MAKUBEKÈNInformashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru

Edishon Nr. 11 sèptèmber 2009

Den e edishon aki: In deze editie:

Grátis Grátis PALUNANKiko ta e importansha di nos

matanan i palunan? Palunan taduna sombra i pues ta kita kalor.E palunan ta ofresé un kas papara, lagadishi, fruminga, i yendi otro forma di bida. Palunan tasaka flor i ta pari fruta.

Tambe palu grandi ta útil pamara bo hamaka! P’esei ta bonpa tur hende tin algun palu grandiden nan kurá. Ora bo ta drumizoya trankil den bo hamaka sku-chando e sonido di e blachinan,ta un sintimentu di trankilidat loreina den bo mente. Palunan taofresé nos e dushi sintimentu ei.

I laga nos no lubidá ku palunanden naturalesa ta produsí oksí-geno. Awor ku a desenmaskaráCO2, dioksido di karbon, komo egas mas dañino pa e kapa diozon den nos atmósfera ( e kapaaki ta perkurá ku nos no ta hañademasiado rayo di solo peligrosoriba tera), palunan ta haña masrekonosimentu komo produktordi oksígeno. Pasobra nan tasaka CO2 for di airu i ta kom-bertié den O2, esta oksígeno.Esaki a kondusí na un filosofianobo, esta por ehèmpel pa bula“neutral pa klima”. Kiko esaki kemen? Laga bisa bo ta bula diBoneiru pa Amsterdam i bèk.Esei ta 15.500 km. Un avion taprodusí riba e distansha ei 3,4tonelada di CO2. Suponé ku unpalu, durante su eksistensia, takonbertí 1 ton di CO2 den O2. Paigualá lokual e trep pa Hulanda aprodusí, bo mester planta pues3, òf mihó 4 palu. Asina bo akompensá bo buelo.

Pero ban bèk pa e palunan diBoneiru. Nos por usa basta unpar di palu mas na Boneiru. Mastantu mas mihó! Por ehèmpelden mondi. Ya STINAPA akuminsá ku esei un par di tempupasá. A planta sentenáres di paluden Washington Park i riba KleinBonaire. I mas ku klaru, tur tapalu krioyo. Pero e barionantambe por bira mas bèrdè. Lotabata bon si semper ta reserváun parti di un área di kon-strukshon nobo pa plantashon dipalu i mata. Esei ta kuadra ku ekarakter i e bista riba futuro dinos isla. Meskos ku hopi otro kosku tin di haber ku naturalesa imedioambiente, kada un di nosriba su mes por duna un tikiaporte. Kuminsá awor! Planta unpalu durante e festival di plantapalu di Boneiru di 22 te ku 27 dinovèmber. Den e korant aki lobo lesa mas tokante di e tópiko.Redakshon

DISKURSO DI R. SALEH40 AÑA DI PARKE WA-

SHINGTONTOESPRAAK VAN R.SALEH 40 JAAR WA-

SHINGTON PARK

REGISTRASHON DI EORGANISMONAN

BIBU DI MAS BIEUKU BONEIRU TIN

4 ÒKTOBER GRAN FIESTA DIDIA DI BESTIA DEN PARKE

PÚBLIKO4 OKTOBER GROOT

DIERENDAGFEEST IN PARKEPUBLIKO

Ban yuda hasi Klein Boneiru limpi djadumingu 25 di òktober

Página 2 MAKUBEKÈN Sèptèmber 2009

Na mesun lugá aki 40 añapasá, riba un djabièrnè mainta10or, apertura di Boneiru supromé parke nashonal a tumalugá. E apertura aki tabatatambe esun promé di Antia,pues algu ku sigur mester serrekordá i ku ta di balor históriko.

Un delegashon di StinapaAntia di e tempu aya i váriosotro prominentenan, entre nanGobernador mr. Nicolaas De-brot tabata presente. Gober-nador Debrot komo mucha atranskurí e áreanan di natura-lesa di e kunukunan Slagbaai iWashington.

Mi ta kòrda kon GobernadorDebrot a skirbi den e “gas-tenboek” e siguiente palabranan“En la puerta del cielo nos en-contraremos” i ku e palabrananaki e tabata hari.

Te awe no ta konosí kikopresis e tabata kier men ku epalabranan ei. Ta posibel ku etabata pensa ku hopi lo miraporta di shelu i miéntras tantue parke lo tei pa largu tempu

i lo mira hopi bai su dilanti ilag’é keda atras.

Na selebrashon di 40 aña dieksistensia di e parke aki, lota bon pa reflehá un ratu ribakosnan ku a pasa durante etantu añanan pa ilustrá koneksistensia di e parke aki amira lus i kuantu kos a pasadespues.

Tabata den segundo parti diaña 1967 ora ku e doño ante-rior di e propiedat “Washing-ton”, sr. Julio C. van der Ree,konosí komo Boy Herrera, a serinformá dor di su dòkter ku sukondishon di salú tabata hopiserio. E persona aki tabata unhende hopi bon prepará irealístiko p’esei el a kuminsámesora pa hasi tur loke tabatanesesario pa a regla su kosnanden kaso ku e mester fayesé.Den e preparashonnan el adisidí di ofresé gobièrnu pakumpra plantashi Washingtonna un preis atraktivo ku tabata100 florin pa hèktar, formandoun total di f. 200.000,— pasobrae tereno tabata enserá 2000hèktar.

Pero e preis atraktivo akitabatatin dos kondishon, estaku e plantashi lo mester biraun parke nashonal i ku su yuhòmber mas hóben lo a haña ederecho di usufructo (vrucht-gebruik) riba e tereno pa restudi su bida. Tambe e tabatadeseá un pèrmit pa por ser deráden e plantashi. E pèrmit a serduná i despues di su morto ela ser enterá den un kèlder na esitio indiká den un parti di parkeWashington.

Na selebrashon 40 aña apertura di Parke Washington

DISKURSO DI RAYMUNDO SALEH PROMÉPRESIDENTE DI STINAPA BONAIRE

Mi tabata diputado iGezaghebber interino, pasobrasr. Morkos ku tabata e Ge-zaghebber na final di aña 1967tabata ku vakashon denestranheria. Boy Herrera a pidimi pa papia i pa motibu di sumalesa, mi a ofresé di bai sukas i aya huntu ku su konse-heronan nos a kombersá ribasu deseo i su idea. Mesoragobièrnu di Boneiru a kuminsáku e trámitenan pa buskafondonan pa por kumpra eplantashi. Den konsulta ku go-bièrnu sentral, Boneiru a lograhaña e plaka for di Hulanda papor a kumpra e plantashi.Pues, si bo mira bon ta BoyHerrera a start e proseso dor dihabri kaminda pa e parke por abira realidat. Despues dikompra di e tereno un komishona ser formá dor di Stinapa Antiapa manehá e parke Washing-ton i e komishon aki tabata boudi presidensia di sr. J.Herweyer.

Apertura di e parke no a birasolamente un balor importanteden e trabounan di kuido dinaturalesa, pero tambe un áreapa keiru i pa konosé un partigrandi di nos naturalesa (kuanteriormente no tabata akse-sibel) pa tantu hendenan lokalkomo tambe pa tur esnan kuta bishitá nos isla. Na aña 1977ta aparesé otro gran oportu-nidat ora ku famia Beaujon aduna di konosé ku nan tainteresá pa bende plantashiSlagbaai i nan a disidí di aserkáStinapa. Stinapa no a para ketui ku propio esfuersonan eorganisashon a logra haña esuma nesesario di f.1.200.000,—pa por a efektuá ekompra di Slagbaai tambe. Kukompra di Slagbaai, Boneiru ahaña un parke ku un área di6000 hèktar. Poko despuesgobièrnu di Boneiru a disidítambe riba petishon di Stinapai pa motibunan opvio di dunaStinapa e maneho riba e áreadi Labra i Brasil. Lamen-tablemente e último desishondi gobièrnu a ser revoká naentrada di un otro gobièrnu sinun motibu bálido i asinagobièrnu a tuma Labra i Brasilbèk.

Den e parke hopi kosnaninteresante a pasa den eañanan despues, entre otro alogra finansiamentu pa renobáe edifisionan na entrada di eparke i despues tambe parestorá e grupo di kasnan naBoca Slagbaai, un restorashonku por sierto tabata un pre-siosidat. Meskos tambe a hañafondonan pa drecha parti di e

kareteranan den e parke.Ku tur e kambionan positivo

aki e kantidat di bishitantenandi e parke a krese konside-rablemente i e parke a bira unatrakshon masha importanteden e programa turíistiko diBoneiru. Tin hopi persona kutabata e pioneronan hopi dedikáden realisashon i maneho di eparke i tin algun di nan kumeresé menshon i konmemo-rashon na e momentu aki.Mayoria di nan a bai laga nos ip’esei mi ta pidi un momentudi silensio pa nos rekordá nan.Nan ta señores mr. Dutry vanHaeften, dr. Ingvar Kristensen,sr J. Herweyer, sr. L.D.Gerharts, sr. Papa Statia, dr.Henk Welvaart, sr. Elsio Cicilia,mr. Frits Goedgedrag, Frater

Candidus i sr. Eddy Frans.Despues di 25 aña komomiembro i despues promépresidente di fundashon StinapaBonaire i ora ku tur kos tabatakana bon, mi a disidí ku tempua yega pa retirá for di efundashon i pasa e batuta paotro persona ku tabata sr.Roberto Hensen.

Mi a pidi sr. Hensen paaveriguá e posibilidatnan pa dosproyekto mas ku mi a deseá dimira realisá i ku sigur taimportante pa founa i flora dinos naturalesa.

Tabata trata di un kas dipara espasioso pa kria eparanan mas konosí di Boneiru,manera lora, prikichi, bula deifi,paloma di mondi, álablanka,patrushi, yiwiri, totolika èts.

E otro proyekto tabata unhòfi sufisiente grandi, pero seráden un kurá apart den e parkemes, den kua por planta turpalunan di fruta lokal manerashimaruku, amandel, taki,hoba, beishi, tamarein, sòrsa-ka, papaya, guyaba, mespel,mango, kenepa, kohara, kalbasi tambe mainshi èts. Kuida ematanan aki bon pa nan porduna fruta regularmente paalimentá e loranan, prikichinani otro paranan típiko di nos isla.

Pa terminá mi kier amenshoná un punto kisas pokokrítiko, pero mi ta konsider’é

importante. Den mi temporadaden direktiva di Stinapa tabatatin basta preshon pa hinkarepresentante di esnan ku taden negoshi di “diving”.

Mi a rekomendá mi direktivapa no hasi esei pasobra e tatrese konflikto di interes i porafektá integridat di e organi-sashon . Stinapa ta un funda-shon ku ta manehá parkenan,pero den e tempu aya, Stinapatabata konsehero di gobièrnutambe den vários asuntunan kutin di aber ku kuido di natu-ralesa, pues Stinapa mester amantené su ophetividat i kuidasu integridat. Stinapa no ta un“pressure group” i tin ku opserváreglanan di distansha pa nokrusa e strepi di su metanan.Pues den e periodo ei Stinapaa mantené su posishon firme ia protehá i respetá suposishon.

