MAKUBEKÈNInformashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru

Edishon Nr. 23 desèmber 2012Grátis Gratis

Het verhaal van debomen

Kent u het verhaal van debomen? De bomen vanBonaire? Nee? Nou, hieronderstaat het. Maar ik waarschuwu nu alvast: het is geen prettigverhaal.Vele honderden jaren geledenzag het eiland er heel andersuit. Van kust tot kust begroeidmet weelderige bossen. Debomen groeiden letterlijk tot inde hemel.Toen kwam de mens. Eerst watIndianen uit Zuid Amerika.Daarna kwamen de Europea-nen in hun zeilschepen. Span-jaarden en ook Britten en Hol-landers. De Spanjaarden be-schouwden Bonaire als eenwaardeloos eiland. En ook deandere reizigers uit de oudewereld vonden hier weinig han-delswaar. Met uitzondering vanzout en hout. De ene boom nade ander werd gekapt en storttekrakend ter aarde. De bijl werdook in de bomen op KleinBonaire gezet. Het heeft maarweinig gescheeld of beideeilanden zouden zijn kaalge-kapt. Door de kapwoede veran-derde het eens zo mooiegroene eiland van gedaante.Verdwenen waren de eeuwen-oude uitgestrekte bossen. Ver-dwenen waren de reusachtigebomen met ritselende bladeren.Verdwenen was ook het voedselvoor heel veel dieren.Dieren die daar weinig last vanhebben zijn geiten en ezels. Zekwamen oorspronkelijk nietvoor op het eiland, maar werdendoor de Spanjaarden hierheengebracht. En die grondige graz-ers hebben ervoor gezorgd datde bomenstand zelfs natweehonderd jaar niet meer ishersteld. Met z’n tienduizendenvreten de geiten bijna alle jongeboompjes en struiken op.Maar wij kunnen er zelf ook watvan. Wij maken stukken grond‘schoon’ met loaders. Alles bijelkaar heeft dit tot een van onzegrootste milieuproblemen op ditmoment geleid. Erosie. Er zijnniet genoeg wortels van bomenen planten om de vruchtbareaarde vast te houden. Die spoeltweg in de regen of waait wegmet de wind. De oplossing is:bomen planten. In deze krantleest u er meer over. Misschientoch een happy end?De redactie

Página 2 MAKUBEKÈN Desèmber 2012

STINAPA su departamentudi estudio i investigashon dinaturalesa (N&HRU) ta ha-siendo un estudio riba fenologiadi nos palunan na Boneiru.

Kiko ta fenologia? Fenologiata estudio di siklo anual diFenologia komo base pa eestudio di ekologia terestre.

Ora ta papia di fenologia dipalunan esei kemen ku tastudia e palu su siklo direprodukshon. Por ehèmpel, kiora e palu tin flor, ki ora e palu

FENOLOGIA DI PALUNANtin fruta, ki ora e palu tinkuminda pa hende i bestia.

Riba nos isla tin un siklo dikada seis aña ku tin untemporada di sekura òf di hopiyobida. Dato riba esakiSTINAPA a risibí di e depar-tamentu di Meteorologia aki naBoneiru.

Investigando e palu dentemporada di sekura i diyobida, ta duna bo un bista kone ta reakshoná riba wer. Lokualtambe ta sali na kla den e

investigashon aki ta kom-portashon di e bestianan dimondi riba disponibilidat dikuminda. Por ehèmpel, ratondjanochi ta un bestia migratorio;podisé esaki ta bini pasobra orae bandoná su habitat ta pamotibu di falta di kuminda i orae skohe un habitat nobo tapasobra tin un abundansia dikuminda den e área ei.

A skohe 17 sorto di palu itres sorto di kadushi pa hasiestudio riba dje, i di kada sorto

a selektá 25 palu. Algun dipalunan ku a skohe ta Wata-pana, Kibrahacha, Brasia, Paludi sia blanku i kòrá, pal’i kuida,wayaká, shimaruku, kalbas,koahara, pal’i lele, pal’i lora,pal’i oliba, wayaká shimaron iwabi.

