Honako hauek hartu dute parte proposamen didaktiko hau egiten:

• Autoreak: José Kelliam Benítez Orea (koordinatzailea), Antonio Bustos Jiménez, José Alberto Cano Carretero, Eduardo Fernández Friera.

• Edizio-taldea: Eduardo Agulló, Dionisio Liébana, Juan Lorente, Miriam Montanaro, Carmen F. Picatoste.

• Diseinua, grafikoak eta kartografia: Patricia G. Serrano, Juan Carlos Quignon, Miguel Á. Castillejos, José M. Gil, Rosario Regaño.

• IIrudiak: Carlos J. Cecilia, Monse Fransoy, Tatio Viana.

• Maketazioa: Esperanza Hernández, Nieves Merino.

• Itzulpena: Bakun SL.

• Edizio grafikoa: Elena Achón.

• Argazkiak: Anayaren artxiboa (Balaguer, T.; Cosano, P.; García Pelayo, Á; Hernández Moya, B.; Lezama, D.; Martin, J.; Martín, J. A.; Nosti, N.; Ortega, Á.; Padura, S.; Peñuela Py, E.; Rico, J. J.; Ruiz y Ruiz de Velasco, J. M.; Sánchez, J.; Valls, R.), AGE Fotostock (Fuergen Moers /vario Images RM; Library of Congress/Science Photo Library; Walter Bibikow), Cordon Press/Alamy Stock Photo (Art Collection 2; Jan Wlodarczyk; Justin Kase zsixz), Depositphotos (brunoil), Dreamstime (Harold W Bradley; José María Luis Márquez; Leonardo2012; Rudolf Ernst), Getty Images (Hans Strand / polar / Corbis; Ken Graham / The Image Bank; Lucy Lambriex / The Image Bank; Vladimir Marcano / Bloomberg; Warwick Sweeney), iStockphotos/Getty Images (JavierGil1000; JMarabel; Jon chica parada; joyt; KarSol; kateafter; Mimadeo; Proformabooks; santirf; Xantana), 123 RF eta lankideak.

Gure liburuek zorrotz aukeratzen eta erabiltzen dituzte edukiak, irudiak eta hizkuntza; genero, kultura edo iritziagatiko bereizkeriarik ez egoteko.

© GRUPO ANAYA, S.A., 2020 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid.

Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalte-ordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.

Anaya/Haritzak Lehen Hezkuntzarako duen hezkuntza-proiektua da.ZI

IE

E ZA

AP

P Z

1

1

Piezaz Pieza ................................................................................................................... 4

Lehen Hezkuntzarako materiala ......................................................... 8

Proposamen didaktikoa

Baliabideak

Aurkibidea

DEMODEMOA

DEMODEMOA

Eguzki-sistema. Lurra .................................................................... 10

Eguzki-sistema. Lurra ..................................................................... 32

4

Konpetentzietan oinarrituriko ikaskuntzan

euskarritzen den proiektua

ZII

EE Z

AA

PP Z

Piezaz Pieza proiektuak, Anayaren ohiko curriculum-zehaztasunean oinarrituz, hau eskaintzen du: irakasleek eta ikasleek protagonismo ahalik eta handiena edu­kitzeko moduko proiektu bat, konpeten-tzietan oinarrituriko metodologia baten bidez. Metodologia horrek bat egiten du ikasleen hurbileko errealitate pertsonala­rekin eta sozialarekin; gainera, jakin-mina sortzen du, eta erronka motibagarriak di­ren ariketa eta lan emozionalak plantea­tzen ditu; erronka horietan oinarrizko bi elementu nabarmentzen dira: ikertzea eta eginez ikastea. Hori guztia lortzeko, edukiak modu koherentean eta koordina­tuan sekuentziatu dira, ikasgai guztietan eta etapa osoan.

Ikuspegi horretan oinarrituz, eta modu malguan, proiektuak aukera ematen du hauek erabiltzeko: metodologia akti-boak, lankidetzako estrategiak, eta zi-rrarak kudeatzeko eta ekintzailetza gara­tzeko trebetasun pertsonalak eta sozialak; berdintasunaren eta inklusioaren aldeko apustua ere egiten du. Halaber, lehenta­sunezkoa da pentsamendu-estrategiak sortzen dituzten meto dologiak proposa­tzea, ikasleek beren ikaskuntzak buruan gordetzeko, gogo ratzeko, aztertzeko eta balioesteko.

Hizkuntza­komunikazioko konpetentzia funtsezkoa da inguruko mundua ulertze­ko ezaguerak izateko eta bizikidetzarako trebetasunak garatzeko. Beraz, Piezaz Pieza proiektuak Hizkuntza Plan antolatu

5

eta sekuentziatu bat dauka; plan horre­tan, ikasgai guztiek hartzen dute parte, modu koordinatuan, eta, horrela, ikasleek errazago lortuko dituzte gauzak ulertzeko eta ahoz nahiz idatziz adierazteko behar diren trebetasunak.

Ebaluazioari dagokionez, eta kalifika ziotik harago joanez, funtsezkoa da ikasleek autoebaluazio­estrategiak garatzea, bai ikaskuntzei buruz hausnartzeko, bai izan­dako aurrerapenak, lorpenak eta zailtasu­nak aztertzeko, balioesteko eta agerian jartzeko.

Zeharka, etapako ikasgai eta maila guztie­tan, IKTek sustaturiko konpe ten tziek oi­narri hauek dituzte: lanen planifikazioa, kudeaketa eta garapena; Sareko komu­nikazioa eta lankidetza, eta teknologien zentzuzko erabilera, betiere familien la­guntzaz.

Piezaz Pieza proiektu malgua da; bene tako protagonistak irakasleak eta ikasleak dira, eta, protagonismo horren bidez, estrate­giarik egokienak garatzen dira konpeten-tzietan oinarrituriko ikas kuntzak lortzeko.

Piezaz Pieza

Dena lotuta duen proiektua

Hauek dira proiektuaren zutabeak:

Zutabeen gainean, funtsezko 8 pieza eraikitzen dira, eta horiek, malgutasunez, ondo lotuta

daude Lehen Hezkuntza osoko ikasgai guztiekin.

Motibazioa

Inklusioa

Berdintasuna

FamiliaMalgutasuna

Curriculum- zehaztasuna

Konpetentzietan oinarrituriko ikaskuntza

Zeregin zirraragarriak

Metodologia aktiboak

Proiektu koordinatua eta kohesionatua

6

ZII

EE Z

AA

PP Z

Funtsezko piezak

Erronketan oinarritzen den ikaskuntza gaur egungo metodologiarik mo­tibagarrienetako bat da. Konpe­tentzietan oinarrituriko ikaskuntzan euskarritzen da, eta zentzu praktikoa ematen die eskuraturiko ezaguerei; izan ere, ezaguerok ikasleen eremu hurbilarekin lotzen ditu.

Metodologia

Ikasgai guztietan antolatuta, sekuen tziatuta eta integratuta dago; lagungarria da ahozko eta idatzizko trebetasunak garatzeko, baita hizkuntza erabiltzearekin ze­rikusia duten alderdiak ikasteko ere.

Hizkuntza-plana

Ekintzailetza­trebetasunak sustatzen ditu, hiru dimentsioetan: pertsona­la, soziala eta produkziokoa. Zehar­ka sustatzen ditu ikasgai guztietan, ariketak etapan zehar apurka­ apurka sekuentziatuz.

Ekintzailetzaren kultura

Pentsamendu­estrategiek ikasten ikasteko konpetentzia sustatzen dute; gainera, lagungarriak dira ikasleak beren buru barruko proze­suez jabetzeko eta jokabide zuhurra eta kritikoa izateko.

Pentsamenduaren garapena

IKTak honetarako erabiltzen dira: in­formazioa lortzeko, aukeratzeko eta helburu jakin baterako erabiltzeko; he­rritartasun digitala garatzeko, eta lanak planifikatu, kudeatu eta egiteko kon­petentziak lantzeko. Ikaskuntzarako eta ezaguerarako teknologiatzat (IETak) erabiltzen dira.

IKTak

Eskaintzen diren estrategien bidez, ikasleek parte hartuko dute beren ikaskuntzaren ebaluazioan. Hain zu­zen ere, «zer ikasi duten» eta «nola ikasi duten» aztertuko dute; aldi be­rean, portfolioa eta balioespen ob­jektiboa egiteko beste tresna batzuk ere erabiliko dituzte.

Ebaluazioa

Ikaskuntza­egoera sekuentziatuak es­kaintzen ditu, ikasleen hazkunde per­tsonala eta soziala kontuan hartzen duten ikasgai guztietan; ikasleak, ho­rrela, beren eta gainerakoen zirrarez jabetu, eta gai izango dira zirrarok ulertzeko eta kontrolatzeko.

Hezkuntza emozionala

Lankidetza­teknikak aplikatzea ona da ikasleek parte hartzeko, ikas­teko eta ardura izateko; horrela, komunikaziorako eta lankidetza­rako gaitasunak sortzen dira.

Lankidetzako ikaskuntza

7

8

Lehen Hezkuntzarako

materialaIkaslearentzakomateriala

Irakaslearentzako materiala

Proiektuaren gakoak (Irakaslearen webgunean eskuragarri)

Materialak honako hau azaltzen du, modu erraz eta praktikoan: proiektuaren gako didaktiko guztiak, helburuak, oinarri pedagogikoak, ga­koek etapa osoan duten segida, haiei lotutako teknikak eta egiturak, etab.

Proposamen didaktikoak Balio handikoak dira irakaskuntza­ikaskuntza prozesua bideratzeko. Ikasliburuaren orrial­deak datoz, edukiak hobeto aplikatzeko. Ariketen soluzioak ere badatoz, baita proiek­tuaren gakoak aplikatzeko iradokizunak eta baliabide osagarriak ere.

Baliabideak Unitate bakoitzerako, fotokopiatzeko fitxak daude aniztasuna lantzeko, eta ebaluazio­ probak ere bai. Gainera, www.anayaharitza.es webgunean, inprimatzeko baliabide osagarri gehiago eskaintzen dira.

Maila bakoitzerako

9

Lehen Hezkuntzarako

materiala

Ikasgelako materiala Gizarte Zientziak 1. Familia­jolasa (zuhaitz genealogi­koa eta ahaidetasun­harremanak), paisaia­jolasa (pai­saia motak, elementu naturalak eta giza elementuak, urtaro­aldaketak).

Gizarte Zientziak 2. Espazioan orientatzeko jolasa (pla­noan orientatzeko elementuak, puntu kardinalak eta bi­de­hezkuntza), eguzki­sistemako sorta (Eguzkia, plane­tak, errotazioa eta translazioa).

Gizarte Zientziak 3. Horma­irudiak (Espainiako eta Europako fisikoak eta politikoak, eta mapamundia), historiako sorta.

Gizarte Zientziak 4. Horma­irudiak eta txartelak (His­toriaurrea, Antzinaroa), horma­irudiak (Espainiako eta Europako fisikoak eta politikoak, eta mapamundia).

Gizarte Zientziak 5. Horma­irudiak eta txartelak (Erdi Aroa eta Aro Modernoa), horma­irudiak (Espainiako eta Europako fisikoak eta politikoak, eta mapamundia).

Gizarte Zientziak 6. Horma­irudiak eta txartelak (Aro Garaikidea), horma­irudiak (Espainiako eta Europako fisikoak eta politikoak, eta mapamundia).

Pr

oiek

tu d

igita

la Ikaslearen eta familiaren webguneawww.anayaharitza.es webgunean, hezkuntzako eta kultura­aisialdiko baliabideak aurkituko dituzu; adibidez, ariketa in­teraktiboak, ikasleentzat eta familientzat interesgarria den informazioa, etab.

Liburu digitalakMaila bakoitzerako, ikasliburu osoa duen liburu digital bat; baliabide digitalak eta proposamen didaktikoa ere baditu. Hirugarren mailatik aurrera, edukiak IKTen bitartez lantzeko eta sakontzeko liburu digital bat ere izango du ikasleak.

Irakaslearen webguneawww.anayaharitza.es webgunean, material hauek aurkituko dituzu maila bakoitzerako:

• Proiektuaren programazioa eta dokumentazioa.

• Proposamen didaktikoa, eta, horren barruan, baliabi­deetan datozen aniztasuna lantzeko fitxak eta ebaluazio­ probak, guztiak inprimatzeko moduko formatuan.

• Proiektuaren gakoak.

• Honako hauek dituen baliabide­bankua:– Hizkuntza­plana.– Amaierako produktua (egiteko laguntzak). – Jolastuz ikasi (ikaskuntza ludikoa).– Mapa mutuak– Unitate bakoitzerako baliabideak: IKTak erabiltzen jaki­

teko fitxak (herritartasun digitala), bideoak, aurkezpenak eta ariketa interaktiboak, irudi­galeriak...

– 3.­6. mailetan: «Ikasi dudana antolatu», «Portfolioa» eta «Ikasteko» atalen bertsio inprimagarriak (laburpenak, eskemak, taulak, etab.).

LiburuakMaila bakoitzerako liburu bat; curriculumeko edukiak gure erkidegoko araudiaren arabera sekuentziatuta ditu eta konpetentzietan oinarrituta dago, ikasitakoa aplikatzeko.

Webguneko baliabideak

Proiektuaren

programazioa eta

dokumentazioa

Proposamen

didaktikoa

Proba idatzien

sorgailua

Piezaz Pieza

Lehen Hezkuntza

• Unitate bakoitzerako baliabideak

Baliabide-bankua

Gizarte Zientziak 1

AURKIBIDEA LAGUNTZA

ERANSKINAK

Gizarte Zientziak

5Lehen Hezkuntza

10

Eguzki-sistema. Lurra1 SarreraUnitatearen aurkezpenaUnitate honetan, unibertsoari, eguzki-sistemari, Lurrari eta Ilargiari buruzko oinarrizko edukiak landuko ditugu. Adie razpen espazialari ere helduko diogu, ma pekin eta pla noekin lan eginez.

Unibertsoaren kontzeptua abiapuntu gisa hartuta, haren jatorria aztertuko dugu, Big Bang-aren teoria eta uniber-tsoaren osagai nagusiak landuz. Eguzki-sistema planeta-sistema bat dela azalduko dugu gero, eta nola osatuta dagoen ikusi eta hura osatzen duten elementu nagusiak iden ti fikatuko ditugu.

Lurraren higidurak eta haien ondoriozko fenomeno edo etapak ere aztertuko ditugu.

Ondoren, Ilargia izango dugu aztergai, gure planetaren satelitea den aldetik, eta zer higidura eta aldi dituen ikasiko dute neska-mutilek.

Lurra lur-globoetan edo mapamundietan nola adierazten den ikusiko dugu, eta zer mapa mota dauden, zer elementu dituzten eta eskalak zer diren landuz osatuko ditugu uni-tate honetako edukiak.

Unitatearen amaierako «Ikasi dudana antolatu», «Zer ikasi dudan» eta «Nola ikasi dudan» ataletan, sintesia, laburpena eta ebalua zioa egingo ditugu. «Ikasi dudana antolatu» atalean proposatutako antolatzaile grafikoarekin, ikasitakoa egituratuko dugu, unitateko terminologia espezifikoaren lagun tzarekin. «Zer ikasi dudan» ataleko ariketekin, ikasleek zer ikasi duten ikusiko dute. Azkenik, «Nola ikasi dudan» atalean, neska-mutilek haus nar ketarako eta autoebaluaziorako ariketak egingo dituzte, portfolioan gordetzeko.

Gainera, unitateko erronkaren atalean, eguzki-erloju bat egingo dugu, eta hainbat ataletan proposatutako lanak burutuz, ikasleek errazago lortuko dituzte oinarrizko kon-petentziak.

Pentsamenduaren garapena, lankidetza, hezkuntza emozio-nala, ekintzailetza, hizkuntza-garapena eta teknologien bidezko ikaskuntza sustatze aldera, testuinguruan jarritako hainbat ariketa proposatuko ditugu, teknika eta dinamika espezifikoekin egitekoak.

Baliabideak eta materialakUnitate hau lantzeko, ikaslearen liburuaz eta proposamen didaktikoaz gain, oso lagungarriak izango dira bai liburu digitalean bai Anaya Haritzaren webgunean (anayaharitza.es) dauden material digitalak. Hona hemen horietako batzuk:

• Hizkuntza-trebetasunak lantzeko fitxak: idatzi, irakurri, hitz egin eta entzun.

• «Eguzki-erloju bat» erronka egiten laguntzeko materiala: Eguzki-erlojua 1 eta 2.

• Lur-globoak, mapamundiak edo planisferioak eta hainbat motatako mapa animatuak.

• «Ikasi dudana antolatu» eta «Portfolioa» orrialdeak inprimatzeko bertsioak.

• Unitatea berrikusteko eskema interaktiboak edo labur-penak.

• «Jolastuz ikasi» atalean dauden jolas erako ariketak.

• Proposatutako ariketak egiteko mapa mutuak.

• Eduki osagarriak: «Mapamundi fisiko eta politikoak» eta «Nola interpretatu plano bat».

Unitate honetako edukiak lantzeko, ikasturte honetarako eskaintzen den ikasgelarako materiala ere erabil daiteke. Unitate honetan:

• Espainiako, Europako eta munduko mapa fisikoak eta poli tikoak.