Despues di mi salida for didirektiva mi a komprendé kuStinapa a kibra ku e kom-promiso ei loke ta lamentabel.

Pero afortunadamente tinhopi otro bon trabou i kosnanpositivo ku Stinapa ta hasi i laganos konsentrá riba eseinan pakua tin hopi apresio i elogio. Mita deseá tantu e direktiva i sudirektor komo e staf di e organi-sashon tur klase di éksito kunan esfuersonan. Pabien ku efecha históriko aki.

Op deze zelfde plek (ingangvan het Washington Park) vond40 jaar geleden de ope-ningsakte plaats van het eersteBonairiaanse Nationale Park.Het was op een vrijdag om 10uur ‘s ochtends, en het was heteerste park van de NederlandseAntillen, dus het mag zeker eenhistorisch feit genoemd worden.

Er was op die dag eendelegatie aanwezig vanSTINAPA Nederlandse Antillenen diverse prominenten, waar-onder Gouverneur mr. NicolaasDebrot.

Als jonge jongen hadGouverneur Debrot vaakgewandeld in het natuurgebied,dat toen op het punt stond totNationaal Park uitgeroepen teworden. Ik weet nog goed datGouverneur Debrot in hetofficiële gastenboek al lachendde volgende woorden schreef“En la puerta del cielo nosencontraremos” (aan de poortvan de hemel treffen wijelkander”).

Tot op de dag van vandaag

Ter gelegenheid van het 40-jarig jubileum van het Washington ParkTOESPRAAK VAN RAYMUNDO SALEH EERSTE

VOORZITTER VAN STINAPA BONAIREweten wij niet precies wat hijhiermee bedoelde. Het ismogelijk dat hij dacht dat velende hemelpoort zouden ziengedurende het bestaan van hetpark.

Bij de viering van het 40-jarigbestaan van het WashingtonPark is het gepast om even stilte staan bij de vele gebeur-tenissen die tijdens al die jarenhebben plaatsgevonden en ookin de jaren daarvoor, om tekunnen begrijpen hoe het parkhet levenslicht heeft kunnenaanschouwen.

Het was in de 2de helft van1967 dat de vorige eigenaar vande plantage ‘Washington’, deheer Julio C. van der Ree, beterbekend als Boy Herrera, vanzijn arts te horen kreeg, dat zijngezondheidstoestand ergzorgelijk was. Boy Herrera waseen praktisch en realistischpersoon en hij begon meteenalles te regelen voor zijnoverlijden. Eén van de dingendie hij deed, was het aan deoverheid te koop aanbieden van

de plantage ‘Washington’ tegende zeer aantrekkelijke prijs van100 gulden per hectare.Aangezien de plantage 2000hectare groot was kwam ditneer op een verkoopprijs vanANG 200.000,—

Aan deze gunstige prijswaren echter wel tweevoorwaarden verbonden; deplantage zou dan een nationaalpark moeten worden, en zijnjongste zoon zou voor de restvan diens leven het vrucht-gebruik krijgen van de plantage.Als ‘bijkomstigheid’ vroeg hijvergunning om op zijn voormaligeigendom begraven te mogenworden. Deze vergunning werdhem postuum verleend en hij ligtdan ook begraven in eengrafkelder op een stil plekje inhet park.

Ik was indertijd gede-puteerde en waarnemend Ge-zaghebber, aangezien Gezag-hebber Morkos op vakantie wasin het buitenland. Boy Herrerahad verzocht om met mij te

Vervolg op pagina 3

Página 3MAKUBEKÈNSèptèmber 2009

Dutch Caribbean Nature Al-liance (DCNA) ta un fundashonku ta boga pa protekshon dibiodiversidat riba e islanan diAntia i Aruba. Biodiversidat tanifiká un variashon den ediferente espésienan di bestiai matanan ku tin den natura-lesa. Mas tantu diferente matai bestia bo tin den bo natura-lesa, mas riku bo biodiversidatta. Riba e islanan di Antia iAruba tin mas diferente bestiai mata ku tin riba henterHulanda. Nan ta di balor hopigrandi pasobra tin di nan ta ribae islanan aki so ta topa ku nan,por ehèmpel Palu di Sia blanku.E palu aki, ta riba e islananAruba, Boneiru i Kòrsou so tatopa kuné i na ningun otro partidi mundo. Asina tin para, rèptili insekto tambe ku ta riba e

Bird monitoring workshop Aruba.

spreken, en gezien zijngezondheidstoestand bood ikaan naar zijn huis te komen.Aldaar aangekomen sprakenwij met hem en zijn adviseursover zijn wensen en ideeën. DeBonairiaanse overheid kwammeteen in actie door o.a. teproberen de benodigde fondsenbij elkaar te krijgen. In overlegen samenwerking met deCentrale Regering van deAntillen lukte het om het geldbijeen te krijgen bij deNederlandse overheid. Dus opde keper beschouwd is BoyHerrera in eerste instantiedegene die het proces isbegonnen door de overheid inde gelegenheid te stellen hetterrein te kopen. Na de aan-koop van het terrein werd er doorSTINAPA Nederlandse Antilleneen commissie gevormd die hetpark zou gaan beheren onderleiding van de heer J. Herweyer.

De opening van het park wasniet alleen van groot belang voorhet proces van zorg, beheer enconservering van de natuurmaar ook tevens voor hetverschaffen van een plek waarmen de natuur beter kon leren

islanan aki so ta topa ku nan.Esei ta un motibu grandi paprotehá nan. Tur e fundashon-nan ku ta protehá naturalesa panan gobièrnu na Antia i Arubata miembro di DCNA. DCNA taentamá proyektonan pa yuda eparkenan manehá e naturalesamas mihó. Asina nan ta asistíden trahamentu di plan dimaneho pa e diferente islanan.Den 2008 DCNA a kontratá uneksperto di para. E ekspertoaki, huntu ku e mènedjernan die parkenan di tera, a traha unplan di monitoreo di para.Tambe e eksperto aki a dunatraining na e trahadónan di eparkenan. DCNA a usa sufondonan tambe pa a kumpraekipo nesesario pa hasi etrabou di monitoreo di para. Kue konosementu ku e trahadónan

a haña, nan mes por siguikolektá dato di para i komparáno solamente temporada patemporada sino tambe di islapa isla pasobra nan tur tatumando e datonan di mes unmanera. Pa por subi e kapa-sidat di e trahadónan di eparkenan, DCNA a organisáinterkambio entre e emplea-donan di e parkenan. Asina eaña aki Rangernan di St.Eustatius i St. Maarten a binBoneiru i Rangernan di Boneirua bai St. Eustatius. Tabata tine mes un tipo di interkambioku Aruba. E meta di e inter-kambionan ta ku e empleado-nan di e parkenan por siña fordi otro i amplia nan kono-sementu.Skirbí pa Elsmarie Beuken-boom .

kennen en om in alle rust vanprachtige wandelingen tegenieten. Voordien was dit nietmogelijk geweest. Echter ditwerd hierdoor nu wel mogelijkvoor zowel de lokale bevolkingals toeristen.

In 1977 deed zich nog zo’nunieke gelegenheid voor toen defamilie Beaujon te kennen gaf,dat zij ook geïnteresseerdwaren om hun plantage ‘Slag-baai’ te verkopen en zij STI-NAPA hiervoor benaderden.STINAPA had hier uiteraard ookwel oren naar en het lukte haarom met eigen middelen debenodigde ANG 1.200.000,—bij elkaar te krijgen en deplantage te kopen. Door desamenvoeging van ‘Slagbaai’en ‘Washington’ kreeg Bonaireeen Nationaal Park van 6000hectare groot. Niet lang daarnahonoreerde de overheid vanBonaire ook het verzoek vanSTINAPA om de voormaligeplantages ‘Labra’ en ‘Brasil’ temogen beheren. Jammergenoeg heeft een latereregeringspartij deze beslissingzonder duidelijke reden weerteruggedraaid, zodat ‘Labra’ en‘Brasil’ weer onder beheer van

de overheid zijn.In de jaren daarna hebben

zich vele interessante ontwik-kelingen voorgedaan. Zo

is het gelukt om de finan-ciering rond te krijgen voor derenovatie van de gebouwen bijde ingang van het park en latervoor die bij Boca Slagbaai,restauraties, die zonder twijfel,juweeltjes hebben opgeleverd.Ook is de financiering van hetherstel van een deel van dewegen rondgekomen.

Door al deze positieve ver-anderingen is het aantal bezoe-kers aan het park drastischtoegenomen, en is het park eenonuitwisbaar deel van hettoeristisch programma vanBonaire geworden. Er zijn veelpersonen die gerust zeertoegewijde pioniers genoemdmogen worden. Zij waren vangroot belang bij de totstand-koming van het park en hetbeheer ervan, en enkelenverdienen het hier genoemd teworden. De meeste van henzijn helaas niet meer onderons, en daarom vraag ik om eenmoment stilte om hen waardigte gedenken.

Het waren mr. Dutry van

Haeften, dr. Ingvar Kristensen,de heer J. Herweyer, de heer.L.D.Gerharts, de heer PapaStatia, de heer Henk Welvaart,de heer Elsio Cicilia, mr. FritsGoedgedrag, Frater Candidusen de heer Eddy Frans. Na 25jaar als lid en daarna als eerstevoorzitter van STINAPA Bonairevond ik het indertijd ook wel-letjes toen alles eenmaal goedliep en droeg ik het vaandel overaan de heer Roberto Hensen.

Ik heb toen aan de heer Hen-sen gevraagd om de mogelijkelevenskansen te onderzoekenvan twee projecten die ik noggraag gerealiseerd had willenzien en die erg van belangwaren voor onze lokale flora enfauna.

Het betrof hier een zeerruime volière om enkele van demeer bekende vogels vanBonaire in te houden zoals delora, de prikichi, de bula deifi,de paloma di mondi, álablanka,patrushi, yiwiri, totolika enz.

Het andere project was deaanleg in het park van een kleinhofje, dat net groot genoeg wasom een aantal lokale fruitbomente planten zoals de shimaruku,amandel, taki, hoba, beishi,tamarein, sòrsaka, papaya,guyaba, mespel, mango, kene-pa, kohara, kalbas en ookmainshi (mais). Als dezeplanten goed verzorgd werdenkonden ze voldoende fruitopleveren voor de lokale vogels.

Ter afsluiting wil ik toch nogeen kleine, misschien kritischenoot plaatsen, maar ik vind dittoch van groot belang. Tijdens

Vervolg van pagina 2 mijn bestuursperiode werd erflink wat druk uitgeoefend omtoch ook maar wat verte-genwoordigers van de duikor-ganisaties in het bestuur op tenemen. Ik heb er bij mijnbestuursleden altijd op aange-drongen dit niet te doen, omdatde mogelijkheid van belangen-verstrengeling aanwezig is, diede integriteit van de organisatiekan aantasten. STINAPA is eenstichting die de nationaleparken beheert, maar in die tijdwas zij ook een adviesorgaanvoor de overheid op het gebiedvan zaken die te maken haddenmet het natuurbeheer. Het wasdaarom van belang dat STI-NAPA haar objectiviteit behielden haar integriteit. STINAPA isgeen pressiegroep en moetobjectief haar beslissingenkunnen nemen en bovendienhaar integriteit koesteren opdatzij niet haar eigen doelenvoorbijstreeft. In die tijd hieldSTINAPA dus haar onafhan-kelijke positie stevig vast.