Un bia pa luna ta bai denmondi i ta selektá kada besmes un palu i ta kalkulá kuantu

flor òf fruta tin na e palu òf kikota pasando ku e palu na emomento spesífiko ei. RòntBoneiru a skohe palu pa hasiinvestigashon riba dje.

Si bo ta kana den mondi, ibo ta haña un palu ku un sintaòf plachi metal na dje, tamarkanan di STINAPA dimanera ku ta rekonosé e paluora bin bèk un luna despues.

Página 3MAKUBEKÈNDesèmber 2012

Den último anjanan e asinayama palu di Neem òf “Neemtree” a bira un mata mashapopular na Boneiru. E nòmbersientífiko ta Azadirachta indica,i e ta originá for di Asia i ta famiadi palu di mahòk. E ta un mataku ta krese lihe ku ta kedabèrdè i no mester di mashaawa. E blachinan tin supstan-sianan venenoso den nan ku tamata insekto i nan por tinbalornan kurativo pa siertokondishon médiko.

Durante investigashonnan abin konstatá ku e palu aki akuminsá invadí den mondi diBoneiru . Na diferente kamindaa pasa basta tempu ta rankasprùit di Neem Tree for di dentera. Si no tuma medida pa parai kombatí e mata aki, e porresultá den un desasterekológiko, kaminda e ‘Neemtree’ ta kompetí i krese tapa nosmatanan indigeno i puesmenasa nan eksistensia. Parata plama e simia di e palu akimasha lihé i e ta krese mashafásil i rápido.

E mata aki ta komportá sumes komo un sorto envasivo irònt mundu sientífikonan idepartamentunan di agrikulturata bati alarma. E tin e tendensiadi dominá i invadí mondi di denun forma agresivo, e ta kon-siderá un mata problemátikokaba na e paisnan maneraMerka (USA), Ghana, Brasil,Australia, i e islanan denoséano Pasífiko.

Fuera di e peligernan pa nosnaturalesa, STINAPA ta kon-statá ku ‘Neem Tree’ ta un matadi balor dudoso pa hende. E

palu ta krese ku rama bruá i notin forma bunita di su mesmanera hopi otro mata. Pues eta demandá hopi snuimentu pae sirbi e ku meta di matadekorativo. Tambe e ta un mataku, despues ku e krese birapalu grandi, tin su raisnan kuta kore superfisial i ta forma unmenasa pa e.o. fundeshi, flur ipipa di afvur. Pues ta mihó pano pon’é serka di edifisio,berpùt of pipa di afvur pakushina i baño. Finalmente ekalidat di e palu ta malu: e taun palu fofo sin balor komersialsignifikativo òf komparabel kunos mes matanan (manera,wayaká, kuihi, kalabarí, brasia)ku ta duna palu pisá i duradero.

Na Boneiru tin un otro matainvasivo (woeker plant) ku yakaba gobiernu a tuma medidalegal kontra di dje. Esei ta emata Palu di lechi, Cryptos-tegia grandiflora, un mata ku tarama tapa otro mata i ku taplama hopi fásil. E mata ei tailegal pa planta i pa tin ribatereno.

STINAPA ta hasi un yamadana un i tur pa hasi ménos usoposibel di palu di Neem, i usapreferiblemente matanan lokali/òf ménos agresivo, ku tambeta krese lihé, manera watakeli,kamari, i brasia. Si tin palu diNeem den kura, sòru pa paranka e sprùit nan manera kunan sali bou di palu òf den kura.Si laga nan para ta bira difísilpa saka nan despues ya ku erais ta krese lihé bai hundu dentera. No planta e palu serka diberpùt òf serka kaminda ku pipadi afvur ta kore.