Gainera, komeni da beste iturri eta material batzuk eskura izatea, erronka eta beste ariketa batzuk egiteko:

• Atlasak, liburuak, argazkiak, testuak…

• Material suntsikorrak: arkatzak, orriak edo kartoi meheak, kola, guraizeak, errotuladoreak…

11

Edukiak eta konpetentziakUnitatearen

edukiak Oinarrizko

konpetentziak

Hasierako orrialdea– Hasierako egoera – Erronka – Amaierako produktua

KHLK MK, ZK, TK

IIK

Unibertsoa: sorkuntza, jatorriak eta osagaiak– Unibertso kontzeptua eta unibertsoaren jatorria

– Unibertsoaren osagaiak

KHLKIIK

GKEBJ, AKIJ, GKGZ

Eguzki-sistema– Kontzeptua eta osagaiak

KHLK MK, ZK, TK

IIK

Lurra: ezaugarriak eta higidurak– Ezaugarriak

– Lurraren higidurak

– Urtaroak

KHLKMK, ZK, TK

KKKDNEK

GKEBJ, AKIJ, GKGZ

Ilargia– Eguzki-eklipseak

– Ilargiak Lurrean duen eragina: mareak

KHLKMK, ZK, TK

Lurraren adierazpena– Lurrazalean kokatu

KHLKMK, ZK, TK

KKKDGKEBJ, AKIJ,

GKGZ

Mapak– Mapa motak

– Mapa bateko elementuak

KHLKMK, ZK, TK

KKKD

Eskalekin lan egin– Eskala grafikoa

– Zenbakizko eskala

MK, ZK, TKKHLK

GKEBJ, AKIJ, GKGZ

Amaierako orrialdeak– Ikasi dudana antolatu

– Zer ikasi dudan

– Nola ikasi dudan

MK, ZK, TKKKKD

GKEBJ, AKIJ, GKGZ

AKMD, AKPI, MKGHKHLK

(IIK): Ikasten ikasteko konpetentzia: pentsatzen jakitea eta ikastea. (NEK): Norberaren ekimenerako konpetentzia: egiten eta ekimenez jokatzen jakitea. (GKEBJ): Gizarterako konpetentzia: elkarrekin bizitzen jakitea. (AKIJ): Autonomiarako konpetentzia: izaten jakitea. (KKKD): Komunikazio-konpetentzia eta konpetentzia digitala: komunikatzen jakitea. (GKGZ): Gizarterako konpetentzia: gizarte-zientziak. (KHLK): Komunikazio-, hizkuntza- eta literatura-konpetentzia: hizkuntzak eta literatura. (MK): Matematikarako konpetentzia: matematika. (ZK): Zientziarako konpetentzia: naturaren zientziak. (TK): Teknologiarako konpetentzia: teknologia. (AKMD): Arterako konpetentzia: Musika eta Dantza. (AKPI): Arterako konpetentzia: plastika eta Ikus- entzunezko adierazpena. (MKGH): Motrizitaterako konpetentzia: gorputz-hezkuntza.

Hemen aurkituko dituzu garatuta gakoei lotutako teknikak:

Piezaz pieza. Proiektuaren gakoak.

Hizkuntza-plana• Unibertsoaren jatorria

azaltzea (deskribapen-testua)

• Mapamundi bat interpretatzea (deskribapen-testua)

Pentsamenduaren garapena• SSLG• Ezaugarri komuna• Kontzeptu-mapa

hierarkikoa

Lankidetzan ikasi• Lana prestatu• Egiaztatu

Hezkuntza emozionala• Emozioez jabetu:

norbere emozioak eta beste batzuenak identifikatu, onartu eta izendatu

Ekintzailetzaren kultura• Sormena eta sorkuntza

(dimentsio pertsonala): nire asmakuntzak

IKTak• IKTak modu

osasungarrian erabili V• Informazioa Interneten

bilatu• «Ikasi dudana antolatu»

eta «Portfolioa»: orrialde horiek inprimatzeko bertsioa

• «Jolastuz ikasi» eta «Ikasteko»

Ebaluazioa• Zer ikasi dudan• Nire indarguneak

eta nire ahulguneak• Hitz berriak ikasi ditut• Nire trebetasunak

egiaztatzen ditut• Ikasitakoa egunerokoan

darabilt

Funtsezko piezak

Irudiarekin eta testuarekin jolastuTestuari heldu aurretik, ilustrazioarekin lan egin liteke. Bide horretatik joz gero, zenbait galdera egingo dizkiegu ikasleei: Nor agertzen da marrazkian? Non daude? Zer ari dira egiten? Inork ikusi al du teleskopio bat? Zertarako erabiltzen da? Nork erabili du? Non? Ba al dakizue askoz ere teleskopio handiagoak daudela? Eta espazioan ere badaudela? Zuen ustez, zer ikus daiteke ilustraziokoa bezalako teleskopio batekin?

Testuari dagokionez, irakurri ondoren, zenbait galdera egin dakizkieke ikasleei. Adibidez: Nork gonbidatu du Saioa? Zergatik da gau berezi bat? Zergatik ikusiko da hobeto zerua gaur gauean? Zer da ilberria? Zer ikusi du Saioak teleskopiotik begiratu duenean? Zer itxura zuen Saturnok? Nola zirudien zegoela, hurbil ala urruti?

Erronkaren segida

Hasierako egoera laburbildu

Erronka proposatu Nola gainditu erronka Nola erakutsi gainditu dudala

Gure eguzki-sistema unibertsoa-ren zati txiki bat baino ez dela azalduko dugu.

Eguzki-sistemarekin lotura duten ikas kuntza- esperientziak ekar dai-tezke gogora (planetariora bisi-tak, dokumentalak, etab.).

Tarte bat hartuko dugu higidurei buruz hitz egiteko, eta azalduko dugu unibertsoa osatzen duten galaxiak eta sistemak etengabe mugitzen ari direla.

Eguzki-erloju bat eginez Lurra Eguzkiaren inguruan nola higi-tzen den eta denbora nola neur daite keen ikusteko aukera pro-po satuko diegu ikasleei:

• Lurraren higiduraren bat eza-gu tzen al duten galdetuz.

• Egunsentia eta ilunabarra zer lekutan ikusten diren gogora ekarriz.

• Denbora neurtzeko lan bat egi teko aukera dutela esanez.

Hona hemen erronka gainditzeko zer jakin behar duten:

• Unibertsoa: kontzeptua, jatorria eta osagaiak.

• Lurra: ezaugarriak eta higidurak.

• Lurraren geruzak.

• Lurraren adierazpena.

• Ordu-eremuak.

Erronka gainditu dutela erakusteko, urrats hauei jarraitu behar diete:

• Materiala prestatu eta eguzki-erloju bat egi-ten hasi.

• Orduak adierazi.

• Itzala ematen duen zatia egin.

• Bi zatiak lotu eta apaindu.

8

Gainditu dudala erakusteko...

eguzki-erloju bat egingo dut

Materiala prestatu eta eguzki-erloju bat egiten hasiko gara.

Orduak adieraziko ditugu.

Itzala ematen duen zatia egingo dugu.

Bi zatiak lotu eta apaindu egingo dugu.

Nola egin eguzki-erloju bat.

Unibertsoa: sorkuntza, jatorria eta osagaiak

Eguzki-sistema

Lurra: ezaugarriak eta higidurak

Ilargia

Lurraren adierazpena

Mapak

Eskalekin lan egin

Patxik Saioari gauean etxera etortzeko gonbita egin dio, amaren teles-kopioarekin izarrak ikusteko. Egun osoa eman du gaueko plana imaji-natzen. Ilberri denez, gau iluna egongo da eta izarrak askoz ere hobeto ikusiko dira zeruan. Aukera paregabea da.Teleskopioaren zatiak poltsatik ateratzen ari zela, amak esan dio: «Gaurko gaua berezia da. Izarrak hobeto ikusiko dira, baina, horrez gain, Saturno eta haren erantzunak zehaztasun handiagoz behatzeko aukera ere izango duzue, horretarako posizio egokian egongo dira eta». Teleskopioa muntatu dutenean, nora begiratu behar duten esan die amak. Saioari argi guztiak berdinak iruditu zaizkio, bien hatz erakusleak elkartu eta noranzko zuzena aurkitu duen arte. Eta justu orduan aurkitu du.«¡Listo!, orain begiratu teleskopioarekin», esan die amak neska-mutilei. Saioari harrigarria iruditu zaio ikusi duena. Pentsatu ere ez zuen egi-ten Saturnoren eraztunak hainbesteko zehaztasunez ikusiko zituela! Aurre-aurrean ikusi ditu, hurbil baleude bezala!

1Urra

tsa

3

Urr

atsa

4Urra

tsa

Nolakoa da unibertsoa?Gure eguzki-sistema izugarri handia

iruditzen zaigu, baina gureaz gain, sistema eta galaxia gehiago ere badaude. Gauez

zerura begiratzea nahikoa dugu unibertsoa zein handia den konturatzeko.

Erronka gainditzeko...

ikertu eta ikasi

1 Eguzki-sistema. Lurra

Erronka bat dugu zuretzat

Nahi duzu frogatu Lurra mugitzen dela eta denbora igarotzen

dela, Eguzkiaren laguntzarekin?

2

Urra

tsa

Hasierako orrialdean dagoen marrazkiko pertso-naiak gauez zerua behatzen ari dira, teleskopio baten laguntzarekin. Etxe baten kanpoko aldean daude, eta familia bateko bi kide eta lagun bat elkartu dira, zeruari begiratzeko. Ariketarekin, ikasleek zeruaren behaketari buruz lehendik zer dakiten ikusiko dugu, behaketak zer tresnarekin egiten diren ikusiko dute, eta haietakoren batek antzeko esperientziarik izan ote duen kontatuko diete besteei.

Unitate honetan, unibertsoa osatzen duten as-troak eta, zehatz-mehatz, Lurrarekin, Ilargiarekin eta eguzki-sistemarekin lotutako edukiak lan du-ko ditugu. Beraz, hasiera honetan, interesgarria izango litzateke zenbait gogoeta planteatzea, ikasleak izen batzuk ikasten has dai te zen (izarra, planeta…).

Testuak azaltzen du zer gertatu den egunean zehar marrazkiko jarduerarekin lotuta, neskatoak teleskopioarekin zerura begiratzen duen unera arte. Aukera ona izan daiteke neskatoak ikusi duen pla netari –Saturnori– buruzko galderak egi-teko. Baliteke neska-mutilen batek noizbait irudi hori ikusi izana komunikabide batean, film batean edo teleskopioarekin; hala bada, deskriba dezala.

Eskuineko orrialdean, unitateko edukiak labur-labur daude jasota, eta, beraz, landuko ditugun zenbait alderdi garrantzitsu aurreratzeko balioko digu. Bestalde, erronka testuinguruan jartzen da, aipatutako atalekin eta proposatutako amaie ra-ko produktuaren lotuta.

Hasi

12

Erronkaren segida

Hasierako egoera laburbildu

Erronka proposatu Nola gainditu erronka Nola erakutsi gainditu dudala

Gure eguzki-sistema unibertsoa-ren zati txiki bat baino ez dela azalduko dugu.

Eguzki-sistemarekin lotura duten ikas kuntza- esperientziak ekar dai-tezke gogora (planetariora bisi-tak, dokumentalak, etab.).

Tarte bat hartuko dugu higidurei buruz hitz egiteko, eta azalduko dugu unibertsoa osatzen duten galaxiak eta sistemak etengabe mugitzen ari direla.

Eguzki-erloju bat eginez Lurra Eguzkiaren inguruan nola higi-tzen den eta denbora nola neur daite keen ikusteko aukera pro-po satuko diegu ikasleei:

• Lurraren higiduraren bat eza-gu tzen al duten galdetuz.

• Egunsentia eta ilunabarra zer lekutan ikusten diren gogora ekarriz.

• Denbora neurtzeko lan bat egi teko aukera dutela esanez.

Hona hemen erronka gainditzeko zer jakin behar duten:

• Unibertsoa: kontzeptua, jatorria eta osagaiak.

• Lurra: ezaugarriak eta higidurak.

• Lurraren geruzak.

• Lurraren adierazpena.

• Ordu-eremuak.

Erronka gainditu dutela erakusteko, urrats hauei jarraitu behar diete:

• Materiala prestatu eta eguzki-erloju bat egi-ten hasi.

• Orduak adierazi.

• Itzala ematen duen zatia egin.

• Bi zatiak lotu eta apaindu.

8

Gainditu dudala erakusteko...

eguzki-erloju bat egingo dut

Materiala prestatu eta eguzki-erloju bat egiten hasiko gara.

Orduak adieraziko ditugu.

Itzala ematen duen zatia egingo dugu.

Bi zatiak lotu eta apaindu egingo dugu.

Nola egin eguzki-erloju bat.

Unibertsoa: sorkuntza, jatorria eta osagaiak

Eguzki-sistema

Lurra: ezaugarriak eta higidurak

Ilargia

Lurraren adierazpena

Mapak

Eskalekin lan egin

Patxik Saioari gauean etxera etortzeko gonbita egin dio, amaren teles-kopioarekin izarrak ikusteko. Egun osoa eman du gaueko plana imaji-natzen. Ilberri denez, gau iluna egongo da eta izarrak askoz ere hobeto ikusiko dira zeruan. Aukera paregabea da.Teleskopioaren zatiak poltsatik ateratzen ari zela, amak esan dio: «Gaurko gaua berezia da. Izarrak hobeto ikusiko dira, baina, horrez gain, Saturno eta haren erantzunak zehaztasun handiagoz behatzeko aukera ere izango duzue, horretarako posizio egokian egongo dira eta». Teleskopioa muntatu dutenean, nora begiratu behar duten esan die amak. Saioari argi guztiak berdinak iruditu zaizkio, bien hatz erakusleak elkartu eta noranzko zuzena aurkitu duen arte. Eta justu orduan aurkitu du.«¡Listo!, orain begiratu teleskopioarekin», esan die amak neska-mutilei. Saioari harrigarria iruditu zaio ikusi duena. Pentsatu ere ez zuen egi-ten Saturnoren eraztunak hainbesteko zehaztasunez ikusiko zituela! Aurre-aurrean ikusi ditu, hurbil baleude bezala!

1Urra

tsa

3

Urr

atsa

4Urra

tsa

Nolakoa da unibertsoa?Gure eguzki-sistema izugarri handia

iruditzen zaigu, baina gureaz gain, sistema eta galaxia gehiago ere badaude. Gauez

zerura begiratzea nahikoa dugu unibertsoa zein handia den konturatzeko.

Erronka gainditzeko...

ikertu eta ikasi

1 Eguzki-sistema. Lurra

Erronka bat dugu zuretzat

Nahi duzu frogatu Lurra mugitzen dela eta denbora igarotzen

dela, Eguzkiaren laguntzarekin?

2

Urra

tsa

Hasierako bi orrialde hauek lantzen bukatzeko, erronka aurkeztuko dugu. Landuko diren atalak eta Ikertu eta ikasi zutabeko edukiak azaltzen ditugun bitartean, erronkak proposatzen duen konpetentzia bidez ko lanaren azken produktua zein izango den komentatzen has gaitezke.

Noizbait eskolan edo beste leku ezagun ba-tean eguzki-erloju bat eraiki al duten galdetuko diegu neska-mutilei. Bestalde, lanaren nondik nora ko ak azaltzen hasi garela aprobetxatuz, eguzki-erlojuek zertarako balio duten azalduko dugu, eta zein oinarrizkoa eta funtzionala den haien eraikuntza (oso pieza gutxirekin eta eguz-ki-argia erabiliz). Lana egiteko moduaren ingu-ruko hasierako ideia batzuk ere plantea daitez-ke, eta amaierako produktua lortzeko hain bat eus karri (inprimatuak eta ikusizkoak) erabiliko direla esan.

Neska-mutilei azalduko diegu aspaldi eguzki-erlojuak oso garrantzitsuak izan zirela denbora neur tzeko. Historian zehar nola aldatu diren ere azalduko diegu, bizitzako hainbat arlo tan (lanekoa, akademikoa, pertsonala eta fami lia-koa…) denbora modu eraginkorragoan balia tu beharrak bultzatuta. Bestalde, helburu komun bat lortzeko taldean lan egitearen garrantziaz hitz egingo diegu. Lana lankidetzan egin ahal izango dutenez, lauzpabost kideko taldetan banatuta, garrantzitsua izango da azpimarratzea autono miaz eta ekimenez jarraitu ahal izango dietela testuan proposatutako urratsei.

Erronka aurkeztu

13

14

10 11

U·1

Big Bang

Materiala prestatu eta eguzki-erloju bat egiten hasiko gara.

31 42

Unibertso kontzeptua eta unibertsoaren jatorriaUnibertsoa zeruko gorputzak dauden espazioa da; esaterako, izarrak, planetak, etab. Gutxi gorabehera, duela 15 000 milioi urte sortu zen, Big Bang izeneko leherketa handi baten ondorioz. Leherketa horrek hauts eta gasezko hodei handi bat eragin zuen, oso tenperatura altuan zegoena; eta hoztu zenean, unibertsoa osatzen duten zeruko gorpu-tzak sortu ziren.

Unibertsoaren osagaiakUnibertsoa zeruko hainbat motatako gorputzez osatuta dago. Esaterako, hauek:

Unibertsoa: sorkuntza, jatorria eta osagaiak

Eguzki-erloju bat egingo dugu. Kasu honetan, eguzki-erloju ekuatoriala izango da, edukiko duen eskalan ekuatorearekiko paraleloak diren orduak egongo direlako adierazita.

Lanean hasi aurretik, lehenengo, lauzpabost per-tsonako taldeak egingo ditugu. Taldeak eratu di-tugunean, 24. orrialdera jo, erronka egiteko gida

bilatu, eta han ageri den azalpena adi irakurriko dugu. Eraikiko duzuen erlojuaren historia zein den, erloju hori eraikitzeko zer material beharko duzuen eta egiten lagunduko dizuen informazio bisuala to-patuko duzue. Idatzi koadernoan erlojua egiteko beharko duzuen materiala.

Ekin diezaiogun! Hasi materiala biltzen.

1 Idatzi planeta baten eta izar baten arteko bi des-berdintasun.

2 SSLG Big Bang unibertsoaren sorrerari buruzko teoria ezagunena da. Ikertu unibertsoaren sorre-ra azaltzen duten beste teoria zientifiko batzuei buruz.

3 Ordenatu tamaina txikiena duenetik handiena due-nera: izarra, asteroidea, galaxia, planeta.

4 Big Bang leherketaren irudia laguntzeko erabilita, deskribatu unibertsoaren eraketari buruzko prozesua. www.spaceplace.nasa.gov/big-bang/sp/ webgunean informazio gehiago aurkituko duzu.

Ulertu, pentsatu...

Izarrak

Nebulosak

Galaxiak

Planetak

Planeta nanoak

Sateliteak

Asteroideak

Kometak

Gas eta hautsezko

hodei handiak dira.

Horietatik eratzen dira izarrak.

Milioika izar eta nebulosaren multzoak

dira.

Esfera-forma duten gorputz harritsu eta gaseosoak dira.

Izarren inguruan biraka dabiltza, eta haietatik

hartzen dute argia eta beroa.

Esfera-forma dute, eta planetak baino

txikiagoak dira.

Planeta baten inguruan biraka dabiltzan gorputzak

dira, hainbat tamainatakoak.

Gorputz harritsu hauek izar baten edo planeta baten inguruan

biraka ari dira, edo espazioan zehar dabiltza. Planeta edo sateliteen

kontra talka egiten dutenei meteorito deritze. Atmosferan

desintegratzen direnei, izar iheskor.