Na mijn vertrek heb ikbegrepen, dat STINAPA zichniet meer aan die regel hield,wat ik zeer betreurenswaardigvind. Maar gelukkig zijn er nogwel vele andere positieve dingengebeurd, en die gebeuren nogsteeds, dus laten we onsdaarop concentreren en dan iser ruimte voor veel lof enwaardering.

Ik wens zowel het bestuurals de voorzitter veel succes bijal haar inspanningen.

“Pabien” met deze histo-rische dag.

DUTCH CARIBBEAN NATURE ALLIANCE

Washington SlagbaaiNational Park

Habrí tur dia ku eksepshon di 25di desèmber i promé di yanüari.

Iedere dag geopend behalve op25 december en 1 januari.

WIST JE DAT JE DE HUIZEN BIJ SLAGBAAIKAN HUREN?

BO TABATA SA KU BO POR HUR E KASNANNA SLAGBAAI?

Página 4 MAKUBEKÈN Sèptèmber 2009

No ta tur ora hende ta paraketu na e medio ambiente ku eta biba den. Tin hopi di nos kuno ta konsiente mes ku nospalunan ta e organismonan dimas bieu ku ta biba riba nos islaBoneiru. Ora ku nos realisá nosmes di e bèrdat akí ta biraevidente ku nos palunan grandimeresé nos rèspèt i rekono-simentu. Nos palunan grandi taforma parti di nos herensia natu-ral, kultural i históriko. Pero bidata mustra ku hende den su bidadiario ta aktua numa buskandosu propio interes di e momentusin ku tin bista riba daño ku takousa na nos herensia ribatèrmino kòrtiku i largu. Wak porehèmpel kon fásil ta laga rosamondi, kap palu pa kumpli ku enesesidat di momentu, p.e. patraha kas, edifisio, kaminda,proyekto di apartamento, zonaindustrial etc.

Pero tin un kambio nakaminda pa bai duna nos

REGISTRASHON DI E ORGANISMONANBIBU DI MAS BIEU KU BONEIRU TIN

palunan grandi un base di rèspèti rekonosimentu. Tin un proyektoandando ku por duna speransariba e tereno akí. For di yanüari2009 e grupo di hóben di ense-ñansa sekundario ku fundashonBONAI ta reklutá i dirigí, a startku un proyekto pa registrápalunan grandi riba Boneiru. Boudi guia di Jay Haviser, Hubert Visi Jackie Bernabela e hóbennandi BONAI ta bai den e barionandi Boneiru pa hasi investigashonku base sientífiko riba tereno.Esaki ta trabou ku e grupo ta hasidespues di skol i den wikènt.

Meta di e proyekto akí tadokumentá sientífikamente epalunan mas grandi i mas bieuna Boneiru, di manera ku porresumí e informashon dendokumentashon adekuá di paluhistóriko na Boneiru. E proseduraku e studiantenan di BONAI tausa ta lokalisá un palu grandi,midi e kordinantenan topográfikovia GPS ku ta registrá unda e ta

lokalisá riba mapa, saka pòrtrètdi e palu, tuma midí di diameter isirkunferensia di su tronkon, disu haltura i hanchura. Tambe tadokumentá e kondishon físikogeneral di e palu manera dañofísiko ku e por tin i aspektonanhistóriko òf karakterístika natu-ral. Ku esaki ta registrá erelashon ku por tin ku pasado,su relashon ku presensia di kas,kunuku, pos, roi, i otro palugrandi den su bisindario.

Riba tèrmino largu e proyektomester krea un banko di dato digi-tal di e palunan mas grandi i masbieu na Boneiru, pa seguida-mente entregá e banko akí naofisina di DROB di manera kupor spera ku por bai protehá epalunan akí. Ku e banko akí porehèmpel por tene kuenta ku epresensia di palu grandi ribasierto tereno na momentu diparselá tereno i duna pèrmit padesaroyá proyekto i tambe pakonstrukshon di edifisio i infras-truktura. BONAI su proyekto takana den koperashon kuSTINAPA su dokumentashon dinaturalesa i ta kombiná natura-lesa ku investigashon di herensiana Boneiru.

Den kuadro di proyekto apasa kaba den e barionan diRincon, Tras di Montaña i Bo-livia parsialmente, Nort di Saliña,Playa, Tera Kòrá parsialmente iAntriol. Na tur tin un totalidat masku 250 palu registrá kaba. Ta eintenshon pa ampliá e área ku aregistrá pa e áreanan grandi dikunuku i mondi ku asistensia die rangernan di STINAPA i L.V.V.Por bisa anto ku pa nos palunangrandi tin speransa na kamindadi protekshon i mantenshon. Einisiativa pa e proyekto akí ta unuku BONAI a haña serkaSIMARC, un grupo idéntiko naBONAI ku Jay Haviser tin na SintMaarten den interkambio di

Grupo di BONAI den kompania di Dr. Jay Haviser, Jackie Bernabela i sra. Fleur Lagher(kwartiermaker) promé ku sali pa hasi investigashon.

Grandesa di un di nos organismonan di mas bieu na bidana Boneiru banda di un studiante di BONAI.

Op 3 september jl. vond inDen Haag de door TCB georga-niseerde “Smaak van Bonaire”plaats. Een belangrijke bijeen-komst voor het toeristischbedrijfsleven en relaties vanBonaire. Dit jaar stond de“Smaak van Bonaire” in het tekenvan duurzame ontwikkeling. Eenthema dat Bonaire op het lijfgeschreven is.

Het eiland verricht al jarenlangpionierswerk op het gebied vanduurzame ontwikkeling. Datbewijzen onder andere de jubileavan de twee natuurparken vanBonaire: het Bonaire NationalMarine Park (30 jaar) en hetWashington Slagbaai NationalPark (40 jaar). Unieke wapen-feiten, die tijdens de “Smaak vanBonaire” dan ook onderwerp vangesprek waren.

GastsprekersDiverse sprekers maakten

hun opwachting. Eén van henwas de heer Pancratio Cicilia,Gedeputeerde Toerisme en

Grupo BONAI hasiendo trabou pa registrá un Palu di Siaden area di Tras di Montaña.

proyekto ku otro. Miéntras tantue proyekto pa registrá palu ahaña publisidat den Karibe i nadiferente otro isla tin plan pa nan

tambe kuminsá registrá palugrandi.Hubert Vis, miembro di direktivadi BONAI

Economische Zaken Bonaire. Hijbracht de genodigden op dehoogte van de politieke, econo-mische en toeristische ontwik-kelingen op Bonaire.

Ook drs. Gerrit van Wervenwas aanwezig. De directeur van“Van Werven Economische Ont-wikkeling” besprak de verschillen-de scenario’s die Bonaire kankiezen om aan duurzameontwikkeling te bouwen. RichardHart bracht naar voren, datBonaire momenteel al een aantalduurzame projecten realiseert.De heer Hart is directeur vanBonaire Holding Maatschappij.

Mevrouw Ronella Tjin Asjoe-Croes richtte zich met een wel-komstwoord tot de aanwezigen.

Traditionele afsluitingDe “Smaak van Bonaire”

werd traditiegetrouw afgeslotenmet een informele cocktailparty,waarbij heerlijke Bonairiaansehapjes en drankjes, bereidtvolgens aloude traditie, werdengeserveerd.

DE “SMAAK VAN BONAIRE” IN HET TEKENVAN DUURZAME ONTWIKKELING

Página 5MAKUBEKÈNSèptèmber 2009

Onlangs heeft Digicel eenvan haar reclameborden langsde openbare weg gewijd aande viering van het 40-jarigbestaan van het WashingtonSlagbaai National Park, en het

E temporada di brui, paBoneiru su loranan, ta serka dikaba pa e aña aki. Awor porkuminsá organisá tur nosdatonan ku a ser akumulá dene tempu ku a pasa pa analisákiko presis a pasa. Tabata untemporada hopi distinto for di eúltimo 3 aña, en bista di ehecho ku e base di e proyektoe aña aki tabata den ParkeNashonal Washington-Slag-baai. I ku un tim di sientífikonanboluntario ku a bin yuda for diEuropa i Amérika Latino akoperá. Biólogonan Jon Dunndi Londres, Eneida Fajardo diVenezuela, i Gabriela Hajduk diPolonia tur a kontribuí en grandena e proyekto e aña aki i kadaun a trese su spesialismodiferente i energétiko pa e tim.

Kada un a integrá eksep-shonalmente bon pa loke tasiña konosé e isla, e áreananna unda e loranan ta trahanèshi, kon pa trata e paranan isiña ta kon ta “rappel” (un

30-jarig bestaan van het BonaireNational Marine Park. Digicelis al vanaf het prille begin trotsesponsor van de campagne“NOS TA BIBA DI NATURA-LESA”, die STINAPA sinds be-

gin 2007 voert. Digicel is nietalleen sponsor van deze cam-pagne, maar helpt de natuurook nog een handje doorregelmatig schoonmaakactieste houden, waarbij al het per-soneel zich inzet voor hetschoonmaken van onze stran-den. “Wij geloven in het be-houden van de natuur, degeschiedenis en de cultuur vanhet eiland. Dat is de basis vande bevolking en haar eiland endat moet behouden worden”,aldus Remko van der Veldt vanDigicel Bonaire.

“Vorige maand vierde DigicelBonaire haar derde verjaardagin het Washington SlagbaaiNational Park waarop we veelenthousiaste reacties ontvin-gen”, verteld de General Man-ager van Digicel. Tijdens dezefeestelijke bijeenkomst heeftDigicel -in haar derde opeen-volgende jaar- een schenkinggedaan aan de Special Olym-pics. Met deze steun kunnenspeciale atleten van Bonairehun favoriete sport uitoefenenen hun deelname aan lokale eninternationale wedstrijdenfinancieren.

“Zo loyaal als Bonaire aanons is, zo trouw zijn wijeveneens aan Bonaire. Met veelenthousiasme koesteren ensteunen wij de eigenschappendie Bonaire zo bijzondermaken; haar bevolking, natuur,cultuur en geschiedenis”,verklaart Remko van der Veldt.

téknika òf deporte pa subi ibaha baranka ku kabuya).Pasobra ta un téknika indis-pensabel pa kontrolá enèshinan den baranka. I e tima bai kas ku un konosementutremendo di eksperiensha itéknika.

Aprel último, nos a kuminsáe temporada ku buskamentu die nèshinan aktivo den eáreanan ku nos tabata konosékaba i nos a logra haña 29 nèshi(kasi mesun tantu ku e 28 diaña pasá). Esaki tabata un bonkantidat ku nos por a manehárelativamente fásil. Pues unkantidat ku nos por a bishitá 2biaha pa siman pa haña algunbon data. Un pregunta ku hopihende a hasimi e aña aki ta:“Ki porsentahe di e nèshinan naBoneiru boso ta monitor?” Eseita un pregunta sumamentedifísil pa kontesta, i e lo rekeríku nos lo buska rònt hinter eisla pa haña delaster un nèshi.