NEEM TREE

STINAPA ta informa ku riba dianan di fiesta nos parke

nashonal Washington Slagbaai ta será pa publiko

25 di decèmber Pasku

1 di yanüari Aña Nobo

Pa mas informashon óf pa forma parti di un di nos aktividatnan

por tuma kontakto ku STINAPA na 7178444

Página 4 MAKUBEKÈN Desèmber 2012

Piskadónan huntu ku Rang-ers i Junior Rangers di STINAPAa partisipá den un búskeda dikaska di karko ku a kue ilegal.Esaki den konekshon ku eproyekto di restorashon di karkoden Lac ta pa haña un bista

A SAKA 326 KASKA DI KARKÓ KU AKUE ILEGALMENTE DEN LAC

kuantu karko a kue ilegal i pakonta i midi e kantidat dikaskanan ku a laga atras denLac.

E kolaboradornan di eproyekto di restorashon di karkoa organisá un mainta kaminda

a bai snòrkel i saka kaska dikarko bashi for di Lac. Un grupodi piskadó, Junior Rangers iRangers a duna un man i yudatrese e kaskanan kantu. Asinaaki por a konta i midi e kantidatdi kaska di karko bashi ku a

haña.E motibu dikon a organisá

e mainta aki ta, pa por haña unbista ta kuantu karko a kue elastu tempu nan aki. Den unora di tempu a trese 326 kaskadi karko bashí kantu i ainda asobra hopi mas den laman. Die 326 kaskanan ta solamenteun kaska por bisa ku ta unbestia manera sekat a kue ekarko. Sobra tur tin e burakuariba na su korona, ku ta prue-ba ku ta hende a hasi esaki.

Un mayoria grandi di ekaskanan ta prueba ku aindanan no a yega na edat direprodukshon. Ounke ku ekarko nan a kria e lep, ku taprueba ku esaki ta un karkoadulto, mayoria di e lep nan no

a bira diki ainda. Un karko ku akuminsá pone webu, e lep nasu kaska tin un hanchura di1cm.

A pone e kaskanan hunturiba un bòshi serka di un di eseru di kaska bieu kaba. Asinaaki lo kuminsá ku un seru nobo.Algun dje kaska ku a saka, lobai pa e piskadónan traha unkapía pa La Virgen del Valle(patrosinadó di piskadó i hendeku ta traha ku i riba laman), naSorobon.

Den luna di yanüari òffebrüari lo bolbe organisá unevento asina aki. Un danki natur piskadó, Junior Rangers,Rangers i voluntarionan ku aduna un man i a hasi e maintaaki unu favorabel.

Página 5MAKUBEKÈNDesèmber 2012

De eilanden Aruba, Bonaire,Curacao (ABC eilanden) enSaba, St. Eustatius, St.Maarten (SSS eilanden), diedeel uitmaken van het Konin-krijk der Nederlanden, wordengescheiden door ongeveer 800kilometer aan zee. De tweeeilandengroepen die beidenover een grote rijkdom aannatuur beschikken en wordenerkend als hotspots vanbiodiversiteit binnen hetKoninkrijk der Nederlanden,verschillen echter enorm op hetgebied van taal, en cultuur enecologie.

De planten en bomen van deABC eilanden moeten zien teoverleven in een semi-arideklimaat, terwijl de vegetatie vande SSS eilanden groeit enbloeit in voortdurend vochtigeomstandigheden.

De ecosystemen van deABC eilanden bestaan uit drogebegroeiing /struikgewas enbestaan hoofdzakelijk uit plan-ten die tegen lange periodes vandroogte en constante pas-saatwinden bestand zijn. Vanbijzonder belang zijn decactussen. Die groeien op alledrie de ABC eilanden.Columnarcactussen zijn belangrijk omdat

zij tijdens het barre en drogeseizoen zorgen voor voedselvoor vogels en andere dieren

Op de SSS eilanden groeienin plaats van cactussen,acacia’s, orchideeën, varens engigantische bomen of regen-woud. De bescherming van het‘cloudforest’ van Saba is zeerbelangrijk, want het bos her-bergt veel zeldzame en ende-mische soorten. De bomen inhet ‘cloudforest’ zijn behangenmet epifyten en mossen, die deregen opnemen van de omrin-gende wolkendeken en het bosen de hellingen voorzien vanwater.

