hizkuntzen babesa Eur opan: hamarkada berri baterantz...11. Hiztun gutxiko hizkuntzen babesa...

Eremu urrikohizkuntzen babesa Europan: hamarkada berribaterantz

EREMU URRIKO HIZKUNTZEN BABESA EUROPAN:

HAMARKADA BERRI BATERANTZ

Vitoria-Gasteiz, 2011

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA

Argitaraldia: 1.a, 2011ko martxoaBerrinprimaketa: 1.a, 2011ko apirila

Ale-kopurua: 700 200

©Jatorrizkoedizioa: Minority language protection in Europe: into a new decade(Regional or Minority Languages, No. 8)

Council of Europe on publication in English and French

© Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa Kultura Saila

Internet: www.euskadi.net

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco Donostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Argitalpenarenprestakuntza Hariadna Editoriala, S.L.etakonposaketa: Tel. (34) 943 000 333 - [email protected]

Testuenitzulpena: Antton Garikano, Olatz Oiartzabal eta Joxe Astorkia

Azalarendiseinua: Eurosintesis.com

Inprimaketa: Composiciones RALI, S.A. Costa, 12-14, 7.ª - 48010 Bilbao

ISBN: 978-84-457-3144-4

L.G.: BI-478-2011

Itzulpen hau Europako Kontseiluarekin batera adostuta argitaratu da, eta itzultzailearena da itzulpenaren erantzukizun osoa.

Lan honen bibliogafia-erregistroa Eusko Jaurlaritzako Liburutegi Nagusiaren katalogoan aurki daiteke:

http://www.euskadi.net/ejgvbiblioteka

AurkibideaAniztasuneanbateginik Lurdes Auzmendi Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako sailburuordea ...........................................5

HitzaurreaТеrrу dAvis Europako Kontseiluko idazkari nagusia, 2004-2009 ..........7

EskualdekoedoEremuUrrikoHizkuntzenEuropakoGutunarenaurretik...................................................................9

1. Giza Eskubideen Europako Hitzarmena eta eremu urriko hizkuntzak babesteko beharra. Manuel Lezertúa Rodríguez ................................11

1998-2008artekoesperientzia:Gutunaezartzea ...................................25

2. Gutunaren segimendua egiteko mekanismoa: ikuspegi praktiko bat. Sigve Gramstad................................................................27 3. Gutunaren eragina. Vesna Crni´c-Grotic .............................................................33

1998-2008artekoerronkak:Gutunaberrestea ......................................39

Gutunaberrestearenproblemaketaikuspuntuak ..................................................39 4. Belgikaren kasua. Yves Lejeune ...........................................................................41 5. Baltikoko estatuen kasua. Snezana Trifunovska..................................................63

Aldizkakotxostenakegiteaetagomendioakabiaraztea:kasu-azterketak ..............79 6. Suitzaren kasua. Constantin Pitsch .....................................................................81 7. Hungariaren kasua. Judit Solymosi .....................................................................91 8. Espainiaren kasua. José María Pérez Medina ....................................................97

9. Espainiako ordena konstituzionala eta Eskualdeko edo Eremu Urriko HzkuntzenEuropako Gutuna: aplikazio-arazo batzuk. Alberto López Basaguren ...................109

1998-2008artekoesperientziak: eremuurrikohizkuntzaksustatzeaetababestea ..........................131

10. Euskara biziberritzeko prozesuaren bilakaera. Patxi Baztarrika ......................13311. Hiztun gutxiko hizkuntzen babesa Trentinon. Marco Viola ..............................145

2008tikaurrera:hamarkadaberribaterantz ......................................159

12. Gutuna tresna bizi gisa: legearen erronkak eta ikuspuntuak. Robert Dunbar ...16113. Gutuna bermatzea eraginkorra da Europako lege-ordenan. Stefan Oeter .........17514. Lorpenak eta desafioak, hizkuntzaren baitatik. Anjel Lertxundi .......................185

Irudiak

Belgikako hizkuntza-eremuak, 42.or. Belgikako hizkuntza-mugak, 44.or. Belgikako hizkuntza ofizialen eta eskualdeko hizkuntzen dialektoak, 51.or. Valoniera eta Montzen-Welkenraedt eskualdeko frankonieraren aldaerak, 53.or. Frankonieraren aldaerak, 60.or. Hizkuntza nagusi bakoitzaren biztanle-kopurua, Suitza, 2000 (nazio-hizkuntzak), 82.or. Hizkuntza bakoitzak Suitzan dituen hiztunak, 2000 (ehunekoa eta absolutua), 82.or. Suitzako hizkuntza ez-nazionalak, 2000, 83.or. Grisonia/Graubünden kantonamenduko hizkuntzak, 2000, 84.or. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera (1981-2006), 135.or. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera < 15 urte (1981-2006), 135.or.Elebitasunaren bilakaera adin-taldeka. EAE (1981-2006), 136.or. Euskara gaztelania beste edo gehiago erabiltzen dutenen bilakaera, eremuka (1991-2006), 137.or. Euskara gaztelania beste edo gehiago erabiltzen dutenen bilakera, adin-taldeka (1991-2006), 137.or. Hizkuntza-ereduak irakaskuntza ez unibertsitarioan (1983/84-2008/09 ikasturteak), 138.or.