Gasezko esfera handiak dira, oso beroak. Argia

eta beroa igortzen dute.

Big Bang – 15 000 m. u.

– 13 000 m. u. Lehen galaxien

sorrera

– 5 000 m. u. Eguzki-sistemaren

sorrera

– 4 500 m. u. Lurraren sorrera

Milioika urte

Hauts eta izotzezko bolak dira. Ur-lurrunezko isatsa

izaten dute, eta izarretatik hurbil igarotzean distira

egiten dute.Urratsa

Funtsezko piezak

Metodologia-iradokizunakUnibertsoaren kontzeptura hurbiltzen joateko, orrialdeotan aurkezten diren edukiak ozen irakurriz hasiko gara. Gero, banatu ikasleak lau kideko taldetan, eta «Hiru minutuko geraldia» teknika abiapuntu hartuta, eskatu testuan aipatzen diren edukiei buruz pentsatzeko, hausnartzeko, eta haiei buruzko hiru galdera edo zalantza agertzeko.

Ondoren, txandaka, taldeek galderak egingo dizkiete irakasleari eta gainerako ikaskideei, eta zalantzak argitutakoan, ikasliburuan proposa-tu tako ariketak egingo dituzte.

Ikasleei landutako edukiak ulertzen eta finkatzen laguntzeko, komeni da edu kiok eskema edo laburpen modura jasotzea arbelean, ikasleen koadernoan edo beste edozein bitartekotan (arbel digitalean).

Baliabideak. Bitxikeriak

Urrutiko galaxietan egindako hainbat behaketaren arabera, uni bertsoa oso azkar hedatzen ari da. Beste datu batzuek erakutsi dutenez, pixka-naka hozten ari da, eta, beraz, pentsa liteke unibertsoaren amaiera hura izozten denean etorriko dela. Iturria: vix.com

Baliabideak. Igarkizuna

Kriseilu pilo bat goian zintzilik, oso politak daude inork piztu barik.

Erantzuna: Izarrak.

Erantzunak

1 Izarrak gasezko esferak dira, eta planetak gorputz harritsuak dira. Iza rrek argia eta beroa igortzen dute, eta planetek argia eta beroa har tzen dute.

2 Erantzun askea. Unibertsoaren sorrerari buruzko lau teoria nagusi daude: Big Bang-aren teoria, teoria inflazionarioa, egoera geldi-

Pentsamendua garatuSSLGPentsamendu-estrategia honekin, uniber-tsoa ren sorrerari buruzko hainbat teoria iker tuko ditugu, teoria horien guztien justifi-kazioek komunean duten esanahia lotuz eta, ildo beretik, gure ideia propioak sortuz.

Horretarako, urrats hauei jarraituko diegu:

– Sortu: unibertsoaren sorrera azaltzen duten hain bat teoria ikertu ondoren, bururatzen zaizkigun erlazionatutako hitzak edo aurre-tiko ideiak idatziz jasoko ditugu.

– Sailkatu: hitz edo ideia garrantzitsuenak idatziko ditugu atal honi dagokion taulako gelaxkaren erdian. Bigarren mailako ideia edo hitzak erditik urru tiago jarriko ditugu.

– Lotu: taldean, ideiak lotzen saiatuko gara (ez da beharrezkoa denak lotzea). Lotura horiek zentzua izan beharko dute.

– Garatu: gure ondorioa atera eta idatziko dugu, galderari erantzuteko. Unibertsoa-ren sorrerari buruzko hainbat teoria ikertu eta gero, gure ikuspegia azalduko dugu, gogoan izanda, gaur egun, Big Bang-aren teoria dela denen artetik onartuena.

15

Erronka egiteko alderdi garrantzitsuenak argi-tu eta gero (unitatearen amaierako gidan dau-de jasota), zer material beharko dituzten ida tzi eta material horiek lortu eta antolatuko dituz te. Euskarria egiteko, kartoia ez ezik, marke teriako zura edo kartoi mehea ere erabil ditzakete. Material horien gainean, apainketa-lanak egin eta erronkaren urratsetan proposatutako oha-rrak idatzi ahal izango dituzte. Bestela, eskuz edo testuan emandako eredua erabiliz egindako ohar horiek paper zatietan idatzi eta euskarrian itsats ditzakete.

Lana zehatz-mehatz nola egin behar den ikuste aldera, oso baliagarria izango da ikasleak, heldu baten laguntzarekin, CSICen webgu nera sartzea (http://digital.csic.es); izan ere, iturri horretatik aterata dago ikaslearen liburuko informazioa, eguzki- erlojuak nola egin azaltzen duena.

10 11

U·1

Big Bang

Materiala prestatu eta eguzki-erloju bat egiten hasiko gara.

31 42

Unibertso kontzeptua eta unibertsoaren jatorriaUnibertsoa zeruko gorputzak dauden espazioa da; esaterako, izarrak, planetak, etab. Gutxi gorabehera, duela 15 000 milioi urte sortu zen, Big Bang izeneko leherketa handi baten ondorioz. Leherketa horrek hauts eta gasezko hodei handi bat eragin zuen, oso tenperatura altuan zegoena; eta hoztu zenean, unibertsoa osatzen duten zeruko gorpu-tzak sortu ziren.

Unibertsoaren osagaiakUnibertsoa zeruko hainbat motatako gorputzez osatuta dago. Esaterako, hauek:

Unibertsoa: sorkuntza, jatorria eta osagaiak

Eguzki-erloju bat egingo dugu. Kasu honetan, eguzki-erloju ekuatoriala izango da, edukiko duen eskalan ekuatorearekiko paraleloak diren orduak egongo direlako adierazita.

Lanean hasi aurretik, lehenengo, lauzpabost per-tsonako taldeak egingo ditugu. Taldeak eratu di-tugunean, 24. orrialdera jo, erronka egiteko gida

bilatu, eta han ageri den azalpena adi irakurriko dugu. Eraikiko duzuen erlojuaren historia zein den, erloju hori eraikitzeko zer material beharko duzuen eta egiten lagunduko dizuen informazio bisuala to-patuko duzue. Idatzi koadernoan erlojua egiteko beharko duzuen materiala.

Ekin diezaiogun! Hasi materiala biltzen.

1 Idatzi planeta baten eta izar baten arteko bi des-berdintasun.

2 SSLG Big Bang unibertsoaren sorrerari buruzko teoria ezagunena da. Ikertu unibertsoaren sorre-ra azaltzen duten beste teoria zientifiko batzuei buruz.

3 Ordenatu tamaina txikiena duenetik handiena due-nera: izarra, asteroidea, galaxia, planeta.

4 Big Bang leherketaren irudia laguntzeko erabilita, deskribatu unibertsoaren eraketari buruzko prozesua. www.spaceplace.nasa.gov/big-bang/sp/ webgunean informazio gehiago aurkituko duzu.

Ulertu, pentsatu...

Izarrak

Nebulosak

Galaxiak

Planetak

Planeta nanoak

Sateliteak

Asteroideak

Kometak

Gas eta hautsezko

hodei handiak dira.

Horietatik eratzen dira izarrak.

Milioika izar eta nebulosaren multzoak

dira.

Esfera-forma duten gorputz harritsu eta gaseosoak dira.

Izarren inguruan biraka dabiltza, eta haietatik

hartzen dute argia eta beroa.

Esfera-forma dute, eta planetak baino

txikiagoak dira.

Planeta baten inguruan biraka dabiltzan gorputzak

dira, hainbat tamainatakoak.

Gorputz harritsu hauek izar baten edo planeta baten inguruan

biraka ari dira, edo espazioan zehar dabiltza. Planeta edo sateliteen

kontra talka egiten dutenei meteorito deritze. Atmosferan

desintegratzen direnei, izar iheskor.

Gasezko esfera handiak dira, oso beroak. Argia

eta beroa igortzen dute.

Big Bang – 15 000 m. u.

– 13 000 m. u. Lehen galaxien

sorrera

– 5 000 m. u. Eguzki-sistemaren

sorrera

– 4 500 m. u. Lurraren sorrera

Milioika urte

Hauts eta izotzezko bolak dira. Ur-lurrunezko isatsa

izaten dute, eta izarretatik hurbil igarotzean distira

egiten dute.Urratsa

Funtsezko piezak

Erronka: 1. urratsa

ko rraren teoria eta unibertso oszilatzailearen teoria, baina denetan onartuena Big Bang-arena da.

3 Txikienetik handienera: asteroidea, planeta, izarra, galaxia.

4 Erantzun askea.

Ariketa osagarriak1 Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren, eta zuzendu okerrak

direnak:

a) Planetek esfera-forma dute, berezko argia igortzen dute eta Eguz-kiaren inguruan biratzen dira.

b) Sateliteak planeta baten inguruan biratzen dira.

c) Izar iheskorrak planetekin talka egiten duten meteoritoak dira.

d) Izarrak gasezko esfera handiak dira, oso beroak. Argia eta beroa igortzen edo ematen dute.

Erantzuna: a) Okerra. Planetek esfera-forma dute, ez dute berezko argirik igortzen eta Eguzkiaren inguruan biratzen dira. b) Zuzena. c)  Okerra. Izar iheskorrak atmosferan desintegratzen diren aste roi-deak dira. d) Zuzena.

2 Ikertu zergatik esaten diegun zeruko gorputz unibertsoa osatzen duten elementuei.

Erantzuna: Leku bat hartzen duten objektu guztiak direlako gor pu-tzak. Eta zerukoak direla esaten da, zeruan daudelako.

Hizkuntza-planaUnibertsoaren jatorria azaltzea (deskribapen-testua)Ikasleek 2. ariketarako sortutako tal de hete-ro geneo berean egingo dute jarduera hau ere. Hasiera-hasieratik argi azaldu beharko dute zer informazio den garrantzitsuena unibertsoaren eraketa-prozesua azaltzeko. Eran tzuna ahoz adostu ondoren, bakoitzak bere koadernoan idatziko du.

16

12 13

U·1

Gure eguzki-sistema sistema planetarioa da; hau da, Eguzki izeneko izar batek eta haren inguruan biraka ari diren zeruko gorputz guztiek osatzen dute, tartean Lur planetak. Gure eguzki-sistemak, beste sis-tema batzuekin batera, galaxia bat eratzen du: Esne Bidea deritzon galaxia.

Eguzki-sistema

1 Erreparatu Esne Bidearen eta eguzki-sistemaren irudiari. Bereizten dituzu irudi horretan aipatzen diren zeruko gorputzak?

2 Osatu esaldi hau: « ? Eguzki izeneko ? k osatzen du eta haren inguruan biraka ari diren ? guztiek, tartean ? k, eta Eguzkiak horiei denei argia eta ? ematen die.

3 Bilatu hiztegian orbitatu hitzak zer esan nahi duen; gero, azaldu ikaskideari.

4 Irudiaren laguntzaz, erantzun honako galdera hauei:

– Izendatu Eguzkitik hurbilen dauden bost planetak.

– Zer planetaren orbiten artean daude asteroide gehienak?

– Izendatu kometaren bat eta azaldu nola mugitzen den Eguzkiaren inguruan.

5 Ezaugarri komunak Zertan izan dezakete antza zeruko ko-

meta batek eta oihal edo paperezko kometa batek?

Ulertu, pentsatu...

Eguzkia eta inguruan biraka dituen objektuak

Eguzkia izar hori bat da, esfera-formakoa, eta

Lur planeta baino 1 400 000 bider handiagoa,

gutxi gorabehera.

Eguzkiak energia askatzen du eta energia hori

Lurreraino argi eta bero moduan iristen zaigu.

Eguzkiaren inguruan zortzi planeta, horien sa-

teliteak eta zeruko beste gorputz batzuk ari dira

biraka, orbita izeneko ibilbideak eginez.

Zortzi planeta eta horien sateliteak

Eguzkitik hurbilen dagoenetik hasi

eta urrunen dagoenera, planetak

hauek dira: Merkurio, Artizarra, Lurra,

Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta

Neptuno.

Planeten inguruan sateliteak daude.

Lurrak satelite bat baino ez du: Ilargia.

Beste planeta batzuek, askoz gehia-

go dituzte: Jupiterrek eta Saturnok,

esaterako, 60 satelitetik gora.

Planeta nanoakEguzkiaren inguruan biraka ari dira. Famatuena Pluton da; lehen, plane-tatzat hartzen zen.

Kometak

Eguzki-sistemako ezagunena Halley

kometa da. Ia 76 urte behar ditu

Eguzkiaren inguruan orbita osoa

egiteko.

AsteroideakAsteroideetako asko Eguz-kiaren inguruan pilatuta ego-ten dira, Marte eta Jupiterren orbita edo ibilbideen artean.

Bitxikeria

Teleskopioek unibertsoa

behatzeko balio dute. Batzuk etxean

edukitzeko modukoak dira. Beste batzuk espazioan

daude; esaterako, Hubble.

Orbita

Esne Bidea

EGUZKIA

Eguzki-sistema

Halley kometa

Pluton

Neptuno

Urano

Saturno

Jupiter

Marte

Lurra

Ilargia

Merkurio

Artizarra

Metodologia-iradokizunakBi orrialde hauekin lanean hasteko, irudi nagusia abiapuntu hartuko dugu, ikasleek aurretik zer dakiten ikusteko. Horretarako, esan erre-pa ratzeko irudiaren goiko eskuineko ertzari, eta imajinatu dezatela Esne Bidearen barruan non gauden kokatuta. Hortik abiatuta, eguzki-sistema osatzen duten elementuen garapenari helduko diogu.

Irudia aztertutakoan, irakurri testua eta argitu egon litezkeen zalantzak denen artean. Irakurketa egiten duzuen heinean, joan irudiei begira-tzen, landutako kontzeptuak euskarri grafikoen laguntzaz finka tzeko.

Baliabideak. Bitxikeriak

Jupiter eguzki-sistemako lekurik harrigarrienetako bat da: Jupiterren barruan 1 400 Lur planeta sartzen dira. Eguzki-sisteman, gauza bakarra da Jupiter baino handiagoa: Eguzkia. Iturria: vix.com

Baliabideak. Igarkizuna

Mugitu gabe eramaten zaitu Lurretik Martera; jarri bat balkoian eta ausartu begiratzera.

Erantzuna: Teleskopioa.

Erantzunak1 Planetak: Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano

eta Neptuno. Pluton planeta nanoa. Asteroideak Marte eta Jupiter artean, Halley kometa Merkurio eta Artizarra artean. Eta Lurraren satelitea: Ilargia.

2 Eguzki-sistema / izarra / zeruko gorputz / Ilargia / beroa.

3 Orbitatu: orbitan biratzea edo higitzea, elipse-formako ibil bide bat eginez.

4 Eguzkitik hurbilen dauden planetak: Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter. Asteroide gehienak Marteren eta Jupiterren orbiten artean

Funtsezko piezak

Pentsamendua garatuEzaugarri komunaGiltza honekin, hasiera batean antze koak ez diren bi objekturen ezaugarri komunak aipatuko ditugu. Kasu honetan, 5. ariketan proposatutako bi elementuen (kometa bat eta oihal edo paperezko kometa bat) arteko antzekotasunak esango ditugu: lekualdatu egiten dira, mugitu egiten dira, hegan egi-ten dute, lorratza dute, etab.

Lankidetzan ikasi1-2-41. eta 4. ariketak egiteko, 1-2-4 teknika balia daiteke. Aurrena bakarka erantzungo diote galderari. Gero, binaka jarrita, erantzun bat adostuko dute. Eta azkenik, lau pertsonako taldetan, erantzun bat adostuko dute.

Funtsezko piezak Sakontzeko, indartzeko…

17

12 13

U·1

Gure eguzki-sistema sistema planetarioa da; hau da, Eguzki izeneko izar batek eta haren inguruan biraka ari diren zeruko gorputz guztiek osatzen dute, tartean Lur planetak. Gure eguzki-sistemak, beste sis-tema batzuekin batera, galaxia bat eratzen du: Esne Bidea deritzon galaxia.

Eguzki-sistema

1 Erreparatu Esne Bidearen eta eguzki-sistemaren irudiari. Bereizten dituzu irudi horretan aipatzen diren zeruko gorputzak?

2 Osatu esaldi hau: « ? Eguzki izeneko ? k osatzen du eta haren inguruan biraka ari diren ? guztiek, tartean ? k, eta Eguzkiak horiei denei argia eta ? ematen die.

3 Bilatu hiztegian orbitatu hitzak zer esan nahi duen; gero, azaldu ikaskideari.

4 Irudiaren laguntzaz, erantzun honako galdera hauei:

– Izendatu Eguzkitik hurbilen dauden bost planetak.

– Zer planetaren orbiten artean daude asteroide gehienak?

– Izendatu kometaren bat eta azaldu nola mugitzen den Eguzkiaren inguruan.

5 Ezaugarri komunak Zertan izan dezakete antza zeruko ko-

meta batek eta oihal edo paperezko kometa batek?

Ulertu, pentsatu...

Eguzkia eta inguruan biraka dituen objektuak

Eguzkia izar hori bat da, esfera-formakoa, eta

Lur planeta baino 1 400 000 bider handiagoa,

gutxi gorabehera.

Eguzkiak energia askatzen du eta energia hori

Lurreraino argi eta bero moduan iristen zaigu.

Eguzkiaren inguruan zortzi planeta, horien sa-

teliteak eta zeruko beste gorputz batzuk ari dira

biraka, orbita izeneko ibilbideak eginez.

Zortzi planeta eta horien sateliteak

Eguzkitik hurbilen dagoenetik hasi

eta urrunen dagoenera, planetak

hauek dira: Merkurio, Artizarra, Lurra,

Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta

Neptuno.

Planeten inguruan sateliteak daude.

Lurrak satelite bat baino ez du: Ilargia.

Beste planeta batzuek, askoz gehia-

go dituzte: Jupiterrek eta Saturnok,

esaterako, 60 satelitetik gora.

Planeta nanoakEguzkiaren inguruan biraka ari dira. Famatuena Pluton da; lehen, plane-tatzat hartzen zen.

Kometak

Eguzki-sistemako ezagunena Halley

kometa da. Ia 76 urte behar ditu

Eguzkiaren inguruan orbita osoa

egiteko.

AsteroideakAsteroideetako asko Eguz-kiaren inguruan pilatuta ego-ten dira, Marte eta Jupiterren orbita edo ibilbideen artean.