Eén ding hebben de ABC enSSS eilanden echter welgemeen, en dat is: Het strevenom hun natuurlijk erfgoed tebehouden. De parken en denatuurbeschermingsorganisaties-die onder het Dutch CaribbeanNature Alliance vallen- werkensamen aan de bescherming enhet herstel van onze uniekeplanten en bomen ecosyste-men. Ecosystemen die nietalleen het thuis zijn van velediersoorten, maar ook vooronschatbare waarde zijn voorhet welzijn van de mens.

DCNA INFORMEERD

Merel – What if we change

BO TABATA SA KU STINAPA TA EFUNDASHON, KU TA MANEHA E PARKENAN

NASHONAL PA GOBIERNU?

WIST JE DAT STINAPA DE STICHTING IS DIEDE NATIONALE NATUURPARKEN BEHEERT

VOOR HET GOUVERNEMENT?

BO TABATA SA KU BO NO TIN MESTER DIGUIA PA BO POR BAI SUBI BRANDARIS?

WIST JE DAT JE GEEN GIDS NODIG HEBTOM DE BRANDARIS TE BEKLIMMEN?

STINAPA BONAIRE

Página 6 MAKUBEKÈN Desèmber 2012

Bonaire’s Lora beschermingorganisatie, Echo Foundation,

brengt zeldzame en belangrijkebomen van het eiland in kaart.

Het project wordt gefinancieerddoor het Wereld Natuur Fonds

en wordt uitgevoerd in samen-werking met jeugdorganisatiesvan Bonaire, inclusief de JuniorRangers van STINAPA.

Het team leert hoe zij achtinheemse boomsoorten kunnenidentificeren en verzameltgegevens die van belang zijnvoor het kunnen vaststellen vande gezondheid van Bonaire zijnecosystemen. Met Androidtelefoons en GPS technologiebrengen zij de bomen in kaart,

Palu i matanan ku ta krese na Boneiru

Buska e nòmber di e matanan!

anglo

Apeldam

banana di mondi

Basora kòrá

Basora pretu

Beyísima

Brasia

bushi

datu

Drùif

Flaira

hilu di diabel

Hoba

infrou

Kadushi Kalbas

Karawara

Karpata

Katuna

katunbòm

Kenepa

Koahara

kui

mahòk mansaliña

Oliba

Sabal palm

Shimaruku

Tamarein

tuna

Wabi

Watakeli

Watapana

Wayaká

welensali Yatu

ECHO FOUNDATION BRENGT 175 BOMENOP HET ‘RARE TREE MAP’

meten ze de bomen en noterenze of er dieren actief zijngeweest.

Terug thuis, kunnen deteams hun gegevens uploadenin de ‘Rare Tree Map’, zodatiedereen er naar kan kijken.

Inmiddels zijn er 175 bomenin kaart gebracht. Je kunt zezien op de homepage van EchoFoundation www.echobonaire.-org.

Página 7MAKUBEKÈNDesèmber 2012

FESTIVAL DI PLANTA PALU 2012

Página 8 MAKUBEKÈN Desèmber 2012

Riba invitashon di STINAPABoneiru, Carmabi algun añapasá a hasi un konteo di kabrituden Parke Washington Slag-baai riba un área di 25 kilome-ter, durante un proyekto direforestashon. E konteonan a

mustra ku e tempu ei tabatinun promedio brutu di 6 milkabritu den e parke. Esaki tanifiká un kabritu pa kada hèktar.Pa komparashon, den parkeKristòf na Kòrsou ta papia diménos ku 1 bestia pa kada 10

hèktar.Pa añanan largu kabritunan

a hasi i deshasí, komiendo kasitur mata ku nan topa den nankaminda di manera ku kumindaden parke a kuminsá biraménos. Parke ta mustra bèrdè

si, pasobra ku e matanan ku asobra kabritu ni buriku no takome nan pa motibu ku nan tavenenoso. Ta trata partiku-larmente di diferente sorto dituna, welensali, kuida, lokkilokki, pal’i Boneiru i yerba dibientu. Pa motibu di ekseso dikabritu den parke e vegetashona bira pober i monótono. Sipaga tinu ora ta kore rònt denpark por ripara ku tin áreanangrandi di tuna I welensali.