AniztasuneanbateginikEuropar Batasunean “eskualdeko edo eremu urrikoak” diren hirurogei bat hizkun tza hitz egiten dira. Guztira, berrogeita sei milioi europarrek erabili ohi dituzte, hots, Europa osoko bizilagunen ehuneko hamarrek, gutxi gorabehera. Hizkuntza horiek oso egoera diferenteetan daude, jakina. Eman ohi den adibi-dea berriro aipa tzeagatik, katalanak hiztun gehiago ditu Europar Batasunean ofizialak diren hogeita hiru hizkuntzetako batzuek baino.

Esandako hirurogei hizkuntza horietatik askok nolabaiteko onarpena jaso dute kasuan kasuko estatuen aldetik. Europan elebakartasun ofiziala salbuespena da, ez araua. Europar Batasuneko hogeita zazpi estatuetatik zazpik dute mintzaira ofizial bakar bat: Bulgariak, Estoniak, Greziak, Letoniak, Lituaniak, Poloniak eta, euskarari dagokionez eragina duenez, baita Frantziak ere. Gainerako hogei estatuetan, neurri batean edo bestean, eleaniztasuna ofizialki aitortuta dago.

Eremu urriko hizkuntzak babestu eta sustatzeko, Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna onartu zen 1992an, Europako Kon tseiluak sus-taturik. Guztira, hogeita hamaika estatuk izenpetu dute orain arte. Horietarik, hogeita hiruk berretsi ere egin dute. Espainiak 1992. urtean bertan izenpetu zuen, eta 2001ean berretsi. Frantziak 1999an izenpetu bazuen ere, ez du inoiz berretsi. Beraz, Gutunak euskara babesturik dauka Euskal Autonomia Erkide-goan eta Nafarroako Foru Komunitateko eremu euskaldunean nahiz mistoan, hor neurri desberdinean bada ere, baina ez Ipar Euskal Herrian.

Euskadin oreka bat lortu zen estatu osoko hizkuntzaren eta berezko hiz-kuntzaren artean. Oreka hori 1978ko Konstituzioan, 1979ko Estatutuan eta 1982ko Euskararen Erabilera Normalizatzeko Legean gauzatu zen. Kontuan hartu behar da Euskadiko ia bizilagun guztiek gaztelaniaz hitz egiten dutela eta haietako heren batek bakarrik hitz egiten duela euskaraz. Hiru arau haiek bide eman zioten euskaraz hitz egiten zen tokietan normalizatzeari ez ezik jadanik hitz egiten ez zen tokietara zabaltzeari ere. Hori maiz ahazten zaigu. Nolabait esan, Euskadin Gutunetik harantzago joan gara. Hori posible izan da hemengo alderdi politikoen eta gizarteko eragileen adostasunari esker, noski, baina baita estatu osoko legeria ireki eta malguari esker ere. Ez dira ene hi-tzak bakarrik. Gutuneko Aditu Batzordeak 2005ean adierazi zuenez, Espainia aitzindaria da Europan eskualdeko hizkuntzen babes eta sustapenean. Gizarte demokratiko batean normala den bezala, tirabirak gertatu dira ba tzuetan nor-malizazioari gehiegizko eta gutxiegizko deritzotenen artean, baina, eskuar-ki, sistemak nahiko ongi funtzionatu du, herritar gehien-gehienen borondate sendoan oinarritzen delako.

Eremu urriko hizkuntzen hiztunok europazaleak izan behar dugu ia nahitaez. Gure hizkuntzen geroari Europa deritzo. Geroko Europa horretan eskualdeko hizkuntzek loturarako balioko dute gizabanako eta herrien artean. Hiz kuntza horien hiztunak maiz elebidunak edo hirueledunak direlako. Horrez gain, ga-liziera zubi bat izan daiteke Portugalen eta Espainiaren artean. Euskara, okzi-taniera eta katalana, Espainiaren eta Frantziaren artean. Alsaziera, Frantziaren eta Alemaniaren artean. Eta abar. Herri txikiek zeresan handia dute denon ar-tean eraikitzen ari garen Europa eleaniztunean.

Europar Batasunak In varietate concordia esaera hautatu zuen goiburu 2000n. “Aniztasunean bat eginik”, alegia. Ez zait izenburu hoberik burura tzen li-buru honen aitzinsolaserako. Liburu honetan “Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkun tzen Europako Gutuna: Lorpenak eta Desafioak” izeneko nazioarteko bil tzarrean aurkezturiko mintzaldi batzuk biltzen dira. Bilbon izan zen biltzar hori, 2009ko apirilaren 20an eta 21ean, Europako Kontseiluak, Espainiako Gobernuak, Eusko Jaurlaritzak eta Euskal Herriko Unibertsitateak antolaturik. Hasiera batean, frantsesez eta ingelesez bakarrik argitaratu zen. Mintzaldien bikaintasunagatik, Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzari komenigarri iru-ditu zaio Euskadiko bi hizkuntza ofizialetara itzultzea.

Liburu hau euskaraz eta gaztelaniaz argitaratzeak badu zentzua. Euskal herri-tarroi batzuetan erreferentziak falta zaizkigu. Noraezean gabiltza. Biktimismo eta ezkorkeriarako joera nabaria dugu. Ez gara konturatzen euskara ez dago-ela bakarrik munduan. Europan bertan hizkuntza asko daudela haren an tzeko egoeran. Badaudela erakunde eta itun batzuk haren alde dihardutenak, baita Euskal Herritik aparte ere. Liburu honek gure beldur eta konplexu batzuk uxa-tzeko balio badu, argitaratzea mereziko du.