Bitxikeria

Teleskopioek unibertsoa

behatzeko balio dute. Batzuk etxean

edukitzeko modukoak dira. Beste batzuk espazioan

daude; esaterako, Hubble.

Orbita

Esne Bidea

EGUZKIA

Eguzki-sistema

Halley kometa

Pluton

Neptuno

Urano

Saturno

Jupiter

Marte

Lurra

Ilargia

Merkurio

Artizarra

daude. Halley kometak 76 urte behar ditu Eguzkiaren inguruan orbita bat osatzeko.

5 Gorputz nagusi bat dute, eta handik isats bat ateratzen da.

Ariketa osagarriak1 Zer galaxiatan dago gure eguzki-sistema?

Erantzuna: Esne Bidean.

2 Eguzkitik zer distantziatara dago Lurra?

Erantzuna: 149,6 milioi km-ra.

18

14 15

U·1

EzaugarriakLurra esfera-forma duen gorputz harritsua da, poloetan zapal sama-rra eta apur bat inklinatua, eta 12 700 kilometroko diametroa du.

Gure planeta, unibertsoa eratzen duten zeruko gainerako gorputzak bezala, mugitzen ari da etengabe. Gainera, bi higidura mota ditu: errotaziokoa eta translaziokoa.

Lurraren higidurakErrotazio-higiduraLurrak bere buruarekiko egiten duen bira da, bi poloetatik igarotzen den ardatz irudikari baten inguruan. Bira osoa egiteko 24 ordu behar ditu; hau da, egun bat. Biraketa horren ondorioz, eguna eta gaua sortzen dira.

Translazio-higiduraLurrak Eguzkiaren inguruan ematen duen bira da. 365 egun eta 6 ordu behar ditu bira hori egiteko; hau da, urte bat. 6 ordu horiek pilatu egiten dira, eta lau urterik behin bisurte bat dago. Horrek esan nahi du lau urtean behin otsailari egun bat gehitzen zaiola eta 28 egun izan beharrean 29 dituela.

Higidura horren ondorioz, urtaroak eratzen dira. Bakoitzak hiru hil irauten du eta hauek dira: negua, udaberria, uda eta udazkena.

UrtaroakLurrak Eguzkiarekiko hartzen duen kokapena aldatu egiten da urtean zehar, translazio-higiduraren eraginez eta Lurraren errotazio-ardatza in-klinatuta dagoelako. Ondorioz, eguzki-izpiak ez dira heltzen Lurreko toki guztietara inklinazio berarekin, eta, beraz, izpien intentsitatea ez da ber-dina urteko sasoi guztietan, ezta Ipar eta Hego hemisferioetan ere.

Ipar hemisferioanUda ekainaren 21etik irailaren 21era hedatzen da. Urtaro honetan, eguzki- izpiak Lurrarekiko ia-ia perpendikular heltzen dira eta gehiago berotzen dute.Tenperaturak altuak dira, eta egunak gauak baino luzeagoak.

Udazkena irailaren 21etik abenduaren 21era hedatzen da. Urtaro honetan, eguzki-izpiak zeihar heltzen dira; beraz, Lurra gutxiago be-rotzen da. Tenperaturak suabeak izaten dira, eta egunek eta gauek berdin-antzean irauten dute.

Negua abenduaren 21etik martxoaren 21era hedatzen da. Urtaro honetan, izpiak Lurrarekiko oso zeihar heltzen dira, eta lurrazalak bero gutxi hartzen du. Tenperaturak baxuak izaten dira, eta gauak egunak baino luzeagoak.

Udaberria martxoaren 21etik ekainaren 21era heda-tzen da. Urtaro honetan, eguzki-izpiak apur bat zeihar heltzen dira, eta Lurra gehixeago berotzen da. Tenperaturak suabeak dira, eta egunek eta gauek berdin-antzean irauten dute.

Hego hemisferioanLurraren ardatzak duen inklinazioa dela eta, hemis-ferioek posizio desberdina dute translazio-higiduran. Beraz, Hego hemisferioan negua denean, Ipar he-misferioan uda da; Hego hemisferioan udaberria de-nean, Iparrekoan udazkena da.

Negua ekainaren 21etik irailaren 21era hedatzen da.Udaberria irailaren 21etik abenduaren 21era heda-tzen da.Uda abenduaren 21etik martxoaren 21era hedatzen daUdazkena martxoaren 21etik ekainaren 21era heda-tzen da.

Lurra: ezaugarriak eta higidurak Ulertu, pentsatu...

1 Aipatu Lur planetaren bi ezaugarri.

2 Irudikatu, zeure gorputza eta zure ikas-kidearena erabilita, Lurrak egiten dituen higidurak. Egiten dituzun bitartean, azaldu zertan datzan bakoitza.

3 Zergatik gertatzen dira urtaroak, egunak eta gaua? Azaldu nola iristen diren eguzki-izpiak bi hemisferioetara urtaro bakoitzean, eta nolakoak diren egunak eta gauak.

4 Imajinatu Argentinara zoazela otsailaren 5ean. Zer arropa eraman beharko zenuke? Eta Nor-vegiara joanez gero? Arrazoitu erantzuna.

5 Asmatu eguzki-izpiak Lurraren trans-lazio-higidura dela-eta nola iristen diren egiaztatu eta azaltzeko saiakuntza bat.

Errotazioa

Translazioa

UDAZKENA

Abuztua

ApirilaMaiatza

Ekaina

UDABERRIA

Uztaila

UDA

Iraila

Ipar hemisferioa

Hego hemisferioaErrotazio-ardatza

NEGUA

Urtarrila

Otsaila

Martxoa

Urria

Azaroa

Abendua

Zona epelean, eguzki-izpiak zeihar heltzen dira. Beroa gainazal handiagoan zabaltzen da eta gutxiago berotzen dute.

Zona beroan, eguzki-izpiak perpendikular heltzen dira. Beroa gainazal txikiagoan zabaltzen da eta gehiago berotzen dute.

Ekuatorea

Eguzki-izpiak

Eguzki-izpiak

Metodologia-iradokizunak

Orrialde honetako edukiak lantzen hasteko, ikasleek aurretiaz Lurraren higidurei buruz zer dakiten ikusiko dugu. Gero, higidura horien ondo-rioak aztertuko ditugu, irudia baliatuz.

Hori egindakoan, irakurri testua eta argitu egon litezkeen zalantzak denen artean, ipar eta hego hemisferioetan urtaroek izaten dituzten des berdintasunak azpimarratuz. Horri lotuta, tarte bat hartuko dugu 4. ariketako erantzunaren arrazoiketan sakontzeko.

Baliabideak. Bitxikeriak

Eguzkia, Jupiter eta Lurra objektuekin alderatzen baditugu... Eguzkia hondartzako pilota bat izango litzateke, Jupiter golfeko pilota bat, eta Lurra ilar bat.

Iturria: meteorologiaespacial.es

Baliabideak. Igarkizuna

Jira eta bira, a zer nolako esfera, urdina ematen du baldin bazaude espaziotik begira.

Erantzuna: Lurra.

Erantzunak1 Lurra esfera-forma duen planeta harritsua da, poloetan zapal sama-

rra eta apur bat inklinatua.

2 Erantzun askea.

3 Lurraren translazio-higiduraren eraginez gertatzen dira urtaroak, eta Lurraren errotazio-higidurak eragiten ditu egunak eta gauak.Ipar hemisferioan: udan eguzki-izpiak Lurrarekiko ia-ia perpendikular heltzen dira eta egunak gauak baino luzeagoak dira. Udazkenean, eguzki-izpiak zeihar heltzen dira, eta egunek eta gauek berdin-antzean irauten dute. Neguan, eguzki-izpiak oso zeihar heltzen dira, eta gauak egunak baino luzeagoak dira. Udaberrian, eguzki-izpiak

Funtsezko piezak

Ekintzailetzaren kulturaSormena eta sorkuntza (dimentsio pertsonala): nire asmakuntzak5. ariketa honekin, neska-mutilen sormena eta ekimena sustatuko ditugu, esperimen-ta zioa ren bidez. Horretarako, esfera edo baloi bat eta esku-argi edo telefono mugi-kor bat erabil daitezke (beharrezkoa balitz, apaldu ikasgelako argiak). Lurraren higi-durak antzeratuko ditugu, Eguzkiak Lurra nola eta non argitzen duen ikusteko. Era berean, higidurek urtaro bakoitzeko tenperaturetan nola eragiten duten haus-nar tuko dugu. Zehatz-mehatz azalduko ditugu Lurraren higidurak, simulazioa ondo egiteko, fenomeno horiek zuzen azaltzeko, eta, batez ere, urtaroen araberako gora-behe rak ulertzeko. Oso garrantzitsua izan-go da Lurraren ardatza inklinatuta dagoela kontuan hartzea.

Hezkuntza emozionalaEmozioez jabetu: norbere emozioak eta beste batzuenak identifikatu, onartu eta izendatuNorbere gorputza eta ikaskidearena erabi-lita Lurraren higidurak irudikatzean sentitu dituz ten emozioetan zentratuko dira neska-mutilak. Aldi berean, haietako bakoitza (bai translazioa bai errotazioa) zertan datzan adieraziko dute, hitzez. Aberasgarria izango da bikotekideek elkarri azaltzea zer sentitu eta hauteman duten, eta bikoteren batek ikastalde osoari ere azaltzea.

19

14 15

U·1

EzaugarriakLurra esfera-forma duen gorputz harritsua da, poloetan zapal sama-rra eta apur bat inklinatua, eta 12 700 kilometroko diametroa du.

Gure planeta, unibertsoa eratzen duten zeruko gainerako gorputzak bezala, mugitzen ari da etengabe. Gainera, bi higidura mota ditu: errotaziokoa eta translaziokoa.

Lurraren higidurakErrotazio-higiduraLurrak bere buruarekiko egiten duen bira da, bi poloetatik igarotzen den ardatz irudikari baten inguruan. Bira osoa egiteko 24 ordu behar ditu; hau da, egun bat. Biraketa horren ondorioz, eguna eta gaua sortzen dira.

Translazio-higiduraLurrak Eguzkiaren inguruan ematen duen bira da. 365 egun eta 6 ordu behar ditu bira hori egiteko; hau da, urte bat. 6 ordu horiek pilatu egiten dira, eta lau urterik behin bisurte bat dago. Horrek esan nahi du lau urtean behin otsailari egun bat gehitzen zaiola eta 28 egun izan beharrean 29 dituela.

Higidura horren ondorioz, urtaroak eratzen dira. Bakoitzak hiru hil irauten du eta hauek dira: negua, udaberria, uda eta udazkena.

UrtaroakLurrak Eguzkiarekiko hartzen duen kokapena aldatu egiten da urtean zehar, translazio-higiduraren eraginez eta Lurraren errotazio-ardatza in-klinatuta dagoelako. Ondorioz, eguzki-izpiak ez dira heltzen Lurreko toki guztietara inklinazio berarekin, eta, beraz, izpien intentsitatea ez da ber-dina urteko sasoi guztietan, ezta Ipar eta Hego hemisferioetan ere.

Ipar hemisferioanUda ekainaren 21etik irailaren 21era hedatzen da. Urtaro honetan, eguzki- izpiak Lurrarekiko ia-ia perpendikular heltzen dira eta gehiago berotzen dute.Tenperaturak altuak dira, eta egunak gauak baino luzeagoak.

Udazkena irailaren 21etik abenduaren 21era hedatzen da. Urtaro honetan, eguzki-izpiak zeihar heltzen dira; beraz, Lurra gutxiago be-rotzen da. Tenperaturak suabeak izaten dira, eta egunek eta gauek berdin-antzean irauten dute.

Negua abenduaren 21etik martxoaren 21era hedatzen da. Urtaro honetan, izpiak Lurrarekiko oso zeihar heltzen dira, eta lurrazalak bero gutxi hartzen du. Tenperaturak baxuak izaten dira, eta gauak egunak baino luzeagoak.

Udaberria martxoaren 21etik ekainaren 21era heda-tzen da. Urtaro honetan, eguzki-izpiak apur bat zeihar heltzen dira, eta Lurra gehixeago berotzen da. Tenperaturak suabeak dira, eta egunek eta gauek berdin-antzean irauten dute.

Hego hemisferioanLurraren ardatzak duen inklinazioa dela eta, hemis-ferioek posizio desberdina dute translazio-higiduran. Beraz, Hego hemisferioan negua denean, Ipar he-misferioan uda da; Hego hemisferioan udaberria de-nean, Iparrekoan udazkena da.

Negua ekainaren 21etik irailaren 21era hedatzen da.Udaberria irailaren 21etik abenduaren 21era heda-tzen da.Uda abenduaren 21etik martxoaren 21era hedatzen daUdazkena martxoaren 21etik ekainaren 21era heda-tzen da.

Lurra: ezaugarriak eta higidurak Ulertu, pentsatu...

1 Aipatu Lur planetaren bi ezaugarri.

2 Irudikatu, zeure gorputza eta zure ikas-kidearena erabilita, Lurrak egiten dituen higidurak. Egiten dituzun bitartean, azaldu zertan datzan bakoitza.

3 Zergatik gertatzen dira urtaroak, egunak eta gaua? Azaldu nola iristen diren eguzki-izpiak bi hemisferioetara urtaro bakoitzean, eta nolakoak diren egunak eta gauak.

4 Imajinatu Argentinara zoazela otsailaren 5ean. Zer arropa eraman beharko zenuke? Eta Nor-vegiara joanez gero? Arrazoitu erantzuna.

5 Asmatu eguzki-izpiak Lurraren trans-lazio-higidura dela-eta nola iristen diren egiaztatu eta azaltzeko saiakuntza bat.

Errotazioa

Translazioa

UDAZKENA

Abuztua

ApirilaMaiatza

Ekaina

UDABERRIA

Uztaila

UDA

Iraila

Ipar hemisferioa

Hego hemisferioaErrotazio-ardatza

NEGUA

Urtarrila

Otsaila

Martxoa

Urria

Azaroa

Abendua

Zona epelean, eguzki-izpiak zeihar heltzen dira. Beroa gainazal handiagoan zabaltzen da eta gutxiago berotzen dute.

Zona beroan, eguzki-izpiak perpendikular heltzen dira. Beroa gainazal txikiagoan zabaltzen da eta gehiago berotzen dute.

Ekuatorea

Eguzki-izpiak

Eguzki-izpiak

apur bat zeihar heltzen dira, eta egunek eta gauek berdin-antzean irauten dute.

Hego hemisferioan gauza bera gertatzen da, baina ipar hemisferioan uda denean hego hemisferioan negua da, eta alderantziz.

4 Argentinan uda izango denez data horretan, arropa arina eta fres-koa. Norvegian negua izango denez, arropa lodia eta beroa.

5 Erantzun askea.

Ariketa osagarriak

1 Bilatu zer diren bisurteak eta zergatik gertatzen diren.

Erantzuna: 366 eguneko urteak dira. Lau urtean behin izaten dira, Lurraren translazio-higidura dela eta (365 egun eta 6 ordu).

2 Zenbat minutu behar ditu Lurrak errotazio-higidura egiteko? Eta translazio-higidura egiteko? Kalkulatu.

Erantzuna: Errotazioa: 1 440 min (24 ordu). Translazioa: 525 960 min (365 egun gehi 6 ordu).

Lankidetzan ikasiLapitzak erdiraKomenigarria da 1. eta 3. ariketak «Lapitzak erdira» teknikarekin egitea. Lapitzak mahai gainean jarri eta, txandaka, taldeko lehen ikas leak lehen galderari erantzungo dio, eta gainerako kideek beren iritzia emango dute. Denek argi baldin badute, lapitzak hartu eta bakarka erantzuna idatziko dute. Baten batek zalantzaren bat baldin badu, taldeari galdetuko dio. Berdin jarraituko dute, galdera guztiei erantzun arte.

Funtsezko piezak Sakontzeko, indartzeko…

2020

16 17

U·1

Ilargia Lurraren satelite bakarra da. Esfera-forma duen gorputz ha-rritsua da, eta 3 746 km-ko diametroa du. Ez du, ez atmosferarik, ez hidrosferarik, eta gainazalean meteoritoen talkek edo inpaktuek era-gindako hainbat krater ditu.

Bi higidura egiten ditu: errotaziokoa, bere buruaren inguruan, eta translaziokoa, Lurraren inguruan. Biek 29 egun eta erdi irauten dute; horregatik, Lurretik Ilargiaren aurpegi bera ikusten dugu beti.

Ilargiaren higidura dela eta, Eguzkiak ez du beti berdin argiztatzen eta, beraz, Lurretik argiztatuta ikusten dugun zatia ez da berdina izaten. Itxu-ra desberdineko denbora-tarte horiei Ilargiaren aldiak esaten diegu.

Eguzki-eklipseakIlargia Eguzkiaren eta Lurraren artean dagoenean gertatzen dira; hiru gorputzak lerrokatuta daudenean eta Ilargiak Eguzkia ia osorik estaltzen duenean. Fenomeno horri eguzki-eklipsea esaten zaio.

Ilargiak, Lurrean duen eragina: mareakMareak edo itsasaldiak itsas mailaren igoerak eta jaitsierak dira. Txandaka gertatzen dira, sei ordurik behin bakoitza, eta grabitate-indarraren ondorioz Ilargiak eta Lurrak bi imanen antzera elkar erakartzen dutelako gertatzen dira. Ondorioz, Ilargiak itsasoa erakartzen du eta mareak eragiten ditu. Ilargia Lu-rretik gertuen dagoenean, mareak gora egiten du (itsasgora); eta Lurretik urrunen dagoenean, mareak behera egiten du (itsasbehera).

Ilargia

1 Azaldu, zure hitzekin, zer diren eta zein diren Ilar-giaren aldiak.

2 Lana prestatu Taldeka jarrita, ikertu marea biziei buruz eta egin laburpen bat idatziz: zer diren, noiz gertatzen diren, zein diren handienak...

3 Ilargiaren aldiak irudikatzeko, jarri argi bat zure logelaren erdirantz zuzenduta, Eguzkiarena egiten, eta itzali gainerako argiak. Ondoren, jarri logelaren erdian eskuetan pilota bat hartuta (Ilargia izango da), eta hasi astiro-astiro mugitzen, Ilargiak Lurraren inguruan egiten duen higidura irudikatuz.

Ulertu, pentsatu...

