña sen moer-e.153

O cura maila criada

Van po monte Da cabalo dunha cabra.154

150

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Manuela Couce Antón, 68 anos, San

Bartolomé de Queixeiro 151

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix,

Nebras, Monfero; Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero; Andrés Blanco, 78

anos, San Fiz. 152

Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede); Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa (curso 2008-

2009) 153

Isabel Vázquez, 63 anos, Irixoa. 154


43

O cura foi ó muíño con saqueto na cabeza,

escorréronlle os zapatos e caeu de cú na presa.155

O cura foi ó muíño

e meteu a cabeza dentro trouxo fariña nas barbas para face-lo fomento. 156

O cura está enfermiño Levádelle á cridada

Para que lle faga un cariño Tanto pode curar él coma ela

Ós nove meses sufrir Levádelle á criada ó cura E deixade a lus apagada157

O cura vendeu a besta

Por non lle dar a cebada E agora vai ós enterros Da cabalo da criada158

O cura está en cama muy malito en cama,

chirimbí, chirimbaina. A la media noche llamó a la criada,

chirimbí, chirimbaina. ¿Qué quiere mi amo, que tanto me llama?

chirimbí, chirimbaina. Faime o chocolate

e traemo para a cama. chirimbí, chirimbaina.

No hay leche y tampoco hay agua, chirimbí, chirimbaina.

Coge el cantimplor y vete a buscarla,

chirimbí, chirimbaina. Se metió en el pozo y le picó una rana,

chirimbí, chirimbaina. y a los cuatro meses

155

Andrés Blanco, 78 anos, San Fiz 156


Alicia García Rodríguez, 68 anos, Irixoa. 158

Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa; José Fernández Grueiro, 49 anos; Sacristán de

Monfero, 75 anos, Regodoeixo; Sofía e Jorge;

44

barriguita hinchada, chirimbí, chirimbaina.

A los nueve meses parió la criada,

chirimbí, chirimbaina. Trouxo un chiquitín de gorro e sotana

chirimbí, chirimbaina. 159

O cura de Vigo é satre, o de Porriño zoqueiro, o de Ourense afiador,

o de Tui casamenteiro. 160

El señor cura no baila porque tiene la corona

Baile señor cura que Dios todo lo perdona. 161

Os curas i-os taberneiros

teñen moito parecido, os curas bautizan nenos, i-os taberneiros o viño. 162

A criada do cura ten un neniño

Un neniño pequeniño Que lle chaman de nome Manoliño163

Señor cura, señor cura A doutrina non a seie

Dígame unha cantareira Que eu a repenicareie.164

O señor cura:

¿Dónde ves, María? Veño da verdura,

Qué rico repolo ten, ten, Ten o señor cura.

Señor cura, cura, cura

Ehí lle ven a súa sobriña Que lle ven a preguntare

Cómo se asan as sardinas 159

Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa; Ramona Gómez Lage, nacida en Aranga, residente en

Irixoa, 77 anos. 160





Lucía Calaza Coira, 30 anos, As Travesas e Mª Pila Coira Fernández, 41 anos, As Travesas.

45

Ábreselle o lombo, Bótaselle o sal, E cun abanico,

Ponse a abanicar, Abanica, abanica, abanica.165

.............................

Murmuraban as miñas veciñas Que eu andaba co crego nas viñas

E se andaba facía ben Na miña casa non manda ninguén166

Si las monjas y los curas

supieran la paliza que van a llevar subirían al coro cantando

libertad, libertad, libertad. 167

El día que yo me case quiera Dios que no aparezca

ni el cura ni el sacristán ni las llaves de la iglesia

Achola enriba en Vilamaior hai un sastre coxo moi borreador borrea, borrea, que cose moi ben

e en sete parroquias non chamou a ninguén.

E chamouno o crego pra facer un gorro tiña sete varas, destragoulle todo.

Fíxolle unhas polainas que eran de montare viroulle as patolas para o calcañare168

165

Margarita Calvo Pérez, 68 anos, Ferreiros. 166



Diego Fornos........................................

46

VELLOS

Unha vella mais un vello Ían polo prado abaixo

Como o vello era máis pillo Meteu á vella debaixo. 169

Unha vella mais un vello Ían polo prado abaixo

O vello caeu nun pozo e dixo Ai, que baño tan sabroso. 170

Unha vella mais un vello Fixeron unha empanada

O vello comeuna toda E a vella quedou sen nada. 171

Unha vella mais un vello Foron ós carabulliños

A vella caeu de cú E o vello de fuciños

Pobres vellos

Qué golpe levaron Que falta tiñan agora De ter máis fillos172

Unha vella mais un vello ordenaron un casamento e díxolle a vella ó vello:

“méteme todo para dentro”·173

Unha vella moi ben vella coa cabeza ben branca

Botou un peido na cama E fixo levantar a manta174

Unha vella moi ben vella fixo papas nunha criba puxo a criba na cabeza

e pelouse a vella viva. 175

169






Alicia García Rodríguez, 68 anos, Irixoa; Diego Fornos......................; Jorge e Sofía.....................; Mª

Josefa González, 71 anos

47

Unha vella díxolle a outra

polo burato da porta: Ti arregla a túa vida

que a miña a ti nada che importa. 176

Variante:

Unha vella díxolle a outra polo pexigo dunha porta:

Goberna a túa vída ca miña nada che importa. 177

E telo e telo e non mo queres dare

e despóis de vella halo de rifare. 178

..........................

Este pandeiro que toco Eche de coiro de ovella

Onte pacía na braña Hoxe toca que rabea179

Eso que dixeches agora

non cho puiden comprender quedouche o burro na corte

vaino levar a beber180

Señora, levántese do banquiño E vaia ó caínzo

Coller un cacho de touciño181

Tadeo, Tadeo, no te recortes el pelo que eres feo.

Si se te enrizan los bigotes con agua de caravana

para enrizar el pelo hay un pedazo de caña.

Tadeo, Tadeo, no te recortes el pelo que eres feo.182

175

Jorge e Sofía; ....................... 176

José Fernández Grueiro, 49 anos. ; Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede) 177

Jorge e Sofía; ................................... 178

Mª Josefa González, 71 anos............................... 179


Diego Fornos: documentos escritos 181

Estrella Deibe García, 37 anos, Irixoa. 182

Diego Fornos: documentos escritos

48

Sarasara no me entretengas Sarasara que voy deprisa

Sarasara que voy pregarche cuatro botones en la camisa183

Non teñas tanta fachenda

con esas túas gedellas todas cubertas de lendías

que che comen as orellas184

Non teñas tanta fachenda nin botes tanto por ela

que aún que tes a casa grande pagas a renta por ela185

Vaite lavar, cara moura

vaite lavar, cara de carbón queimado vaille facer o lume ó demo que lle morreu o criado186

Non corta nada, non corta nada a navalle de Pepe non corta nada

hai que afiala, hai que afiala a navalla de Pepe non corta nada.187

¿Qué hai naquél balcón? Un gato ladrón.

¿Qué hai naquela faradiña? Unha vella con unha campaniña.188

Estaba el señor Don Gato en la silla de oro sentado

Marrauñauñau, marrauñauñau ñau ñau El gato con tanta risa cayó de la silla abajo.

Marrauñauñau, marrauñauñau ñau ñau Rompió las siete costillas

y la punta del rabo Marrauñauñau, marrauñauñau ñau ñau.189

Y la puntita del rabo.

183





Alfonso Freire Martínez, 73 anos, Pumariño. 188


Alfonso Freire Martínez, 73 anos, Pumariño.

49

Miña nai parece meu pai no cortello das ovellas agora miña nai chora

porque naceu sen orellas.190

Miña nai e maila túa van na romaría

unha viña borracha e outra non se tiña. 191

Miña nai e maila túa

quedan no rí berrando por culpa duna galiña

que ten amores cun galo. 192

A Pabona

Ahí vai, ahí vai, ahí vai, caramba

ahí vai, rapazas da Pabona

Todas dormen con seu pai se dormen é porque fai frío

quéntanlle a culpa ó seu pai, se dormen e bótanlla a Xacobiño.

Xacobiño anda doente

porque dorme coa Pabana, porque dorme coa Pabana

e reñe coa súa xente.

Ten fillos de vinte anos e fillas de dezanove.

A muller anda chorando porque dorme sin o home. 193

Manuel María,

pataca fría. Quería cajar e non podía.

Levouno a muller á silveira e rascoulle algo no cu coas silvas

Manuel María xa non quiso saber máis nada. 194

190




Francisca Varela Espiñeira, 66 anos, Vilachá. 194

Antonio Vidal Pereiro, 96 anos. Ambroa

50

Manoliño foi ó viño

rompeu o xarro no camiño. Mal polo xarro, mal polo viño mal polo cú de Manoliño. 195

Manuel do Campo:

Manuel do Campo foi a un baile á Graña

e non puido pasar cunha tea de araña,

ai, sí, cunha tea de araña.

Manuel do Campo foi a un baile a Vedueiro e non o deixaron pasar

por mozo solteiro, ai, sí, por mozo solteiro.

Manuel do Campo

ía ás mozas aos Curros e non puido pasar cun fato de burros,

ai, sí, cun fato de burros.

Manuel do Campo como era tan listo

saiu retratado nas caixas dos mixtos,

ai, sí, nas caixas dos mixtos.

E aquí remata a historia de Manuel do Campo e mais aínda queda

moito papel en branco. 196

Eu ben vin estar o cuco Sentado no arredor

Cunha escopeta na man Aprendendo a cazador. 197

Quisiera estar tan lejos de las mujeres

como están las ventanas de las paredes, quisiera estar tan lejos de las suegras

como estamos los hombres de las estrellas. 198

195

José Fernández Grueiro, 49 anos, Xestoso. 196



Sofía e Jorge; ....................

51

Se queres que o carro cante

mételle o eixe no río, despois de ben mollado, canta como un asubío. 199

Se eu fora cazador

e tivera unha escopeta cazaría unha perdiz

desas que gastan peineta.200

A nena ten sete saias e todas lle quedan ben debaixo das sete saias

ten a máquina do tren. 201

Unha nena nunha fonte por unha berza bebía

a berza estaba rachada toda a auga lle vertía. 202

Un melro e unha melra iban polo prado abaixo o melro como era pillo

botou á melra debaixo. 203

Unha morena con gracia puede salir a la calle una blanca sin color

onde no la vea nadie. 204

Cando vin aquel mundo cumprido encontreime que non tiña nai, aínda hoxe non sei como fixo

a tía Lucrecia para ser miña nai. 205

Era un novio gitano e mais flamenco e ó cabo dalgún tempo cambiei de posición,

ós xureliños chupáballe as espiñas agora como galiña, bistés e xamón. 206

199

José Vidal Graña, 71 anos..... 200

Mª Josefa González, 71 anos. ............. 201

Mª Josefa González, 71 anos....................... 202

Mª Josefa González, 71 anos................... 203

José Freire Filgueiras.....(Belén Ansede)................ 204

Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede..................... 205


Andrés Blanco, 78 anos, San Fiz.

52

Non che hai vida coma a do señorito como sen saber de onde ven,

enche a bolsa e a barriga e agárrate ben ó mango da sartén. 207

Marcha can, jau, jau

non me rompa-lo gabán, marcha can, jau, jau

que o acabo de estrenar. 208

Eu non entro en taberna nin tasca que me cheire a tasca, esterco e sudor,

entro sempre na Florida Solana e no Hotel Finisterre llano embajador. 209

Miña muller Farruca

eche moi comprometeira co rabo duna sardina

papou unha bola enteira. 210

Estaba o cuco na beira dun arredor

cunha escopeta lareta aprendendo a cazador. 211

Viña de comer grelos asados

cala barriguiña que vou sementando nabos. 212

Eu tiña un can criado a boa fé

que baila a muiñeira coa punta do pé, coa punta do pé

e da un pincho para atrás e baila a muiñeira

e o chascarraschás. 213

207







Andrés Blanco, 78 anos, San Fiz.