E kabritunan ku tin kusobrevivi skarsedat di kuminda,ta kuminsa kome tronkon dikadushi i yatunan di masgrandi, ku ta soru pa kumindaden tempu di sekura pa otrobestia manera paranan I ratondjanochi. Ora e kadushi Iyatunan ta mas yon, nantronkon ta yen di sumpinja dimanera ku ta difisil pe kabrituyega na dje, pero ora nan biragrandi e tronkon ta perde esumpinja I kabritu ta kuminsakome su bast. Hopi di e kadushii yatunan di mas grandi di eparke ya a keda plumá di nanbast, i lo bai pèrdè nan komofuente di kuminda krusialpasobra nan ta bai muri.

Kabritunan ta komiendoyunan di otro mata tambe ku akaba nase, di tal forma kumondinan ta keda pober, terata keda bashí, i eroshon tatuma lugá na gran eskala. Un

sierto momento, e proseso tabira ireversibel i desertifikashonta sali fo’i man. Gordura di terata spula bai den roi i tapa korali yena saliña, habitat kardinaldi nos flamingo, ku despues ditempu ta seka i yena totalmenteku tera.

Un bahada drástiko dikabritu den e parke ta nese-sario pa evitá un katástrofeekológiko. Si e proseso konti-nuá, fuentenan di kuminda paotro bestia manera para i ratondjanochi lo bira poko ku ta poneku nan lo muri di hamber ofkuminsa bishitá partinan pobládje isla pa hanja kuminda.

STINAPA ta konsiente dieksistensha di e problema hopitempu kaba i ta buskandoaktivamente pa solushonnan. Asera e parti di Slagbaai nawaya I poko poko a kuminsásaka kabritu for di djeiden. Teainda ta sakando kabritu for diden e parke.

Opservashonnan di Carma-bi ta mustra ku e problema taagudo i ku kosnan mester tumalugar aun más rapido i efektivo.Den esaki koperashon digobiernu di Boneiru ta esensial.

E parke tin ku ta un área kuta sirbi pa salbaguardiá ebalornan ekológiko i kultural-historiko riku i eksepshonal kuBoneiru ta poseé. Pero turesaki ketu bai ta na peliger.

INFLUENSIA DI KABRITU RIBA VEGETASHON DENPARKE NASHONAL WASHINGTON SLAGBAAI

Washington SlagbaaiNational Park

Habrí tur dia ku eksepshon di 25 didesèmber i promé di yanüari.

Iedere dag geopend behalve op 25december en 1 januari.

Página 9MAKUBEKÈNDesèmber 2012

We hebben op ons eilandjammer genoeg niet heel veelmarkante bomen. Bomen meteen meters dikke stam. Of

STINAPA a tene su eventoanual; Festival di Planta Palu.Mas o ménos 240 mucha diskol básiko a hasi akto dipresensia pa asina nan planta200 palu den Parke NashonalWashington Slagbaai.

Ya pa di kuater (4) añakonsekutivo STINAPA taorganisá e evento edukativo paasina motivá muchanan for diedat hóben pa planta mata itambe duna informashon ribaimportansha di palu pa nos islai mundu kompletu.

En konekshon ku e eventoaki STINAPA a organisá unkompetensha di pintura pa turskolnan básiko. E ganadó supintura a bira e poster ofisial pae evento. E aña aki e hóbenManuela Martilia di KolegioSan Luis Beltran, a sali komoganador apsoluto.

Bùsnan a kuminsá yega fordi kuarto pasa di ocho na parkeWashington Slagbaai ku emuchanan. Tabata tin un

BONAIRE ZONDER BOMENbomen die tientallen metershoog zijn. Hele oude bomen zijner natuurlijk ook. Maar waarstaan ze? Als een toerist vraagt

naar de dikste boom vanBonaire, waar stuur je hem danheen? Of als iemand vraagtnaar de hoogste boom? Enwelke is de oudste?