Ilberria

Aldi honetan, Ilargia Lurraren eta Eguzkiaren artean dago eta, beraz, ez dugu argiztatuta ikusten.

Ilgora

D itxura du eta egunetik egunera handiagoa den zati argiztatua ikus-ten dugu.

Ilbetea

Lurra Eguzkiaren eta Ilargiaren ar-tean dago eta, beraz, Ilargia osorik ikusten dugu.

Ilbehera

C itxura du eta egunetik egunera txikiagoa den zati argiztatua ikusten dugu.

Mareak

Itsasgora

Itsasbehera

Eguzkia

Lurra

Ilargia

Orduak adieraziko ditugu.

Ebaki orduak jarriko ditugun karratua.

Hartu konpasa, egin zirkun-ferentzia bat eta tolestu orria erditik.

Angelu-garraiagailu batekin, zatitu zirkunferentzia 15º-ko zatietan. Hain zuzen, emaitza hori lortzen da zirkunferen-tzia osoaren 360º-ak eguneko 24 orduekin zatitzean.

Idatzi orduak 24. orrialdeko irudian ageri diren moduan.

31 2 4Urratsa

Metodologia-iradokizunakOrrialde honetako edukiak lantzen hasteko, ikasleek aurretiaz Ilargiari buruz zer dakiten ikusiko dugu; izan ere, baliteke eduki horiek aurreko ikasturteetan landu eta oraindik ere gogoan izatea.

Horren ondoren, irakurri Ilargiaren ezaugarriei buruzko atalak denok batera, orrialdeko marrazkiak lagungarri gisa erabiliz eta «Bost minu-tuko geraldia» teknika baliatuz.

Zalantzak argitutakoan, ikasleek ariketak lankidetzan egingo dituzte.

Baliabideak. Bitxikeriak

Ilargiaren jatorriari buruzko teoria nagusiak dio Marteren tamainako gorputz batek (Theia izenekoak) Lurraren aurka talka egin zuenean sortu zela, orain dela 4 000 milioi urte baino gehiago. Talkaren ondo-riozko hondakinak pilatu eta Ilargia sortu zen, 384 000 kilometrora dugun Lurraren satelite naturala. Iturria: listas.20minutos.es

Baliabideak. Igarkizuna

Gazta bat bezain biribila, gauez ibiltzen naiz haren bila.

Erantzuna: Ilargia.

Erantzunak

1 Erantzun askea.

2 Erantzun askea. Ilargia eta Eguzkia Lurrarekin lerrokatuta daudenean (ilbetean eta ilberrian) gertatzen dira marea biziak; halakoetan, itsas-gorak altuagoak izaten dira, Ilargiaren erakarpen-indarra handiagoa delako. Udaberriko ekinozioa (martxoak 20 edo 21) eta udazkenekoa (irailak 20 edo 21) ilbetearekin edo ilberriarekin batera gertatzen direnean izaten dira marea bizi handienak.

3 Erantzun askea.

Hizkuntza-planaEtxean egindako esperimentu bat azaltzea (azalpen-testua)3. ariketa dela eta, neska-mutilei proposa diezaie kegu idazteko, nork bere koa der-noan, zer emaitza lortu dituen etxean egi-niko esperimentuarekin.

Ariketan proposatutako prozesua argitze aldera, azalpen labur bat eman daiteke ikasgelan. Bestela, ikasleek, heldu baten laguntzarekin, Interneten bilatu dezakete nola higitzen den Ilargia Eguzkiaren ingu-ruan, eta nola argitzen duen Eguzkiak aldi bakoi tzean.

Funtsezko piezak

Lankidetzan ikasiLana prestatu Proposatu ikasleei marea biziei buruzko iker-keta bat egiteko. Idatziz jaso beharko dute, eta baliteke gainerako ikaskideen aurrean aurkeztu behar izatea. Ikaslearen liburuko galdera irakurritakoan, zer eskatzen duen ikusi eta taldekide bakoitza lanaren etapa bakoitzean azalpenaren zer zatiz arduratuko den adostuko dute. Denen artean erabakiko dute kideek prestatutako azalpenak zuzenak diren, eta zuzenketak egin ahal izango dituz-te. Denak ados jartzen direnean, eta kide guztiek argi dutenean zer lan dagokien, eran tzuna idatziz jasoko dute.

Funtsezko piezak Sakontzeko, indartzeko…

16 17

U·1

Ilargia Lurraren satelite bakarra da. Esfera-forma duen gorputz ha-rritsua da, eta 3 746 km-ko diametroa du. Ez du, ez atmosferarik, ez hidrosferarik, eta gainazalean meteoritoen talkek edo inpaktuek era-gindako hainbat krater ditu.

Bi higidura egiten ditu: errotaziokoa, bere buruaren inguruan, eta translaziokoa, Lurraren inguruan. Biek 29 egun eta erdi irauten dute; horregatik, Lurretik Ilargiaren aurpegi bera ikusten dugu beti.

Ilargiaren higidura dela eta, Eguzkiak ez du beti berdin argiztatzen eta, beraz, Lurretik argiztatuta ikusten dugun zatia ez da berdina izaten. Itxu-ra desberdineko denbora-tarte horiei Ilargiaren aldiak esaten diegu.

Eguzki-eklipseakIlargia Eguzkiaren eta Lurraren artean dagoenean gertatzen dira; hiru gorputzak lerrokatuta daudenean eta Ilargiak Eguzkia ia osorik estaltzen duenean. Fenomeno horri eguzki-eklipsea esaten zaio.

Ilargiak, Lurrean duen eragina: mareakMareak edo itsasaldiak itsas mailaren igoerak eta jaitsierak dira. Txandaka gertatzen dira, sei ordurik behin bakoitza, eta grabitate-indarraren ondorioz Ilargiak eta Lurrak bi imanen antzera elkar erakartzen dutelako gertatzen dira. Ondorioz, Ilargiak itsasoa erakartzen du eta mareak eragiten ditu. Ilargia Lu-rretik gertuen dagoenean, mareak gora egiten du (itsasgora); eta Lurretik urrunen dagoenean, mareak behera egiten du (itsasbehera).

Ilargia

1 Azaldu, zure hitzekin, zer diren eta zein diren Ilar-giaren aldiak.

2 Lana prestatu Taldeka jarrita, ikertu marea biziei buruz eta egin laburpen bat idatziz: zer diren, noiz gertatzen diren, zein diren handienak...

3 Ilargiaren aldiak irudikatzeko, jarri argi bat zure logelaren erdirantz zuzenduta, Eguzkiarena egiten, eta itzali gainerako argiak. Ondoren, jarri logelaren erdian eskuetan pilota bat hartuta (Ilargia izango da), eta hasi astiro-astiro mugitzen, Ilargiak Lurraren inguruan egiten duen higidura irudikatuz.

Ulertu, pentsatu...

Ilberria

Aldi honetan, Ilargia Lurraren eta Eguzkiaren artean dago eta, beraz, ez dugu argiztatuta ikusten.

Ilgora

D itxura du eta egunetik egunera handiagoa den zati argiztatua ikus-ten dugu.

Ilbetea

Lurra Eguzkiaren eta Ilargiaren ar-tean dago eta, beraz, Ilargia osorik ikusten dugu.

Ilbehera

C itxura du eta egunetik egunera txikiagoa den zati argiztatua ikusten dugu.

Mareak

Itsasgora

Itsasbehera

Eguzkia

Lurra

Ilargia

Orduak adieraziko ditugu.

Ebaki orduak jarriko ditugun karratua.

Hartu konpasa, egin zirkun-ferentzia bat eta tolestu orria erditik.

Angelu-garraiagailu batekin, zatitu zirkunferentzia 15º-ko zatietan. Hain zuzen, emaitza hori lortzen da zirkunferen-tzia osoaren 360º-ak eguneko 24 orduekin zatitzean.

Idatzi orduak 24. orrialdeko irudian ageri diren moduan.

31 2 4Urratsa

Ariketa osagarriak1 Ilargiak berezko argirik ez baldin badu, zergatik ikusten dugu argi-

tuta?

Erantzuna: Ilargiaren gainazalak Eguzkiaren argia islatzen du, eta horregatik iruditzen zaigu argia igortzen duela.

2 Zer ondorio ditu Ilargiak Lurrean?

Erantzuna: Mareak eragiten ditu, eta eguzki-eklipseak sortzen ditu Eguzkiaren eta Lurraren artean dagoenean.

21

Orria tolestu eta urrats honetan deskribatzen den prozesua amaitutakoan, uda-udaberriko ordutegiko orduak egongo dira adierazita alde batean, eta udazken-neguko ordutegiko orduak beste aldean.

Erronka: 2. urratsa

2222

18 19

U·1

Lur planetaren gainazala adierazteko, honako hauek erabil daitezke:

• Lur-globoa. Lurraren gainazala errealitatean baino es-kala txikiagoan irudikatzen duen esfera bat da. Lurra ere esfera bat denez, lur-globoan distantziak, formak eta tamainak zehaztasun handiz adierazita daude.

• Mapamundia edo planisferioa. Lurraren gainazal esfe-rikoa plano baten gainean adierazita dago. Adierazpen laua denez, elementuak (erliebea, kasurako) errazago behatu daitezke, baina errealitatearekiko distortsiona-tuago ere bai.

Planisferio batek ez ditu adierazten errealitateko ele-mentu guztiak, nahi ditugunak bakarrik: erliebea, biztan-leria, etab. Adierazpenean, ikurrak erabiltzen dira eta ikur horien esanahia azaltzeko legendak ageri dira. Errea-litatea txikiagotuta ageri da.

Lurrazalean kokatuLurreko edozein toki mapa batean kokatzeko, maparen gainean koordenatu geografiko izeneko sarea marrazten dugu. Sare hori lerro irudikari batzuek eratzen dute; para-leloak eta meridianoak dira.

• Paraleloak. Lurraren errotazio-ardatzarekiko perpendi-kularrak diren lerro irudikariak dira; zenbat eta poloeta-tik hurbilago egon, orduan eta txikiagoak dira. 0° para-leloari ekuatore esaten zaio eta gure planeta bi erditan banatzen du: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa. Latitudea zehazteko balio dute.

Latitudea Lurreko edozein tokitatik ekuatorera dagoen distantzia da, gradutan neurtuta.

• Meridianoak. Meridianoak lerro irudikari bertikalak edo Ipar polotik Hego polora doazen zirkuluerdiak dira. Erre-ferentziazko meridianoa 0° meridianoa edo Greenwiche-koa da. Longitudea adierazten dute.

Longitudea Lurreko edozein tokitatik 0º meridianora dagoen distantzia da.

Horretara, edozein puntu kokatu daiteke, koordenatu geo-grafikoak (latitudea eta longitudea) adierazita.

Lurraren adierazpena

160° M180° 140° M 120° M

160° M180° 140° M 120° M

100° M 80° M 60° M 40° M 20° M 0° 20° E 40° E 60° E 80° E 100° E 120° E 140° E 160° E 180°

100° M 80° M 60° M 40° M 20° M 0° 20° E 40° E 60° E 80° E 100° E 120° E 140° E 160° E 180°

80° I

80° H

60° I

40° I

20° I

0°

20° H

40° H

60° H

80° I

60° I

40° I

20° I

0°

20° H

40° H

60° H

80° H

Ekuatorea

Gre

enw

iche

ko

mer

idia

noa

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa

0 1500 3000 4500 km

Everest28ºI, 87ºE

Mapamundia

20º

20º

40º

60º80º

40º

60º80º 90º

90º

0º 0º

Paraleloa

Ekuatorea

IPAR POLOA

HEGO POLOA

Hego hemisferioa

Ipar hemisferioa

Ipar

lati

tud

ea

Heg

o la

titu

dea

20º 20º

0º

0º

Gre

enw

iche

ko m

erid

iano

a

Mendebalde longitudea Ekialde longitudea

40º 40º

60º 60º

Mer

idia

noa

Paraleloak eta meridianoak

Itzala ematen duen zatia egingo dugu.

Orain, itzala eman eta orduak adierazten dituen zatia egingo dugu; gnomon edo adierazle esaten zaion zatia.

Hartu kartoi mehe bat eta marraztu lerro bat erditik. Aurkitu zuen herria zer latitudetan dagoen, eta latitudeko gradu horiek izango dituen angelua irudikatu, bigarren lerro bat marraztuta.

24. orrialdean adibide bat duzue; han 40º-ko latitude bat erabili da.

1 42 3

1 Egin puntu kardinalak adierazteko irudi bat.

2 Pentsa Zarauzko hondartzan zaudela. Hegorantz begiratuta, herria edo itsasoa ikusiko duzu? Eta ipar-mendebalera be-giratuta, Getaria edo autobidea? Erabili Google Earth.

3 Azaldu nola adieraz daitekeen lurrazala. Bilatu irudiak, adibidetzat erabiltzeko.

4 Esan zer diren latitudea eta longitudea.

5 Erreparatu mapamundiari eta kokatu Everest. Zein dira Lurreko mendi altue-naren koordenatu geografikoak?

6 Ipar poloaren koordenatu geografikoak 90º ipar latitudea eta 0º longitudea dira. Zein dira Hego poloarenak?

7 Erreparatu mapamundiari eta adie-razi, gutxi gorabehera, Amerikak he-goalderen duen tokiaren koordenatu geografikoak, eta Ozeaniak mendebal-deren duen tokiarenak.

8 GPS baten edo Interneten laguntzaz, adierazi bizi zaren lekuaren koordenatu geografikoak.

Ulertu, pentsatu...

Paraleloak ekuatoreko 0º-tik 90º iparrera eta 90º hegora hedatzen dira.

Meridianoak 0º meridianotik edo Greenwichekotik 180º ekialdera eta 180º mendebaldera hedatzen dira.

anayaharitza.es Kontsultatu baliabide-bankuko «Mapa-mundi fisikoak eta politikoak» atala.

Urratsa

Metodologia-iradokizunakAtal honetako edukiak aurkezteko, lur-globo bat hartuko dugu eta Lurraren errotazio- eta translazio-higidurak eta haien ondorioak gogo-ratuko ditugu.

Gero, Lurraren bi adierazpen motak alderatuko ditugu, lur-globoa eta mapamundia, eta arreta handiz erreparatuko diegu bi baliabideotan ikusten diren elementuei. Ondoren, denok batera orrialdea irakurriko dugu, eskuineko orrialdeko irudiak eta lur-globoa lagungarri hartuta. Sor litezkeen zalantzak argitutakoan, ikasleak binaka jarri eta ariketak egiten hasiko dira.

Baliabideak. Bitxikeriak

Gure planetaren maparik zehatzena NASAren Terra sateliteak egin zuen: 1,3 milioi irudi estereo baino gehiago egin zituen, eta irudiok oinarri hartuta, Lurraren gainazalaren forma zehatza kalkulatu zuen. Iturria: cienciasdelatierra5tof.wordpress.com

Baliabideak. Igarkizuna

Lurraren erdigunea zeharkatzen, eta autoen gurpilak lotzen.

Erantzuna: Ardatza.

Erantzunak1 Marrazki askea.

2 Hegorantz begiratuta, herria ikusiko duzu.

Ipar-mendebalera begiratuta, Getaria ikusiko duzu.

3 Erantzun askea. Lur-globoekin edo mapamundiekin.

4 Latitudea Lurreko edozein tokitatik ekuatorera dagoen distantzia da. Lon gitudea Lurreko edozein tokitatik 0º meridianora dagoen distan-tzia da.

5 28º ipar latitudea, 87º ekialde longitudea.

6 90º hego latitudea eta 0º longitudea.

Funtsezko piezak

IKTakInformazioa bilatu8. ariketa egiteko, ikasleek GPS nabigatzaile bat edo Internet erabili beharko dituzte. Heldu batek lagundu eta gidatu beharko ditu Internet erabiltzen duten bitartean.

Hizkuntza-planaMapamundi bat interpretatzea (deskribapen-testua)Ariketa honetan, ikasleek eskuineko orrial-de koa bezalako mapamundi bat inter pre-tatu behar dute, eskatutako bi erre fe ren tziak bilatzeko. Mapamundiaren laguntzarekin, Ame ri kak hegoalderen duen tokiaren eta Ozeaniak mendebalderen duen tokiaren gutxi gorabeherako koordenatuak adierazi beharko dituzte. Horretarako, hego eta men de balde kontzeptuak ezagutu behar dituz te, bai eta ipar eta ekialde kon tzeptuak ere.

18 19

U·1

Lur planetaren gainazala adierazteko, honako hauek erabil daitezke:

• Lur-globoa. Lurraren gainazala errealitatean baino es-kala txikiagoan irudikatzen duen esfera bat da. Lurra ere esfera bat denez, lur-globoan distantziak, formak eta tamainak zehaztasun handiz adierazita daude.

• Mapamundia edo planisferioa. Lurraren gainazal esfe-rikoa plano baten gainean adierazita dago. Adierazpen laua denez, elementuak (erliebea, kasurako) errazago behatu daitezke, baina errealitatearekiko distortsiona-tuago ere bai.

Planisferio batek ez ditu adierazten errealitateko ele-mentu guztiak, nahi ditugunak bakarrik: erliebea, biztan-leria, etab. Adierazpenean, ikurrak erabiltzen dira eta ikur horien esanahia azaltzeko legendak ageri dira. Errea-litatea txikiagotuta ageri da.

Lurrazalean kokatuLurreko edozein toki mapa batean kokatzeko, maparen gainean koordenatu geografiko izeneko sarea marrazten dugu. Sare hori lerro irudikari batzuek eratzen dute; para-leloak eta meridianoak dira.

• Paraleloak. Lurraren errotazio-ardatzarekiko perpendi-kularrak diren lerro irudikariak dira; zenbat eta poloeta-tik hurbilago egon, orduan eta txikiagoak dira. 0° para-leloari ekuatore esaten zaio eta gure planeta bi erditan banatzen du: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa. Latitudea zehazteko balio dute.

Latitudea Lurreko edozein tokitatik ekuatorera dagoen distantzia da, gradutan neurtuta.

• Meridianoak. Meridianoak lerro irudikari bertikalak edo Ipar polotik Hego polora doazen zirkuluerdiak dira. Erre-ferentziazko meridianoa 0° meridianoa edo Greenwiche-koa da. Longitudea adierazten dute.

Longitudea Lurreko edozein tokitatik 0º meridianora dagoen distantzia da.

Horretara, edozein puntu kokatu daiteke, koordenatu geo-grafikoak (latitudea eta longitudea) adierazita.