Lurdes AuzmendiEusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako sailburuordea

Hitzaurrea

Espainiak esperientzia zabala du bere eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak babesten eta sustatzen, batzuek estatus ofiziala baitute. Horretaz gainera, au-tonomia-erkidegoek –eta zer esanik ez Euskal Autonomia Erkidegoak–, eder-ki asmatu dute Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna ezartzen.

Beraz, Euskal Autonomia Erkidegoa leku ezin hobea zen 2009ko apirileko kongresuarentzat, Europako Kontseiluak antolatua Euskal Herriko Unibertsita-tearekin eta Espainiako agintarien babesarekin –bai Administrazio Publikoaren Ministerioaren bai euskal agintarien babesarekin–, Gutunaren inguruko jar-dunbide egokiei buruzko informazioa trukatzeko eta Gutunaren etorkizuna az-tertzeko, bere lehen hamaika urteko esperientziaren argitan.

Europan aspalditik daude hizkuntza-talde ugari elkarrekiko harremanean. Etenga-be aberasten dute elkar. Dena dela, ezin dugu ahaztu hizkuntzen arteko harreman guztiak erronka bat direla. Hizkuntza-taldeak elkarren ondoan bizi diren bakoi-tzean, harreman asimetrikoa egoten da beren artean. Europan inon ez da gerta-tzen bi hizkuntza-taldek –edo gehiagok– hiztun-kopuru berdina izatea, hizkuntzak maila berean erabiltzea, ez eta baldintza legal, kultural edo ekonomiko beretan ere. Herrialde batzuetan sortzen diren tentsioak hutsalak izan daitezke, baina beste batzuetan nabarmenak eta larriak dira, eta gatazka-iturri ere izan daitezke.

Europako Kontseiluaren erantzuna izan da berariazko ekimenak eta konben-tzioak garatzea, egonkortasunari eta hizkuntza-aniztasunari eusteko. Eskual-deko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna diseinatu da Europan dauden hizkuntza-egoera asimetriko ugariak kudeatzeko. Mundu osoan da-goen tresna legal lotesle bakarra da, helburutzat eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen babesa eta sustapena dituena.

Gutuna indarrean jarri eta hurrengo hamaika urteetan, eskualdeko edo eremu urriko hiz kuntzen erabilera bultzatu du bizitza publikoan, estatuko hizkuntza ofi-zialari kalterik egin gabe. Ez du oztopatu talde etnikoak gizartean integratzea ere: Gutunak ez ditu eskualdeko edo eremu urriko hiztunak hozten estatuko hizkun-tza ikastetik.

Gutunaren filosofia aniztasunean eta egonkortasunean oinarritzen da. Bere sarreran azpimarratzen du “kulturartekotasunaren eta hizkuntza-aniztasunaren balioa”, eta, bere iritziz, “eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak babesteak eta sustatzeak ez lieke kalterik egin behar hizkuntza ofizialei eta haiek ikasteko

beharrari”. Areago, sarrerak argi adierazten du eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak babestu eta sustatu beharko liratekeela “nazio-subiranotasunaren eta lurralde-integritatearen baitan”.

Nik uste dut mezu hori garrantzitsua dela. Gutunak eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak indartu nahi dituen arren, eremu nagusiko hiztunak eta eremu urriko hiztunak ez ditu tratatzen elkarrekin gatazkan edo lehian baleude bezala. Aitzitik, Gutunak eremu urriko hizkuntzak tratatzen ditu biztanleria osoaren eta estatu osoaren kultura-ondarearen zati gisa. Gizarteko erakundeek tokiko edo eskualdeko elebitasuna bultzatzea nahi da, eta ez eremu urriko hizkuntzak esfera publikotik ezabatzea.

Beste modu batean esanda, Gutunak eskualdeko edo eremu urriko hiztunei ziur-tatzen die estatuak beren hizkuntzak eta kulturak aitortuko dizkietela, asimilatzen ahalegindu gabe. Era berean, Gutunak espero du eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen hiztunek hizkuntza ofiziala ikastea eta, hortaz, estatuaren bizitza so-zialean, ekonomikoan eta politikoan integratzea eta parte aktiboa hartzea. Horrek eskatzen du gehiengoa bere nortasunaz ziur egotea, eta jarrera positiboa izatea eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzetako hiztunen kultura-nortasunen aurrean.

Nazioarte osoan onartzen da Gutunaren oinarrian dagoen ideia hau: hizkun-tza-aniztasuna aitortzeak azkenean murriztu egiten duela gehiengoen eta gu-txiengoen arteko tentsioa. Europako Kontseiluak eta Europar Segurtasun eta Lankide tzako Antolakundeak Gutuna bultzatzen dute, Europako leku guztietan bakea eta egonkortasuna egon daitezen, nazioetako gutxiengoekin gero eta lan-kidetza estuagoa edukiz.

Aldi berean, konturatu behar dugu Europako hizkuntza asko ari direla hiztunak galtzen. Joera hori aldatu ezean, desagertuko dira mendeetan zehar erabili diren eskualdeetan, nahiz eta eskualdeko eta nazioko nortasunaren osagai garrantzi-tsu bat diren.