Meer struikenStel je Bonaire eens voor

zonder bomen. Een Bonairezonder bomen vergt misschienniet eens zo heel veel fantasie.Sommige gebieden zijn al zogoed als kaal. En de bomen diewe hebben, lijken veel opstruiken. Veel dezelfde doorn-struiken. De meest voorkomen-de boom is ogetwijfeld de Paludi kui. Maar ook de Wabi komtveel voor. En ze lijken ook welop elkaar, met die kleinegeveerde blaadjes. Door debloemen kun je ze gemakkelijkuit elkaar houden. De Kui heeftkleine geelwitte bloemetjes inlangwerpige trosjes. De Wabibloeit met kleine gele bolletjes.

Ezels en geitenIn het natuurpark Washing-

ton – Slagbaai zijn hier en daarkleine stukjes grond methekken afgezet. Geiten enezels kunnen er niet in. Achterhet hek,waar eerst niets stond,beginnen spontaan planten,struiken en bomen te groeien!

Niemand heeft ze daar geplant.Ze groeien zomaar vanzelf. Denatuur doet zijn werk.

Een mooi voorbeeld is ookte zien langs de KamindaSorobon. Een eind voorbijRancho Gran Chaperal kom jelangs een kale moddervlakte enveel dode mangroven in hetwater van Lac. Iets verderoplangs de oever, vlak bij de plekwaar je altijd Flamingo’s ziet,staan ook hekjes. Binnen diehekjes schieten de jongemangroven uit de grond.Daarbuiten blijft het kaal. Degeiten en ezels vreten alles op.Daarom hebben we niet veelfantasie nodig om ons eenBonaire zonder bomen voor testellen. En daarom zie je overaldezelfde struiken.

Duizenden bomen erbijElk jaar in november is het

Nationale Boomplantdag. Dat isonze kans om bij te dragen aaneen Bonaire met bomen. Maarelke andere dag in het regen-seizoen is ook goed. Plant eenboom op een stukje grond. Inje tuin, op school, op je werk,het geeft niet waar. Liefst eenboom die hier van naturevoorkomt en die vruchtendraagt. Dat is ook nog eens

leuk voor de vogels en anderedieren. Als we dat elk jaar doen,krijgen we jaarlijks duizendenbomen erbij! Zo eenvoudig isdat.

Hoe plant ik een boom?·Maak een groot plantgat

van minimaal 60 x 60 x 60 cm.·Meng minstens 20 kilo

goed verteerde zwarte geiten-mest door de grond in hetplantgat.

·Plaats de boom eneventueel een steunpaal.

·Zorg ervoor dat geiten enezels niet bij de boom kunnenkomen.

·Help de boom de eerstetwee jaar een handje dooronkruid te wieden en af en toewater te geven.

De jonge bomen zijngewoon te koop bij dekwekerijen op ons eiland:Kalbas, Oliba, Palu di bèshi,Palu di Bonaire, Palu di lora,Palu di sia, Shimaruku,Takamahak en Wayaká. Po-pulaire niet inheemse vrucht-dragende bomen zijn: Kenepa,Mango en Mispel. Plant eenboom! Laten we met z’n allenervoor zorgen dat een Bonairezonder bomen een fantasieblijft.

aglomerashon grandi bou di eafdak, kaminda e parti ofisial die Festival a tuma lugá. Emuchanan a kanta e kantikaofisial di Festival di Planta Palupa despues bai hasi lokual nana bin pe: planta palu den parke.

E muchanan a planta un to-tal di 200 palu den un áreaspesífiko na entrada di parkeWashington Slagbaai. A plantadiferente sorto di palu manera;Wayaká, Kalbas, Pal’i Oliba,Shimaruku, Watakeli, WayakáShimaron, Watapana i Wata-pana Shimaron.