Lurraren adierazpena

160° M180° 140° M 120° M

160° M180° 140° M 120° M

100° M 80° M 60° M 40° M 20° M 0° 20° E 40° E 60° E 80° E 100° E 120° E 140° E 160° E 180°

100° M 80° M 60° M 40° M 20° M 0° 20° E 40° E 60° E 80° E 100° E 120° E 140° E 160° E 180°

80° I

80° H

60° I

40° I

20° I

0°

20° H

40° H

60° H

80° I

60° I

40° I

20° I

0°

20° H

40° H

60° H

80° H

Ekuatorea

Gre

enw

iche

ko

mer

idia

noa

Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa

0 1500 3000 4500 km

Everest28ºI, 87ºE

Mapamundia

20º

20º

40º

60º80º

40º

60º80º 90º

90º

0º 0º

Paraleloa

Ekuatorea

IPAR POLOA

HEGO POLOA

Hego hemisferioa

Ipar hemisferioa

Ipar

lati

tud

ea

Heg

o la

titu

dea

20º 20º

0º

0º

Gre

enw

iche

ko m

erid

iano

a

Mendebalde longitudea Ekialde longitudea

40º 40º

60º 60º

Mer

idia

noa

Paraleloak eta meridianoak

Itzala ematen duen zatia egingo dugu.

Orain, itzala eman eta orduak adierazten dituen zatia egingo dugu; gnomon edo adierazle esaten zaion zatia.

Hartu kartoi mehe bat eta marraztu lerro bat erditik. Aurkitu zuen herria zer latitudetan dagoen, eta latitudeko gradu horiek izango dituen angelua irudikatu, bigarren lerro bat marraztuta.

24. orrialdean adibide bat duzue; han 40º-ko latitude bat erabili da.

1 42 3

1 Egin puntu kardinalak adierazteko irudi bat.

2 Pentsa Zarauzko hondartzan zaudela. Hegorantz begiratuta, herria edo itsasoa ikusiko duzu? Eta ipar-mendebalera be-giratuta, Getaria edo autobidea? Erabili Google Earth.

3 Azaldu nola adieraz daitekeen lurrazala. Bilatu irudiak, adibidetzat erabiltzeko.

4 Esan zer diren latitudea eta longitudea.

5 Erreparatu mapamundiari eta kokatu Everest. Zein dira Lurreko mendi altue-naren koordenatu geografikoak?

6 Ipar poloaren koordenatu geografikoak 90º ipar latitudea eta 0º longitudea dira. Zein dira Hego poloarenak?

7 Erreparatu mapamundiari eta adie-razi, gutxi gorabehera, Amerikak he-goalderen duen tokiaren koordenatu geografikoak, eta Ozeaniak mendebal-deren duen tokiarenak.

8 GPS baten edo Interneten laguntzaz, adierazi bizi zaren lekuaren koordenatu geografikoak.

Ulertu, pentsatu...

Paraleloak ekuatoreko 0º-tik 90º iparrera eta 90º hegora hedatzen dira.

Meridianoak 0º meridianotik edo Greenwichekotik 180º ekialdera eta 180º mendebaldera hedatzen dira.

anayaharitza.es Kontsultatu baliabide-bankuko «Mapa-mundi fisikoak eta politikoak» atala.

Urratsa

7 Amerikak hegoalderen duen tokia: 56º hego latitudea eta 68º men-de balde longitudea (Diego Ramírez uharteak). Ozeaniak men de-balderen duen tokia: West Island (12º hego latitudea, 96º ekialde longitudea).

8 Erantzun askea.

Ariketa osagarriak

1 Zer dira koordenatu geografikoak?

Erantzuna: Meridiano baten eta paralelo baten elkargunea, Lurreko edozein toki kokatzeko balio duena.

2 Zein dira longitude- eta latitude-puntu minimoak eta maximoak?

Erantzuna: Longitudea: 0º-tik 180º-ra. Latitudea: 0º-tik 90º-ra.

Funtsezko piezak

IKTakanayaharitza.esKontsultatu Anaya Haritzaren webguneko baliabide-bankuko «Mapamundi fisiko eta politikoak» eduki osagarria.

Erronkaren urrats honetan aipatzen den adi bi de-ko tokia 40º-ko latitudean dago. Ikasleek beren herria edo gertuko beste leku bat zer latitudetan dagoen bilatu beharko dute, eguzki-erlojuaren zati hau ahalik eta zehatzen egiteko. Heldu baten laguntzarekin, sarean bilatu dezakete zer koordenatutan kokatuta dagoen. Ikasleen herria zer latitudetan dagoen, latitudeko gradu horiek izango dituen angelua irudikatu beharko dute.

Erronka: 3. urratsa

23

2424

21

U·1

Lehenago ere ikusi dugunez, mapa bat da Lurraren edo Lurreko zati baten adierazpen esferikoa, plano baten gainean egindakoa.

Mapak

Mapa motak

Mapa politikoak

Herrialdeen, autonomia erkidegoen, erregioen,

probintzien zein udalen arteko mugak adierazten

dituzte. Hiriburuak edo hiri nagusiak ere adieraz

ditzakete.

Mapa topografikoak

Erliebea eskala handiko zehaztasun mailarekin adie-

razten dute; horretarako, sestra-kurbak izenekoak era-

biltzen dituzte, altuera berean dauden eremuak lotuz.

Mapa tematikoak

Gai zehatzei buruzko informazioa ematen dute:

• Eguraldi-mapak: tenperaturak eta fenomeno at-

mosferikoak adierazten dituzte.

• Jarduera ekonomikoen mapak: industria, abel-

tzaintza, nekazaritza... motak adierazten dituzte.

• Mapa historikoak: toki bateko gertaera historikoak

adierazten dituzte.

• Errepide-mapak: toki bateko errepide-sarea adie-

razten dute.

• Mapa demografikoak: biztanleria-dentsitateari,

biztanle-kopuruari eta abarri buruzko informazioa

ematen dute.

• Beste batzuk: turistikoak, linguistikoak, geologikoak...

0 10 20 30 40 km

Ibaia

Tontorra

Lautada

Mendialdea

Euskadikoerliebea

G A Z T E L A

E T A

L E O N

KANTABRIA

N A F A R R O A

ERRIOXA

E U S K A L

M E N D I A K

Urbasa

mendilerroa

GorbeiaAizkorri1523

Ori

a

Nerbioi

Bidasoa

Zad

orra

EBRO

Deb

a

Matxitxako lurmuturra B i z k a i k o g o l k o a

Arabako Lautada

Aizkorri1523

0 10 20 30 40 km

Enkarterri

BilboHandia

Uribe KostaBusturialdea

Aiaraldea

Gorbeialdea

Arratia-Nerbioi

Durangaldea

Debag

oien

aDeb

abar

rena

UrolaKosta

Tolosaldea

Donostialdea

BidasoaBeherea

ArabakoLautada

Gasteiz

Kanpezu-Arabako

Mendialdea

Guardia-Arabako Errioxa

Añana

Goierri

Lea-Artibai

GAZTELAETA

LEON

ERRIOXA

NAFARROAKOFORU

ERKIDEGOA

KANTABRIABizkaiko golkoa

Estatuarenmuga

AutonomiaErkidegoaren muga

Probintziarenmuga

Eskualdearenmuga

Euskadikolurralde-banaketa

Eguzkitsua

Eguzkiaetahodeiak

Hodeitsua

Elurra

Euria

Haizea

Euskadikoeguraldia

0 10 20 30 40 km

Mapa fisikoak

Lurrazaleko erliebea eta urak adierazten dituzte, itsas

mailaren gainetik eta azpitik. Koloreen bitartez, eremu

bakoitza zer altueratan dagoen zehazten da.

Bi zatiak lotu eta apaindu egingo dugu.

Lotu bi zatiak markei jarraituta. Zati bat udaberria eta uda zehazteko geratuko da, eta bestea, udazkena eta negua zehazteko. Jarri eguzkitan eta orientatu iparrorratzaren laguntzaz. Konparatu zer ordu a dierazten duen eta benetan zer ordu den. Amaitzeko, azaldu ikasgelan zuen lana eta emaitzak.

31 2 4

Erronka gaindituta !

Titulua edo izena

Maparen edukia zein den adierazten du, eta zer eremu adierazten den.

Orientazio-markak

Puntu kardinalak adierazten dituzte (iparra, hegoa, ekialdea eta mendebaldea) haize- arrosaren bidez.

Eskala

Mapan neurtutako distantzia baten eta errea-litatean dagokionaren artean zer erlazio dagoen adierazten du. Eskalak grafikoak edo zenba-kizkoak izan daitezke.

Ikur konbentzionalak

Errealitatea (herriak, ibaiak, mendiak, errepi-deak...) adierazten duten ikurrak dira (lerroak, puntuak, ikonoak, koloreak...). Horien esanahia legendan egoten da zehaztuta.

Legenda

Ikur konbentzionalen esanahia azaltzen duen maparen zatia.

Toponimia

Mapan idatzita ageri diren izenak dira (hiriak, herrialdeak, ibaiak, ozeanoak, itsasoak, men-dikateak, mendiak…).

1 Identifikatu elementuetako bakoitza orrialdeko mapan. Binaka jarrita, in-terpretatu elementu horiek.

2 Aurkitu zeri buruzko informazioa ematen diguten mapa turistikoek, linguistikoek, klimatikoek eta demografikoek. Horiez gain, zer motatako mapak daude?

Ulertu, pentsatu...

30º H

40º H

20º H

120º

M

110º

M

100º

M

90º

M

80º M

70º M

60º M

50º M

40º M

30º M

20º M

10º M

0º

40º H

50º H

60º H

70º H

80º H

30º H

20º H

10º H

0º

10º I

20º I

50º H

60º H

70º H

80º H

10º H

0º

10º I

20º I

30º I

40º I

50º I

60º I

70º I

50º I

40º I

30º I

60º I70º I

Kantzer

tropikoa

Zirkulu polar artikoa

Ekuatorea Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa

Galapagoak(EKUADOR)

MEXIKO

AMERIKAKO ESTATU BATUAK

KANADA

PANAMA

GUATEMALA

BELIZEHONDURAS

HAITI

PUERTO RICO

EL SALVADOR NIKARAGUA

COSTA RICA

URUGUAI

ARGENTINA

PARAGUAI

TXILE

BOLIVIA

EKUADOR

PERU

GUYANASURINAM

KOLONBIA

VENEZUELA

B R A S I L

Malvina uharteak(Erresuma Batua)

BAHAMAK

KUBA

Guyana Frantsesa(FRANTZIA)

JAMAIKA

TRINIDAD ETA TOBAGO

DOMINIKAR ERREPUBLIKA

Karibe itsasoa

Mexikoko

golkoa

O z e a n o

A t l a n t i k o a

O z e a n o

B a r e a

Ozeano Atlantikoa

Ekialde longitudea

Estatuaren izena

TXILE

0 1000 2000Eskala: 1 / 95000000

3000 km

I

EM

H

Mapa bateko elementuak

Urratsa

Metodologia-iradokizunakIkasleek lehendik zer dakiten ikusteko, argazkiak eta irudiak baliatuko ditugu, eta galderak egingo dizkiegu: Zer herrialde agertzen da irudie-tan? Zer agertzen da haietako bakoitzean?

Ondoren, denok batera bi orrialdeetako edukiak irakurriko ditugu, eta «Bost minutuko geraldia» teknika jarriko dugu martxan, sor litezkeen zalantzak argitzeko.

Testua irakurtzen dugun heinean, irudiak hartuko ditugu lagungarri, landutako kontzeptuak grafikoki ikusiz edukiak finkatzeko.

Azkenik, proposatutako ariketak egingo ditugu.

Baliabideak. Bitxikeriak

Lehorretik urrutien dagoen ozeanoko lekuak Nemo puntua du izena, eta Ozeano Barearen hegoaldean dago (45º 52.6’ hego; 123º 23.6’ mendebalde). Nemo puntua hurbilen dituen hiru uharteen kostaldetik 2 500 kilometrora baino gehiagora dago: iparraldean Pitcairn uhartee-

tako bat du; ipar-ekialdean, Pazko uhartea; eta hegoaldean, Antartika. Iturria: nautispots.com

Erantzunak1 Amerikako mapa politikoa:

Elementuak: Titulua: Amerikako mapa politikoa. Orientazio-markak: puntu kardinalak. Eskala: 1/95 000 000. Ikur konbentzionalak: herrial-deen mugak markatzeko koloreak eta lerroak. Toponimia: estatuen eta ozeanoen izenak. Legendan dio Txile estatu baten izena dela.

2 Turistikoak: eskualde, herrialde… bateko eremu turistiko nagusien berri ematen dute. Linguistikoak: eskualde, herrialde… batean hitz egiten diren hizkuntzen berri ematen dute. Klimatikoak: eskualde, herrialde… batean dauden klimen berri ematen dute. Demo gra fi-koak: eskualde, herrialde… bateko biztanle-dentsitatea eta biztanle-kopurua nolakoa den esaten dute. Mota hauetako mapak daude: geologikoak, topografikoak, jarduera ekonomikoenak, politikoak, fisikoak, historikoak, komunikazioenak...

21

U·1

Lehenago ere ikusi dugunez, mapa bat da Lurraren edo Lurreko zati baten adierazpen esferikoa, plano baten gainean egindakoa.

Mapak

Mapa motak

Mapa politikoak

Herrialdeen, autonomia erkidegoen, erregioen,

probintzien zein udalen arteko mugak adierazten

dituzte. Hiriburuak edo hiri nagusiak ere adieraz

ditzakete.

Mapa topografikoak

Erliebea eskala handiko zehaztasun mailarekin adie-

razten dute; horretarako, sestra-kurbak izenekoak era-

biltzen dituzte, altuera berean dauden eremuak lotuz.

Mapa tematikoak

Gai zehatzei buruzko informazioa ematen dute:

• Eguraldi-mapak: tenperaturak eta fenomeno at-

mosferikoak adierazten dituzte.

• Jarduera ekonomikoen mapak: industria, abel-

tzaintza, nekazaritza... motak adierazten dituzte.

• Mapa historikoak: toki bateko gertaera historikoak

adierazten dituzte.

• Errepide-mapak: toki bateko errepide-sarea adie-

razten dute.

• Mapa demografikoak: biztanleria-dentsitateari,

biztanle-kopuruari eta abarri buruzko informazioa

ematen dute.

• Beste batzuk: turistikoak, linguistikoak, geologikoak...

0 10 20 30 40 km

Ibaia

Tontorra

Lautada

Mendialdea

Euskadikoerliebea

G A Z T E L A

E T A

L E O N

KANTABRIA

N A F A R R O A

ERRIOXA

E U S K A L

M E N D I A K

Urbasa

mendilerroa

GorbeiaAizkorri1523

Ori

a

Nerbioi

Bidasoa

Zad

orra

EBRO

Deb

a

Matxitxako lurmuturra B i z k a i k o g o l k o a

Arabako Lautada

Aizkorri1523

0 10 20 30 40 km

Enkarterri

BilboHandia

Uribe KostaBusturialdea

Aiaraldea

Gorbeialdea

Arratia-Nerbioi

Durangaldea

Debag

oien

aDeb

abar

rena

UrolaKosta

Tolosaldea

Donostialdea

BidasoaBeherea

ArabakoLautada

Gasteiz

Kanpezu-Arabako

Mendialdea

Guardia-Arabako Errioxa

Añana

Goierri

Lea-Artibai

GAZTELAETA

LEON

ERRIOXA

NAFARROAKOFORU

ERKIDEGOA

KANTABRIABizkaiko golkoa

Estatuarenmuga

AutonomiaErkidegoaren muga

Probintziarenmuga

Eskualdearenmuga

Euskadikolurralde-banaketa

Eguzkitsua

Eguzkiaetahodeiak

Hodeitsua

Elurra

Euria

Haizea

Euskadikoeguraldia

0 10 20 30 40 km

Mapa fisikoak

Lurrazaleko erliebea eta urak adierazten dituzte, itsas

mailaren gainetik eta azpitik. Koloreen bitartez, eremu

bakoitza zer altueratan dagoen zehazten da.

Bi zatiak lotu eta apaindu egingo dugu.

Lotu bi zatiak markei jarraituta. Zati bat udaberria eta uda zehazteko geratuko da, eta bestea, udazkena eta negua zehazteko. Jarri eguzkitan eta orientatu iparrorratzaren laguntzaz. Konparatu zer ordu a dierazten duen eta benetan zer ordu den. Amaitzeko, azaldu ikasgelan zuen lana eta emaitzak.

31 2 4

Erronka gaindituta !

Titulua edo izena

Maparen edukia zein den adierazten du, eta zer eremu adierazten den.

Orientazio-markak

Puntu kardinalak adierazten dituzte (iparra, hegoa, ekialdea eta mendebaldea) haize- arrosaren bidez.

Eskala

Mapan neurtutako distantzia baten eta errea-litatean dagokionaren artean zer erlazio dagoen adierazten du. Eskalak grafikoak edo zenba-kizkoak izan daitezke.

Ikur konbentzionalak

Errealitatea (herriak, ibaiak, mendiak, errepi-deak...) adierazten duten ikurrak dira (lerroak, puntuak, ikonoak, koloreak...). Horien esanahia legendan egoten da zehaztuta.

Legenda

Ikur konbentzionalen esanahia azaltzen duen maparen zatia.

Toponimia

Mapan idatzita ageri diren izenak dira (hiriak, herrialdeak, ibaiak, ozeanoak, itsasoak, men-dikateak, mendiak…).

1 Identifikatu elementuetako bakoitza orrialdeko mapan. Binaka jarrita, in-terpretatu elementu horiek.

2 Aurkitu zeri buruzko informazioa ematen diguten mapa turistikoek, linguistikoek, klimatikoek eta demografikoek. Horiez gain, zer motatako mapak daude?

Ulertu, pentsatu...