53

Miña sogra cando mexa os muíños fai virare,

carallo coa miña sogra, qué maneira de mexare. 214

Miña sogra cando roña ponse no medio da casa

e ela dime: voume, voume, e de marchar nunca acaba. 215

Nós de aquí e vos de ahí somos dantos coma vos, nós comemo-lo carneiro e os cornos para vos. 216

O galo cando canta é día,

vaiche de garanda, vaiche todo o día. 217

El paño fino en la tienda una mancha en el callo,

a menos precio se vende porque perdió su valor. 218

A muller que capa ós homnes

Vive no Campo de Noia Fuxe home, fuxe home,

Que ahí ven a capadora. 219

Ladrón, ladrón, ladrón Roubáchesme á miña muller

Deixáchesme a ración E quítaseme a contribución. 220

214




Carmen Sante Peteiro, 74 anos. 218

Traballo de Nerea Penedo Varela (anos anteriores) 219

Isaac Miraz Rivera, 68 anos, Carballosa, Xestoso 220


54

Picante:

Le puse, le puse,

la mano en la frente, y mi caela dijo:

ay, qué mano más caliente. Le puse, le puse,

la mano en la boca, y mi caela dijo:

más abajo tengo otra. Le puse, le puse,

la mano en las tetas, y mi caela dijo:

eso son las alcofretas. Le puse, le puse,

la mano en el ombligo, y mi caela dijo:

más abajo está el peligro. Le puse, le puse,

la mano en los pies, y mi caela dijo:

eso sí que no lo es. Le puse, le puse,

la mano en el culo, y mi caela dijo:

no pensé que eras tan burro. Le puse, le puse,

la mano en el centro, y mi caela dijo:

ahí empuja para dentro. 221

221


55

7.- CANTARES DE DESAFÍOS Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. Nas bodas se facían dous bandos, os de parte do noivo e parte da noiva, e botábanse cousas de forma inxeniosa, e gran parte das veces acabábase en pelexa. unha especie de loita de coplas o regueifa entre dúas persoas. Desputas entre familias, vecinos... ¿Recordas algunha situación similar e as cancións que se facían....? José Vidal Graña, 71 anos, ........dí que solían ser discusións sobre o terreo ou porque as vacas ían para os prados dos vecinos. Antonia Otero Charlón, 59 anos, Irixoa. Cando dous mozos tiñan un problema, cantaban en forma de regueifa. Tamén cando había conflictos entre dous familias, unha persoa de cada familia a representaba, e facían a regueira, o que conseguira deixar en ridículo ó outro era o gañador. As familias das casas coñecidas como “Moreira” e Rexo”, próximas na mesma aldea, tiñan desputa case todo-los días por culpa dalgún monte ou leira. Dicía o home da casa de “Moreira”: -¡Eres un ladrón¡ Contestáballe o da casa do “Rexo”: -¡O que medra e o roubado, que o meu xa é meu¡ Parrafeos: eran unha especie de conversa en copla, de carácter amoroso, que sostiñan un mozo e unha moza.

Ela:

Á miña casa non quero que veñas Sempre me fodes e nunca me empreñas

É que non podes, é que non sabes É que perdiches as habilidades

El: Vaite de ahí, cara de merda Que enzoufaches o ferrado

Aínda me dixeron onte Que tiñas o cú cagado222

Non te quero, non te quero porque no me da la gana.

Non te quero, non te quero porque no me sale de los rincones del alma.223

222


Francisca Sanmartín Maroño, 79 anos, Pumariño.

56

Todo te lo consiento

menos faltarle a mi madre una madre no se encuentra y las mujeres a millares224

El:

Heiche de ir á herba axudarte a erguer

dareiche un abrazo Carmiña do ben querer

Ela:

Un abrazo non, que se nos ve meu pai iso fuera bueno se fora no carnaval225

Cara de leite callado cara de leite asorado aínda me dixeron onte

que mexabas no canado.226

Ela: -Arrímate a la esquina galán que llueve

deja correr el agua por donde viene.

El: -Pero si me arrimo a una esquina no es por nada

es por ver la cara de una serrana.

Ela: Yo soy serrana nada te pido

por ver la cara de un relambido.

El: Eu son relambido nada te saco. 227

Él: Catro cornos para ti, catro para a túa nai,

Ela: Toma, lévalle estes catro ó cornudo do teu pai. 228

Chamáchesme Moreniña porque nacín na Revolta aínda ti non é lo guapo

que me das a viravolta. 229 224

Francisca Sanmartín Maroño, 79 anos, Pumariño. 225


Francisca Varela Espiñeira, 66 anos, Vilachá. 227


Eurelio Cobelo Couce, 76 anos, Reción, Verís

57

Chamáchesme Peraverde

anda ti, mazá podrida. a pera verde se come

e a mazá podre se tira. 230

Chamáchesme Blancafea porque nacín no Regueiro

aínda ti non é lo galo que canta no meu poleiro. 231

Chamáchesme Moreniña, era do polvo da eira

xa me verás o domingo coa cara doutra maneira. 232

O río cando vai cheo Leva carballos e follas

Tamén podía levar As lenguas murmuradoras233

Cálate, vaite calando, cara de caracandil,

fuciño de porco bravo, barriga de tamboril. 234

Buxato, buxato,

¿qué levas no papo? Leite callado

¿Quén o callou? María do Rei. Cálate, cálate,

que eu llo direi. Non llo digas, non,

que xa llo volverei. 235

Derriba daquela pena torta mira Manuel como emborca. 236

229



José Freire Filgueiras...(Belén Ansede)...................... 232

Eurelio Cobelo Couce, 76 anos, Reción, Verís. 233

Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa; José Fernández Grueiro, 49 anos, Xestoso. 234



Antonia Otero Charlón, 59 anos, Irixoa

58

Din que tes, que tes, que tes,

Pa mín xa non tes, non tes nada Tela casiña caída

E a parede escagallada. 237

Dices que tienes, que tienes para mí no tienes nada

tienes la casa caída la parede derrumbada. 238

Esta casa sí que es casa estas sí que son paredes moitos anos vivan enla

os homes coas súas mulleres. 239

Echa la tuya, cobarde la mía va de alegría

vale más preso en la cárcel que herido en el hospital. 240

El: Neniña que vende-las peras

¿cántas che mandaron dar? Ela: para ti, meu queridiño

non mas mandaron contar. 241

Perdín o meu porco mouro non o puiden encontrar

cando te sentín a ti parecíchesmo no roñar. 242

Filla de Ramona Neta de Xoana,

Levádelo demo no corpo E na hombreira a medalla. 243

Créeste por buena hembra, ay, Jesús, cómo te engañas,

eres un cobo de abellas, todo cubierto de arañas. 244

237


Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede)................. 239

Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede).............. 240

José Vidal Graña, 71 anos, ........ 241

Ángela Filgueiras, 69 anos..... 242

Traballo de Nerea Penedo Varel (anos anteriores) 243



59

Como te colla no prado

como te collín máis veces heiche de meter no corpo

a herba pra nove meses. 245

Túa nai a maila miña ambas van loba-lo gado a miña trae carabullos a túa o cú cagado. 246

Ó pasar pola túa porta para a burra e escoito

e díxome a túa nai que eres fea e comes moito. 247

O río cando vai cheo

leva carballos e follas tamé podía levare

as lenguas marmuradoras. 248

Fun e peteiche na túa porta non me quixeches abrir

ó pasar pola ruada fixéchesme chichirichi

eu tamén te respondín. 249

Que tienes, que tienes, para mí no tienes nada

tienes la casa caída y la pared arruinada. 250

Coplitas y más coplitas para mí son excusadas.

Quedoume o libro na casa e non as traio estudiadas. 251

Érgase señora

do seu sentadeiro váiase ó touciño,

fágalle un cambeiro. 252

245

Mª Josefa González, 71 anos............... 246

Mª Josefa González, 71 anos.................... 247

Mª Josefa González, 71 anos...................... 248

Mª Josefa González, 71 anos........................ 249

José Freire Filgueiras.....(Belén Ansede).................. 250

Mª Josefa González, 71 anos................. 251

Mª Josefa González, 71 anos. .................. 252

Mª Josefa González, 71 anos. ................

60

O anillo do meu dedo xa pasou a carretera no lo siento del anillo

siento de quién me lo lleva. 253

Esta noite hei de ir aló, rapaza das pernas tortas,

esta noite hei de ir aló, e verás cómo te portas. 254

Algún día por te ver

abría as portas e as ventás, agora por non te ver

téñochas todas cerradas. 255

Sementei e non collín nunha revolta aveas

as máis burras coma ti xa as puso nas cadeas. 256

Te-lo sombreiro de lado porque eres fillo de rico, póde-lo poñer ó medio

que eu de ti non necesito. 257

Nena, se queres arar prestareiche o meu arado ten regueifas e ameixeiras

estache moi ben amañado. 258

Pensabas, tonta, pensabas, pensabas que te quería aínque que me ría de ti

mentras que outra non che tiña. 259

O voso galo, comadre, tédelo mal enseñado

que me vai cantar amores encima do meu tellado. 260

253

Mª Josefa González, 71 anos........................... 254

Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede)..................... 255

Manuela Grueiro Pena, 81 anos, (xa falecida), Xestoso 256





Eurelio Cobelo Couce, 76 anos, Reción, Verís

61

8.- OS BAILES

¿Cándo chegaron as bandas de música?¿Cándo chegaron as orquestas? Os bailes. ¿En qué ocasións se bailaba?¿Qué músicos tocaban nos bailes?¿Onde se

celebraban os bailes: ó aire libre ou en locais especiais?¿¿Cómo iban vestidos os rapaces e as rapazas para o baile?¿A partir de qué idade se podía empezar a ir ós bailes? ¿Recordas cómo se bailaban?¿De solto ou de agarrado?¿Quen sacaba a bailar a quen?¿Cómo se aprendía a bailar?

¿Cómo bailabas : mazurcas, xotas, carballesas, muiñeiras, foliadas, rumbas, pasodobres, vals....

David Fernández López, 82 anos, Monfero. As bandas de música empezaron a aparecer despóis da guerra, e as orquestas non chegaron ata máis ou menos 1945. Tocaba un conxunto formado por tambor, clarinete, saxofón. Os bailes case sempre eran ó aire libre. Cada un ponía a mellor roupa que tivera. Durante o día estaba na festa toda a familia: vellos, nenos, mozos, pero pola noite iban máis ben os mozos a partir dos 16 ou 17 anos. Aprendíase a baliar observando ós demáis e repetindo o que facían moi lentiño. O home sacaba a bailar á muller, e ésta deixábase levar. Nas xotas e muiñeiras se levantaban os brazos e movían os pes para un lado e para outro, e nas rumbas, pasodobres e vals, se bailaba de agarrado, sempre era o home o que marcaba o paso. Antonia Otero Charlón, 59 anos, Irixoa. Dí que aprendíase a bailar bailando con mulleres máis vellas. Javier Freire e Diego Fornos: Todos os domingos había festa e tocábanse instrumentos, sobre todo a pandeireta. Se tocaba o “baile cativo”, que era tocar a pandeireta e bailar. Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero. Recorda os músicos “Os Pachotes” As orquestas e as bandas de música sempre as recorda. Polas festas, dende as 4 da tarde ata as 12 horas da noite podíase escoitar a música. As orquestas e as bandas máis importantes son: Rambales Orquesta dos Pachotes Trébol Patolo Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa (curso 2008-2009): Recorda os salóns de baile de Vilachá, Xestal, Irixoa, A Viña, Montesalgueiro e Santiago de Ois. Había salóns de baile en Vilachá, Xestal, a Viña e Irixoa. En Irixoa estaba “A Pista”, local cerrado pero ó descuberto. José Fernández Grueiro, 49 anos. Se ía en zocas ó baile. Os mozos sempre sacaban a bailar ás mozas, e cando lles gustaba unha rapaza, chiscábanlle o ollo e despóis bailaban con ela. Cando acababa o baile, os mozos acompañaban á casa ás mozas. Os músicos que vivían cerca de ónde se celebraba o baile ía tocar alí. No Alto de Xestoso, Ramiro era tamborileiro, e Arsenio tocaba o acordeón. Máis tarde, un home que se chamaba Valentín compou un tocadiscos para facer bailes nos bares. No Alto tamén había dúas orquestas.

62

Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro., dí que as bandas demúsica cegaron despois de 1940. O normal era bailar pasodobres e vals, pero tamén se bailaban muiñeiras. Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. Redorda que as orquestas chegaron sobre 1945, e as bandas xa viñeran un pouco antes. Se facían bailes nas festas do patrón, nos carnavales. Eran ó aire libre, menos en carnavales que se facían nunha palleira. Ían vestidos coa mellor roupa que tiñan cada un: as mulleres con zocas, unha falda larga de moito vuelo e unha blusa cunha xireta pola cintura. Os homes con zocos, pantalón, camisa e chaqueta feita de lá. As festas facíanse nos atrios e nos salóns. Os homes vestían traxes e as mulleres vestidos ou falda, blusa, chaqueta e abrigo. Eses mozos empezaban a ir ás festas con 17 ou 18 anos. Menos cando era pola tarde e no atri iban xa de pequenos cos seus pais. A senté bailaba agarrada, tipo pasodoble. Os días de festa ponían nos pes uns zapatos novos e unhas medias de cristal. Primeiro as mozas todas xuntas bailaban agarradas entre elas, e logo viñan os mozos a sacalas a bailar. Os homes comenzaban a bailar e se encagaban de sacar a bailar ás mulleres. Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (curso 2008-2009). As mazurcas bailábanse en tres tempos con ritmo acentuado; as xotas dando saltos cos brazos erguidos; as carvallesas en roda; as muiñeiras formando unha ou varias parellas soltas; as rumbas en parella, facendo varios pasos. Os pasodobres en parella, dando voltas; os valses en parella ao ritmo de 1-2-3, 1-2-3-. Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero Xota: soltas, cos brazos levantados e tocando as castañolas Muiñeiras: soltas, cos brazos levantados e tocando as castañolas Mazurcas: soltos Rumbas: soltos, tocando palmas e taconeando Pasodobres: agarrados, balanceándose os corpos dun lado para outro Vals: agarrados.

Sempre orquestas Nos dous sitios

Ben feitos Ou bonitos

E de igual idade A bailar agarraditos. 261

Os dalá dabaixo cando van co gado

levan a guillada chántanna no prado.