Un tarea hopi difísil, mirando evegetashon denso manera porehèmpel den Parke NashonalWashington Slagbaai i ku e tikihende ku nos tin. Ku unpoblashon ku ta estimá na 650ehemplar (konsiderando tambeku lora no ta kla pa reprodusíte ora nan tin 3 aña), nos takalkulá ku nos ta monitor komo40% di e nèshinan riba e isla.Tòg un representashonrasonabel!

Entre e 29 nèshi ku nos alaga e tim monitor, e loranan apone 93 webu entre aprel i mei.E statistiknan ku ta sigui aworno ta hopi alentador. Solamente64 di e webunan aki a sali dibèrdat, pa diferente motibu.Seae webunan no tabata fèrtil, òfotro bestia òf insekto a komenan. Di lokual ku a sobra 26 aser pèrdí via otro animal atrobeòf a muri di kousanan des-konosí. E por tabata un víruskomun ku a afektá loranan rònt

mundu. Esaki a laga 38 yu dilora ku chèns pa yegaadolesensia. I akinan kuedor dilora ilegal a kuminsá na hasinan mal efekto. Kuater nèshi aser bishitá dor di kuedor di lorailegal, i a bai ku 10 yu, ku tanifiká 26% di e kantidat totalku por a bai den libertat. Si enèshinan ku nos a monitor tarepresentá un ehèmpel pa enèshinan ku nos no tin bista ribadje, bo por mira ku e kuedor dilora ilegal nan tin un efektoinmenso riba e futuro chèns disobrebibensia di e lora komoespesie.

Ku tantu webu i yu di loraku no ta yega adolesensia taparse opvio ku e loranan nomester di mas preshon di partidi e kuedor di lora ilegal nan.Ta basta difísil kaba pa yegaden e poblashon liber!

E aña aki, nos a eks-perimentá ku ekipo i téknikanannobo, i ku kada temporada, nosa siña mas di e loranan i konnos mester traha. Nos adeskubrí algun kos interesante

usando e “data loggers”(grabadó di informashon) kunos a haña regalá di parti di ePhoenix Landing Foundationden Estádos Unídos. Ku einformashon ku nos a haña nospor kompará efektividat di ediferente tipo di nèshi pa regulátemperatura i humedat, te-niendo e yunan sufisientekayente òf fresku. Tambe nosa tuma muestra di kada yu eaña aki pa manda pa un labo-ratorio genétiko na Universidatdi Sheffield pa análisis.Hasiendo esaki nos ta spera dihaña sa e variashon di sexoentre e yunan ku a nase e añaaki, i tambe e diversidatgenétiko dentro di e poblashonkomo total.

Nos ta spera di siña mas die data i e muestranan ku nos akolektá ora nos yega Inglaterabèk. Ban spera ku nos lo hañaalgun idea i solushon pa tresebèk pa Boneiru otro aña pa yudaprotehá e loranan denmondinan di Boneiru.Skirbí pa Rhian Evans

FUTURO DI LORANAN DEN MONDI

DIGICEL BONAIRE WIJDT BILLBOARD AAN HET 40- EN30- JARIGE BESTAAN VAN DE NATIONALE PARKEN

WIST JE DAT DE WEBSITE VAN STINAPA,WWW.STINAPA .ORG, BORDEVOL IN-TRESSANTE INFORMATIE, ZOALS DEJAARVERSLAGEN, NIEUWTJES ENPERSBERICHTEN STAAT?

BO TABATA SA KU STINAPA TIN UN WEBSITE,WWW.STINAPA .ORG, I ESAKI TA YEN, YEN DIINFORMASHON HOPI INTERESANTE,MANERA REPORTE ANUAL, NOTISIA IKOMUNIKADO DI PRENSA?

Página 6 MAKUBEKÈN Sèptèmber 2009 Página 7MAKUBEKÈNSèptèmber 2009

Buitenlanders die ons eilandvoor het eerst bezoeken, zien envoelen dat wij op een bijzondereiland wonen. De rust, de ruimteen de vele natuur dragen bij aandit positieve beeld. Een mensheeft de natuur nodig om zichgelukkig te kunnen voelen. Eentoerist op vakantie ervaart ditsterker en sneller dan wij. Maardeze natuurwet geldt ook voorons, als inwoners van Bonaire.

Als onze geschiedenis er

Hendenan ku ta bin di afó pabishitá nos pa promé biaha, tamira i sinti ku nos ta biba riba unisla speshal. E trankilidat,espasio, i e kantidat di naturalesapuru ta yuda krea e bista positivoaki. Un hende mester dinaturalesa pa sintié felis. Unturista ku ta bin ku vakashon taeksperensiá esaki mas lihé kunos. Pero e lei di naturalesa akita bálido pa nos tambe, komo

Rònt mundu ta selebrá Diadi Bestia riba 4 di òktober. Ribae dia ei tur bestia ta haña un tikièkstra atenshon, i ta para ketuun ratu riba e derechonan di eanimalnan den nos komunidat.Bo por bisa ku Dia di Bestia taun sorto di Dia di San Valentinopa bestia! Tur bestia ta haña unbon trato, nan ta haña un kosèkstra dushi pa kome, ta skeirunan bon, i ta haña un tiki atenshonèkstra di nan doño.

Na Boneiru tambe ta dedikáun tiki èkstra atenshon na ebestianan di e isla riba 4 diòktober. Den Parke Públiko lo tinun fiesta grandi riba e dia ei di16.00 te 18.00 or. Un i tur ta invitái lo tin hopi premio pa gana.

Di kon Dia di Bestia i di konriba 4 òktober?

E fecha 4 di òktober tin dihaber ku e dia ku San Franciscodi Assisi a muri (4 òktober 1226).E santu aki tabata stima bestiamasha hopi mes, i e por a papiaku nan i komprondé nan. E fechaku el a muri a ser proklamákomo Dia Mundial di Bestia du-rante un kongreso internashonaldi asosashonnan di protekshondi bestia na Viena na aña 1929.

E motibu ku nos ta selebráDia di Bestia ta ku riba e dia akinos ke pone èkstra atenshonriba e hecho ku e ser humanotin mester di bestia i mester tratanan ku rèspèt. For di komienso

4 di òktober: Dia di San Valentino pa bestia

GRAN FIESTA DI DIA DI BESTIA DEN PARKEPÚBLIKO KU HOPI PREMIO GRANDI

di eksistensha di hende a hasibestia salbahe mansu pa hasinan bestia di kas, i nos tabatadependé di nan. Bestia ta tenenos kompania, ta vigilá i protehános, i ta yuda nos pa ehekutáhopi tarea. Kiko bo ta pensa porehèmpel di un kachó di vigilan-sha? E ta vigilá kasnan, tereno-nan i negoshinan di moda ku nopor kibra drenta. I un pushi denkas ta perkurá ku djaka i ratonta keda leu for di nos. Un karnéta duna nos lana pa traha paña,i asina tin masha hopi otroehèmpel.

Dia di Bestia na BoneiruNa Boneiru tambe tur aña ta

duna e bestianan di e isla e tikièkstra atenshon ei. E aña aki lotin un happening grandi. DenParke Públiko, e speeltuin pamucha di We Dare to CareFoundation, patras di hospital lotin un marshe di buki i bo por bindòkter di bestia grátis. Tambe lotin un demonstrashon live di untraining di kachó, lo tin un marshekaminda organisashonnan dibestia ta presentá nan mes, imas ku klaro lo tin hopi ko’i komei bebe!

P’e chikitinnan tambe tin hopiko’i hasi. Lo tin kompetensha dipintamentu, un show di MagicEd, wega, kusinchi grandi di aire,i tambe ‘suikerspin’ i popcorn!Muchanan por partisipá na unkompetensha di pintamentu

kaminda por gana premio bunita.E pinturanan mas bunita lo printriba un T-shirt pa nan por bai kaskuné.

Kompetensha di Bestia di Kasku hopi premio espektakular

Tambe tur doño di bestia porpartisipá den kompetensha paselektá e bestia di kas masbunita, di bon komportashon, imihó kuidá. Djis bini ku bo bestiadi kas pa e Parke Públiko isplika e hurado dikon ta nèt BObestia ta esun mas lif, bunita, òfmihó kuidá di henter mundu. Turbestia di kas por partisipá; dipushi te porko, kachó te turtuga,i kabai te hamster! Naturalmenteno ta semper bo por bin te einanku bo bestia. Djis konta unhistoria bunita di bo bestia, òf biniku un portrèt òf pida video.

Promé premio ta un minütdi shopping grátis na

Cultimara SupermarketLo tin hopi premio pa gana e

dia ei. Por ehèmpel un trep ribae yate Aquaspace, un ora dilandsailing pa dos persona naLandsailing Bonaire, un trep pados persona den kayak den emangrove-nan (Pal’i Mangel),opsekio di Mangrove Centrum,hopi T-shirt, keiru un dia ku unSTINAPA Ranger, un tèst di sam-buyá pa dos persona di parti diDive Friends Bonaire, un èkstralarge pizza na Pasa Bon Pizza,

un pakete pa bestia, gratuita-mente Paradise Photo lo hasigrandi algun potrèt i entrada i turpa dos persona den Butter-flyfarm.

Pero esei no ta tur kos ainda!Pasobra Bonaire Warehouse loofresé un cheque pa hasi komprana balor di Nafl. 200,- i ………….Cultimara Supermarket lo sakae premio mayó ku ta ... hasikompra grátis pa 1 minüt largu!!!

Dia di San Valentino paBestia, wak pa bo tei!Si bo ta un amante di bestia,

bo ta kordialmente invitá riba eDia di San Valentino pa bestia..

·Unda: Parke Públiko, patrasdi hospital

·Ki dia : djadumingu 4 diòktober di 16.00 te 18.00 or.

·Informashon: DierenasielBonaire, tel: 7174989,www.animalshelterbonaire.com,animalshelter@flamingotv.net.

UN BONEIRU MAS BÈRDÈhabitante di Boneiru.

Si historia di nos isla lo tabatadiferente, nos isla lo tabata kubríku palunan grandi. Pero den noshistoria tabatin hopi bes ku hendea kap hopi palu. Siglonan largua masakrá nos mondinan. Tin undicho ta bisa: “Un pueblo ku tasiña di su historia, ta traha ribasu futuro.”

Ta nos deber di preservá i

reforsá e karakter úniko di nosisla. I e kos bunita di esaki ta kunos tur por kontribuí na esaki. Sibo tin intenshon por ehèmpel dikap un mata òf palu grandi, parai pensa un ratu: “No tin niun otroalternativa?”

Laga nos mantené nos islabèrdè i hasié mas bèrdè ku e takaba! Planta un palu den bo ku-rá. Esei lo dunabo un sintimentudi satisfakshon. I partisipá na eFestival di Planta Palu na Boneirudi novèmber 22 te ku novèmber27. Lo planta masoménos 100palu durante e festival aki. Ribadia 22 di novèmber lo planta epromé palunan na Mangasina diRei durante un enkuentro festivo.Den e dianan ku ta sigui SanNicolas, huntu ku e muchanandi Boneiru, lo sigui planta e sobrápalunan.