Un danki na tur skol básikoi tur maestra i maestro ku tamustra nan interes apsoluto paun evento di e magnitut aki. Undanki speshal na tur rangers istaf di STINAPA ku a trahaduru pa e dia aki bira un éksito.Otro aña nos ta selebrá sinku(5) aña di Festival di PlantaPalu na Boneiru i nos porprepará nos mes pa un diaspeshal atrobe.

STINAPA A SELEBRÁ FESTIVALDI PLANTA PALU 2012

Página 10 MAKUBEKÈN Desèmber 2012

Bonrecycling heeft afge-lopen maand achttienduizendkilo oude bierflesjes naarPanama uitgevoerd. Het glas isdoor de bevolking en bezoekersin de gele glasbonbonsgegooid. Een bedrijf in Panamasmelt de oude bierflesjes omtot nieuw glas. Zo groeit deafvalberg op ons eiland minderhard en wordt het glas opnieuwgebruikt.

Het nieuwe Bonairiaansebedrijf Bon Recycling richt zichop hergebruik van afval. Herbertde Jongh, een van de directeu-ren, legt uit: “We werken samen

Tanten ku poblashon dimundu ta krese, mas i mas takap palu, hasi tereno limpi patraha kas, edifisionan guberna-

IMPORTANSHA DI PLANTA PALUmental i tambe komersial.Naturalmente mester dikayanan pa konektá tur esa-kinan ku otro. Miéntras tantu dia

pa dia nos mondi nan ta ka-bando na un manera spantoso.Te asta e selva di Amazona kuhopi hende a kere no por kaba

ta demonstrá señal di “stress”,pasobra no ta palu i mata so adisparsé sino henter espe-sienan di bestia a disparsékompletamente.

E tendensia aki tin efek-tonan devastador riba hende ibestia, i nan mes ta kontribuímas lihé ku nan por pensa nae aselerashon di e asina yamafenómeno “Global Warming”.

Abo tambe por kontribuí napurba para e fenómeno aki denforma di planta palu òf mata.Plantamentu di palu, spesial-mente esnan ku ta nativo na eárea ta kontribuí na pone unparo na e fenómeno di “globalwarming”.

Kon ta planta palu?Unda bo kere? Kiko bo ke

pa e hasi? Kon bo ta bai

kuid’é? Den otro palabra,kuminsá planeá!!!

Pidi konseho di un ekspertodi mata òf un kunukero. Bo tinku sa ta ki sorto di palu bo tabai planta. Bo tin ku sòru kukaminda ta bai plant’é ta na undistansha di edifisio òf otropalunan, di manera ku nan raisi takinan tin lugá pa krese.

Dependé di e lugá i awaseru, un palu yòn mester dimasoménos 15 pa 20 galòn diawa pa siman. Lo bo tin kuprotehá e palu tambe di kabritu,buriku, yuana òf bestianan dikas.

Por planta simia tambe denpòchi òf bleki ku bo ta yena kukòmpòst meskla ku tera òf bopor kumpra un palu ku ta klapa planta.

met Selibon. Behalve glas za-melen we bij bedrijven bijvoor-beeld ook papier en karton,frituurvet, afgewerkte olie,kunststoffen en metalen in. Wezien afval niet als waardelozerommel, maar als kostbaregrondstoffen. Het materiaalwordt opnieuw gebruikt en onzeafvalberg groeit minder hard.”

Herbert: “Voor het einde vandit jaar proberen we nog een lad-ing bruin en groen glas te ver-schepen. Het is de opbrengstuit de gele glasbonbons in dewijken. Selibon haalt het oudeglas op en wij sorteren het op

kleur. Dan zijn van oudebierflesjes gemakkelijk weernieuwe te maken.”

“Helaas zien we wel dat deglasopbrengst over de maandenafneemt”, zegt Edison Rijna, deandere directeur. “Eind vorig jaaris met de actie “Separá boGlas’ erg veel glas ingeleverd.Toen was er veel aandacht voorglasinzameling op de radio enin de kranten. Nu hoor je erniets meer over. Het isbelangrijk dat de bevolking metvoor l i ch t ingscampagnesvoortdurend te horen krijgt datglas scheiden belangrijk is.”