E bailan a jota e maila muiñeira Os dalá dabaixo

non hai quen os queira. 262

261


Mª Josefa González, 71 anos.......................

63

Non vou soa ó baile:

Non vou soa, non vou soa

Ó serán do Leiradiño Non vou soa, non vou soa Que me perdo no camiño

Que non vou soa Contigo ó baile

Que non vou soa Vou con mi madre

Dentro do meu peito teño

Dous muíños a moere Un anda, outro desanda

Así fai o ben querere

Que non vou soa....

Dín que habelas hai E din que as hai bonitas

As criadas de servire Pero non as señoritas!

Que no vou soa...

Non vou soa, non vou soa

Ao xardín da alegría Non vou soa, non vou soa,

Que sen tí me perdería.

Que non vou soa... 263

O tiruliruliru

Aló riba ven o tiruliruliru Aló baixo ven o tiruliruliru

E xúntanse os dous nunha esquina A tocar a concertina

A bailar o saliron...............?

Aló riba ven Benito, ven Benito Aló Baixo ven Eulasa, ven Eulasa E xúntanse os dous nin queixón

A comer o arrequente E o par da ración.

263


64

Comadre, miña comadre

Era o gusta da miña pequena É bonita e preséntase ben

E parece que ten unha fase morena. 264

264

Juan Coira Vidal, 76 anos, Ambroa; e Mª Argentina Fernández López, 73 anos, As Travesas.

65

9.-ALBORADAS, FOLIADAS, ALALÁS

A xente se xuntaba en festas, matanzas, mallas, arredor do lume con viño David Fernández López, 82 anos, Monfero. Se se festexaba algo e non había músicos, eran eles mesmos os que facía barullo tocando paos, latas, etc. José Fernández Grueiro, 49 anos. Antigamente, como non había televisión nin outras cousas para entretenerse, íase “aldear”, isto é, ir á casa dos vecinos pola noite para contar contos, xogar ás cartas....Polas festas reuníase toda a familia, e como viña a pé de lugares afastados, tiñan que quedar na casa de quen os invitou. Non había camas para todos, porque durmían na mesma casa os músicos, o cura, os invitados, así que as veces había que durmir na palleira ou no fallado. A xente que viña de lugares que estaban moi lonxe, divertíanse polo camiño facendo falcatruadas, como tirar as cancelas das casas.

Cantar de trailalila é un cantar que non se acaba

empeza con trailalila e remata con trailalala. 265

Naquela carballeira estuven de foliada, naquela carballeira

perdín a miña navalla. 266

265


Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede)....................

66

10.- MÚSICOS E INTÉRPRETES

Instrumentos non convencionais: cazolas, latas, ferriños, vasoiras, mango da sartén, Instrumentos musicais: gaita, caixa, acordeón, gaita, clarinete, tambor, bombo. ¿Coñeces a algún acordeonista/violinista/gaitero/pandereiteira/zamfoña da zona?

Os instrumentos non convencionais como cazolas, latas, ferriños, vasoiras...tocábanse polo Antroido e participaba toda a xente da aldea. Se tocaba para ir de parranda e pasalo ben. Parece ser que o bisavó de Noelia Blanco Deibe facía pandeiros e pandeiretas con coiro de ovella, así como outros instrumentos de madeira como frautas… Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. Recorda a dous gaiteiros: Eliseo e Celedonio, “que descansen en paz” Recordan acordeón, gaita de fol, pandeireta. María Caruncho López, 75 anos. Recorda que tocaban cazos, vasoiras, facendo percusións e cantando cando cocía o pan, para que se lles pasara antes o tempo de espera a que quencera o forno. Tamén recorda que se facían unha especie de flautas coas pallas de centeo, cando éste espigaba, e se construían e tocaban estas flautas canto se ía coas vacas ou ovellas de pastoreo, para non aburrirse. Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero. Coñeceu ó acordeonista da Orquesta Trébol e ós violinistas de Lamas La Piña. Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero. Recorda ó Señor Argemiro, acordeonista e a José do Cotillón, tamén acordeonista. Juan Coira, 76 anos, Ambroa e Mª Argentina Fernández, 73 anos, As Travesas: recordan que había na parroquia de Ambroa un cego que tocaba a corina. Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. Dí que se tocaban cazolas, latas, e outros obxectos cando se casaban viudos, e tocábannos todo o mundo. Lucía Pérez Sanjurjo (3º Eso). Acordeonista de Chambas: o cego da Bouza; un gaiteiro, Antonio de Santa Juliana, tamén cego. Carmen Sante Peteiro, de 74 anos. Amañábamos cacharros, cazolos vellos, potas, sarténs, incluso fabricamos un acordeón e unha frauta. Tocábamos ao chou, intentando facer e seguir os ritmos, para acompañar as cancións, e tamén se bailaba. Gaiteiros: O Gedello de Vilachá, Monfero; O Argimiro do Rego do Eixo, Monfero; Antonio o Cego, (A Bouza, Santa Juliana, Monfero). Saxofonista O Tenreiro (Aurela, Cabría, Pontedeume)= Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa (curso 2008-2009): acordase do “Gaiteiro da Bouza”, o batería dos Rambales “Norberto da Viña”, “O clarinete Rogelio de Bemantes”, o baixo José “O Mollo de Ambroa”, Manolo “O Bárbora” que tocaba o trombón de varas; José, o fillo do “Mollo”, que tocaba

67

a trompeta, “Ramiro” que tocaba o saxofón na Orquestra Tropical; Pepe das Penas de Areas, coñecido como “Pucho Cobelo”, que cantaba todo tipo de cancións. O Pandereta, que tocaba a batería acompañando ao Cego da Bouza.

Aí vén o gaiteiro por tras do pinar Coa gaita ao lombo e o roncón a tocar. 267

Toca miña pandeireta senón heite rachare

custáchesme unha peseta axúdama a ganare. 268

Ti que fas, gaiteiriño, ti que fas polo vran,

todos sachando no millo e ti coa gaita na man. 269

Ahí ven o gaiteiro por tras do pinar coa gaita ó lombo

e o roncón a tocar. 270

267




Aurora Álvarez Fernández, 57 anos, Lousada.

68

11.- CANTARES DE CEGOS ¿recordas se iban polas aldeas? Mercar as coplas que vendían os cegos nas feiras. ¿Cándo costaba cada copla?¿Había algún músico que acompañara ó cego? ¿Qué instrumentos levaban? ¿Recordas algunha canción............? Retransmitían as noticias e os acontecementos da zona en forma de canción. Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. Recorda que ían polas aldeas e costaba unha copla tres reais, acompañados por violinistas, gaiteiros e tamborileiros. Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero. Recorda que se daba “a voluntad” Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. Recorda que custaban 1 peseta. E que o cego ía acompañado por un violín ou un acordeón. María Luisa Salido Permuy, dí que o pago das coplas era voluntario, é dicir, que cada quen daba o que quixera. Sí que ían, aínda que ela non se acorda, contáronllo. Cada copla custaba 2 patacóns, e non acompañaba ningún músico. David Fernández López, 82 anos, Monfero. El non se acorda disto, pero oiu falar deles: o cego tocaba a zanfona e estaba acompañado dun guía, que era o encargado de recoller os cartos que lles daba xente. José Vidal Graña, 71 anos, ........recorda que unha copla solía custar 12 pesetas. Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa (curso 2008-2009): recorda que as coplas non custaban nada, mási que a xente lles botaba unha limosna no sombreiro. Non había músico que os acompañase, e ás veces era un veciño o que facía o acompañamento cun tambor. Cre que o “Cego da Bouza” e o “Cego Antonio de Santa Juliana” eran a mesma persoa.

69

12.- ROMANCES E LITERATURA DE CORDEL ¿Recordas a canción sobre algún romance, amor imposible, crimen pasional? Exemplos: Romance de Don Gaiferos, do Duque de Alba, de Don García, La Cristiana cautiva, El Rey moro, El Conde Niño, Don Pedro, Las tres cautivas, Mora Linda, Rosita encarnada.....

Vaite de ahí mora vella Vaite de dahí mora nova

Deixa beber ó meu cabalo Nesta fonte cristalina.

No soy mora, Caballero, Ni de la morería,

Me cautivaron los moros De pequeñita. 271

Estando la pájara pájara sentadita en un verde limón con el pico picaba la rama con el pico picaba la flor.

¡Ay, ay, cuándo vendrá mi amor! Me arrodillo a los pies de mi amante

me levanto con pies de acostante. Dame una mano, dame esta otra

dame un besito con tu linda boca. Dea usted la media vuelta, dea usted la vuelta entera dea usted un pasito atrás haciendo la reverencia.

Pero no, pero no, pero no, porque a mí me da vergüenza.

Pero sí, pero sí, pero sí, pero usted me gusta a mí. 272

Hace mucho tiempo vivió una señora muy mala llamada Gallarda. Vivía en un enorme palacio. A su casa iban muchos viajeros a pedir posada, pero ninguno salió de allí. Una vez fue un joven allí para saber de su padre y su hermano, pues de allí no salieron cuando fueron a pedir posada. Estando ya en esta casa, Gallarda lo invita a comer pero él no quiso:

Ou querías lebre asada cantando, bailando

ou perdiz empimentada cantando me reía

Nin quería lebre asada cantando, bailando

Nin perdiz empimentada cantando me reía.

Quero unha tortilla de huevos

271



70

cantando, bailando para me echar en la cama

cantando me reía Cena caballero, cena cantando, bailando

Cenarán para tu vida cantando me reía

Ya cené en casa de mi madre cantando, bailando

Una vez por despedida cantando me reía

Sube caballero sube cantando, bailando Subirás para tu vida

cantando me reía Cegando o primer paso

cantando, e bailando Caballero se temía cantando me reía

¿De quién son tantas calabazas cantando, bailando

que en aquella viga había? cantando me reía

Son cabezas de cordero cantando, bailando

que en mi casa los tenía cantando me reía

Una es la de mi padre cantando, bailando

por la barba que tenía cantando me reía

Otra es la de mi hermano cantando, bailando

por lo que a mí me quería cantando me reía

Hice la cama Gallarda cantando, bailando

caballero bien la veía cantando me reía

Entre sábanas y colchones cantando, bailando

puñales de oro metía cantando me reía

Allá por la media noche cantando, bailando

Gallarda se remordía cantando me reía

¿Qué tienes doña Gallarda cantando, bailando

que tanto te remordías? cantando me reía

Ando en busca de mis puñales cantando, bailando

que en mi cama los tenía cantando me reía

71

Estando en estas razones cantando, bailando

por la espalda la abría cantando me reía

Abre las puertas, portera cantando, bailando con toda tu portería

cantando me reía Las puertas ya no se abren

cantando, bailando desde el cierre hasta el día

cantando me reía Abre las puertas, portera

cantando, bailando con toda tu portería

cantando me reía que Gallarda anda muerta

cantando, bailando en la sala de más arriba

cantando me reía Hizo usted bien, caballero

cantando, bailando que la muerte merecía

cantando me reía Cien hombre que aquí entraron

cantando, bailando e ningún salió con vida

cantando me reía273

Estando la coronela sentadita en su cuartel esperando que llegar el teniente coronel.

Me atreví y le pregunté si venía de la guerra.

¿Por qué pregunta, señora? ¿Por qué pregunta, doncella?

Pregunto por mi marido que hai sete anos que vai nela.

Dígame usted, señora dígame qué señas lleva.

Lleva un caballito blanco la silla dorada y negra.

Mi marido es alto y rubio colorado como usted.

Soldados, cabos, sargentos han muerto treinta y trés.

Traigo licencia del rey

273


72

de casarme con usted. Hay siete años que espero

otros siete esperaré si a los catorce no viene

de monja me meteré y para un niño que tengo

fraile lo voy poner y si no lo quiere seguir que vaya servir al rey donde murió su padre

ni justo es que muera él. Aquí se acabó la historia de aquella infeliz mujer

hablando con su marido no lo supo conocer. 274

Vaite daí mora vella vaite daí mora linda

deixa beber ó meu cabalo nesa fonte cristalina.

No soy mora, Caballero ni de la morería

me cautivaron los moros de pequeñita. 275

Ábreme la puerta, madre, ábremela con alegría,

pensé de traer mi novia y traigo una hermana mía. 276

Tus cabellos de amar son manojos de oro.

Tu frente de amar es campo de guerra donde el rey copira

la forma de su bandera. Tus orejas de amar

no gustan pendientes que lucen las adornan tus queridas frentes

Tu boca de amar es tan clarisuelta,

tiene dos hileras de dientes menudos

274




73

que parecen piedras. Tu garganta de amar,

es tan clarisuelta que en ella ....

el agua revuelta. Tus brazos de amar

son dos fuertes remos que ayudan a los marineros

Esos cinco dedos que llevar en mano son las dos docenas

cogidas en Mayo. Tus pechos de amar

son dos caños de agua que de ellos bebería se usted me dejara. Tu cintura de amar

est tan delgadita que en ella se forma

una margarita. Tu barriga de amar es tambor de guerra que cuando la tocan

toda se retiembla. ......

tapa con los delantales son las dos columnas

palacios reales. Tus rodillas de amar son de oro maciño

que en ellos se forma todo el alto ....