Hasi limpi “Hasi limpi” ta zona positivo.

Ta kita sushi i deshasí di ròmel.Algu ku ta sushi ta ser drechá,èts. Pero e konsepto positivo

‘hasi limpi’ ta ser malusá tinbiaha pa algu ku no ta positivoètól. E ora ei nos ta referí narosamentu di un tereno ku un“loader” grandi. Ta eliminá turpalu, mata i yerba. Esaki tinefektonan hopi negativo pa esuela i e awa den suela. Perotambe pa e otro habitantenan denserkanía. Pasobra un terenorosá ta lanta hopi stòf dentemporada seku di aña.

Vegetashon nòrmal di kualketereno ta konsistí di palu, mata iyerbanan. E palunan simpel kudia aden, dia afó ta pará einansilensiosamente ta hasi un trabouhopi importante. Nan ta ofresé unkas na paranan i bestianan kuta biba na suela. Pero tambenan ta importante pa manten-shon di e suela i pa mantenshondi e nivel di awa den suela.

E raisnan di e palunan, matai yerba ta tene e tera na su lugá.E blachinan ta kibra e forsa di edrùpelnan di awa. E raisnan tasòru ku e tera no ta sera muchu

di moda ku áwaseru no porpenetrá mas. I e blachinan taduna e suela protekshon kontradi e solo i bientu ku ta seka esuela.

Palu i matanan ta protehá esuela kontra eroshon. Esei ta unsorto di daño ku e suela ta sufriora bientu i awa ta bai ku e terafèrtil. Ora un tereno ta bashí,bientu i áwaseru ta hasi hopidaño. Durante periodo kuáwaseru ta kai hopi, e tera ta biralodo, ku ta spula bai laman, i orata seku, bientu ta supla stòf i terafini bai kuné. Asina e tera fértil tadisparsé i ta baranka ta keda. Inos tur sá ku ei riba nada takrese.

Balor di naturalesaMondinan tin nan balor komo

tereno di rekreashon. I tin hopimester di esei riba Boneiru, tantuserka e hendenan lokal komoserka e turistanan. E sientífikoJ.H. Westermann a skirbi na1947 kaba: “...ku niun sosiedat

EEN GROENER BONAIREanders had uitgezien, was onseiland helemaal met bos bedektgeweest. Maar in onze historiezijn helaas veel bomen gekapt.Met de botte bijl. Eeuwen langis er roofbouw gepleegd op onzebossen. Een gezegde luidt: “Eenvolk dat leert van zijn verleden,bouwt aan zijn toekomst.” Metandere woorden: we moetenonze natuur respecteren enbeschermen. Het is onze taakals bewoners van het eiland om

het unieke karakter van Bonairete bewaren en te versterken. Hetleuke is dat wij daar allemaal aankunnen bijdragen. Als u van planbent een boom of een cactus omte hakken, denk dan nog eensgoed na. Is er werkelijk geenandere oplossing?

Laten we ons eiland groenhouden en nog groener makendan het nu al is! Plant een boomin uw tuin. Dat geeft een rijkgevoel. Doe mee aan hetboomplant festival van Bonairevan 22 tm. 27 november. Er zullentijdens dit festival ongeveer 100bomen geplant worden. Op 22november worden de eerstebomen op feestelijke wijze bijMagazina di Rei geplant, en inde dagen daarna zal Sinterklaassamen met de basisschoolkinderen van Bonaire de rest vande bomen gaan planten.

Schoon maken“Iets schoon maken” klinkt

positief. Er wordt vuil verwijderdof rommel opgeruimd. Iets watvies is wordt opgeknapt. Maar dit

positieve begrip “schoon maken”gebruiken we ook wel eens vooreen handeling die helemaal nietpositief is. Dan bedoelen we hetkaal schuiven van een stuk grondmet een loader. Alle planten,struiken en bomen worden danverwijderd. Dat heeft grotenadelen voor de bodem en voorhet grondwater. Maar ook vooromwonenden. Want een kaalstuk grond veroorzaakt in dedroge tijd veel stofoverlast.

Een normale begroeiing vaneen stuk land bestaat uit bomenen struiken of andere planten.Die doodgewone bomen enplanten die daar - dag in, dag uit– staan, doen ongemerktbelangrijk werk. Ze biedenonderdak en voedsel aan allerleibodemdieren en vogels. Maar zezijn ook belangrijk voor hetbehoud van de bodem. En voorhet op peil houden van hetgrondwater.

De wortels van bomen,struiken, kruiden of gras houden

de grond vast. De bladerenbreken de kracht van regen-druppels. Zo slaat de bodem nietdicht. De grond houdt een openstructuur. Regenwater kanmakkelijk in de bodem dringen.Het bladerdek van de bomenvormt een uitstekende bescher-ming tegen de uitdrogendewerking van wind en zon. Debegroeiing zorgt ervoor datregenwater makkelijker in degrond dringt. Het grondwaterwordt zo aangevuld.

De bomen en struiken be-schermen de bodem tegenerosie. Dat is een soort slijtagevan de bodem. De grond wordtdoor regen en wind verplaatst ofverdwijnt. Als een stuk grond kaalis, hebben regen en wind vrij spel.Bij flinke hoosbuien wordt degrond als modder met hetregenwater meegesleurd. Als debodem helemaal is uitgedroogd,blaast de wind kleine bodem-deeltjes als stof de lucht in. Zoverdwijnt de vruchtbare toplaag

Sigui lesa pag. 8

Op 4 oktober wordt overal terwereld dierendag gevierd. Op diedag worden de dieren extra in hetzonnetje gezet en wordt stilge-staan bij de rechten van dedieren in onze samenleving.Eigenlijk is dierendag een soortValentijnsdag voor dieren! Alledieren worden eens extra goedbehandeld, ze krijgen iets heellekkers te eten, worden supergoed geborsteld en krijgen extraaandacht van de baas.

Ook op Bonaire wordt op 4oktober aandacht besteed aande dieren op het eiland. Er vindtin het Parke Publiko van 16.00tot 18.00 uur een groot feestplaats waarvoor iedereen vanharte is uitgenodigd en waar heelveel prijzen te winnen zijn.

Waarom dierendag enwaarom op 4 oktober?De datum van 4 oktober gaat

terug tot op het overlijden van deheilige Franciscus van Assisi (4oktober 1226). Deze heilige hieldheel veel van dieren en hij konook met ze praten en hun taalverstaan. Zijn sterfdag werd tijdenseen internationaal congres vanverenigingen voor de beschermingvan dieren in 1929 in Wenenuitgeroepen tot Werelddierendag.

De reden voor het vieren vandierendag is dat we op deze dagextra aandacht willen vestigen ophet feit dat de mens dieren nodigheeft en hen met respect moet

behandelen. Al sinds het beginder mensheid heeft de mensdieren tot huisgenoten gemaakten zijn we van dieren afhankelijk.Dieren houden ons gezelschap,ze bewaken en beschermen onsen dieren helpen ons bij hetuitvoeren van vele taken. Watdenk je bijvoorbeeld van eenbewakingshond? Hij bewaakthuizen, terreinen en bedrijvenzodat er niet ingebroken wordt!En een kat in huis zorgt dat rattenen muizen wegblijven. Of eenschaap geeft ons wol waar wekleren van kunnen maken. En zozijn er natuurlijk nog veel meervoorbeelden te noemen.

Dierendag op BonaireOok op Bonaire worden ieder

jaar de dieren van het eiland inhet zonnetje gezet. Dit jaar vindter een grote happening plaats.In het Parke Publiko, dekinderspeeltuin van de We Dareto Care Foundation, achter hetziekenhuis is een boekenmarkten je kunt ook gratis met je diernaar de dierenarts komen. Ookkun je die middag een livedemonstratie van een honden-training zien, er is een markt waardierenorganisaties zich pre-senteren en natuurlijk is er lekkereten en drinken!

Ook voor de kleintjes is er vanalles te doen. Zo is er een teken-wedstrijd, komt Magic Edoptreden, worden er spelletjes

georganiseerd, is er een spring-kussen en natuurlijk suikerspin-nen en popcorn! Kids kunnenmeedoen aan een tekenwedstrijdwaarbij ze mooie prijzen kunnenwinnen. De mooiste tekeningenkrijgen ze afgedrukt op een T-Shirt mee naar huis!

Huisdierverkiezing met velesuperprijzen

Ook kan iedere dieren-eigenaar meedoen aan deverkiezing voor het mooiste,liefste en best verzorgde huisdier.Neem gewoon je huisdier meenaar het Parke Publiko en vertelaan een jury waarom juist jouwhuisdier de liefste, mooiste of debest verzorgde is van de helewereld. Alle huisdieren kunnenmee-doen: van kat tot varken, vanhond tot schildpad en van paardtot hamster! Natuurlijk is het niet

altijd mogelijk om je huisdier meete nemen. Vertel dan eengewoon mooi verhaal over je dier,neem een foto mee of laat eenfilmpje zien!

De hoofdprijs 1 minuutgratis boodschappen doenbij Supermarkt Cultimara

Er zijn die dag heel veel prij-zen te winnen. Zoals een vaartourmet de Aquaspace, een uurlandsailen voor twee personen bijLandsailing Bonaire, een man-grove tocht in een kajak voortwee personen aangeboden doorhet Mangrove Centrum, vele T-shirts, een halve dag met eenSTINAPA Ranger op pad, eenproefduik voor twee personen bijDive Friends Bonaire, eensupergrote pizza bij Pasa BonPizza, fotovergrotingen van Para-dise Photo, een dierenpakket en

4 oktober: Valentijnsdag voor dierenGROOT DIERENDAGFEEST IN PARKE PUBLIKO MET

HEEL VEEL PRACHTIGE PRIJZEN

Vervolg op pagina 8

toegang en rondleiding voor tweepersonen bij de Butterflyfarm.

Maar dat is nog niet alles,want Bonaire Warehouse zal diedag een boodschappen chequevan Nafl. 200,- aanbieden en…………. Supermarkt Cultimarageeft een hoofdprijs weg waariedereen van droomt….. 1 minuutgratis winkelen!!!

Valentijsdag voor dieren, Bethere!

Ben je een dierenliefhebber,dan ben je van harte uitgenodigdvoor Valentijnsdag voor dieren.

·Waar: Parke Publiko, achterhet ziekenhuis

·Wanneer: zondag 4 oktobervan 16.00 tot 18.00 uur.

·Informatie: DierenasielBonaire, tel: 7174989,www.animalshelterbonaire.com,animalshelter@flamingotv.net

Página 8 MAKUBEKÈN Sèptèmber 2009

por biba felis i kontentu si e nota den harmonia ku e naturalesaku ta rondon’é. Muchu tiki hendeta realisá e influensha grandi ibendishon ku ta sali for di unnaturalesa liber i sin abuso....”

Frater M. Arnoldo-Broeders,ku a hasi un estudio di ematanan i palunan di AntiaHulandes, a bisa na 1967: “Niunkaminda den Karibe a habri unpida naturalesa mas bunita kuna Boneiru, kaminda nan ainougurá un kaminda alrededordi laman for di Kralendijk paRincon, pasando banda diGotomeer”.