30º H

40º H

20º H

120º

M

110º

M

100º

M

90º

M

80º M

70º M

60º M

50º M

40º M

30º M

20º M

10º M

0º

40º H

50º H

60º H70º H

80º H

30º H

20º H

10º H

0º

10º I

20º I

50º H

60º H

70º H

80º H

10º H

0º

10º I

20º I

30º I

40º I

50º I

60º I

70º I

50º I

40º I

30º I

60º I70º I

Kantzer

tropikoa

Zirkulu polar artikoa

Ekuatorea Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa

Galapagoak(EKUADOR)

MEXIKO

AMERIKAKO ESTATU BATUAK

KANADA

PANAMA

GUATEMALA

BELIZEHONDURAS

HAITI

PUERTO RICO

EL SALVADOR NIKARAGUA

COSTA RICA

URUGUAI

ARGENTINA

PARAGUAI

TXILE

BOLIVIA

EKUADOR

PERU

GUYANASURINAM

KOLONBIA

VENEZUELA

B R A S I L

Malvina uharteak(Erresuma Batua)

BAHAMAK

KUBA

Guyana Frantsesa(FRANTZIA)

JAMAIKA

TRINIDAD ETA TOBAGO

DOMINIKAR ERREPUBLIKA

Karibe itsasoa

Mexikoko

golkoa

O z e a n o

A t l a n t i k o a

O z e a n o

B a r e a

Ozeano Atlantikoa

Ekialde longitudea

Estatuaren izena

TXILE

0 1000 2000Eskala: 1 / 95000000

3000 km

I

EM

H

Mapa bateko elementuak

Urratsa

Ariketa osagarriak1 Zer ibai agertzen dira mapa fisikoan?

Erantzuna: Nerbioi, Deba, Oria, Bidasoa, Zadorra eta Ebro.

2 Bilatu informazioa eta azaldu zer den atlas bat.

Erantzuna: Liburu edo koaderno modura aurkezten den mapa-bilduma.

25

Ikasleek erlojuaren bi zatiak lotuko dituzte, mar-kei jarraituta. Iparrorratza erabili beharko dute, erlojua ikasliburuaren 24. orrialdean adierazitako moduan jartzeko. Erlojuak adierazten duen ordua interpretatzeko garaian, kontuan izan beharko dute erronkaren urrats honetan ematen den informazioa; hau da, zer urtarotan gauden (udazkena-negua edo udaberria-uda), erlojuaren alde batean edo bestean ikusiko dugula ordua adierazita.

Erronka: 4. urratsa

2626

23

U·1

Eskala grafikoaMapako distantzien eta errealitatekoen artean dagoen erlazioaren adierazpen marraztua da. Adibidez, mapako zentimetro bat errealitateko 1 000 km dira. Luzera bereko zuzenkitan bana-tuta dagoen barra edo zuzen baten bidez adie-razten da.

Zenbakizko eskalaMapan neurtu dugun unitate bati errealitatean zer neurri dagokion jakiteko erabiltzen da. Unitatea zen-bat aldiz biderkatu behar dugun adierazten du. Adi-bidez, 1/10 000 mapako unitate bat errealitatean 10 000 aldiz handiagoa izango da.

Eskalekin lan egin Ulertu, pentsatu...

2 Inprimatu B mapa eta, zenbakizko eskala-ren laguntzaz, kalkulatu Areatza eta Legutio artean zer distantzia dagoen.

1 Egiaztatu Inprimatu A mapa, Gasteiz eta Otxandio arteko txango bat planifikatzeko. Kalkatu mapan ageri den eskala grafikoa paper zerrenda batean. Moztu zerrenda hori eta jarri maparen gainean, distantzia kalkulatzeko. Zenbat km daude bi bizilekuen artean?

Ulertu, pentsatu...

Eskala grafikoa

Zad

orra

Zadorra

Ba

ia

Arratia

Ipergorta

Urkiola

Olaeta

Indusi

Za

ia

Zubialde

UribarriGanboako

urtegia

Urrunagakourtegia

Urkiolamendatea

700

Barazarmendatea

604

Altubemendatea

638

Durana

BetoñoIhurre

Gamarra Nagusia

Arriaga

San Juan

AlbizuelexagaZubiaur

Legutio

Izarra

Plaza

Mañaria

Murgia

Gopegi

Ibarra

Areatza

Otxandio

GASTEIZ

0 5432110 15 20 km

0

54

32

1

10

15

20 k

m

A

Barra horrekin hamar

zentimetro neurtu

baditugu eta

errealitatean distantzia

hori hogei kilometro direla

badakigu, horrek esan

nahi du mapako 1 cm

errealitatean 2 km direla.

Zenbakizko eskala

Urkiolamendatea

700

Barazarmendatea

604

Altubemendatea

638

Durana

BetoñoArriaga

San Juan

Albizuelexaga

Zubiaur

Legutio

IzarraMurgia

Gopegi

Plaza

Mañaria

Ihurre Gamarra Nagusia

Ibarra

Areatza Apatamonasterio

Otxandio

GASTEIZ

Zad

orra

Zadorra

Baia

Arratia

Ipergorta Urkiola

Olaeta

Indusi

Zaia

Zubialde

Urrunagakourtegia

UribarriGanboako

urtegia

4 cm

Eskala: 1 / 200000

B

Murgia eta Gopegi artean 4 cm-ko distantzia dago mapan, eta 8 km dira errealitatean.Izarra eta Areatza herrien arteko

distantzia.

Zenbakizko eskala 1/200 000 da. Horrek esan nahi du mapako 1 cm errealitatean

200 000 cm (2 km) direla.

anayaharitza.es Kontsultatu baliabide-bankuko «Nola interpretatu plano bat» atala.

Metodologia-iradokizunakEman ikasleei eskalen inguruko azalpen praktikoa, testua irakurriz eta mapak aztertuz. Aurreneko mapan eskala grafikoa azaltzen da adibide batekin, eta taldean egiteko ariketa bat proposatzen da; haren bidez, ikasleek eskala grafikoen bidez distantziak nola kalkulatzen diren uler-tu al duten ikusiko dugu. Gauza bera egingo dugu bigarren orrial de ko maparekin, zenbakizko eskala lantzeko. Neska-mutilek adibidea azter-tu ko dute aurrena, eta proposatutako ariketa egingo dute gero. Biga-rren ariketa egiteko, «Bost minutuko geraldia» lankidetzan ikasteko teknika erabiltzea proposatzen dizuegu.

Baliabideak. Bitxikeriak

Greziakoak dira irizpide zientifikoak erabiliz egindako lehen mapak, eta bidaiariek emandako informazioak ahalik eta zehatzen errepro du-zituz egiten zituzten. Anaximandroren mapa, K.a. 520. urte ingu rukoa, eskalan eginiko munduko lehen mapatzat har daiteke. Anaximandro mundu ezagunarekin proportzio-erlazioak ezartzen saiatu zen lehena

izan zen, eta mapak egiteko modu hori konstante bat bilakatu zen gerora kartografian. Zoritxarrez, mapa hori galdu egin da, eta Hero-doto greziar historialariak egindako deskribapen zehatz bati esker jakin dugu nolakoa zen. Iturria: www.geografiainfinita.com/2016/09/la-evolucion-de-la-cartografia-a-traves-de-15-mapas/

Erantzunak

1 Gasteiz eta Otxandio artean 11 cm-ko distantzia dago lerro zuzenean mapan, eta 22 km dira errealitatean.

2 Areatza eta Legutio artean 9 cm-ko distantzia dago lerro zuzenean mapan, eta 18 km dira errealitatean.

Funtsezko piezak

Lankidetzan ikasiEgiaztatuIkasleek hiru urratsetan egingo dute lan ki-detzan ikasteko lehen ariketa hau: koa der-noan idatzi, testuko gal de rari eran tzun eta eran tzuna arrazoitu. Horre ta rako, ikas leek bakarka idatziz hasiko dute lana, eta, gero, gainerako taldekideei egindakoa erakutsi eta bateratze-lana egingo dute. Taldean eran tzungo diote testuan egindako galde-rari, eta erantzuna arrazoitzeko lana ere tal-dean egingo dute. Zalantza guztiak argi tuko dituzte eta, taldeak baten bat argitzeko gai ez badira, irakasleari galdetuko diote.

Komeni da prozesua hitzez egitea; hau da, ikas leek ahoz adieraztea zer urratsi jarraitu dieten ariketa egiteko. Horretarako beha-rrezkoak iruditzen zaizkigun estrate giak eman go dizkiegu.

23

U·1

Eskala grafikoaMapako distantzien eta errealitatekoen artean dagoen erlazioaren adierazpen marraztua da. Adibidez, mapako zentimetro bat errealitateko 1 000 km dira. Luzera bereko zuzenkitan bana-tuta dagoen barra edo zuzen baten bidez adie-razten da.

Zenbakizko eskalaMapan neurtu dugun unitate bati errealitatean zer neurri dagokion jakiteko erabiltzen da. Unitatea zen-bat aldiz biderkatu behar dugun adierazten du. Adi-bidez, 1/10 000 mapako unitate bat errealitatean 10 000 aldiz handiagoa izango da.

Eskalekin lan egin Ulertu, pentsatu...

2 Inprimatu B mapa eta, zenbakizko eskala-ren laguntzaz, kalkulatu Areatza eta Legutio artean zer distantzia dagoen.

1 Egiaztatu Inprimatu A mapa, Gasteiz eta Otxandio arteko txango bat planifikatzeko. Kalkatu mapan ageri den eskala grafikoa paper zerrenda batean. Moztu zerrenda hori eta jarri maparen gainean, distantzia kalkulatzeko. Zenbat km daude bi bizilekuen artean?

Ulertu, pentsatu...

Eskala grafikoa

Zad

orra

Zadorra

Ba

ia

Arratia

Ipergorta

Urkiola

Olaeta

Indusi

Za

ia

Zubialde

UribarriGanboako

urtegia

Urrunagakourtegia

Urkiolamendatea

700

Barazarmendatea

604

Altubemendatea

638

Durana

BetoñoIhurre

Gamarra Nagusia

Arriaga

San Juan

AlbizuelexagaZubiaur

Legutio

Izarra

Plaza

Mañaria

Murgia

Gopegi

Ibarra

Areatza

Otxandio

GASTEIZ

0 5432110 15 20 km

0

54

32

1

10

15

20 k

m

A

Barra horrekin hamar

zentimetro neurtu

baditugu eta

errealitatean distantzia

hori hogei kilometro direla

badakigu, horrek esan

nahi du mapako 1 cm

errealitatean 2 km direla.

Zenbakizko eskala

Urkiolamendatea

700

Barazarmendatea

604

Altubemendatea

638

Durana

BetoñoArriaga

San Juan

Albizuelexaga

Zubiaur

Legutio

IzarraMurgia

Gopegi

Plaza

Mañaria

Ihurre Gamarra Nagusia

Ibarra

Areatza Apatamonasterio

Otxandio

GASTEIZ

Zad

orra

Zadorra

Baia

Arratia

Ipergorta Urkiola

Olaeta

Indusi

Zaia

Zubialde

Urrunagakourtegia

UribarriGanboako

urtegia

4 cm

Eskala: 1 / 200000

B

Murgia eta Gopegi artean 4 cm-ko distantzia dago mapan, eta 8 km dira errealitatean.Izarra eta Areatza herrien arteko

distantzia.

Zenbakizko eskala 1/200 000 da. Horrek esan nahi du mapako 1 cm errealitatean

200 000 cm (2 km) direla.

anayaharitza.es Kontsultatu baliabide-bankuko «Nola interpretatu plano bat» atala.

27

Ariketa osagarriak1 Kalkulatu Legutio eta Zubiaur artean zer distantzia dagoen lerro

zuze nean.

Erantzuna: 12,5 cm lerro zuzenean mapan; 25 km errealitatean.

2 Bilatu, Google Maps-en, zenbat kilometro egin behar ditudan Legu-tiotik Zubiaurrera erre pidez joan nahi badut.

Erantzuna: 48,8 km.

Funtsezko piezak

IKTakanayaharitza.esKontsultatu Anaya Haritzaren webguneko baliabide-bankuko «Nola interpretatu plano bat» eduki osagarria.

Lankidetzan ikasiBost minutuko geraldiaBi orrialdeotako testua azaldu eta gero, lan-kidetzan ikasteko teknika hau jar daiteke mar txan, honela:

– Bost minutuko geraldi bat egingo da, eta, tarte horretan, ikasleak binaka jarriko dira eta eskalei buruzko bi galdera pentsatuko dituzte.

– Gero, bi bikote elkartu eta lauko talde bat osatuko dute, pentsatutako zalantzak denen artean argitzeko.

– Prozesuaren amaieran, galderak ikastalde handian plantea daitezke; aurrez argitu-tako zalan tzak berriz ez errepikatzen saia-tu beharko dute ikasleek.

Argitu gabe geratutako zalantzak irakasleak argituko ditu.

Funtsezko piezak Sakontzeko, indartzeko…

28

25

U · 1

24

Nola egin eguzki-erloju bat.

Gaur egun, eguneko zer une den zehaztasun handiz adierazten diguten erlojuak ditugu. Baina duela milaka urte ez ziren existitzen gaur egungo erlojuak, eta, beraz, antzinako zibilizazio batzuek (esaterako, egiptoarrek, greziarrek edota txinatarrek) eguzki-erlojua asmatu zuten. Erloju horrek gnomon izeneko objektu batek egiten duen itzala erabiltzen du orduak adierazteko. Lurraren errotazio-higidura dela eta, Eguzkia ekialdetik mendebaldera lekuz aldatzen ikusten dugu zeruan, eta, ondorioz, hark proiektatzen duen itzalaren posizioa aldatu egiten da. Beraz, gnomona erdian jarri eta inguruan orduak adierazita, zer ordu den jakin dezakegu.

Hona hemen zuen eguzki-erlojua egiteko beharko duzuen materialaren zerrenda bat, baita urratsetako bakoitza egiten lagunduko dizueten argazki edo irudi batzuk ere.

Behar den materiala

• Kartoi mehea

• Iparrorratza

• Konpasa

• Lika• Arkatza

• Errotuladore iraunkorra

• Tenperak

• Pintzelak

• Erregela

• Artaziak

• Angelu-garraiagailua

12 121110

9

8

7

1314

15

16

17

18

18

6

6

17

16

1514

1312121110

9

8

7

1

40º I latitudea

Ebaki

Tolestu

2

1413121211

1718

1615

109

8763

11 12

1718

1615

109

876

Iparraldea

Hegoaldea

EkialdeaMendebaldea

4

Osatu eskema hitz hauek idatzita: kometak, beroak, sateliteak, Ilargia, izarra, harri-tsuak, ilberria.

Planetak

Kometak

Errotazioa

Sateliteak

Unibertsoa

Izarrak

Translazioa

Esfera gaseoso

eta oso ?

Gas- eta hauts-

hodeiak

Gorputz esferiko

? edo gaseosoak

Milioika izarren

pilaketak

Izar baten inguruan biraka

ari diren gorputz harritsuak

Planeta baten inguruan

biraka ari diren gorputzak

Hauts- eta

izotz-bolak

Izarrak

Eguzkia (eguzki-sistemako ? )

Planeta nanoak edo planetoideak

Nebulosak Planetak Galaxiak Asteroideak

Asteroideak

?

Kometak

?

Unibertsoa

Eguzki-sistema

Zortzi planeta eta horien sateliteak

Adierazpen grafikoak

Lurra ? (Lurraren satelitea)

Ilargiaren aldiak: ? , ilgora, ilbetea eta ilbehera

Egin ebaki bat triangeluaren

zentroan, lerroari jarraituta.

Sortu «Hiztegia» atala Gizarte Zientzien zure koadernoan. Idatzi bertan unitateetako bakoitzean proposatuko dizkizugun hitzen definizioak.

1 Definitu hitz hauek eta sartu zure hiztegian.

Erronka egiteko gida

Iturria: Moreno Gómez, Esteban, eta Cejudo rodríguez, salomé: «Construcción de un reloj de sol ecuatorial», El CSIC en la Escuela. CSIC, 2005.

Informazio gehiagorako, ikusi: digital.csic.es

Ikasi dudana antolatu

Hitz-bilduma

anayaharitza.es Baliabide-bankuko «Ikasi dudana antolatu» atalean, orrialde honen bertsio inprimagarria duzu.

anayaharitza.es Kontsultatu «Ikasteko» eta «Jolastuz ikasi» atalak baliabide-bankuan.

Ikasi dudana antolatu

Kontzeptu-mapa hierarkiko bat egingo dugu, unitatean ikasitakoa anto latzeko. Antolatzaile grafikoan proposatutako testua osatzeko, orriaren goialdeko hitzak erabiliko ditugu. Zortzi hutsune daude, eta ikasleek hitz horiekin bete beharko dituzte; beharrezkoa izanez gero, lagundu egingo diegu.

Lan honetan, baliteke neska-mutilek unitateko aurreko orriak begiratu behar izatea; beraz, nahi dituzten kontsulta eta beharrezko egiaztapen guztiak egiten utziko diegu.

Erantzunak

Kontzeptu-mapa hierarkikoa:

Beroak/harritsuak/Sateliteak/Kometak/izarra/Ilargia/ilberria.

1 Terminoen definizioak:

Kometak: hauts eta izotzezko bolak dira. Ur-lurrunezko isatsa izaten dute, eta izarretatik hurbil igarotzean distira egiten dute.

Izarrak: gasezko esfera handiak dira, oso beroak. Argia eta beroa igortzen dute.

Planetak: esfera-forma duten gorputz harritsu eta gaseosoak dira. Iza rren inguruan biraka dabiltza, eta haietatik hartzen dute argia eta beroa.

Errotazioa: Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten duen bira da; hau da, bi poloe tatik igarotzen den irudizko ardatz baten inguruan. Bira osoa egiteko 24 ordu behar ditu, eta biraketa horren ondorioz, eguna eta gaua sortzen dira.

Eguzki-erloju bat egiteko gidan, zer material behar diren esaten da eta hura nola egin ikus-teko irudi batzuk dituzue. Informazio gehia go-rako, jo www.digital.csic.es webgunera.

Baliabide-bankuko material osagarrietan, erron-ka egiteko bi pdf dituzue: Eguzki-erlojua 1 eta 2.

Erronka: eguzki-erlojua

29

25

U · 1

24

Nola egin eguzki-erloju bat.

Gaur egun, eguneko zer une den zehaztasun handiz adierazten diguten erlojuak ditugu. Baina duela milaka urte ez ziren existitzen gaur egungo erlojuak, eta, beraz, antzinako zibilizazio batzuek (esaterako, egiptoarrek, greziarrek edota txinatarrek) eguzki-erlojua asmatu zuten. Erloju horrek gnomon izeneko objektu batek egiten duen itzala erabiltzen du orduak adierazteko. Lurraren errotazio-higidura dela eta, Eguzkia ekialdetik mendebaldera lekuz aldatzen ikusten dugu zeruan, eta, ondorioz, hark proiektatzen duen itzalaren posizioa aldatu egiten da. Beraz, gnomona erdian jarri eta inguruan orduak adierazita, zer ordu den jakin dezakegu.