Con la pierna blanca medio coloreada buena es la niña

pero. con el pie chiquito el andar menudo buena es la niña

que engañaba al mundo.277

Soldadito militare ¿qué llevas en la mochila? El armamento de un rey

y el corazón de una niña.278

Estando de centinela un entierro ví pasar

era la pobre de mi abuela que la iban a enterrar.279

Estudié para ladrón

y conseguí la carrera

277




74

y lo primero que robé fueron tus ojos morenos.280

.-..............

Una noche muy oscura cayó un marinero al agua

y se le presentó el demonio diciéndole estas palabras:

¿Cuánto das, marinerito

por te salvar de esta agua? Yo te doy todos mis navíos

cargados de oro y plata.

Tus navíos no los quiero, ni el oro ni la plata,

yo quiero que cuando mueras a mí me entregues el alma.

El alma la entrego a Dios, el cuerpo a la mar salada

y la mujer y los hijos a la Virgen Soberana. 281

----------

La encerraron en una sala, no le daban de comer sino chacina salada, no le daban de beber

sino leche de una cabra.

Delgadina con la sed se asomó a una ventana y vio estar a su madre sentada en silla de oro.

Madrecita de mi vida, madrecita de mi alma,

por aquel que está en la cruz dame una jarrita de agua.

Vai de ahí, perra traidora, vai de ahí, perra malvada,

siete años va por ocho

280


José Fernández Grueiro, 49 anos, Xestoso, e Manuela Grueiro Pena, 81 anos (xa falecida), Xestoso

75

que me tienes mal casada. Delgadina con la sed,

se asomó a otra ventana, vió estar a sus hermanas

peinadas con peine de oro.

Hermanitas de mi vida, hermanitas de mi alma,

por aquel que está en la cruz dadme una jarrita de agua.

Vai de ahí, perra traidora, vai de ahí, perra malvada,

siete años va por ocho que mamá está mal casada.

Delgadina con la sed

se asomó a otra ventana, vió estar a sus hermanos ganando grande batalla.

Hermanitos de mi vida, hermanitos de mi alma,

por aquel que está en la cruz dadme una jarrita de agua.

La jarra de agua te daba, hermana, de buena gana, si lo sabe nuestro padre,

témola vida xogada.

No la quiera, Dios del cielo ni la Virgen Soberana,

que yo fuera pretendida por una jarrita de agua.

Delgadina con la sed

cayó en la sala tumbada, a los pies de delgadina

una fuente de agua clara.

Delgadina va en el cielo, sus hermanos en compaña,

sus padres en el infierno y sus dos hijas en tepar. 282

Feira nova, feira nova que non acostumbran

que tomala María miña que tomala Mariana.

Iba compra-los boiños 282

Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero.

76

para facer a labranza que tomala María miña

que tomala Mariana E no medio do camiño

esquecéuseme a aguillada que tomala María miña que tomala Mariana. 283

Mariana:

Iba Mariana por la mañana Pra Romaría de Santa Cruz

Saleulle un home cunha navalla Que polo visto chámanlle Jesús.

Doulle na cara, tiroulle os dentes Peghoulle un cachete contra un riñón

Miroulle o pulso, paralizóuselle, Paralizóuselle o corazón. 284

283

Traballo de Alba García Purriños (anos anteriores) 284

Juan Coira Vidal, 76 anos, Ambroa.

77

13.- OUTRAS HISTORIAS: A EMIGRACIÓN, A GUERRA…

Historias sobre a emigración ¿Coñeces a familiares ou vecinos que tiveron que emigrar?

¿Recordas algunha canción..........? Historias sobre a guerra civil ¿tes parientes soldados-feridos-mortos? ¿Cómo era a forma de

vida? ¿Qué se cantaba durante a Guerra Civil? A vida na postguerra: ¿cómo era a vida?¿qué se cantaba?

O seu pai e seu tío emigraron a Cuba O avó a Inglaterra. Ten un veciño coxo pola guerra. A forma de vida despóis da guerra era mala, pero cantábase unha canción que se titulaba “Cara al Sol” Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. O irmán da súa avoa, o pai da súa nai, un veciño chamado Antonio. Avoa e tío-avó de Noelia Blanco Deibe falan de que moitos dos séus antepasados tiveron que marchar a Cuba e Arxentina para poder traer un pouco de comida á casa. Algúns volveron con moito sorte, outros simplemente volveron para morrer na súa cama, e algúns nin volveron. O tema de guerra foi moi doloroso na familia de Noelia Blanco Deibe, xa que o seu tío contoulle que el recordaba que morreran arredor de dez irmáns do seu avó na guerra. Este tío tamén conta que un tío seu tivo que esconderse na casa durante a guerra para que non o matasen. Para que ningúen soubese que estaba alí, puxéronlle o apodo de “Ninguén”, así coando alguén lle preguntaba con quen estaba, el podía responder que con “Ninguén” David Fernández López, 82 anos, Monfero. Coñeceu a un veciño que era soldado, andaba cun coche na guerra, e morreu na Serra da Guadarrama. Outro home que tamén era soldado púxose mal dos nervios e quedou todo para toda a súa vida. Durante a guerra se vivía moi mal, con moita pobreza e moito medo, os rapaces tiñan que andar escondidos para que non os alistasen no exército, e tamén os rapaciños tiñan prohibido polos mayores dicir ós soldados nada sobre a xente que vivía na casa, ou se había armas na casa. Os soldados de infantería cantaban, pero non recorda ninguna canción. A vida na postguerra foi aínda peor, tiñan que recorrer moitos quilómetros para poder comprar algo de aceite, azúcar moreno... e todo o que compraban soamente o vendían racionado por familia. Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. Na posguerra había moita fame, miseria, vivíase da ración que lles daban María Luisa Salido Permuy, o seu tío Antonio tivo que emigrar, e un pariente, Juan Jesús, foi ferido na Guerra Civil. Na época da guerra había moita inseguridade, mortes de vecinos, malas condiciòns; na postguerra a vida seguía sendo mala, producióndose mortes de escapados, diferenzas entre partidos, detencións, matanzas... Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro. Recorda que a vida na época da guerra era moi mala, pegábanlle á senté, non había cartos nen roupa, mataban á senté..Igual que na postguerra, sin terras, sin cargos, sin comida, etc . José Fernández Grueiro, 49 anos. O seu bisavó emigrou a Cuba, porque aquí non había traballo e era a única opición que tiñan para manter á familia. Durante a Guerra Civil quedou alí, porque se viña tiña que ir á guerra. A súa bisavoa coidaba ós fillos sen saber nada del. Na época da Guerra Civil a Garda Civil facía o que quería e podía multar a quen quixera.

78

Ramona Lage Gómez, 77 anos, nacida en Aranga, residente en Irixoa. O tempo da guerra foi moi duro: non tiñamos roupa, pasábase moita fame, e moito medo. Daban un kilo de azúcar, un pouco de aceite e gas para o candil que tiña que durar tres ou catro meses. Vivíase co medo dentro, ós mozos os chamaban por idades para ir a filas. Houbo matanzas, ás veces tiraban ós cadáveres ó río, ou os levaban nun carro e os deixaban ó lado da igrexa, pero non eran enterrados. Algunha xente entraba na igrexa a romper os santos e facer as súas necesidades no altar. Recordo nunha casa que mataron ó pai e a catro fillos, deixoando vivo ó quinto, que era menor de idade.- Juan Coira, 76 anos, Ambroa e Mª Argentina Fernández, 73 anos, As Travesas. No tempo da guerra se lles tiña moito medo ós escapados, xa que se entraban nalgunha casa en non se lles daba o que eles pedían podíanche matar. Isolina Castro Varela, 90 anos, de Casalvito Dabaixo. Recorda esta historia: un home marchou a Buenos Aires e deixou na aldea á moza que lle gustaba. Cando regresou, a moza xa non lle quería. Chegou o día da festa, e rematada a festa, cando a rapaza marchaba para a súa casa, o mozo que emigrara pegoulle dous tiros no corazón, enfermo do mal de amores. A rapaza quedou alí tirada, na carretera, sen vida.

Cando volvas da Arxentina As ter a cama ben quentiña

Quentouna o teu veciño E ademáis tróuxoche un herdeiro

Moi ben criadiño285

Cuando salí de la Habana Se estaba poniendo el sol Sentí tocar las campanas En el muelle de Ferrol. 286

Non te vaias, non te vaias

Que se non ¿quén me vai quentar as saias?

Que chas quente Juanciño A cambio dun bon viño287

Yo soy un pobre emigrante

Jamás en la vida podré olvidarte Cuando salí de mi tierra Volví la cara llorando

Aquello que más quería Atrás lo fui olvidando. 288

285





79

Adiós mi España querida dentro de mi alma te llevo metida.

Aunque soy emigrante jamás en la vida podré olvidarte.

Cuando salí de mi tierra volví la cara y llorando

por todo lo que más quería atrás me lo iba dejando. 289

Soldado soy de España que estoy en el cuartel contento y orgulloso

de haber entrado en él. 290

Cara al sol con la camisa nueva

que tú bordaste en rojo ayer, me hallará la muerte si me llega

y no te vuelvo a ver. Formaré junto a mis compañeros,

que hacen guardia sobre los luceros. Impasible el ademán

y están presentes en nuestro afán. Si te dicen que caí

me fui al puesto que tengo allí. 291

La rumba del secamé

una negra inventó bailando en el tabulé

con el negro que la cameló.

Estando un día la negra bañándose un cocodrilo salió

y la negrita asustada corriendo del agua salió.

Sécame y vete, sécame y vete

que el bichito que a mí me asustaba ya ves que se mete,

ya ves que se mete. 292

Cuando salí de La Habana se estaba poniendo el sol sentí tocar las campanas en el muelle de Ferrol. 293

289

Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa; Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero; José

Vidal Graña, 71 anos, ........ 290



José González Rivas.....(Belén Ansede)............................ 293

Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede).....................

80

Cuando salí de la Habana

de a caballo de un mosquito decían los habaneros

“qué caballo más bonito”. 294

Una mulata me dijo que no me fuera para España

que ella para mí tenía buen colchón y buena cama. 295

Panadero de La Habana

déjate de boberías que en la ciudad de la Habana

hay muchas panaderías. 296

Salve bandera de mi patria y en alto siempre desafía el viento

por la tierra toda tal como un triunfo te llevaron en dómitos guerreros.

Tú eres España, la desdicha grande en ti palpita con latido

el aliento inmortal de los soldados que a tu sombra adorándote murieron,

murieron a tu sombra, cubres el templo que mi madre reza, las chozas de los míseros labriegos,

las cunas donde duermen mis hermanos, la tierra en la que descansan mis abuelos,

por eso eres sagrado en torno tuyo, a través del espacio y de los templos

el eco de las glorias españolas viva y retumba comercial estruendo.

Salve bandera, salve. 297

294



Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede)....................... 297

Isabel Vázquez, 63 anos, Irixoa.

81

Buenos Aires

Hei de ir a Buenos Aires A cabalo dun mosquito

Hei de ir a Buenos Aires Qué cabalo máis bonito.

Hei de morir cantando

Porque chorando nacín-e Porque en el mundo non hai suerte

Ni fortuna para min-e

Ni como, ni bebo, ni puedo llorar Al ver que tus ojos me van a olvidar.

Agora que fui-e, fui-e

Rapaza non teño medo Agora que fui-e, fui-r

Pídolle a Deus unha nena. 298

298

Lucía Calaza Coira, 30 anos, As Travesas; e Mª Pilar Coira Fernández, 41 anos, As Travesas

82

14.- CANTOS DE BODAS. DESPEDIDA DE SOLTEIROS No traballo de Tatiana: a noiva ía vestida cun traxe moi sencillo de cor negro ou oscuro, cun velo curto, e no noivo tamén con traxe oscuro. Os invitados como ben poidesen...Facíase unha comida para os familiares máis cercanos na casa da noiva. Despois da boda, ós coñecidos que no foran invitados, se lles daba unhas rosquillas chamadas “santaños”. Tocaba a dúas por persoa. ¿Cómo se celebraban?¿Se facía música nestas celebracións?¿Recordas algunha canción........? Non se facían despedida de solteros, é unha moda moi reciente. David Fernández López, 82 anos, Monfero. Dí que as bodas se celebraban de tarde na casa da noiva e de noite na casa do noivo, comendo algo e contando contos. Os noivos ían vestidos á igrexa, e logo era como un día normal Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. Dí que as noivas ían vestidas de negro, e logo facíanse unha comida na casa. Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. Se celebraban nas casas de cada quen. Primeiro comíase na casa da moza e cenábase na do mozo. Se facía música, cantando os da casa. José Fernández Grueiro, 49 anos. Case todas as bodas celebrábanse denoite. Primeiro comían na casa do noivoe despóis na casa da noiva. Unha nai a quen no lle gustaba a moza que o seu fillo tiña, dirixiuse ó fillo e díxolle: “Mi madre, a muller e a ghadaña, como saian” (da igual como saian, boas o malas). 299 CANTOS DE BODAS

Miña nai por me casare ofreceume bois e vacas, e despois de casadiñas

levei un pote de papas. 300

Miña nai por me casar ofreceume canto tiña

agora que estou casada pagoume cunha galiña301

Eu queríame casar

miña nai dime que é cedo Como ela está casada302

299

Ramona Gómez Lage, 77 anos, nacida en Aranga, residente en Irixoa 300

Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede......................... 301

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña,

Irixoa.; Mª Josefa González, 71 anos 302

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix

83

Eu queríame casar

Miña nai non teño roupa Casa miña filla, casa

Cunha perna tapa a outra. 303

Eu caseime cunha nena porque ela cantaba ben

agora morro de fame e o cantar non me mantén. 304

Quién me diera tener madre aunque fuera de una silva

aunque la silva picara ella era madre mía. 305

Miña nai, miña naiciña coma miña nai ninguna

que me quentou a cariña co calorciño da súa. 306

Xan Guindán

Xan Guindán quérese casar Non ten a muller buscada

Vaille face-lo amor á filla da tía Xoana.