Despues a kue e mesunkaminda aki i hal’é patras pahaña oportunidat pa traha kasluhoso na e kosta di Santa Bar-bara (Sabadeco). I asinapokopoko e frontera di konstruk-shon ta sigui bai nort.

Maria Koeks di Rincon re-sientemente a pone su pensa-mentu den palabra di e siguientemanera: “Imaginá bo un Boneiruyen di outo, kas grandi luhoso ihopi hende. Mi no ta kere ku ekaranan di nos hendenan lo tames kontentu ku awor!”

Kapmentu di paluKapmentu di palu na Boneiru

a kuminsá for di momentu ku epromé spañónan a yega densiglo 16. Un siglo mas despuese kapmentu deskabeyá dor di ehulandesnan ku a yega entre-tantu a kuminsá. Nan tabatabuska prinsipalmente Pal’i Bra-zil pa kòrta. Tabata manda etronkonnan Hulanda, kaminda epresunan den e asina yamá“Rasphuis” (Kas di Raspa)tabata raspa e palu den un saspa traha fèrf pa pinta tela. E fèrftabata kòrá briante. Klein Bonairetabata yen di Pal’i Brazil. Kasitur palu a ser di kap. E kapmentusin niun tipo di kontròl a hasi hopidaño riba Boneiru mes tambe. Ekapmentu a sigui te na fin di siglo19. E ora ei a inventá un fèrfartifisial ku tabata mas barata pa

en blijft kale rots over. Daar kandan nog nauwelijks iets opgroeien.

NatuurwaardeBossen hebben hun waarde

als recreatieterrein. Daaraanbestaat grote behoefte opBonaire, zowel bij de bevolkingals bij de toeristen. De weten-schapper J.H. Westermannschrijft al in 1947: “Dat geensamenleving gezond en gelukkigkan zijn, indien zij niet in harmo-nische wisselwerking staat metde haar omringende natuur. Teweinig mensen beseffen nog degrote en gezegende invloed dieuitgaat van de vrije enongeschonden natuur.”

Frater M. Arnoldo-Broeders,die een studie heeft gemaakt vande bomen en planten op deNederlandse Antillen, zegt in1967: “Nergens op de Wes-tindische eilanden is een mooierstukje natuurschoon ontslotendan op Bonaire, waar men eenweg heeft aangelegd langs dezee van Kralendijk naar Rincon,die via het Gotomeer loopt.”

Later is diezelfde weg vooreen deel omgeleid voor de bouwvan dure woningen langs de kustvan Santa Barbara (Sabadeco).En langzaam maar zeker kruiptde bouwgrens steeds verder innoordelijke richting.

Maria Koeks uit Rinconverwoordde haar gevoelenshierover onlangs zo: “Stel je eens

Kontinuashon di pag. 6 produsí ku e fèrf di Pal’i Brazil.

Wayaká tabata un otro paluhopi gustá dor di e hulandesnan.E palu di e Wayaká ta hopi durui por a usa bon pa traha ‘katròl’pa barkunan di bela. E palu tinun zeta den dje ku ta pone ku ekabuya no ta gasta lihé.

Na 1810 e inglesnan kutabatin Boneiru den nan poder emomentu ei, a hür Boneiru,inkluso Klein Bonaire pa tèrminodi un aña ku e merikano JosephFoulke, kende tabata un nego-shante i doño di diferente barku.

Foulke a kuminsá ku unkapmentu na gran eskala tanturiba Klein Bonaire komo ribaBoneiru mes. Atrobe e Wayakátabata e víktima mas grandi. Tadanki na e echo ku e barkunandi Foulke no por a karga maspalu, ku e dos islanan no a kedasin niun palu!

Pa e produkshon di karbon ikima kalki tambe a kòrta hopipalu den pasado. Danki Diosesaki a tuma lugá na un maneramas kouteloso, kaminda notabata basha hinter e palu abou,pero tabata kòrt’é di tal maneraku e palu por a krese bèkdespues di tempu.

Kapmentu di palu dor disiglonan a laga su markananatras riba nos isla. Boneiru lotabatin hopi mas vegetashon situr esaki no tuma lugá.

E efekto di trabou di hendepa loke ta e kapmentu a ser em-peorá dor di animalnan maneraburiku, karné i kabritu. E bes-tianan aki no ta di Boneiru origi-nalmente, pero ta e spañónan abin ku nan. Hopi míles di ebestianan aki durante e siglonanno a duna palu i mata hóben unchèns pa krese.

Boneiru lo tabata un islaainda mas bunita si a trata kumas koutela den pasado.

Laga nos sí hasié bon i trahapa un Boneiru bèrdè, kuprosperidat, i kaminda ta bibabon!Redakshon

een Bonaire voor dat helemaalvol staat met auto’s, mooieluxueuze huizen en overal veelmensen. Ik denk niet dat onzegezichten dan zo vrolijk zoudenstaan als nu!” Met anderewoorden: de mens kan nietzonder de natuur.

HoutkapDe houtkap op Bonaire begon

al zodra de Spanjaarden in hetbegin van de 16e eeuw voet ophet eiland zetten. Een eeuw laterbegon de roekeloze kap vanBrazielhout of Verfhout (Pal’ibrasil) door de Hollanders. Hethout werd naar Hollandverscheept en door gevangenenfijngemalen in het zogenaamdeRasphuis. Dit leverde eenkardinaalsrode kleurstof voortextiel op. Klein Bonaire stondvol met Brazia. Bijna alles werdgekapt. De ongecontroleerdehoutkap heeft ook op Bonaire zelfveel schade toegebracht. De kapvan Braziel duurde tot het eindvan de 19e eeuw. Toen kon menrode verfstof goedkoperkunstmatig bereiden.

Pokhout (Wayaká) was eenandere boom waarop men hetgemunt had. Pokhout werdgebruikt voor de schijven vankatrollen op schepen. Het houtis hard en heeft zelfsmerendeeigenschappen. In 1810 ver-huurde de Britten heel Bonaire,inclusief Klein Bonaire, voor éénjaar aan de Amerikaansekoopman en reder JosephFoulke. Deze begon met een

grootscheepse kaalkap van debeide eilanden. Vooral deWayaká bomen moesten hetontgelden. Het is te danken aangebrek aan scheepsruimte dathet vernietigende vellen vanbomen wat werd geremd. Als datniet het geval was geweest, zouop Bonaire vermoedelijk geenboom meer te vinden zijn.

Ook voor de productie vanhoutskool en voor het brandenvan kalk is veel hout gekapt.Gelukkig gebeurde dit vaak opeen zorgvuldige manier, waarbijniet de hele boom werd gekapt.Daarna kon de boom dan weeruitgroeien.

De gevolgen van al diehoutkap over de eeuwen heen,heeft zijn sporen op het eilandachtergelaten. Bonaire zou veelbosrijker zijn geweest als ditallemaal niet was gebeurd.

Het effect van de houtkapdoor de mens is nog eensversterkt door de vraat van deezels, schapen en de geiten.Deze dieren kwamen oor-spronkelijk niet op Bonaire voor,maar zijn al door de Spanjaardeningevoerd. Vele tienduizendenvan deze grazers hebben ookeeuwen lang de jonge boompjesen struiken opgegeten.

Bonaire zou een nog mooiereiland zijn geweest als we in hetverleden voorzichtiger met denatuur zouden zijn omgegaan.Laten wij het nu beter doen enwerken aan een welvarend, groenen leefbaar eiland!De redactie

Vervolg van pagina 7

WIST JE DAT HET BEZOEKERS CENTRUMVAN HET WASHINGTON PARK, ZIJN EIGENBIBLIOTHEEK HEEFT MET MEER DAN 260

BOEKEN IN WEL 4 TALEN?

DAT BO TABATA SA KU E SENTRO DIBISHITANTE NA WASHINGTON PARK, TIN SUPROPIO BIBLIOTEKA KU MAS KU 260 BUKI

DEN KUATER IDIOMA?

Foto credits: Hanny Kalk

Página 9MAKUBEKÈNSèptèmber 2009

Het is alweer tien jaargeleden, dat Klein Bonairegekocht werd van een privé-eigenaar, die het eiland hadwillen ontwikkelen. Gelukkig isdit niet gebeurd, want andershad het koraalrif rondom hetunieke eilandje inmiddels allangonherroepelijke schadeopgelopen.

Zeven jaren nadat in 2002

alle gevangen lora’s zijngeregistreerd en geringd, rovenstropers nog steeds lorakui-kens uit de natuur. FundashonSalba Nos Lora roept de bevol-king van Bonaire op om mee tewerken aan de bescherming vande lora. Dit gebeurt in eenvoorlichtingscampagne diedeze week van start gaat. Dehulp van de bevolking bij debescherming van de inheemsepapegaai is nodig om destroperij te stoppen.

Stropers stelen lorakuikensuit hun nest en verkopen die ophet eiland of smokkelen dekuikens naar andere eilanden.Dit vormt een ernstige be-dreiging voor het voortbestaanvan deze unieke vogel opBonaire. Salba Nos Lora roeptde bevolking op om geen lora’ste kopen. De lora is eenwettelijk beschermde vogel enop overtreding van de wet staateen hoge straf. Als u illegalepraktijken ontdekt, waarschuwdan direct de politie.

De nieuwe voorlichtings-campagne wordt gefinancierd

EEN VERJAARDAGSFEESTJEDankzij de inspanningen

van de ‘Foundation for the Pres-ervation of Klein Bonaire’(FPKB), werd het eiland in 1999teruggekocht voor de bevolkingvan Bonaire. Het merendeel vanhet geld was afkomstig uit eenschenking uit Nederland en hetWorld Wildlife Fund (WWF).Daarnaast hebben vele mensen

voor dit goede doel geld ge-doneerd. Er werden zeerstrenge regels ingesteld metbetrekking tot wat er wel of nietop het eilandje mocht ge-beuren.

De afgelopen 10 jaar zijn ervele nieuwe gezichten, metnieuwe ideeën,op het eilandverschenen, en misschien zijndie niet op de hoogte van debepalingen voor Klein Bonaire.

Ingevolge de overeenkomst,zoals getekend tussen hetEilandgebied Bonaire enerzijdsen de WWF/FPKB anderzijds,

is Klein Bonaire aangeduid alsbeschermd gebied.

Het moet in een natuurlijkeen onbewoonde staat blijven,zonder enige bebouwing. Er mo-gen ook geen pieren of steigersaangelegd worden, en verder zijner nog vele beperkingen, dieervoor moeten zorgen dat ditunieke eiland een natuurgebiedblijft, zodat iedereen er nogtientallen of zelfs honderden jarenvan kan genieten.