Hona hemen zuen eguzki-erlojua egiteko beharko duzuen materialaren zerrenda bat, baita urratsetako bakoitza egiten lagunduko dizueten argazki edo irudi batzuk ere.

Behar den materiala

• Kartoi mehea

• Iparrorratza

• Konpasa

• Lika• Arkatza

• Errotuladore iraunkorra

• Tenperak

• Pintzelak

• Erregela

• Artaziak

• Angelu-garraiagailua

12 121110

9

8

7

1314

15

16

17

18

18

6

6

17

16

1514

1312121110

9

8

7

1

40º I latitudea

Ebaki

Tolestu

2

1413121211

1718

1615

109

8763

11 12

1718

1615

109

876

Iparraldea

Hegoaldea

EkialdeaMendebaldea

4

Osatu eskema hitz hauek idatzita: kometak, beroak, sateliteak, Ilargia, izarra, harri-tsuak, ilberria.

Planetak

Kometak

Errotazioa

Sateliteak

Unibertsoa

Izarrak

Translazioa

Esfera gaseoso

eta oso ?

Gas- eta hauts-

hodeiak

Gorputz esferiko

? edo gaseosoak

Milioika izarren

pilaketak

Izar baten inguruan biraka

ari diren gorputz harritsuak

Planeta baten inguruan

biraka ari diren gorputzak

Hauts- eta

izotz-bolak

Izarrak

Eguzkia (eguzki-sistemako ? )

Planeta nanoak edo planetoideak

Nebulosak Planetak Galaxiak Asteroideak

Asteroideak

?

Kometak

?

Unibertsoa

Eguzki-sistema

Zortzi planeta eta horien sateliteak

Adierazpen grafikoak

Lurra ? (Lurraren satelitea)

Ilargiaren aldiak: ? , ilgora, ilbetea eta ilbehera

Egin ebaki bat triangeluaren

zentroan, lerroari jarraituta.

Sortu «Hiztegia» atala Gizarte Zientzien zure koadernoan. Idatzi bertan unitateetako bakoitzean proposatuko dizkizugun hitzen definizioak.

1 Definitu hitz hauek eta sartu zure hiztegian.

Erronka egiteko gida

Iturria: Moreno Gómez, Esteban, eta Cejudo rodríguez, salomé: «Construcción de un reloj de sol ecuatorial», El CSIC en la Escuela. CSIC, 2005.

Informazio gehiagorako, ikusi: digital.csic.es

Ikasi dudana antolatu

Hitz-bilduma

anayaharitza.es Baliabide-bankuko «Ikasi dudana antolatu» atalean, orrialde honen bertsio inprimagarria duzu.

anayaharitza.es Kontsultatu «Ikasteko» eta «Jolastuz ikasi» atalak baliabide-bankuan.

Sateliteak: planeta baten inguruan biraka dabiltzan eta berezko argi rik ez duten gorputzak dira.

Translazioa: Lurrak Eguzkiaren inguruan ematen duen bira da. 365 egun eta 6 ordu behar ditu bira hori egiteko.

Unibertsoa: zeruko gorputzak dauden espazioa.

Funtsezko piezak

IKTakanayaharitza.esNeska-mutilek ikasteko erabil ditzaketen hainbat tresna dituzue baliabide-bankuko «Ikasteko» atalean (laburpena, unitateko eskema osoa, taulak...), eta unitatean gara-tu tako eduki garrantzitsuenak errazago berri kusten ere lagunduko dizuete.

«Jolastuz ikasi» atalean hain bat jolas ditu-zue (gurutzegramak, letra- zopak, memoria-jolasak…), unitateko eduki garrantzitsuenak errazago ikasteko eta berrikusteko.

Pentsamendua garatuIkasi dudana antolatu: kontzeptu-mapa hierarkikoaLana sendotze aldera, kontzeptu-mapak era-bil tzea komeni da. «Ikasi dudana anto latu» orriaren inprimatzeko bertsioa duzue horre-tarako.

30

2726

1 Ordenatu zure koadernoan, hemen ageri den moduko taula batean, unitate ho-netan izan dituzun indarguneak eta ahulguneak. Idatzi, lehenengo, ondoen egin dituzun atalak; eta, gero, hobetu behar dituzunak.

1. Unibertsoa: sorkuntza, jatorriak eta osagaiak.

2. Eguzki-sistema.

3. Lurra: ezaugarriak eta higidurak.

4. Ilargia.

5. Lurraren adierazpena.

6. Mapak.

4 Unitatean ikasi duzun ezer erabiliko duzu egunerokoan? Idatzi erabilera horietako bat, gutxienez.

1 1 Irudikatu Ilargiaren lau aldiak zure koadernoan eta idatzi aldi bakoitzaren izena.

a) Zer kolore erabili duzu hondokoa margotze-ko?

b) Konparatu zuk egindako marrazkia ikaskideak egin duenarekin eta azaldu, zure hitzekin, no-la gertatzen diren Ilargiaren aldiak.

2 Erreparatu irudi honi:

a) Non dago Eguzkia?

b) X puntuan, egunsentia edo ilunabarra da?

c) Irudi horren arabera, zer polotan ez da irten eta ez da irtengo gaur Eguzkia?

d) Zer urtaro dela uste duzu hemisferio bakoi-tzean?

3 Azaldu zure hitzekin nola gertatzen diren mareak edo itsasaldiak. Nola esaten zaio bakoitzari?

4 Norbaiti Lurrakzer higidura egiten dituen azaldu beharko bazenizkio, zer erabiliko zenuke? Arra-zoitu erantzuna.

5 Definitu elementu hauek zure hitzekin: Lurraren ardatza, meridianoa eta paraleloa. Zer izen du Lurreko meridiano nagusiak? Eta paralelo na-gusiak?

6 Idatzi zer egunetan hasten eta amaitzen diren urtaroak Euskal Herrian.

a) Zer ezaugarri ditu urtaro bakoitzak?

b) Aldatzen al dira urtaroak hemisferioaren ara-bera? Arrazoitu erantzuna.

7 Zer elementu erabiltzen ditugu Lurreko tokiak kokatzeko? Azaldu zer diren koordenatu geo-grafikoak eta jarri nola erabiltzen diren erakusten duen adibide bat.

8 Izendatu mapa bateko elementuak. Ondoren, azaldu ahoz ikaskideari zeri buruzko informazioa ematen diguten eta zer den elementu horietako bakoitza.

9 Adierazi zer mapa erabiliko zenukeen kasu haue-tako bakoitzean:

a) Herrialde bateko ibaiak eta mendikateak ko-katzeko.

b) Erromatar Inperioaren konkistak adierazteko.

c) Herrialdeko abeltzaintzaren banaketa beha-tzeko.

d) Autonomia erkidego baten mugak zehazteko.

e) Toki bateko tenperaturen berri izateko.

1

2

3

4

5

6

2 Idatzi unitatea landu aurretik ez zenekizkien hitz batzuk.

3 Marraztu irudia zure koadernoan, adierazi 1etik 3ra zer mailatan zauden adieraz-pen bakoitzean, eta, amaitzean, lotu puntuak.

1

2

3Eskolan parte hartzen dut

Unitatean ikasitakoa

erabiltzen dut

Ariketak egiten ditut

Ulertu ezean, laguntza

eskatzen dut

X

Altitudea (m)

Espainiako mapa �sikoa

2000tik 3500era1500etik 2 000ra1000tik 1500era700etik 1000ra400etik 700era0tik 400era

0 100 200 300 km

I

EM

H

DUERO

GUADIANA

DUERO

GUADALQUIVIR

TAJO

JÚCAR

EBRO

MIÑO

SEGURA

TAJO

TAJO

Guadalquivir

ren sakonunea

Ebroren sakonunea

KANTAURIAR MENDIKATEA PI R I N I O A K I B E R

I AR

SI S

TE

MA

ERDIALDEKO SISTEMA

S I E R R A M O R E N A

ME N D I K A T E B E T I K O A K

IPAR

GOI-LAUTADA

HEGO

GOI-LAUTADA

Melilla

Ceuta

BALEARRAK

K A N A R I A K

B i z k a i k o g o l k o a

O Z E A N O AT L A N T I K O A

O

ZE

AN

O

AT

LA

NT

IK

OA

M e d i t e r r a n e o i t s a s o a

Zer ikasi dudan

Osatu

ZURE KOADERNOANedo bertsio inprimagarri

an

1. PORTFOLIOA

anayaharitza.es Zure portfolioa egiteko, gorde unitate bakoitzari buruzko ariketak, bitxike-riak, irudiak, pasadizoak edo iritziak. Nola egin jakiteko eta orrialde honen bertsio inprimagarria aurkitzeko, begiratu baliabidebankuko «Portfolioa» atalean.

Nola ikasi dudan

Metodologia-iradokizunakOrrialdeotako ariketek zenbait prozesu kognitibo proposatzen dituzte, ikasleei unitate didaktikoan zer ikaskuntza garatu dituzten jabetzen laguntzeko.

Interesgarria izango litzateke, ikasleek galderei erantzuten dieten heinean edo zeregina amaitutakoan, tarte bat hartzea zuzenketak taldean egiteko, irizpideak eta infor ma zioa trukatuz, neska-mutilek uler dezaten koadernoetako erantzunek ira kas leak eskatzen duenarekin bat etorri behar dutela. Era berean, irakasleak ikasleen ikaskuntzak baloratu ahal izango ditu, eta, horrela, beharrezko erabakiak hartu neska-mutilen ikaskuntza-prozesuaren inguruan.

Zer ikasi dudan1 Erantzun askea.

2 a) Eguzkia marrazkiaren ezkerraldean dago. b) X puntuan iluna barra da. c) Ipar poloan. d) Hego hemisferioan uda da, eta ipar hemis fe-rioan, negua.

3 Erantzun askea. Itsasgora eta itsasbehera.

4 Erantzun askea. Puxtarri bat edo pilota bat. Lurrak bezala, esfera-forma dutelako.

5 Erantzun askea. 0 meridianoa, Greenwicheko meridianoa. Ekuatorea.

6 a) Udaberria: martxoaren 21etik ekainaren 21era. Tenperaturak sua-beak dira, eta egunek eta gauek berdin-antzean irauten dute.

Uda: ekainaren 21etik irailaren 21era. Tenperaturak altuak dira, eta egunak gauak baino luzeagoak.

Udazkena: irailaren 21etik abenduaren 21era. Tenperaturak sua-beak dira, eta egunek eta gauek berdin-antzean irauten dute.

Negua: abenduaren 21etik martxoaren 21era. Tenperaturak ba-xuak dira, eta gauak egunak baino luzeagoak.

b) Urtaroak desberdinak dira hemisferio bakoitzean. Kontrakoak dira: hemisferio batean uda denean, bestean negua da; eta batean udaberria denean, bestean udazkena da.

Funtsezko piezak

EbaluazioaUnitate bakoitzaren amaieran ebaluazioa egiten da, «Zer ikasi dudan» eta «Nola ikasi dudan» ataletan. Zenbait propo sa men egiten dira, ikasleek beren ikas kun tzaren inguruan hausnartu dezaten, auto e baluazioa errazten duten zenbait jardue raren bidez.

Gogoan izan, lehenengo unitate honetatik aurrera, ikasleak portfolio bat osatzen joan-go direla, zer ikasi duten, nola ikasi duten eta ikasitako horrek egunerokoan zertarako balio dien jabetzeko.

31

2726

1 Ordenatu zure koadernoan, hemen ageri den moduko taula batean, unitate ho-netan izan dituzun indarguneak eta ahulguneak. Idatzi, lehenengo, ondoen egin dituzun atalak; eta, gero, hobetu behar dituzunak.

1. Unibertsoa: sorkuntza, jatorriak eta osagaiak.

2. Eguzki-sistema.

3. Lurra: ezaugarriak eta higidurak.

4. Ilargia.

5. Lurraren adierazpena.

6. Mapak.

4 Unitatean ikasi duzun ezer erabiliko duzu egunerokoan? Idatzi erabilera horietako bat, gutxienez.

1 1 Irudikatu Ilargiaren lau aldiak zure koadernoan eta idatzi aldi bakoitzaren izena.

a) Zer kolore erabili duzu hondokoa margotze-ko?

b) Konparatu zuk egindako marrazkia ikaskideak egin duenarekin eta azaldu, zure hitzekin, no-la gertatzen diren Ilargiaren aldiak.

2 Erreparatu irudi honi:

a) Non dago Eguzkia?

b) X puntuan, egunsentia edo ilunabarra da?

c) Irudi horren arabera, zer polotan ez da irten eta ez da irtengo gaur Eguzkia?

d) Zer urtaro dela uste duzu hemisferio bakoi-tzean?

3 Azaldu zure hitzekin nola gertatzen diren mareak edo itsasaldiak. Nola esaten zaio bakoitzari?

4 Norbaiti Lurrakzer higidura egiten dituen azaldu beharko bazenizkio, zer erabiliko zenuke? Arra-zoitu erantzuna.

5 Definitu elementu hauek zure hitzekin: Lurraren ardatza, meridianoa eta paraleloa. Zer izen du Lurreko meridiano nagusiak? Eta paralelo na-gusiak?

6 Idatzi zer egunetan hasten eta amaitzen diren urtaroak Euskal Herrian.

a) Zer ezaugarri ditu urtaro bakoitzak?

b) Aldatzen al dira urtaroak hemisferioaren ara-bera? Arrazoitu erantzuna.

7 Zer elementu erabiltzen ditugu Lurreko tokiak kokatzeko? Azaldu zer diren koordenatu geo-grafikoak eta jarri nola erabiltzen diren erakusten duen adibide bat.

8 Izendatu mapa bateko elementuak. Ondoren, azaldu ahoz ikaskideari zeri buruzko informazioa ematen diguten eta zer den elementu horietako bakoitza.

9 Adierazi zer mapa erabiliko zenukeen kasu haue-tako bakoitzean:

a) Herrialde bateko ibaiak eta mendikateak ko-katzeko.

b) Erromatar Inperioaren konkistak adierazteko.

c) Herrialdeko abeltzaintzaren banaketa beha-tzeko.

d) Autonomia erkidego baten mugak zehazteko.

e) Toki bateko tenperaturen berri izateko.

1

2

3

4

5

6

2 Idatzi unitatea landu aurretik ez zenekizkien hitz batzuk.

3 Marraztu irudia zure koadernoan, adierazi 1etik 3ra zer mailatan zauden adieraz-pen bakoitzean, eta, amaitzean, lotu puntuak.

1

2

3Eskolan parte hartzen dut

Unitatean ikasitakoa

erabiltzen dut

Ariketak egiten ditut

Ulertu ezean, laguntza

eskatzen dut

X

Altitudea (m)

Espainiako mapa �sikoa

2000tik 3500era1500etik 2 000ra1000tik 1500era700etik 1000ra400etik 700era0tik 400era

0 100 200 300 km

I

EM

H

DUERO

GUADIANA

DUERO

GUADALQUIVIR

TAJO

JÚCAR

EBRO

MIÑO

SEGURA

TAJO

TAJO

Guadalquivir

ren sakonunea

Ebroren sakonunea

KANTAURIAR MENDIKATEA PI R I N I O A K I B E R

I AR

SI S

TE

MA

ERDIALDEKO SISTEMA

S I E R R A M O R E N A

ME N D I K A T E B E T I K O A K

IPAR

GOI-LAUTADA

HEGO

GOI-LAUTADA

Melilla

Ceuta

BALEARRAK

K A N A R I A K

B i z k a i k o g o l k o a

O Z E A N O AT L A N T I K O A

O

ZE

AN

O

AT

LA

NT

IK

OA

M e d i t e r r a n e o i t s a s o a

Zer ikasi dudan

Osatu

ZURE KOADERNOANedo bertsio inprimagarri

an

1. PORTFOLIOA

anayaharitza.es Zure portfolioa egiteko, gorde unitate bakoitzari buruzko ariketak, bitxike-riak, irudiak, pasadizoak edo iritziak. Nola egin jakiteko eta orrialde honen bertsio inprimagarria aurkitzeko, begiratu baliabidebankuko «Portfolioa» atalean.

Nola ikasi dudan

7 Paraleloak eta meridianoak koordenatu geografikoen sarea osatzen duten lerro irudikariak dira, eta mapa batean edozein leku kokatzeko balio dute. Koordenatuak latitudea eta longitudea dira. Latitudea Lurreko edozein tokitatik ekuatorera dagoen distantzia da, gradutan neurtuta; eta longitudea Lurreko edozein tokitatik 0º meridianora dagoen distantzia da. Adibide askea.

8 Titulua edo izena, orientazio-markak, eskala, ikur konbentzionalak, legenda eta toponimia.

9 a) Mapa fisikoa. b) Mapa historikoa. c) Mapa tematiko ekonomikoa. d) Mapa politikoa. e) Eguraldi-mapa.

Nola ikasi dudanUnitate honetan lau ariketa egingo ditugu, gero portfolioan jasoko ditugunak:

• Nire indarguneak eta nire ahulguneak: ikasleek unitateko atalak ordenatu beharko dituzte, ondoen egin dutenetik okerren egin dute-nera.

• Hitz berriak ikasi ditut: «Hitz-bilduma» atalean landu den hiztegi es-pezifikoaz gain, unitatean ikasitako hitz berri gehiago jaso daitezke portfolioan.

• Nire trebetasunak egiaztatzen ditut: ikasleek lau adierazpen baloratu beharko dituzte, eta 1etik 3ra zer mailatan dauden esan.

• Ikasitakoa egunerokoan darabilt: ikasitako edukiek egunerokoarekin lotura izan dezaten sustatuko da. Ariketa hau ikastalde handian egin daiteke.

Ariketen helburua ikasleei beren ikaskuntzen inguruan hausnarraraz-tea da. Horretarako, ariketak koadernoan egiteko esango diegu, edo ariketak erraz antolatzeko eta jasotzeko aukera ematen duen beste edozein euskarritan, eta nahi bezala aritzen utziko diegu, kalifika-tzeko asmorik gabe. Neska-mutilek modu natural eta autonomoan eran tzun dezaten saiatuko gara. Hala ere, komeni da ikasleei ariketak denbora-tarte eta espazio jakinetan bukatzen laguntzea, denek egin ahal izan dezaten atal hau.