Boas noites, tía Xoana

¿dónde lle vai a rapaza? Vai buscar o gas para noite

Xa me parece que tarda.

E naquel mismo momento Entrou pola porta adentro. Boas noites Xoan Guindán,

Traite no pensemento.

Ti diríalo de risa Pero eu dígocho de veras

Hai un ratiño que estou aquí Quentando nas canelas.

E logo ¿a ti quen cho dixo?

Sei que foi noso señor Pos eu quérome casar Véñoche facer-lo amor.

303

Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero; Mª Josefa González, 71 anos.............. 304

Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede................... 305

Mª Josefa González, 71 anos, (belén Ansede.......................... 306

Traballo de Silvia Maroño Vázquez (anos anteriores)

84

Ben sabes que son soliño non tenño con que partir, eu riquezas non chas teño

por iso imos vivir.

Teño unha cabra moi boa e tres ovellas preñadas, tamén teño unha galiña

que me pon ovos pas torradas.

A cabra eche moi boa, tróixome catro cabritos,

mentres dous están mamando, outros dous andan a brincos.

Venidnos por catro pesos

que teño gardados para a boda. A ver se acabas axiña,

non esteñas facendo burla.

Botaron as municións, pasaron a outro lado, e leváronnas ao cura,

que llas lese de contado.

O cura logo llas leu, no acretorio da misa, a senté que llas leu reventaba coa risa.

A moza era boa moza,

todos decían que servía, e levounno á igrexa

e díxolle que non o quería.

Xan Guindán quedouse teso coma a herba de eucanizo,

marchou rabeando para casa nin sequera adiós lle dixo.

A madriña e o padriña, o cura e o sancristán,

todos quedaron pasmados cos feitos de Xan Guindán. 307

307

Francisca Varela Espiñeira, 66 anos, Vilachá.

85

Carmiña e Manolo:

Un domingo pola tarde cosendo estaba Carmiña,

sentada na eira ó sol cantando na Maruxiña.

Cando detrás dela veu un rapáz que lle decía,

¡Moi contenta estás Carmiña, dios nos dea alegría¡

Vállache o demo Manolo,

que a fe me puxeches medo que co susto que levei

clavei a agulla nun dedo.

Pos non te asustes Carmiña, porque ben o sabes tú

ao meu lado non pereces como Dios me de salud.

Que cree nos rapaces

que sódelo quinto demo que pa enganalas rapazas parecedes santos do ceo.

E vosoutras as rapazas

que sodes tan pantumiñeiras e coas modas que gastades

logo non hai quen vos queira.

Ides tan apretadiñas que parecedes parafusos

o que sodes vosoutras e un bo fato de bruxas.

E vosoutros os rapaces que sodes tan calaveras que todo o que gañades

non vos chega pas borracheras.

Tes unha lengua Carmiña que ata cegaba para sete

cando borracho me viches para deci-lo que dixeches.

Vinte no mes de febreiro

polo día de San Blas, cando me pediche un beso e máis outra cousa máis.

86

Non cho fixen por borracho nin por cousa parecida foi por querer probar

a ver que tal gusto tiñas.

Boa pinta te levaches que te quedaches coas ganas pois non son deses rapaces

que me fío de palabras.

Para hoxe xa foi bastante, para qué pasar máis tempo,

se che parece Carmiña tratémolo casamiento.

Xa hai tempo que o dixeches

que te querías casar pos se queres ter muller

tes que sabela tratar.

Non desconfíes de mín que te hei tratar ben Carmiña

heiche de dar besos e abrazos heiche fregar a barriga.

Moi mal faladiño es

non reparas en sacrificios se te casas conmigo

heiche de quitar todos os vicios.

Por eso a mín me convén casar contigo Carmiña porque es ben educada

pa que me enseñas doctrina.

Pos logo casemos pronto que eu doctrina seicha boa

heiche poñer estruído pa que entres en Barcelona.

En Barcelona entro ahora

se das permiso para entrar. Non te preocupes Manolo, primeiro haise que casar.

Aquela noite non durmeu

máis que unha hora anduvo arreglando asuntos

que precisaba para a boda.308

308

Francisca Varela Espiñeira, 66 anos, Vilachá.

87

Non te cases rapariga co fillo dun labrador

no inverno andas mollada no vran chea de calor.

Non te cases con ferreiro que é mui malo de lavar

cásate cun mariñeiro que ven lavado do mar.

Non te cases cun ferreiro que te queiman a músicas,

cásate cun carpinteiro que che fai huchas bonitas.309

................

Non te cases aproveita a boa vida

eu ben sei duna casada que chora de arrepentida.310

El día que me casé nacieron tres coasa buenas,

nació el sol y la luna y nacieron las estrellas. 311

No te fíes de los hombre aunque los veas llorar

que en las lágrimas te dicen el pago que te han de dar. 312

Miña nai cando peneira todo o corpo zarandea.

Ela dí: “non quero xenro” eu digo: “que Dios o dea”313

Toda a miña vida anduven tras duna muller delgada e caseime cunha gorda

que non me colle na cama. Nin sabe fregar un plato ni coller unha escobela,

un día de mal humor barrín con ela. 314

309


Mª Josefa González, 71 anos........ ..................... 311


María Josefa González, 71 anos........................... 313

Isabel Vázquez, Irixoa, 63 anos.

88

15.- CANTARES DE XOGOS A pita cega, xogo do galo, a pilla-pilla, a comba ¿En qué consistían eses xogos?¿Recordas as cancións que os acompañaban? Traballo de Silvia García Núñez: se facían pelotas coa vexiga dos porcos. Tamén se xogaba á chapa. Mariola: actualmente o xogo da chapa A raia. (actualmente tres en raia) 2 xogadores, tres pedras cada un. O gañador consegue aliñar as tres pedras en línea recta. Aquí hai lume, alí fumea. O marlo. Aquí hai lume: Todos en círculo e un no medio, que pregunta a un: Tes lume?, e ese ten que preguntar á vez a outro compañeiro: Vai alí que hai lume. Pita cega: unha persoa tapaba os seus ollos cun trapo, se lle daba 3 voltas cantando:

Pita cega, pita cega, Da tres vueltas

Y coge a quien puedas. 315 Si collí a alguén tiña que adivinar quen era, e se non o facía continuaba pandando.

-Pita cega, ¿a dónde vas? -Ó forno

-¿Qué me tras? -Un bolo

-Dame del. -Achégate por el. 316

Villarda. Cun pao largo dábaselle a un pao pequeño e saltaba. Un pao duns 20 cims e outro máis largo. Entonces o pequeño estaba no suelo, lanzábalo ao aire e según che viña dábaslle co pau máis grande.

314

Ramona Gómez Lage, 77 anos, nacida en Aranga, residente en Irixoa. 315

David Fernández López, 82 anos, Monfero. 316

Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero

89

A mariola: eran uns cuadrados debuxados no chan e tiñas tres pedras e ías saltando sobre eles menos onde lanzabas unha das pedras. Canción que acompaña:

Os frades son sete Son, son,

¿e quen cho dixo? Díxomo este

Que está a cabo deste E sete fan con este. 317

Pilla-pilla: unha persoa corría detrás das outras e tocábalas ca man para pillalas María Luisa Salido Permuy, recorda o Xogo do Galo: cantar unha canción no camiño de ida á Misa do Galo no día de Noiteboa. Otro xogo do galo, recordado por David Fernández López, 82 anos, Monfero, consistía en colgar un galo polas patas nunha corda alta e quen lle tocara saltando, gañaba o galo. Outra versión do xogo do galo, de Lucía Pérez Sanjurjo (3º eso): un día calquera, ponían un galo no alto dun pao e o que o collera o levaba para a súa casa.

Tengo una muñeca vestida de azul Con su camisita y su canesú

La saqué a paseo y se me constipó La tengo en la cama con mucho dolor318

Una, dos, niño Dios

Ángeles al suelo, María y Consuelo Tres palomitas en un palomar Suben y bajan al pie del altar

Tocan la misa y adoran a Dios Santa María, madre de Dios319

La reina de los mares: se cantaba saltando a corda. Mentras saltaban, tiraban e recollían o pañuelo.

Soy la reina de los mares y ustedes lo van a ver

tiro mi pañuelo al suelo y lo vuelvo a recoger pañuelito, pañuelito

quién te pudiera tener guardadito en el bolsillo

como un trozo de papel320

317




María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; José Fernández Grueiro, 49 anos, Xestoso.

90

Al pasar la barca: cantábase saltando a corda.

A la barca, barca me dijo el barquero

las niñas bonitas no pagan dinero yo no soy bonita ni lo quiero ser

sólo quiero un hombre que hable francés321

Al pasar la barca

me dijo el barquero las niñas bonitas no pagan dinero. Yo no soy bonita ni lo quiero ser arriba la barca

uno, dos y tres. 322

Al cocherito leré

El cocherito leré me dijo anoche leré

si yo quería leré montar en coche leré

y yo le dije leré con gran salero leré no quiero coche leré que me mareo leré. 323

Rei, rei Para onde voarei?

Para o mar, para a terra Ou para o vico da serra?324

321

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (curso

2008-2009) 322

Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro; José Fernández Grueiro, 49 anos, Xestoso;


Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero; Aurora Álvarez Fernández, 57 anos,

Lousada; Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (curso 2008-2009) 324


91

ACUMULATIVA

Unha noite de xeada Rompeulle unha perna á araña

Que forte esa xeada Que lle rompeu a perna á araña

Máis forte é o sol

que derrite a xeada Que lle rompeu a perna á araña

Máis forte é a nube

Que tapa ó sol Que derrite a xeada

Que lle rompeu a perna á araña

Máis forte é o vento Que leva á nube Que tapa ó sol

Que derrite a xeada Que lle rompeu a perna á araña

Máis forte é a parrede

Que para o vento Que leva á nube Que tapa ó sol


Máis forte é o rato Que fura a parede Que para o vento Que leva á nube Que tapa ó sol

Que derrite a xeada Que lle rompeu unha perna á araña

Máis forte é o gato

Que mata ó rato Que fura a parede Que para o vento Que leva á nube Que tapa ó sol

Que derrite a xeada Que lle rompeu unha perna á araña

Máis forte é o pao

Que lle pega ó gato Que mata ó rato

Que fura a parede Que para o vento Que leva á nube Que tapa ó sol


92

Máis forte é o lume Que queima o pao




Máis forte é a auga Que apaga o lume Que queima o pao



Que derrite a xeada Que lle rompeu a perna á araña325

Homes e mulleres Rapaces e todo Vide ve-la dote

Que me deu meu sogro Unha manta vella Un remendo roxo Unha cabra cega Un cabrito coxo

Un xa non ve Outro xa non come E outro non sabe

De que lado dorme326

Os frades son sete Son, son

¿e quen cho dixo? Dixomo este

Que está cabo deste E sete fan con este327

325



Noelia

93

A lata latera la chuculatera

que sí que no

en mi casa mando yo.328

¿Dónde están las llaves? Matarilerilerile

¿Dónde están las llaves? Matarilerile ron, chim, pon

En el fondo del mar Matarilerilerile

En el fondo del mar Matarilerileron, chim pon329

Pico, pico, mazarico quen che deu tan longo pico?

Deumo Deus ós meus traballos pa picar no sementado.

E piquei e repiquei e un gran de millo atopei.

E leveino ó muíño, e o muíño a moere,

e os ratiños a comere, e collín polo rabo,

e leveino ó mercado, e dixen ós que estaban alí:

cánto me dan polo porco cebado?330

Pasa perico: todos os nenos colócanse en fila india, menos dous que se poñen diante coas mans agarradas e cando pasa o último, cóllenno.

Pasa perico, pasa montero, por las puertas

de un carabinero. El de adelante corre mucho, y el de atrás

se quedará. 331

328

Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero 329

Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. 330


José Fernández Grueiro, 49 anos, Xestoso.

94

16.- CANTOS DE BERCE Para durmir ós cativos. ¿Recordas algunha nana?

Papá, mamá, un cocorocó,

comemos un huevo, la casca sobró. 332

A ron, ron, a ron ron que ahí ven o cocón

comer os nenos que non se dormen non333

Arronrón, arronrón

que teu pai é un cabrón e a túa nai unha viruleta

que non che quere da-la teta.334

Arronrón, arronrón que teu pai é un paparrón

e túa nai unha violeta que non che quere da-la teta. 335

Arronrón, arronrela se non queres calar, berra.