BONAIRIAANSE BIERFLESJES OP REIS

NME STINAPA BONAIRE

BO TABATA SA KU E SENTRO DI BISHITANTENA WASHINGTON PARK, TIN SU PROPIOBIBLIOTEKA KU MAS KU 260 BUKI DEN

KUATER IDIOMA?

WIST JE DAT HET BEZOEKERS CENTRUMVAN HET WASHINGTON PARK, ZIJN EIGENBIBLIOTHEEK HEEFT MET MEER DAN 260

BOEKEN IN WEL 4 TALEN?

Página 11MAKUBEKÈNDesèmber 2012

E korant aki a bira posibel danki na:Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door:

WWF NL

SelibonTelbo NV

Bonaire Sunshine HomesTCB

Redactie: Diana Sint Jago & Derchlien VrolijkVormgeving: Bonaire Communication Services N.V.

Drukwerk: DeStad Drukkerij, CuraçaoDistributie: Post N.V.

Redakshon: Diana Sint Jago i Derchlien VrolijkKompaginashon: Bonaire Communication Services N.V.

Imprenta: DeStad Drukkerij, CuraçaoAgensia distribuidor: Post N.V.

STINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318,email: info@stinapa.org, website: www.stinapa.org, adres:

Barcadera z/n, Bonaire

Entidat Públiko Boneiru

MCB

Bonaire worstelt met eennieuw afvalprobleem. Dehoeveelheid afgedankte auto-banden is het afgelopen jaarenorm gegroeid. Selibon kanniets anders doen dan de oudebanden begraven omdat ze inde open lucht een broedplekvormen voor de Denguemug.

Dit jaar heeft Selibonongeveer 80.000 kilo aan oudeautobanden verzameld. Vorigjaar nog heeft Selibon eenopgespaarde voorraad van de

BO TABATA SA KU BO POR YAMA STINAPA NA 717 – 8444, ORA BO TINPREGUNTA TOKANTE NATURALESA I MEDIO AMBIENTE?

WIST JE DAT JE STINAPA KAN BELLEN OP 717– 8444, WANNEER JEVRAGEN HEBT OVER NATUUR EN/OF MILIEU?

afgelopen drie jaar begraven.Dat ging toen om 40.000 kilo.Het blijkt dus dat de hoeveelheidoude banden plotseling veelsneller groeit. En daarmee deafvalberg op ons eiland.

Selibon heeft geen moge-lijkheden om de oude bandente verwerken. Uitvoer naar hetbuitenland, waar het materiaalvan de oude banden kan wordenhergebruikt, kost vele tien-duizenden dollars. Kosten diede Bonairiaanse gemeenschap

uiteindelijk moet betalen.Het is niet bekend waardoor

de plotselinge toename vanoude banden wordt veroor-zaakt. Een mogelijkheid is datoude banden met voldoendeprofiel uit het buitenland wordeningevoerd en hier als tweede-hands worden verkocht. Of datoude banden met een nieuwloopvlak op de markt wordengebracht. Deze gebruiktebanden zijn goedkoper dannieuwe, maar gaan ook minder

lang mee. Het wrange is dat inbijvoorbeeld Nederland deconsument bij aankoop van eennieuwe band al betaalt voor demilieuvriendelijke verwerkingervan. Als die autoband dan alstweedehands band in hetbuitenland of op ons eilandwordt verkocht, wordt er extraaan verdiend. Het ontvangendeland of eiland blijft dan wel methet afvalprobleem zitten.

Bonaire kan het probleemvan oude autobanden oplossendoor op elke geïmporteerdeband een milieuheffing inrekening te brengen. Met deopbrengst daarvan kunnen deafgedankte banden in hetbuitenland worden verwerkt. Opdie manier betaalt alleen devervuiler en groeit de afvalbergminder hard.

OUDE BANDEN VEROORZAKEN AFVALPROBLEEM

Karko Bonaire

Página 12 MAKUBEKÈN Desèmber 2012

FESTIVAL DI PLANTA PALU 2012