De rust van Klein Bonairewordt nu bedreigd door over-matig bezoek, vooral tijdens het

cruiseschip seizoen. Velenrealiseren zich het niet, maarKlein Bonaire is het grootsteonbewoonde en onontwikkeldeeiland in het Caribisch gebied.Dat kunnen niet velen zeggen!Naarmate meer gebiedenoverontwikkeld worden, komener meer en meer problemen.Laten we Klein Bonaire natuur-lijk houden zoals zo velen vanons het zich kunnen herinne-ren. Je zult nergens anders nogzo’n plekje vinden! Dat is opzichzelf al onbetaalbaar.Geschreven door Bruce Bowker

door Vogelbescherming Neder-land. In het dagblad Extraverschijnen twee keer per weekadvertenties. Twee radiozen-ders, BonFM en Radio Digital,zenden dagelijks radiospotjesuit. Er is een actieposter ont-worpen waarop twee schitte-rende vliegende lora’s afge-beeld staan. De tekst op deposter luidt dan ook: “Zijnpracht hoort in de natuur” (Subunitesa ta den naturalesa).

De jaarlijkse voorlichtings-campagne is de zevende sindsde overheid in 2002 alle lora’sdie als huisdier wordengehouden heeft geringd. Allelora’s zonder ring van de over-heid zijn illegaal. De komendetijd zullen de politie, de SSV,Polis Ambiental en STINAPAextra alert zijn op wetsover-tredingen met lora’s. Hethandhaven van de wet is echterniet alleen een zaak van depolitie, maar van ons allemaal.Iedereen op het eiland kanmeewerken door illegale acti-viteiten direct te melden. WantBonairianen zijn trots op hunwilde lora in de natuur.

SALBA NOS LORA VRAAGT STEUN BEVOLKING

WIST JE DAT JE STINAPA KAN BELLEN OP717– 8444, WANNEER JE VRAGEN HEBT

OVER NATUUR EN/OF MILIEU?

BO TABATA SA KU BO POR YAMA STINAPANA 717 – 8444, ORA BO TIN

PREGUNTA TOKANTE NATURALESA IMEDIO AMBIENTE?

Página 10 MAKUBEKÈN Sèptèmber 2009

Een toerist kiest voor Bonaireals vakantiebestemmingvanwege de natuur. Het lekkereweer, de heldere blauwe zee, deschitterende onderwaterwereld,het woeste landschap, demetershoge cactussen, dekleurrijke vogels, de raad-selachtige leguanen, deritselende hagedissen dragenallemaal bij aan het uniekekarakter van ons eiland. Ookandere omstandigheden wegenmee, zoals de rust, de ruimte,de kleinschaligheid, de vrien-delijke bevolking en de oor-spronkelijke cultuur. Al dieverschillende eigenschappenmaken Bonaire tot een vakan-tiebestemming die anders is danal die andere Caribischeeilanden.

Daarom moeten we bewarenwat we hebben en kijken hoe wedie speciale eigenschappenkunnen versterken en vergroten.Hoe pakken we dat aan voor denatuur? Waarschijnlijk denkt uonmiddellijk aan STINAPA. WantSTINAPA beheert het onder-waterpark en het natuurparkWashington Slagbaai voor ons.

Fundashon Tene BoneiruLimpi a ser fundá riba 29 di yüni1995, ku e meta pa hasi di nosdushi Boneiru e isla di mas limpiden Karibe. Pa logra esaki efundashon lo a stimulá opinionpúbliko, konsientisá e kom-portashon di e pueblo Bone-riano dor di duna informashon ieduká pueblo riba e aspekto dikon kada persona lo por yudahasi i tene Boneiru limpi.

Otro meta di e fundashon(tambe) ta pa stimulá gobièrnui otro instansha i organi-sashonnan pa yega na kua-dronan di lei i reglanan pa limitái kombatí e kantidat di sushi ribakaya i mondinan. Un otroophetivo di e fundashon ta pabini ku kampañanan di infor-mashon den nos diferentemedionan di komunikashon.

For di 1995 te ku aworFundashon Tene Boneiru Limpia organisá un kantidat grandidi aktividat pa logra e metaprinsipal di e fundashon, estakonsientisá e komunidat riba easpekto di limpiesa.

A organisá por ehèmpel eakshon di sierto área seradoptá dor di kompanianan, paasina mantené e área adoptálimpi. A tene feria di resiklahe,a tene un kampaña di saku diplèstik na unda muchanan di

FUNDASHON TENE BONEIRU LIMPIAKTIVO ATROBE!

skol por a kolekshoná esaki-nan, pa minimalisá e uzo disakunan di plèstik i konsientisákomunidat kompleto riba eefektonan negativo ku sakunandi plèstik tin riba nos medioambiente.

Pero sin mas, un di e akti-vidatnan mas konosí diFundashon Tene Boneiru Limpia tuma lugá den luna di Sèp-tèmber en konekshon ku e“Clean up the World day”. Tatrata aki di e akshon di lim-piesa general na unda tabataenbolbí tur gremio di noskomunidat.

Na ougùstùs último a re-instala un direktiva nobo paFTBL, ku e meta di re-aktiva efundashon aki. E direktiva noboaki despues di a sinta huntualgun biaha a bini ku un plan diaktividat pa 2009 – 2010 pabolbe konsientisá riba easpekto di limpiesa i lanta eánimo di e pueblo Boneriano panos ban hasi di Boneiru un islalimpi i bunita, na unda nosolamente nos mes komosuidadanonan por gosa di dje,pero tambe tur bishitante di eisla aki.

Den luna di sèptèmber, kuta e luna di limpiesa mundial,FTBL lo bini ku un kampaña pakonsientisá tur suidadano pa

tene nan mes kurá i bario limpi.E kampaña aki lo ser organisáhuntu ku Selibon.

Mas informashon pa ku ekampaña aki lo keda publikáden di nos medionan di ko-munikashon. Pa e promé si-man di sèptèmber ya kaba porkuminsá skucha via di nos ra-dio-emisoranan un jingle diFTBL.

Tambe lo bai pone bòr-chinan na sitionan stratégikoriba nos isla pa konsientisá tur

hende pa huntu nos teneBoneiru limpi.

Pa mas den fin di aña FTBLlo bini ku un kampaña di tas pahasi kompra kuné, ku e metadi konsientisá tur hende riba eefektonan negativo ku uso disaku di plèstik tin riba nosmedio ambiente.

FTBL ta trahando tamberiba e aktividat di pasado, naunda diferente kompania aadoptá un área ku e kom-promiso di tene esaki limpi. Lo

bai bini tambe diferentekampaña na unda nos hóben-nan lo por bai duna nankontribushon pa yuda teneBoneiru limpi i bunita.

Boneiru ta un dushi isla i kuboso koperashon nos por lograhasi di Boneiru e isla mas limpiden Karibe.

Pa mas informashon tumakontakto ku :

Maritsa Silberie 786 3012 /Edward Engelhart 560 2379

Foto ta ilustrá kampañanan ku a keda organisá dor di FTBL konhuntamente ku Selibon.

NATUURBELEIDMaar de natuur op Bonaire omvatgelukkig meer dan alleen tweenatuurparken. Buiten de parkenzijn andere (natuur)gebieden,planten en dieren die de moeitewaard zijn. De natuur trekt zichook weinig aan van de grens vaneen natuurpark. Onze zeldzamelora voelt zich even prettig in eennatuurpark als daarbuiten.

Het natuurbeleid wordt nietdoor STINAPA gemaakt, maardoor de overheid. De plannen diede overheid heeft, staan in hetNatuurbeleidsplan. Daarin is hetoverheidsbeleid beschreven voorde bescherming van gebieden envoor de bescherming van dier- enplantensoorten. Omdat het eenbelangrijk plan is, is het nietalleen goedgekeurd door hetbestuurscollege maar ook doorde eilandsraad. Het natuurbeleidwordt voorbereid door de AfdelingMilieu- en Natuurbeleid van deDienst Ruimtelijke Ontwikkelingen Beheer (DROB).

De Afdeling Milieu- enNatuurbeleid is niet zo bekendals STINAPA. De afdeling be-staat maar uit drie medewerkers.Behalve aan het voorbereiden van

het natuurbeleid werken ze ookaan het uitvoeren van hetgoedgekeurde beleid. Daar zijnvaak wettelijke regels voor nodig.De afdeling zorgt ervoor dat deregels worden opgesteld en naarhet bestuurscollege gaan voorgoedkeuring. Dus dat je in hetonderwaterpark niet mag ankerenof dat je geen karkò mag vangen,is bepaald door de overheid enniet door STINAPA. STINAPA isgeen overheidsorganisatie, maaris door de overheid aangesteldom voor de natuurparken vanBonaire te zorgen. Dat is vast-gelegd in een beheers-overeenkomst. Het natuurbeleidvan de overheid en de wettelijkeregels zijn daarbij uitgangspunt.Natuurlijk wordt wel goedsamengewerkt tussen de beideorganisaties. Want als deoverheid niet weet wat er in denatuur gebeurt, kan ze ook geengoed natuurbeleid maken.

Zie voor meer informatie:www.mina.vomil.an/welcome/is-lands/bonaire_legislation.php ofbel met de Afdeling Milieu- enNatuurbeleid van DROB: 717 -8130. Foto credits: Marian Walthie

Página 11MAKUBEKÈNSèptèmber 2009

E korant aki a bira posibel danki na:Deze krant werd mede mogenlijk gemaakt door:

STINAPA Bonaire

WWF NL

Carib Inn

SelibonTelbo NV

RBTT BankTCB

Harbour Village

Redactie: Elsmarie Beukenboom & Karen van DijkVormgeving: Bonaire Communication Services N.V.

Drukwerk: DeStad Drukkerij, CuraçaoDistributie: Post NV

Redakshon: Elsmarie Beukenboom i Karen van DijkKompaginashon: Bonaire Communication Services N.V.

Imprenta: DeStad Drukkerij, CuraçaoAgensia distribuidor: Post NV

STINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318,email: info@stinapa.org, website: www.stinapa.org, adres:

Barcadera z/n, Bonaire

Gouvernement Bonaire

MCB

Digicel

Tokante e lugá di trahanèshinan

Tin tiki informashon tokantee motibu pa kiko sierto turtugata pone su webunan (traha nèshi)na algun “playa” i no na otro playaku kondishonnan similar(paresido). Na Boneiru nos tin kue mayoria di e nèshinan trahádor di turtuganan di laman, tasosedé na Klein Bonaire, tinsantu na otro lugá na Boneirutambe, pero mayoria di nan tapreferá Klein Bonaire.

Ta posibel ku e lugánan naunda nan ta traha nèshi, tin suorígen na sierto kondishonnan kutabata èksistí pa hopi tempupasá kaba, manera temperatura,e manera ku e santu tabatadistribuí den e playa òf tiki peligernatural manera “predators”.

Awendia hende tambe taafektá e lugánan na unda eturtuganan di laman ta traha nannèshinan, por ehèmpel eroshonkousá dor di konstrukshon nakant’i laman, lus artifisial, etc, Turesaki ta trese konsekuensianannegativo riba e proseso dinèshinan.

E kambionan aki lo influensiáe lugánan na unda e turtuganandi laman lo bai buta nan webunanden futuro. Mas informashon ikonosementu tokante e prosesodi trahamentu di nèshi di eturtuganan di laman, ta tresekomo konsekuensia un maneramas efektivo pa nos por proteháe habitá na unda nan ta trahanan nèshinan.