Arronrón, arronrela se non queres calar, chora. 336

Este niño lindo

que no tiene cuna su padre es carpintero

que le haga una337

Este neno pequeniño Heino de enseñar a todo

Amasar e penetrar E botalo pan ó forno338

332

José Fernández Grueiro, 49 anos, Xestoso, e Manuela Grueiro Pena, 81 anos (xa falecida), Xestoso. 333

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa

(curso 2008-2009) 334

Francisca Sanmartín Maroño, 79 anos, Pumarino. 335

Traballo de Nerea Penedo Varela (anos anteriores) 336

José Fernández Grueiro, 49 anos, Xestoso, e Manuela Grueiro Pena, 81 anos ( xa falecida), Xestoso. 337

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix; Ángela Filgueiras, 69 anos.; Mª Josefa

González, 71. 338

Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa; Manuel Deibe Brañas, 67 anos, Verines, Irixoa

(curso 2008-2009)

95

Este neniño pequeniño Se é pequeño ha de medrar

Heille de comprar unhas zocas Pa que vaia traballar339

Este neno é pequeniño, pequeniño así o quero, que o meto no bolsillo

e o levo adónde quero. 340

O meu neno é pequeniño e aínda non sabe andar,

pero como durme moitiño logo ha de medrar. 341

O meu neno é pequeño se é pequeño inda ha de medrare

heino de enseñar a todo a amasare, a peneirare

e a meter o pan no forno.342

O meu neno é pequeño se é pequeño inda ha de medrare

inda ha vir a tempo para me facere rabeare. 343

O meu neniño pequeño,

pequeniño coma un rato, heino de levar á feira

e vendelo por un carto. 344

Este niño tiene sueño muy pronto va a dormir tiene un ojito cerrado

y otro no lo puede abrir.345

Variante: Este niño tiene sueño

tiene sueño para dormir, durme con un ojo cerrado otro no lo puede abrir. 346

339




Jorge e Sofía; Mª Josefa González, 71 anos......................... 343

Jorge e Sofía. .................................. 344

Mª Josefa González, 71 anos....................................... 345

Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa; David Fernández López, 82 anos, Monfero; Antonio

Fraga (69 anos), e María Esther Rodríguez (72 anos), de Lambre, Irixoa, Abroa. Ano 2008-2009.

96

Este lindo neno se quiere dormir cierra los ojitos

y los vuelve a abrir. 347

Este lindo neno que nació de noche quiere que lo lleven

de paseo en coche. 348

Esta nena ten soniño,

ten soniño e mais non durme, durme meniña, durme,

que te vai levar un home. 349

Miña meniña é aguda como ela outra no hai,

aínda non ten oito meses e xa fala coa súa nai. 350

Duérmete mi niño Duérmete mi sol

Duérmete pedazo De mi corazón351

Dúrmete meu neno, dúrmete meu sol, dúrmete cachiño

do meu corazón. 352

Duérmete mi niño Duérmete y calla

No le des a tu madre Tanta batalla353

346

Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro; José Vidal Graña, 71 anos, ........ 347

Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero; Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal,

Monfero 348




Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa; Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras,

Monfero¸ Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa; David Fernández López, 82 anos, Monfero;

José Vidal Graña, 71 anos, ........Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero; Mª Josefa González, 71 anos;


José Fernández Grueiro, 49 anos; Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero;

Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (curso 2008-2009)María del Carmen Ares Pérez, 56 anos, Requeixo. 353


97

Duérmete mi niño

duérmete bien, que mañana hay fiestas

y pasado también. 354

Duerme niño, duerme yo tengo que hacer lavar los pañuelos

planchar y coser. 355

Dúrmete meu neno que te vou deitar, que a túa naiciña

ten que traballar. 356

Dúrmete neno que ven o cuco, cuco cuqueiro, o cuco cucón,

madrugón en cantareiro, cantareiro e madrugón. 357

Dúrmete neno dúrmete xa,

que ven o coco e te comerá. 358

Eh, neniño, eh, zapatiño de pel, sardina salada,

que ven o cocón. 359

Eh, eh, neniño, eh, E teu pai ¿quén é? Fillo dunha cabra

Arre cabra, mee, eh, eh. 360

354








98

Arre burrita

para Santa María busca-la boliña

para a miña madriña.

Arre burrón para San Antón busca-lo roncón

para meu padriñón. 361

Chucurruchiña, chucurruchola, iba para a feira co pan de trigo na faldriqueira. Chucurruchiña, chucurruchola,

se non queres calar, chora. 362

Arco da vella vaite de ahí,

que as nenas bonitas non son para ti.363

La rueda de un coche a un nene mató

la Virgen del Carmen le resucitó. 364

Teño unha nena de cara moquena gárda-mos bois

e carréta-me a leña. Polo enxoito

debaixo da pena polo mollado

apaña na leña. 365

361

Manuela Grueiro Pena, 81 anos (xa falecida), Xestoso. 362




Mª Josefa González, 71 anos (Belén Ansede).................

99

17.- A MUIÑEIRA Os muiños. Cantos que falen dos muiños e muiñeiras. ¿Para qué se utilizaban?¿Cales son os muiños da zona? ¿Recordas algunha canción que fale do muiño e as muiñeiras? José Vidal Graña, 71 anos, ........pola súa zona o muiño de Batán e o de Xiau Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero. O muiño de Navallos, e máis próximo. José Mª Rodríguez Golpe, de 51 anos, explica: os muíños eran de pedras redondas e estaban ó lado dun río. No muíño a auga entraba por un canalón, e coa forza desa auga se movían as aspas da noria, que á súa vez facía mover unhas pedras. Encima das pedaras había unha móllella onde se botaba o maínzo, o trigo. Muiño de Batán, nas Travesas (Monfero) Muíño das Cabanas, Verís (Irixoa) Muiño de Pontedapedra, Irixoa Muíño de Quintá, Irixoa. Muiño da Pena, O Carballo, Altos de Verís, Irixoa Os muiños utilizábanse para moer o trigo e o maínzo. Na zona de vilachá o do Loureiro. w David Fernández López, 82 anos, Monfero: levábase o centeo, millo e botábase na muiega (caixón), e iba caendo pola canaleta e de ahí caía para a capa (pedra que xiraba), ésta trituraba o grao e xa caía no caixón. Moíase no Muiño de Preto e no de Portavaca, que quedan en Dureixa e no muíño de Rubieras na parroquia do Val Xestoso. Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero. O de Malló, o de Loureiro, o do Fatón (Caselo). María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix Os muíños da zona da Acea, San Félix, chámanse: Muiño de Félix Muíño do Capelo Muiño do pozo da Moura Muiño de Anselmo María Luisa Salido Permuy, Queixeiro: Os muiños da zona: Muiño Novo (Prada); Muiño de Fornos (Fornos); Muiño de vilaxuán (Prada); Muiño de Pedro de Prada (Prada); Muíño do Muxico (Prada); Muíño de Gabriel (Prada); Muiño de Prada (Prada) Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero.;: O muiño de Félix, o de Fermelle, o de Casalvito Dabaixo. José Fernández Grueiro, 49 anos. Para ir moer turnábanse e o último que moía gardaba a chave.

100

Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa: O muiño do Couso, o de Ponte da Moreira Na zona de Verís: o da Fraga, da Pena, o Novo, o Pequeno e o da Luz. María Caruncho López, de 75 anos, recorda que na súa zoa había un só muiño e funcionaba dous días á semana, e canto se encontraban as xentes alí, se contaban chistes, contos, etc. Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro, na zona:_ Muiño de Moreira, muiño de Laxe, Muíño de Raxo, Muíño de Saromon. Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa: Muiño das Airas Muiño de Manavesa Muiño de Coucelo Muiño de Midoi Muiño da Fraga Muiño da Retorta Muiño da Moreira Muiño da Ponte Antiga Javier Freire e Diego Fornos: O muiño do Raposo, da Braña, do Porto

Vai ó muiño a buscar O teu cacho de touciño

Cando chegues, Teralo na porta

Esperándote coa pel soíña Deixa que endure E bótalle a boca

Se está moi rancio Traino para casa Que de boa gana

Che axudo eu a comelo366

Mi madre no quieroe que vaya al molino porque el molinero se mete conmigo.

Mi madre no quiere que al molino vaya

porque al bajar me rompo la saya.

Ahí la tienes, báilala, no le rompas el mandil, mira que no tiene otro la pobrecita infeliz. 367

366

Gonzalo Deibe Vázquez, 73 anos, Irixoa. 367

María del Carmen Ares Pérez, 56 anos, Requeixo.

101

Unha noite no muiño Unha noite non é nada Unha semaniña enteira Eso sí que é muiñada368

O muíño daquel vello ten silveiras de arredor,

as nenas que van a el todas perden o color. 369

Fun ó muiño de baixo dei a volta ó de arriba, o de baixo ten ferrollo

e o de arriba carabilla. 370

No vayas nunca al molino a moler porque te puede coger el molinero

y con el trigo que llevas vas a perder el trigo y dinero. 371

Qué polvo lleva el camino

qué polvo la carretera, qué polvo tiene el molino, qué polvo la molinera. 372

No vayas nunca Al molino mujer

Porque te puede coger El molinero.

Entre las mozas

Muy mal andarás Luego después solterona

Te quedarás

Molinero que está en las afueras..............373

368

Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa¸ Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de

Queixeiro; José Fernández Grueiro, 49 anos; José Vidal Graña, 71 anos.....; Ángela Filgueiras, 69 anos; María

del Carmen Ares Pérez, 56 anos, Requeixo. 369


David Fernández López, 82 anos, Monfero; Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero; Sofía e Jorge;



Sofía e Jorge; .............................................................................................. 373

José María Pérez Rodríguez, 72 anos, Ferreiros.

102

18.- CALENDARIO CICLICO DE FESTAS 1.- CANTOS E BANDOS DE NADAL, CANTOS DE REIS, CANTOS DE AGUINALDO. ¿Recordas algunha copla......?

¿Cómo se celebraba o Nadal? ¿Se montaba o Belén ou a árbore de Nadal? ¿Cómo se celebraba a Noiteboa?¿Qué se comía en Noiteboa?

As panxoliñas e os aguinaldos. ¿Iban os rapaces percorrendo as aldeas, cantando panxoliñas e pedindo aguinaldos?¿Con qué cancións se pedía o aguinaldo?¿Qué se ofrecía como aguinaldo(cartos, comida....)? ¿Recordas algunha panxoliña?¿Se celebraba o día dos Santos Inocentes (28 Decembro?¿Cómo se celebraba a Noitevella e o Aninovo? ¿E os Reis? ¿Recordas algunhas cantigas de Reises?

¿Qué son as Xaneiras? Non se montaba Arbore nen Belén. Noiteboa.- A familia reunísase. Non se montaba nin Belén, nin árbore. Se comían figos e uvas pasas. Antes cantaban panxoliñas e a cambio dábanlle cartos. Un pouco de turrón duro e bebíase unha copa de jerez e viño. José Vidal Graña, 71 anos, ........ Para noiteboa se mataban pitos e galos. Se cuadraba mata-lo porco comíase carne, senón, o mellor que se encontraba na casa. Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero. Xuntábanse pais e fillos e o celebraban comendo cocido e un pouco de mel. Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero. Comíase un pouco de chocolate con pan de millo. Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro: en noiteboa se comían castañas, se había ovos se facía unha tortilla, e algo de chocolate. Nestes tempos non se montaba árbore nen Belén. O aguinaldo consistía en dar trigo, ovos e os que podían cartos. Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. Dí que se comía compota de mazás en guiso de bacallao. Había unha festa chamada “A Murada dos Aguinaldos” Bacallao con patacas Viñan os gaiteiros polas portas tocando e candando, e pedindo o aguinaldo. Ofrecíase cartos, comida e bebida. En épocas antigas se comían uns zonchos e unha taza de chocolate ben quente, e amenizaban o xantar con panxoliñas, os xogos das rifas de mozos e mozas Manuel Leirás Fernández, 75 anos, Fraemelle, Monfero. Comíase sin turrón, con queixo, marmelo, figos. De comida cocido. José Fernández Grueiro, 49 anos. Polo nadal se ía polas casas pedindo o aguinaldo. Primeiro cantaban panxoliñas e despois a senté lles daban do que tiñan na casa: ovos, viño,....Se mataban un raposo tamén ían pedir polas, porque lles comían as galiñas.

103

Polo día dos Santos Inocentes facían papeles con forma de homes, mulleres e santos da zona, e logo poñíanse os nomes dos mozos e mozas da aldea e os santos, e se colocaban en tres gorras diferentes. As mulleres collían un papel do gorro dos mozos, os homes collían un papel do gorro das mozas e máis un santo. Esto xogo se facía para saber con quén ían casar, e que santo os ía protexer. Tamén se facían algunhas inocentadas (Zona da Acea, San Félix) David Fernández López, 82 anos, Monfero, tamén recorda o xogo dos papeliños. En dous bolsas se metían papeliños cos nomes de os mozos e os das mozas, e se ían sacando, formando parellas, e todo o mundo se metía con esas parellas porque normalmente tocábanlles a un mozo ou moza con alguén quen no era a súa verdadeira parella. Pola Noitevella e Aninovo cada familia reunida comía as uvas pasas escoitando as campanadas pola radio e cando acababan de comoer as uvas botaban fogos e tocábase un corno. O día de Reis non se celebraba. Era coma outro día calquera, sólo que para xantar se comía un xamón cocido. Javier Freire e Diego Fornos: noitevella e reis non se celebraban porque había que traballar.