Izan ere, eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak gure kultura-aberastasunaren eta aniztasunaren isla dira. Kultura-aberastasunaren iturri dira, eta ez meha-txua. Hori horrela, Gutuna Europa osoan aplikatzea estatu kideen interesekoa da, eta beharrezkoa da Europa osoarenak diren balioak sustatzeko: kulturen arteko elkarrizketa, tolerantzia eta ulermena, alegia.

Horregatik, berriro egin nahi diet dei Gutuna berresteari oraindik lehentasuna eman ez dioten estatu kideei.

Теrrу dAvisEuropako Kontseiluko idazkari nagusia, 2004-2009

ESKUALDEKOEDOEREMUURRIKOHIZKUNTZENEUROPAKO

GUTUNARENAURRETIK

1.GizaEskubideenEuropakoHitzarmenaetaeremuurrikohizkuntzakbabestekobeharramAnueL LezertúA rodríguezEuropako Kontseiluko Gai Juridikoen eta Nazioarteko Zuzenbide Publikoaren zuzendaria

1.1.Sarrera

“Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna: Lorpenak eta Desafioak” bil-tzarraren esparruko esku-hartze honen helburua da azaltzea zer jurisprudentzia sortu duen Giza Eskubideen Europako Auzitegiak (GEEA) eremu urriko hiz-kuntzei buruz eta “hizkuntza-eskubideak” direlakoak Giza Eskubideen Euro-pako Hitzarmenak (GEEH) babestutako giza eskubidetzat hartzeari buruz.

Horretarako, beharrezkoa da oinarrizko hiru gai labur-labur aztertzea aurrez: aipatutako eskubideen jatorri historikoa eta pixkanaka izan duten positibazioa (I); eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen errealitate soziologikoa (II); eta nola kudeatzen duen estatu modernoak eleaniztasuna (III). Lagundu egingo digu horrek aurkeztutako kasuen aurrean GEEAk hartu dituen jarrerak ulertzen (IV), eta, azkenik, hartu dituen erabakiek sortzen duten jurisprudentzia ulertzen (V), bai eta amaieran zenbait ondoriotara iristen ere (VI).

1.2. Hizkuntza-eskubideenjatorrihistorikoaetapixkanakaizandutenpositibazioa

Gutxiengoen babesaren jatorrira joaten bagara, eta, beraz, baita eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen babesera ere, lehenengo baieztapena egin dezakegu: gutxiengoak eta haien eskubideak babesteko sistemak, Nazioen Elkartearen babesean sortuak, nazioartearen egonkortasuna zuela helburu bakarra, edota, beste era batera esanda, ziurtatu nahi zuela gutxiengoak gaizki tratatzea ez zela justifikazio edo aitzakia gisa erabiliko ondoko estatuetan esku hartzeko. Siste-ma hasiberri horrek bazituen jada zenbait xedapen hizkuntzen edo “hizkuntza-eskubideak” direlakoen babesaren alorrean (adibidez, bere ikastetxe pribatuak jartzeko eskubidea, gutxiengo horietan jaiotako seme-alabek ikastetxe pu-blikoetan Lehen Hezkuntza beren ama-hizkuntzan jasotzeko eskubidea).

Bigarrenik, sistemak oso eremu txikiari eragiten zion. Izan ere, Lehen Mun-du Gerraren ondoren “garaituak” izan ziren estatuetako gutxiengoei bakarrik aplika zekiekeen, baina ez garaileen gutxiengoei, hau da, sistema sortu zutenen

[12] EREMU URRIKO HIZKUNTZEN BABESA EUROPAN

gutxiengoei. Edota, bestela esanda, bi estandar ezartzen zituen gutxiengo na-zionalak tratatzeko.

Dena den, Bigarren Mundu Gerraren ondoren, zenbait lorpen garrantzitsu lortu ziren nazioartean. Izan ere, oinarrizko eskubideen babesaren alorreko zenbait testu juridikotan erreferentzia egin zitzaien hizkuntza-eskubideei, modu oroko-rrean eta zeharka hasieran, eta zehatzago gero.

Hala, Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalak 1948an hauxe zioen hitzau-rrean eta 2. atalean:

(…) gizakiaren oinarrizko eskubideetan, gizakiaren duintasun eta balioan eta gizonen eta emakumeen eskubideen arteko berdintasunean duten fedea tinko azaldu dute (…) eta ez da inor bereiziko arraza, larru-kolorea, sexua, hizkuntza, erlijioa, politikako edo bestelako iritzia (…) edo beste inolako gorabeheragatik (…).

Eta 26. atalean adierazi zuen pertsona orok duela hezkuntza-eskubidea:

Hezkuntzaren helburua giza nortasuna guztiz garatzea izango da eta giza eskubideen eta oinarrizko askatasunen errespetua indartzea; herrialde, arraza eta erlijio guztien arteko elkar-ulertze, jasankortasun eta adiskidetasunaren alde egingo du; eta Nazio Batuen jarduna bultzatuko du, bakeak iraun dezan. 3. Gurasoek lehentasunezko es-kubidea izango dute seme-alabei emango zaien hezkuntza mota aukeratzeko (...).1

Bestalde, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunak hauxe ezarri zuen 27. artikuluan:

(...) Gutxiengo etnikoak, erlijiosoak edo linguistikoak dauden estatuetan, gutxiengo horietara bildutako pertsonei ez zaie ukatuko dagokien eskubidea, euren taldeko gai-nerako kideekin batera, euren kultura-bizitza propioa izateko, euren erlijioa izan eta praktikatzeko eta euren hizkuntza erabiltzeko (…).2

Eta Ekonomia, Gizarte eta Kultura Eskubideen Nazioarteko Itunak hauxe zioen atarikoan:

(…) Aitortuz (...) ezin dela gauzatu gizaki askearen ideala, beldurretik eta miseriatik aske den gizakiarena alegia, horretarako baldintzak sortzen ez badira, pertsona bakoi-tzari ahalbidetzen dizkiotenak baliatzea ekonomia-, gizarte- eta kultura-eskubideak, bai eta eskubide zibil eta politikoak ere (…).