Selekshon di e playa patraha nèshi

Mayoria di turtuga muhé ta

PROSESO PA TRAHA NESHINAN DI TURTUGANANDI LAMAN NA BONEIRU

bin bèk na e mesun playa oranan ta kla pa traha nan nèshikada temporada (mas òf ménoskada dos, tres òf kuater aña).Un kos kurioso ta ku ta traha enèshi na mesun lugá, tin bia naun distansia di 100 yarda didiferensia.

Patronchi di trahamentu dinèshi

Solamente e turtuga muhé tatraha nèshi (pone webu). Esakita sosedé mayoria di biaha du-rante e anochi (skuridat). Emama turtuga ta sali for di lamani ta lastra den búskeda di e lugáideal pa pone su webunan. Tinbiaha ku e ta sali fo’i laman peroe ta bai bèk sin pone e webunan.Esaki ta konosí komo “falsecrawl” esta gatiá falsu i porsosedé pa kousanan natural òfpa motibu di lus artifisial òf hendena playa/kant’i laman.

Mayoria di turtuganan dilaman ta traha por lo ménos dosnèshi pa temporada. Tin espesiedi turtuga ku ta traha entre 6 pa10 nèshi pa temporada i tin dinan ku ta traha un só. Etemporada di ponementu diwebu por tin un durashon di masòf ménos dos luna (kada dos,tres òf kuater aña)

Kon un turtuga di laman tatraha su nèshi

Ora e turtuga haña e lugá idealpa traha su nèshi, e ta kuminsábòltu e santu, e ta traha un koskonosí komo “body pit” pa mediodi moveshon di henter su kurpa.Ora e “body pit” ta kla, e takuminsá traha e buraku pa butae webunan ku su alanan di

patras manera un skòp. E burakuku e turtuga ta traha ta rondó inormalmente ta inkliná pa unbanda.

Butamentu di webunanOra ku e buraku ta kla, e

turtuga ta kuminsá buta suwebunan, mas òf ménos dos patres webu ta sali mes ora, huntuku un sustansia durante hentere proseso. E tamaño averahe diun nèshi ta mas òf ménos entre80 pa 120 webu, dependé di eespesie di turtuga. E webunanno ta kibra ora nan ta kai den eburaku pasobra nan ta flèksibel.E flèksibilidat aki tambe ta pèrmitíe turtuga muhé i e nèshi pa kargamas webu.

Turtuganan ku ta traha nèshita komo si fuera nan ta “yora”.Pero solamente esaki e turtugapor hasi pa saka e ekseso di saluku tin den su kurpa.

Hopi hende ta pensa ku orae turtuga kuminsá buta ewebunan, e ta drenta den untrans i ku e no ta ser molestiápa aktividatnan rondó di dje. Peroesei no ta kompletamentebèrdat. Tin turtuga ku lo stòp dipone su webunan si ta sermolestiá òf si nan ta sinti peliger.P’esei ta importante pa nomolestiá un turtuga ora e ta ponesu webunan.

Ora e turtuga a buta tur ewebunan, e mama turtuga ta serae buraku ku su alanan di patras,e ta buta santu riba e buraku iku su alanan di dilanti ta bashasantu den e buraku pa kita turpista. Ora ku e ta kla, e ta baibèk den laman, pa sosegá du-rante dos siman mas òf ménos,

i despues e por sali atrobe patraha e siguiente nèshi di etemporada.

Despues ku un mama turtugabai den laman, e no ta bin bèkmas pa chèk e nèshi. .

Inkubashon?E periodo di inkubashon di e

webunan tin un durashon di 60dia. Pasobra e temperatura di esantu ta hunga un ròl importante

den e velosidat di desaroyo di ewebunan, e periodo di inku-bashon por kambia.

Miéntras mas kayente esantu ta, mas lihé e webunan tadesaroyá. Tambe e temperaturata hunga un ròl importante riba ediferensia di e sekso di e turtu-ganan: santu mas friu ta produsímas turtuga hòmber, santu maskayente ta produsí mas turtugamuhé.

Foto credits: STCB

Página 12 MAKUBEKÈN Sèptèmber 2009

Eén van de argumenten dieweleens tijdens discussies overnatuurbehoud naar vorenworden gebracht is: “Het is tochonmogelijk dat planten endieren ophouden te bestaan!”.Als je om je heen kijkt is hetniet moeilijk om je voor testellen, dat sommige mensendit idee hebben. Het lijkt of eroveral rondom ons heel veelplanten en dieren zijn, en datis inderdaad zo. Er zijn ookreligies die beweren dat hetonmogelijk is, dat de mens kanvernielen wat God gemaaktheeft. Maar, als we wat beterom ons heen kijken dan zienwe dat soorten wel degelijkuitsterven en het gebeurt ingrote getale.

Er zijn veel mogelijke oor-

In juni 2009 solliciteerdeDesiree Croes uit Aruba bijSTINAPA Bonaire op devacature voor EducatieCoördinator. Na een week vangesprekken en kennismakingop Bonaire kreeg ze goednieuws; ze was aangenomenen kwam het team per 17september versterken.

Desiree is in 1969 geborenop Aruba en omschrijft zichzelfals een ‘people person’. Zewerd opgevoed en groot-gebracht met een grote liefde

voor natuurconservatie en amateur archeologie dankzij haargrootvader Juan Mario Odor. Het kwam dus ook niet als eenverrassing toen begin 2000, vlak na de dood van haar grootvader,de overheid van Aruba en Stichting Juan Mario Odor, haarvroegen om de musea van haar grootvader over te nemen. Zebesloot de stoute schoenen aan te trekken en deze uitdagingaan te gaan. In 2001 werd ze directeur van Museo NumismaticoAruba en Museo Antiguedad Aruba. Hier heeft ze televisie- enradioprogramma’s gemaakt om de musea, zowel nationaal alsinternationaal, op de kaart te zetten. Ook heeft ze diverseeducatie activiteiten ontwikkeld voor de leerlingen van debasisschool en de middelbare school. Een van haar grootsteuitdagingen was het ontwerpen van visuele projecten voorscholen, de commerciële sector en eenieder die Aruba bezochtof op Aruba woonde. Dit deed ze zeer verdienstelijk tot en metmaart 2007.

Van 2008 tot en met 2009 heeft ze verschillende bedrijvenondersteund met management- en beveiligstaken, maar dit wasniet wat ze in haar hart wilde. Haar liefde voor de natuur heefthaar er uiteindelijk toe gebracht om naar Bonaire te komenmet haar familie. Ze houdt van muziek, snorkelen, joggen,koken, lezen, foto’s maken van de natuur, happy hour, familytime, en een eenvoudig en rustig leven, wat zij op Bonairezeker zal kunnen vinden.

UITSTERVEN? : HET GEBEURT ECHTzaken voor uitsterven, om eenpaar te noemen:

·Jacht·Directe verandering (door de

mens) van de leefomgeving vaneen soort

·Nieuwe/vreemde jagers(katten, ratten, apen, slakken)

·Import van vreemde dier-soorten (geiten, konijnen,varkens)

·Vernietigd/gedood als eenhinderlijke soort

·Import van ziekten

Sinds de 16de eeuw heeft demensheid vele plant- endiersoorten op diverse manie-ren uitgeroeid. Met name doorde jacht en de introductie vanexotische, invasieve soorten.Dit gebeurde in de tijd van de

kolonisatie, toen vele mensende aarde gingen verkennen omnieuwe bronnen aan te boren.Gedurende deze periode wer-den veel planten en dieren vanhun originele woonomgevingovergebracht naar anderelocaties.

Om maar een voorbeeld tenoemen van de vele honderdensoorten die in de laatste 400jaar verdwenen zijn; de Cari-bische Monniksrob (Monachustropicalis), die door Columbuswerd gespot toen hij in deNieuwe Wereld aankwam. Hetwas een veel voorkomend dier,maar het hield van stranden -waar ze makkelijk te vangenwaren- en was exploitabel. Alsnel werden ze bij duizendengeslacht. In 1707 schreef eenbezoeker van het Caribischgebied nog; “De Bahama eilan-den zitten vol robben. Somsvangen vissers er wel 100 in eennacht”. De laatste Caribische

E PAL’I WATAPANA

O pal’i watapanakuantu sot’i bient’i nort-ostb’a tuma riba bo lombamanera karbachi ta subilomb’i katibu

Kuantu bientu di seidu-westb’a para wanta den bo karai te asta kibra bo brasanantira leu fo’i bo kurpasi fuera un malechor

Pa kolmo ora awa grandi kairoi kore ranka bo tronkontir’e riba tera sin kompashonlastra piedra i santu tresesubi sinta hunga kabairiba bo lomba....

Ma ora ku tempu pasapoko-poko ku pasenshibo ta bolbe halsa bo kabeslantra para poko-pokoku bo lomba tur doblá

Ora ku beran ta dentempu largu ta koresin poko aw’i freska kurpabo brasanan sekuun ta primi rib’e otroanto ainda bo’n por keha?

Skirbí pa Cecilia Everts

Monniksrob werd in 1952 gezientussen Jamaica en Mexico’sYucatan Peninsula en nu is desoort uitgestorven verklaard. Hetis de eerste zeehond dieuitsluitend door toedoen van demens is uitgestorven.

Om goed te illustreren, datplanten en dieren wel degelijkuitsterven zullen wij wat cijferslaten zien uit de “Rode lijst” uit2008 van de IUCN (InternationalUnion for the Conservation ofNature), te zien op http://data.iucn.org/dbtw-wpd/edocs/RL-2009-001.pdf

De update van IUCN 2008aangaande uitstervende enexotische (invasieve) soorten.

-Er zijn in total 869 officiëleuitstervingen.

-804 soorten zijn vollediguitgestorven, en 65 zijn ’in hetwild uitgestorven’

-Het aantal uitstervingengroeit tot 1.159 als de 290kritisch bedreigde soorten, die

als ‘mogelijk uitgestorven’ teboek staan, meegerekendworden.

-16.928 soorten wordenbedreigd met uitsterven

De dreiging van invasievesoorten:

-Invasieve soorten zijn de5de meest ernstige bedreigingvoor amfibische soorten.

-Invasieve soorten zijn de3de meest ernstige bedreigingvoor vogels.

-Invasieve soorten zijn de3de meest ernstige bedreigingvoor zoogdieren.

-Invasieve soorten zijn de4de meest ernstige bedreigingvoor reptielen.

-Invasieve soorten wordenbeschouwd als een zeerernstige bedreiging voor eenbreed spectrum aan zeespe-cies die op uitsterven staan.Geschreven door FernandoSimal

EVEN VOORSTELLEN DESIREE CROES DENIEUWE NME COORDINATOR VAN STINAPA

WIST JE DAT STINAPA DE STICHTING IS DIEDE NATIONALE NATUURPARKEN BEHEERT

VOOR HET GOUVERNEMENT?

BO TABATA SA KU STINAPA TA EFUNDASHON, KU TA MANEHA E PARKENAN

NASHONAL PA GOBIERNU?

NA MEMORIA DICICILIA EVERTS

Nos ta gradesidu na IlkaEverts kende a otorgá nose bukinan di su mama i aduna nos pèrmit pa usasu poesianan bunita. Ya

asina hendenan diBoneiru por sigui gosa di

su obranan.

Caribische Monniksrob