Los tres Reyes del Oriente todos tres en compañía

todos tres en tres caballos que relumbran como el día. 374

Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. Íase de casa en casa coa gaita pedindo o aguinaldo.

Ya viene la vieja por el aguinaldo le parece mucho

viene refungando.

Viene o aguinaldo aínda que sea pouco

touciño e medio mais mitad doutro. 375

Déannos os reis Se nolos han dar

Que somos de lonxe E hai moito que andar. 376

Cantámoschos Reixes canelas de cabrras

cantámoschos Reixes

374




104

non nos deches nada. 377 As xaneiras son regalos que se lles facían ós nenos, e nenas, como bonecas de cartón. Cando as gatas andan en celo.

San José tenía una vespa La Virgen una lambreta

Y el niño como es pequeño Le compraron una bicicleta378

San José era carpintero Trabajaba en la viruta

Y todo lo que ganaba....... Se lo gastaba en ........clavos379

Los tres Reyes Magos

dieron compartido porque desde el cielo

aquí han venido.380

............

As festiñas de Nadal Son festiñas de alegría Nació un rey celestial

Al redentor del día

No quiso nacer en cama Ni en ........escondida

Quiso nacer en Belén Donde sus padres querían.

Caminaron a Belén

Toda la gente dormía Menos un pobre portero Que guardaba puertería.

Abre las puerta, puertero

A José y a María. Estas puertas no se abren

Mientras que no venga el día.

Pronto que vino el día María estaba parida

Con el niño en sus brazos Como un sol de mediodía.

El niño tan lindo era Ni un pañuelo tenía

377

Mª Josefa González, 71 anos.................................................................................. 378

¿¿¿¿¿Rubén??????................................................................. 379

¡¡¡¡¡¡¡¡¡¿rubén?........................................................................ 380

Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero

105

Bajó un ángel el cielo Ricos pañuelos tenía.

Ni los hizo un carpintero

Ni dueño de artillería Que los hizo Dios del Cielo

Para la Virgen María.

Pregunta Dios de los Cielos ¿Cómo quedaba María? María quedaba buena En su cama recogida.

Cubierta de plata y oro

Vestida de seda fina Y a la cabecera tiene

Una corona muy linda.381

.,.........

Los tres Reises del Oriente todos tres en compañía

todos tres en tres caballos que relumbran más que el día.

¿A dónde caminan, Reises,

Reises de la monarquía? Caminamos a Belén

a una estrella que nos guía.

Vimos pasar el portero el que las puertas abría. Abre las puertas portero

a José y María

¿Cómo les voy a abrir triste si una llave no tenía? Si la tuviera de oro de plata te la daría.

Ni te las quiero de oro y menos de plata fina,

lo que quería saber es cuándo la Virgen paría.

Ni paría esta noche

ni la que venía.

Allá por la media noche la Virxe parido había, una niña más hermosa sólo en días lo parecía.

381

Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa

106

Tanto era su pobreza que un pañuelo no tenía. Echó la mano al cuello aún belonte que tenía

y picamente lo envolvía. 382

---------

Los tres Reyes del Oriente todos tres en compañía

todos tres en tres caballos que relumbran más que el día.

¿A dónde caminan Reyes, Reyes de la monarquía?

Caminamos a Belén y una estrella que nos guía.

Y llegamos a Belén,

toda la gente dormía. Nos arrimamos a un roble al pie de una fuente fría.

Vimos pasar al portero el que las puertas abría. Abre las puertas portero

a José y a María.

¿Cómo las abriré yo si las llaves no tenía?

Los Relles le ofrecen al niño oro, incienso y mirra. 383

.............

Caminan para Belén José y la Virgen María,

la Virgen María que estaba en cinta que caminar no podía. 384

.................................

Dicen que viene el alba tras el alba viene el día he visto el sol grisado la luna no aparecía.

382

Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro e María Luisa Salido Permuy, 78 anos,

Portocobo, Queixeiro. 383

Jorge y Sofía................................................................................... 384

Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero

107

Agua de la mar salada ni dios la tiene pasada la pasaron los romeros

son José y María.

Santa María iba encima caminar quería pero no podía

San José como era hombre algún poder más tenía.

La llevaba de la mano

la llevaba y la traía emigraron a Belén

entre la noche y el día.

Cuando a Belén llegaron toda la gente dormía,

menos un pobre portero estaba en la portería.

Habre las puertas, portero

que quería parir María, María no pare esta noche

y mañana todo el día.

Al cantar de los pichones parió la Virgen María

un niño como una estrella que deslumbraba más que el día.

El buey se lo apartaba

la mula se lo comía, maldita sea la mula

numca bruto de ella salga. 385

Válgame Dios de los Cielos y la Virgen Soberana se pasaeban los Reis

de Madrid para Granada. 386

385

José Vidal Graña, 71 anos, ............................................................. 386

Traballo de Alba García Purriños (anos anteriores)

108

Aguinaldo: Recordan que se ía pedindo o aguinaldo de casa en casa, e todo o mundo lle daba algo: comida, cartos, pero de cando en vez había algún que lles abría a porta e cando se daba de conta de que viñan a pedir o aguinaldo, cerráballe a porta nos fuciños e subía ó balcón e lles tiraba un caldeiro de auga na cabeza.

Tengo cuatro hermanos si nos dan licencia cantamos.

Licencia pedimos y la han de dare cuidado señora, non corte-la mano. 387

Deannos el aguinaldo,

deannos sin tasa que viva por muchos años el hombre de la casa. 388

Aguinaldo vello

que vai por Rebordelo levas unhas calzas blancas e un pantalón vermello. 389

Érgase señora

do seu sentadeiro váiase ó touciño

fágalle un cambeiro coidado señora

con corta-la man. 390

387

Josita González Fernández......(belén ansede) 388

Pura Castro Varela, 82 anos, e Isolina Castro Varela, 90 anos, Casalvito Dabaixo. 389

Traballo de Alba García Purriños; traballo de Vanesa Pico Fernández (anos anteriores) 390

Traballo de Vanesa Pico Fernández (anos anteriores)

109

2,. O ANTROIDO ¿Cómo se celebraba?¿Recordas algunha copla.....?Comidas típicas. Disfraces. Cantigas Orellas, filloas, buñuelos, papanduxas. Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. Recorda que se celebraba con antroido de palla e levábanse cestas de comida para a xente que iba ó enterro do antroido. Os bienes que tiña o antroido repartíanse (a leira detrás do cú da casa, que era o cú do antroido) Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero. Despedíase o antroido queimando un boneco. David Fernández López, 82 anos, Monfero. Xuntabanse algúns familiares que viñan a comer a cachola do porco con grelos. A xuventude acostumaba a disfrazarse de farándulos e a ir polas casas facendo barullo batendo paos, e nas casas os invitaban a comer ou beber algo e así gañaban tempo para descubrir quen era quen. O mércores de Cinza levábase un ataúde e atrás ía o verdugo, o cura e as viudas chorándolle, e logo queimábase. Para celebrar o Antroido a xente vestíase de farándulas, é dicir, con roupa vella, e ían polas casas acompañados dun acordeonista (zona de Acea, San Félix). Tamén había outra forma de celebralo, que era vestirse os homes de mulleres e as mulleres de homes. Ían cantando “jujurujú, jujurujú”. (zona da Acea, San Félix) Disfraces con trapos vellos e mesmo con sacos e cartóns Eurelio Cobelo Couce, de 76 anos, Reción, Verís. En Antroido disfrazábame e con escoba e cacharros facía un ritmo e entonaba un la, la, la... Coa escoba bailaba coma se da miña acompañante se tratase. Isto nas casas gustaba moito. Carmen Sante Peteiro, de 74 anos: no antroido xuntábamosnos algúns vecinos nunha casa, e fixemos un burro de palla. Nos disfrazamos, e levamos o burro pola aldea, tocando instrumentos e cantando. Unha vez rematada a ronda, enterrámo-lo burro como o peche do antroido. As comidas típicas do Antroido son as cacholas de porco, chucas, fritos, rosquillas, cachola, etc Josefina Pereiro Varela, 70 anos, Lambre, Ambroa. Levaban roupa vella e caretas feitas na casa. Levaban formigas, sacos de toxo para arrimarse á senté, vestíanse de animais. Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero. No enterro da sardina facían un boneco de trapo ou palla e logo queimábanno. Nese día as mulleres choraban polo seu home (boneco) que se enterraba. Traballo de Nieves Martínez Seco: a xente se xuntaba para facer trastadas ós veciños. Os grupos se disfrazaban con roupas vellas e cencerros, e ían polas casas, ás veces incluso pola noite entraban nas casas polas ventás e ían meterse coas persoas que xa estaban na cama. Outras trastadas atar cacharros ás vacas, ós coches ou carros, ou atar pedras ás portas para que non as poidesen abrir.

110

José Fernández Grueiro, 49 anos. Polo Antroido se facían inocentadas, decían:

Dí un: Aquí moito cheira ó lince. Dille outro: ¿E quen é o lince?

Contesta: Catorce burros e contigo quince.

Ai señora ama de casa Ai señor amo tamén

Déalle unha limosna ó pobre Que lla ha querer ben391

Adiós Martes de Antroido Adiós meu amiguiño

Ata o Domingo de Pascua Non volvo probar touciño392

Variante:

non comemos máis touciño. 393

O enterro da sardina celebrábase o Martes de Antroido. Os homes disfrazábanse de Antroido e a xuventude da zona disfrazábase de familia. As mulleres ían dicindo:

Ai mundo, mundo Cómo los van llevando

Uno, uno y después otro Sin ellos me voy quedando. 394

391



Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro; Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal,

Monfero 394

María Estrella Riveiros Sánchez. 80 anos. Acea. San Félix

111

3.- OS MAIOS Cantigas. Procesións. Ofrendas frores.¿Recordas as coplas adicadas ós maios? ¿Cándo se celebraban (o día 1 de maio, o primeiro domingo de maio...). ¿Se facían ramalleiras para vestir ó maio (un rapaz cuberto de ramas e prantas)?¿Qué son as Marzas? Recordan que se celebraban en Betanzos David Fernández López, 82 anos, Monfero, dí que nos Maios acostumaban a poñer frores de xestas e san xoas en todalas portas que tivera a casa, porque se dicía que espantaba as meitas para que non entrasen na casa. Na zona da Acea, San Félix, non se celebraban os Maios

Levántate maio Que moito durmiches

Xa pasou abril E ti non o viches395

No mes de maio

Haime a vella queimar o tallo E se por mal quere vir

Aínda a porta non deixa abrir. 396

4.- SAN XOAN ¿Qué ritos, creencias e costumes? ¿Cómo se facía a celebración? ¿por qué se consideraba unha noite máxica? ¿Cómo se sanaban nesa noite algunhas enfermidades reuma, dores de cabeza...? A auga de frores e prantas. ¿Cómo se preparaba?¿Cales eran os ingredentes?¿Qué se facía con esa mezcla? ¿Recordas algunha copla.....? Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa. Facíanse lumeiradas. A xente se xuntaba arredor do lume, asábanse patacas e despóis saltábase a lumeirada. A auga de frores se facía nunha ponchera, mezclando moitas flores. Lavábase a cara con elas, porque dicían que era moi boa María Luisa Salido Permuy, de Queixeiro, recorda facer auga de flores e plantas, deixala repousar toda esa noite, e ó día seguinte levarse con ela para evitar enfermar ese ano. Javier Freire e Diego Fornos: recordan facer de noite unha lumeirada e adornar as casa con flores, saltando o lume 30 veces para que dera sorte. Se collían flores de Nuestra Señora (unhas pequeniñas parecidas á manzanilla), e se metían debaixo da almofana na noite de San Xoan, para quitar as malas enfermidades.

Sálvame lume de San Juan

Que non me trabe cadela nin can Nin can nin cadela

Nin cousa que haxa debaixo da terra397

395

Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa 396


Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa

112

Salta que salta de San Juan

que non me trabe cobra nin can, nin cousa con dentes,

nin ós meus parentes. 398

Sálvate lume de San Xoan que no che trabe cobra nin can.

Sálvate lume de San Pedro que non che trabe cobra nin perro.399

Variante:

Sálvate lúa de San Juan que non che trabe cobra nin can.