Eta, horren ondoren, eskubide bihurtu zuen 13. artikuluan, hau adieraziz:

(…) pertsona orok hezkuntzarako duen eskubidea. [Alderdiek] Adostu dute hezkun tza bideratu behar dela gizakien nortasuna eta gizakiaren duintasunaren zentzua erabat

1 Ikusi testua web-orri honetan: http://www.un.org/es/documents/udhr/. 2 Ikusi testua web-orri honetan: http://www.unhchr.ch/spanish/html/menu3/b/a_ccpr_sp.htm.

ESKUALDEKO EDO EREMU URRIKO HIZKUNTZEN EUROPAKO GUTUNAREN AURRETIK [13]

garatzera, eta hezkuntzak indartu behar duela giza eskubideen eta oinarrizko aska-tasunen errespetua. Orobat, adostu dute hezkuntzak pertsona guztiak gaitu behar di-tuela, eragingarritasunez parte hartzeko gizarte aske batean, ulermena, tolerantzia eta adiskidetzea ahalbidetzeko nazio guztien artean eta arraza-, etnia- edo erlijio-talde guztien artean, eta Nazio Batuen jarduerak sustatzeko, bakea izatearen alde (…) Itun honetako estatu alderdiek konpromisoa hartzen dute gurasoen eta, hala denean, legea-ren araberako tutoreen askatasuna errespetatzeko, dela euren seme-alaba edo tutore-tzapekoei begira eskolak aukeratzeko, agintari publikoek sortutakoez landa, betiere, eskola horiek betetzen badituzte estatuak irakaskuntza-arloan ezarri edo onetsitako gutxieneko arauak, dela euren seme-alabek edo tutoretzapekoek euren pentsaerarekin bat datorren erlijio- edo moral-heziketa izateko.3

Bestalde, hezkuntzako bereizkeriari buruzko UNESCOren Konbentzioak hauxe zioen lehenago era zorrotzagoan, 5. artikuluan:

1. Konbentzio honetako estatu alderdiek hauxe hitzartu dute:

a) Hezkuntzaren helburua giza nortasuna guztiz garatzea izango dela eta giza eskubi-deen eta oinarrizko askatasunen errespetua indartzea, eta herrialde, arraza eta erlijio guztien arteko elkar-ulertze, tolerantzia eta adiskidetasunaren alde egingo duela, bai eta Nazio Batuen jarduerak garatzearen alde ere, bakeak iraun dezan.

b) Errespetatu egin behar dela gurasoen askatasuna edo, hala badagokio, tutore lega-lena, 1) botere publikoek mantentzen dituztenez bestelako ikastetxeak aukeratzeko beren seme-alabentzat, eskudun agintariek ezartzen edo onartzen dituzten gutxieneko arauak betetzen badituzte, betiere, eta 2) estatu bakoitzeko legediak ezartzen dituen aplikazio-modalitateak kontuan hartuz, beren pentsaeren araberako hezkuntza erlijio-soa eta morala emateko; horrez gain, hitzartu dute ezin dela pertsonarik edo talderik behartu bere pentsaerekin bat ez datorren heziketa erlijiosoa jasotzera.

c) Gutxiengo nazionaletako kideei beraiei dagozkien irakaskuntza-jarduerak gauza-tzeko eskubidea aitortu behar zaiela, besteak beste, ikastetxeak jartzekoa eta manten-tzekoa, eta, estatu bakoitzak hezkuntzaren alorrean duen politikaren arabera, beren hiz kuntza erabili eta irakastekoa, baldin eta: i) eskubide hori gauzatzerakoan ez bazaie eragozten gutxiengoetako kideei kolektibitatearen osotasunaren kultura eta hizkuntza ulertzea, eta haien jardueretan parte hartzea, eta ez bada arriskuan jartzen burujabetza nazionala; ii) ikastetxe horietako hezkuntza-maila ez bada eskudun agintariek agin-dutako edo onartutako maila orokorra baino baxuagoa; iii) ikastetxe horietara joatea aukerakoa bada.

2. Konbentzio honetako estatu alderdiek agintzen dute beharrezko erabaki guztiak hartuko dituztela artikulu honetako 1. paragrafoan adierazitako printzipioak aplika-tzen direla bermatzeko.4

3 Ikusi testua web-orri honetan: http://www.unhchr.ch/spanish/html/menu3/b/a_cescr_sp.htm.4 Hezkuntzan bereizkerien aurka borrokatzeari buruzko 1960ko abenduaren 14ko UNESCOren Konbentzioaren testua ikusteko, joan web-orri honetara: http://www2.ohchr.org/spanish/law/ensenanza.htm.