Sálvate lúa de San Pedro que non che trabe cobra nin perro. 400

Madrugada de San Xoan madrugada a mais gorrida que baila o sol cando nace

e ri cando morre o día a onde vai nosa Señora,

onde vai Santa María, vai cara a banda do mar,

vai cara a banda da ría. 401

En San Juan aínda a sardiña molla o pan.402

Na noite de San Juan fun cenar á casa da portuxesa

ela caeu e resbalou e por debaixo das saias un paxaro lle voou. 403

398

Francisca Sanmartín Maroño, 79 anos, Pumarino. 399

Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero; Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal,

Monfero 400

Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro e María Luisa Salido Permuy, 78 anos,

Portocobo, Queixeiro. 401



Juan Pazos Doural, 80 anos, Xestal, Monfero

113

5.- CORPUS CHRISTI Nesta data se solían facer as comunións e procesións. Na zona da Acea, San Félix, non se celebraban Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. A festa do Corpus era organizada cada ano por un matrimonio. O turno se seguía polas datas en que tivo lugar a boda. Soía tocarlles ordinariamente ós trinta ou corenta anos de casarse. Era voluntaria, aínda que a maioría aceptadba, pero se soía presionar ós remisos, que case sempre xustificaban a súa negativa por razóns económicas. Se morrera un dos cónxuxes, o viuvo podía tamén celebrar a festa, se o desexaba. Levaban velas á igrexa, as deixaban encendidas e ó día seguinte ían recollelas. David Fernández López, 82 anos, Monfero. Ese día era festivo e non se traballaba.

Tres días tiene el año Que deslumbran como el sol: Jueves Santo , Corpus Christi Y el día de la ascensión. 404

6.- O SANMARTIÑO Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro. Dí que se celebraba matando un porco, facíanse chourizos e coa sangue as filloas. Xuntábanse os vecinos e comían na casa onde se mataba o porco. Matábase o porco e esfollábase o millo, e había festa en Churío. Matábase o porco para comer todo o ano. Mataban un ou varios porcos, e recollíase a sangue nun cazo e se bebía. Á noite comían a fartar e contaban contos.

Dixo Tomás o veciño -nón é moito, anque te queixes,

a perda poi do porquiño, mulleres hainas a feixes. 405

Polo Sanmartiño,

Mata o teu porquiño. 406

A cada porquiño lle chega o seu San Martiño. 407

Polo Sanmartiño

mata o teu porquiño sexa grande ou pequeniño.408

Mata o porquiño, mata o porquiño, mata o porquiño muller. O porquiño non o mato, ata que veña Manuel. 409

404





Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero; Manuel Deibe Brañas, 67 anos,

Verines, Irixoa (curso 2008-2009)

114

7.- O MAGOSTO Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero. Cada un na súa casa asaba castañas, e o que tiña parras para facer viño, bebía viño novo. Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro. Botábanse os ourizos nun sitio que se chamaba a Curipa, despois ó que se acababan as castañas que estaban forra dos ourizos, íbase á Curripa e traíannas nun saco. Comíannas durante o inverno e tamén facían caldo con elas Asábanse castañas para poder comer nos bailes e nas troulas que facían os veciños Andrés Pérez Pérez, 64 anos, Requeixo (curso 2008-2009): asábanse 8.- DÍA DE TODOLOS SANTOS (1 de Novembro) ¿Cómo se celebraba?¿Recordas algunha copla.....? Íase a misa a rezar, e ó cemiterio pola tarde a visitar os difuntos, con flores ou ramalliños. Nese día non había cancións, soamente rezos polos mortos. Tamén se baixaba a Betanzos á famosa Feira de Tódolos Santos. María Luisa Salido Permuy, de Queixeiro, recorda que se celebraba o día dos Santos Inocentes traendo trastos ás portas.-

Coma hoxe en día: nin se cantaba nin se cosía.410

Cando eu era pequeniño Iban uns e outros

O día de primeiro de Santos Poñíanme un collar de zonchos

Era o tempo das castañas cousa moi adorada

para facer o magosto e unha boa parranda

Enchíamos de castañas e as arengues saladas

unha chea de bon ribeiro e atrás unha queimada411

409

José González Rivas ...................................(Belén Ansede) 410

Francisca Sanmartín Maroño, 79, Pumarino. 411

Mª Alicia Cachaza Cachaza. 76 anos. A Viña, Irixoa

115

18.- RITOS E CRENZAS POPULARES Remedios caseiros: Para algunhas enfermidades: reuma, dor de garganta, infertilidade, locura... Para o dolor de cabeza, amarrar un pano arredor dela. Na zona da Acea, San Félix, creíase que para curar as enfermidades ós doentes había que levalos de noite arredor da iglexa. Colocar barro nas cortaduras e feridas abertas. Para a dor de cabeza, pataca en rodaxas na frente, atada cun pano. Plantas medicinais como o romeo e o eucalipto José Vidal Graña, 71 anos, ........Leite fervida con mel para cura-la gripe David Fernández López, 82 anos, Monfero: Follas de nogal en infusión para as almorranas Graiña de lavaza en infusión para a diarrea Barbas de espiga do millo en infusión para a infección de orina José Fernández Grueiro, 49 anos. Mala sorte ver un gato negro, e boa sorte ver perdices. Tamén daba sorte ter algún animal negro na casa, como os grilos, que os metían dentro da casa no sitio onde gardaban a leña, e os nenos pequenos xogaban con eles. Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero. A xente que tiña algunha vaca enferma iban ós cruces dos camiños a poñer pucheiros con leite e ovos e o que rompía iso dicían que levaba a enfermidade da vaca. Estrella Abeledo García. 78 anos, San Félix, Nebras, Monfero. Cando lle entraba algún espírito a alguén levábase á igrexa e cubríase con pano da Virxe: podía sanar ou morrer. María Luisa Salido Permuy, de Queixeiro, di que para o catarro cocíase eucalipto cunha toalla na cabeza respirábase o vapor; e para a reuma cocinase formigas, e metíanse os pes cando a auga dese caldo estaba morna. Para o reuma o pingo Para a dor de garganta, gárgaras de limón con sal Para a vista zanahoria Para as mulleres solteiras: ofrecerse a San Antonio e ser moi boa traballadora Manuela Couce Antón, 68 anos, San Bartolomé de Queixeiro. Para a dor de garganta: unha cebola nun raso, botarlle 6 culleradas de azucre e deixalo repousar durante 24 horas. Isaac Miraz Rivera, 68 anos, Carballosa, Xestoso. Un remedio para curar as rosas (pequenas lastimaduras na pel que parecen queimaduras): se recita o poema, o Padre Nuestro e a Ave María 9 veces:

Rosa cabalar que aquí ves cantar

cinza e carbón detrás do lar

co poder de Dios e da Virxen María un Padre Nuestro e un Ave María. 412

412


116

A Santa Compaña David Fernández López, 82 anos, Monfero. Había xente que caminaba pola noite e decía que se atopara coa Santa Compaña, que era a procesión dun enterro, e isto significaba o anuncio da morte dun veciño. Se te atopabas coa Santa Comaña nunha corredoira había que sair do camiño para librarse dela, ou abrazarse a cun cruceiro. Avisaba a morte de alguén. A lúa chea Creíase que só nesa etapa o mes se salían as vacas (Acea, San Félix) Os lobishome Decíase que eran homes que se convertían en lobos coa lúa chea. Mal de ollo Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. Para quitar os males de ollo que lle botaban ós animais dunha certa persoa, esta facía que outra lle comprara simbólicamente os animais, dándolle aínda que forra unha peseta ou algo para que deixaran de ser del e se fora o mal de ollo. David Fernández López, 82 anos, Monfero. Dicíase que era un poder que tiñan na mirada algunhas persoas para facerlle dano á xente, ós animais ou a algunhas cousas. Contra o mal de ello facíanse cruces cun dente de allo enriba de quen o sufría. Acea, San Félix: era cousa de bruxería, feitizo dirixido a un neno/a co fin de que non medrara e quedara pequeno Botábanno as mulleres ós homes que non as querían Juan Coira, 76 anos, Ambroa e Mª Argentina Fernández, 73 anos, As Travesas. Solían dicir que quen botaba o mal de ollo era unha meiga, e para que non poideso botar o meigallo por él. Isaac Miraz Rivera, 68 anos, Carballosa, Xestoso. Para sacar o mal de ollo, se recita este poema, con Padre Nuestro e un Ave María, por 9 veces.

Dios que te fixo e que te enxendrou, che quite o mal de ollo se alguien cho botou.

Co poder de Dios e da Virxen María un Padre Nuestro e un Ave María. 413

413


117

As bruxas e as meigas

Isaac Miraz Rivera, 68 anos, Carballosa, Xestoso. Recitar o poema, con un Padre Nuestro e un Ave María:

Santa Cecilia tres hijas tenía,

una cosía, otra......... y otra cortaba el fuego a quien ella quería. Con el Poder de Dios y de la Virgen María

Un Padre Nuestro y un Ave María. 414 Secundina López Espiñeira, 65 anos, O Cruceiro, Vilachá, Monfero. En Vilachá un home da aldea botaba unha sábana por enriba del para ir ó río a roubar auga par o seu prado e que ningúen o coñecera, e algunha xente que o vía no río dicía que él era unha meiga porque non sabían quén era. Acea, San Fix: A xente enferma levábase arredor dun “marco”. Dicíase que todo tipo de enfermidades eran causeadas por algunhas bruxas e meigas Sacristán de Monfero, 75 anos, Regodoeixo. Normalmente as meigas sempre eran mulleres, as que sempre, con só unha mirada, xa te ponían un mal de ollo. E había persoas que tiñan un demo dentro, estos soían ser mortos de guerra, que causaban estes danos porque os mataban antes de tempo, e estes diablillos conseguían que os que estaban posuídos foran desnudos, ou se bañaran nun río en pleno inverno. Ramona Gómez Lage, 77 anos, nacida en Aranga, residente en Irixoa: conta que unha familia tiña encima da chiminea unha balda onde ponían uns tarros de barro onde ían guardando a tona do leite. O cativo chupaba a nata a través duna palliña, para que non se notara. Os pais percibiron que a tona desaparecía, e pensaron que era cousa de meigas, así que decidiron levar o tarro de nata a un cruceiro, e así pasara o feitizo. O cativo foi ó cruceiro, colleu o tarro, comeu a tona e tirou o tarro. Os gatos negros Os meigallos Acea, San Fix: As enfermidades eran causadas polos meigallos Dicían que aparecían cando te levabas mal cunha veciña ou se tiveras algunha pelexa Se as cousas que se tiran ó lumen non se queimaban é que estaban ameigadas. Para sacar os meigallos se tiña que ir a un curandeiro para quitarllo.

414


118

REFRÁNS En Maio aínda vella quema o tallo415 Abril augas mil416 Auga de San Xoán, quita o viño e non da pan417 Vaca de labrada, moito ubre e pouca canada418 Cando a Candelaria chora, mitá do inverno vai fóra; chore ou deixe de chorar, mitá está por pasar. 419 Amoriños de xuventud, a todos nos tiraron de cú; amores na velléd, fan quencer os pés420 Cuca ou cuco, despóis de San Pedro, caba o cabador sen medo. 421 Maio pardo, e San Jan claro, vale máis que as mulas e o seu carro. 422 Cando ven a rula, ven o pan á cura. 423 No Xaneiro, sete lobos no carreiro. 424 A VIDA COTIÁ. Por Ramona Lage Gómez, 77 anos, nacida en Aranga, residente en Irixoa.

A escola estaba a tres kilómetros, os cativos tiñan que ir a pé, e cando chovía, coma non había paraguas, re protexían con chaquetas vellas ou sacos. (Os nenos tiñan que ir á escola, e se no íban lles ponían unha multa) Levaban un cacho de pan para comer a mediodía. Incluso na escola, algúns profesores ponían notes ós cativos: “Avelino, tu cara parece el colu de una burra cuando está cagando”. Pola tardiña volvían para casa e lles quentaban unha taza de caldo, ou leite, se había. Ou papas de pan seco. Despois saían coas vacas e ovellas para vixilalas que non se meteran nas colleitas e as estropearan. Pola noite se reunían todo-los cativos da aldea e xogaban á mariola, á chapa, á raia, ó escondite, a “ahí lume que fumea”, ás cartas.

Nas casas non había cuarto de baño. Como as casas eran pequenas e toda a familia vivía nela, e non había dormitorios, ás veces os maiores durmían na cociña, e o resto durmían varios na mesma cama, tapándose con mantas feitas de liño, ou colchas feitas de trapos vellos. Os colchóns estaban feitos con plumas das espigas do maínzo. Nalgunhas casas a cociña estaba comunicada coas cortes dos animais, e os animais podían pasar por medio da cociña.

A roupa se lavaba no río, e tamén no río se bañaban cando facía calor. Cando ían de festa pola noite, lavábanse os pes sucios nunha fonte.

As mulleres xuntábanse nalgunha casa para pacer costura, calceta, fiadas...

415











119

VOCABULARIO: Monllos: feixes de cereais da mesma especie que se forman para a malla e cos que se fan as medas Medeiros: medas pequenas que se fan nas beiras con froitos que se acaban de apañar Medas: moreas de forma cónica, más aplanadas cos palleiros, que se forman pola acumulación ordenada de feixes de centeo, trigo, millo, herba, etc Ripar: quitar a bagaña ó liño Bagaña: cápsula de forma arredondeada na que se contén a semente dalgunhas plantas, coma o liño.

Editado cancioneiro de monfero

Documents

Transcript of Editado cancioneiro de monfero