Horrez gain, Nazio Batuen Erakundearen Batzar Nagusiaren 47/135 Ebazpe-nak, 1992ko abenduaren 18koak, gutxiengo nazionaletako edo etnia-, erlijio- eta hizkuntza-gutxiengoetako kide diren pertsonen eskubideei buruzko alda-rrikapena egiten duenak, hauxe ezartzen du 4. artikuluan:

1. Estatuek beharrezko neurriak hartuko dituzte, gutxiengoetako kide diren pertsonek guztiz eta era eraginkorrean erabili ahal izateko giza eskubide eta oinarrizko aska-tasun guztiak, inolako bereizkeriarik gabe eta berdintasun osoz legearen aurrean.

2. Estatuek neurriak hartuko dituzte, beharrezko baldintzak sortzeko gutxiengoe-tako kide diren pertsonek beren ezaugarriak adierazi ahal izan ditzaten, eta be-ren kultura, hizkuntza, erlijioa, tradizioak eta ohiturak garatu ahal izan ditzaten, baldin eta jarduerek legedi nazionala urratzen ez badute, eta nazioarteko arauen aurkakoak ez badira.

3. Estatuek neurri egokiak hartu beharko dituzte, gutxiengoetako kide diren pertsonek beti aukera egokiak izan ditzaten beren ama-hizkuntza ikasteko edo heziketa beren ama-hizkuntzan jasotzeko.

4. Estatuek, hala dagokionean, neurriak hartu beharko dituzte hezkuntzan, beren lu-rraldean dauden gutxiengoen historia, ohiturak, hizkuntza eta kultura ezagut daite-zen sustatzeko. Gutxiengoetako kide diren pertsonek aukera egokiak eduki beharko dituzte gizarte osoari buruzko ezagutzak bereganatzeko.

5. Estatuak gutxiengoetako kide diren pertsonek beren herrialdeko aurrerapen eta ga-rapen ekonomikoan guztiz parte hartu ahal izateko neurri egokiak aztertu beharko dituzte.5

Haurren Eskubideei buruzko Konbentzioak 30. artikuluan hauxe ezartzen du:

(...) Gutxiengo etnikoak, erlijiosoak edo linguistikoak edo indigena-jatorriko pertso-nak dauden estatuetan, gutxiengo horietako haurrei edo haur indigenei ez zaie uka-tuko dagokien eskubidea, euren taldeko gainerako kideekin batera, euren kultura-bizitza izateko, euren erlijioa izan eta praktikatzeko, edo euren hizkuntza erabiltzeko.6

Antzeko beste lorpen batzuk aipatu nahi ditugu, Bigarren Mundu Gerraren on-dorengoak hauek ere, Europako eskualdeen eremuan. Aipagarriena Giza Eskubi-deak eta Oinarrizko Askatasunak Babesteko Europako Hitzarmena da, 1950eko azaroaren 4koa (GEEH), nahiz eta hura aipatzeak zenbait arazo sor tzen dituen, 14. artikuluan bereizkeria debekatzeko klausula orokor bat baino ez baitu:

Hitzarmen honetan aitortutako eskubide eta askatasunen gozamena ziurtatu behar da, inolako bereizketarik egin gabe, eta, batik bat, sexua, arraza, larru-kolorea, hizkuntza, erlijioa, iritzi politiko edo bestelakoak, nazio-jatorria edo jatorri soziala, gutxiengo na-

5 Ikusi testua web-orri honetan: http://www.unesco.org/culture/files-languges/resolucionNU_plurilinguismo.pdf.6 Ikusi Konbentzioaren testua web-orri honetan: http://www.unhchr.ch/spanish/html/menu3/b/k2crc_sp.htm.


zional bateko kide izatea, aberastasuna, jaiotza edo beste edozein egoeraren ondoriozko bereizketarik egin gabe.7

Gero era espezifikoagoan jasoko du GEEHren 12. Protokolo Gehigarriko 1. artikuluak, nahiz eta ez duen gehiago zehaztuko lantzen ari garen gaia. Hau da, hain zuzen, ezartzen duena:

1. Legedian ezarritako edozein eskubidez gozatzea ziurtatu behar da, inolako bereizketa-rik egin gabe, eta, batik bat, sexua, arraza, larru-kolorea, hizkuntza, erlijioa, iritzi poli-tiko edo bestelakoak, nazio-jatorria edo jatorri soziala, gutxiengo nazional bateko kide izatea, aberastasuna, jaiotza edo beste edozein egoeraren ondoriozko bereizketarik egin gabe.

2. Agintari publikoek ezin dute inorekin bereizkeria erabili, bereziki 1. paragrafoan adie-razitako arrazoiren batengatik.8

Baina GEEAri aurkeztutako demandetan behin eta berriz aipatzen den oinarria, au-rrerago ikusiko dugunez, GEEHren Protokolo Gehigarriko 2. artikuluan jasotako hezkuntza- edo heziketa-eskubidea da. Bereizketaren debeku orokorrarekin batera aipatzen da kasu guztietan eskubide hori.9 Aipatu dugun 2. artikuluaren arabera:

Ezin zaio inori ukatu heziketa-eskubidea. Estatuak, hezkuntzaren eta irakaskuntzaren alorrean onartzen dituen funtzioak gauzatzean, errespetatu egingo du gurasoek heziketa eta hezkuntza hori beren pentsaera erlijioso eta filosofikoen arabera bermatzeko duten eskubidea.10

Baina aurrerapen handiagoak egin ziren 1992an, Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna delakoa onartu zenean. Hauxe zioen hitzaurrean:

(…) Kontuan harturik eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza bat bizitza pribatuan edo publikoan erabiltzea preskribaezinezko eskubidea dela (...) Kulturartekotasunak eta eleaniztasunak duten balioa azpimarratuz, eta kontuan harturik eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak babestu eta sustatzea ez litzatekeela hizkuntza ofizialen eta horiek ikasteko beharrizanaren kalterako egin beharko (...).11

Eta ez ditugu orain landuko haren edukia eta aurrerapen konparatiboak. Ildo beretik, 1994ko Gutxiengo Nazionalen Babeserako Hitzarmen Markoak hauxe dio 14. artikuluan:

07 Konbentzioaren testua web-orri honetan ikus daiteke: http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/1101E77A-C8E1-493F-809D-800CBD20E595/0/SpanishEspagnol.pdf.08 Ikusi gaztelaniaz baimendutako bertsioaren testua web-orri honetan: http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/1101E77A-C8E1-493F-809D-800CBD20E595/0/SpanishEspagnol.pdf.09 Horrela izan behar du, gainera. Izan ere, bereizkeriaren debeku hori ez zen hasieran norbanakoaren eskubide subjektibo bat berez Hitzarmenean, eta, beraz, hura aipatzeko beharrezkoa zen Hitzarmenean babestutako es-kubideren baten urraketarekin lotzea.10 Ikusi Protokolo Gehigarriaren testua web-orri honetan: http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/1101E77A-C8E1-493F-809D-800CBD20E595/0/SpanishEspagnol.pdf, aurrez aipatua.11 Ikusi testua BOEn, 222. zenbakian, 2001eko irailaren 15ekoan.


1. Alderdiek agintzen dute gutxiengo nazional bateko kide den pertsona orok eremu urriko bere hizkuntza ikasteko duen eskubidea onartuko dutela.

2. Tradizionalki gutxiengo nazionaletako pertsonak bizi izan diren eremu geografikoetan edota gutxiengo nazionaletako pertsonen kopuru handi samarra duten eremu geogra-fikoetan, behar adinako eskaera baldin badago, alderdiek ahaleginak egingo dituzte ziurtatzeko, ahal den neurrian eta haien hezkuntza-sistemaren esparruaren barruan, gutxiengo horietako pertsonek eremu urriko hizkuntza ikasteko edo hezkuntza hiz-kuntza horretan jasotzeko aukera izatea.

3. Artikulu honetako 3. atala aplikatzerakoan, ez da kaltetuko hizkuntza ofizialaren ikas-kuntza, ez eta hizkuntza horretan hezkuntza jasotzea ere.12

Alde horretatik, Europako eskualdeen alorrean beste hauek ere aipa genitzake: 1996ko Hagako Gomendioak, gutxiengo nazionalen hezkuntza-eskubideei buruzkoak,13 gutxiengoen hezkuntza-eskubideak zer diren azaltzea helburu du-tenak, edota 1998ko Osloko Gomendioak,14 gutxiengo nazionalen hizkuntza-eskubideei buruzkoak.

Badira gobernu-erakundeen barruan sortutako ekimenekin loturarik ez duten gobernuz kanpoko beste ekimen batzuk ere. Era askotakoak dira, baina nagusia eta azpimarratu nahi duguna 1996ko ekaineko Herrien Hizkuntza Eskubideen Deklarazio Unibertsala da.15

1.3. Eskualdekoedoeremuurrikohizkuntzenerrealitatesoziologikoa

Gaur egungo estatuaren osaera eta egoera kontuan hartuta, eremu urriko hiz-kuntzen tipologia bereziki konplexua da. Hasierako sailkapen bat egingo dugu: lehenik eta behin, estatu batean gutxiengoa osatu arren beste estatu batean hiz-kuntza nazionalak diren hizkuntzak ditugu. Normalean ondoan egoten dira es-tatu horiek. Esan beharra dago hizkuntza horiek ez daudela arriskuan etorkizun hurbilean, ez baitaude ahozko hizkuntza gisa desagertzeko arriskuan, baina ez daude ofizialki aitortuta gutxiengoa osatzen duten estatuan, eta horrek gutxitu egiten du haien erabilera, garrantzia eta ospea estatu horretan. Kasu askotan, hizkuntza horien erabilera murrizteak nazioarteko tentsioak sor ditzake kasu bakoitzeko estatuen arabera. Halaxe gertatzen da, esaterako, alemanarekin Ita-lian, hasiera batean tentsio gutxiago sortzen baditu ere, edota errusierarekin garai bateko sobietar errepubliketan; tentsioak sortzeko aukera gehiago ditu azken horrek, ikusiko dugun moduan.

12 Ikusi Konbentzioaren testua web-orri honetan: http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ircpmn.t2.html.13 Ikusi testua web-orri honetan: http://www.osce.org/documents/hcnm/1996/10/2700_es.pdf.14 Ikusi testua web-orri honetan: http://www.osce.org/documents/hcnm/1998/02/2699_es.pdf.15 Ikusi Deklarazioaren testua web-orri honetan: http://www.egt.ie/udhr/udlr-es.html.


Bigarrenik, bi estatutan edo gehiagotan hitz egiten diren arren, haietako batean ere hizkuntza nazional ez diren eremu urriko hizkuntza autoktonoak ditugu. Horixe gertatzen da, besteak beste, euskararekin Espainian eta Frantzian, edota samierarekin Eskandinaviako herrialdeetan.

Eta, hirugarrenik, estatu bakar batean hitz egiten diren eremu urriko hizkuntzak ditugu, adibidez eskoziera edo galesa Erresuma Batuan. Oso zaila da, azken bi kasu horietan, eragindako estatuetan bakea edo egonkortasuna arriskuan jar dezakeen tentsiorik sortzea, baina ohikoa izaten da eremu urriko hizkuntza ho-riek beherakada handiak eduki izana hiztun-kopuruari dagokionez, eta horrek arriskuan jartzen du Europaren hizkuntza-aberastasuna.

1.4.Nolakudeatzenduenestatumodernoakeleaniztasuna

Europan hizkuntza-aniztasun handia eta nabarmena dago, bai eta eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen aniztasun soziolinguistiko eta demografiko handia ere. Baina hizkuntza-aniztasuna tratatzeko modua estatu-nazio modernoaren interes nagusien araberakoa izan da Europan, eta interes horien artean dago, badakigunez, elebakartasunaren defentsa. Izan ere, elebakartasunaren defentsa entitate nazional anitzak bateratzeko bide gisa erabili da zenbait kasutan, bai-na baita nortasun nazional bakarra indartzeko modu gisa ere, elebakartasuna ezartzeak indartu egingo bailuke nortasun nazionala.

Ikuspegi hori hartzearen ondorioz, hizkuntza-aniztasuna arazo edo mehatxu gisa ikusia izan da estatu nazionalak finkatzerakoan. Ikuspegi negatibo ho-rren arrazoia da hizkuntza garrantzitsua dela nortasun nazionalak zehazteko eta finkatzeko: eremu urriko hizkuntzak komunikaziorako oztopo gisa ikus-ten dituzte, eta nortasun nazional bakarra finkatzeko kaltegarritzat jo tzen. Alde horretatik, uste dute estatu nazional modernoaren barruko hizkuntza-aniztasuna komunitate politiko bakar eta integratuaren sorrera eta egonkorta-suna kaltetzen duen elementua dela, zatiketaren eta ezegonkortasunaren ha-zia ereiten duela, eta, azken finean, estatuaren batasun politikorako mehatxu bat dela.16

Abiapuntu horrek zenbaitetan hizkuntza-politika baztertzaileak eta hizkuntza nazional bakarraren aldeko politikak ekarri ditu, eta horrek kalte nabarmena egin die eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzei. Beraz, estatu nazionalaren esku-hartzearen atzean dagoen helburu estrategikoa biztanle guztiek hizkun-

16 Ikusi gai horri buruz M. Koning, “La diversidad cultural y las políticas lingüísticas”, web-orri honetan: http://www.unesco.org/issj/rics161/koenigspa.html; E. Ruíz Vieytez, “Lenguas oficiales y lenguas minoritarias: cues-tiones sobre su estatuto jurídico a través del derecho comparado”, II Simposi Internacional Mercator: Europa 2004: Un nou marc per a totes les llengües?, 2004/02/27-28; G. Calaforra, “Lengua y poder en las situaciones de minorización lingüística”, web-orri honetan: http://www.uv.es/~calaforr/CursColonia.pdf.


tza nazional bera hartzea da, eta, ahal den neurrian, eremu urriko hizkuntzak desa gerraraztea. Esan dezakegu, Europan, estatu modernoa finkatu ondoren eta nahiko modu orokorrean, gobernu nazionalek beren lurraldeetako hizkuntza-gutxiengoen errealitateari erantzuteko, haien aurkako hizkuntza-politikak sortu dituztela hizkuntza horiek desagerrarazteko edo ahultzeko.

Egoera aurka dutenez, eta bereziki fenomeno globalizatzaileak eta pertsonen lekualdaketa handiak martxan jarri ondoren, edota Europan azken hamarka-detan izandako estatuetako ondorengotza-fenomenoen ondorioz, eragindako komunitateek gero eta gehiago jo dute giza eskubideak babesteaz arduratzen diren nazioarteko auzitegietara “hizkuntza-eskubideak” direlakoak babes dai-tezen eskatzeko. Azterketa honetan GEEAri egindako erreklamazioak azter-tuko ditugu.

1.5.GEEAraeramandakokasuak

Dakizuenez, GEEHn jasotako eskubideak eta askatasunak urratzeagatik egiten diren demandak aztertzea soilik sartzen da GEEAren eskumenetan, GEEHko 32. artikuluaren arabera. Baina nazioarteko hitzarmen horrek ez ditu aitortzen hizkuntza-eskubideak, eta ez ditu oinarrizko eskubide gisa babesten espresu-ki. Dena den, GEEHko 14. artikuluak bereizkeria debekatzen duenez, besteak beste hizkuntzagatik bereiztea, eta GEEHren Protokolo Gehigarriko 2. ar-tikuluak ezartzen duenez gurasoek eskubidea dutela seme-alaben hezkuntza pentsaera erlijioso eta filosofikoen araberakoa izateko, GEEAk hizkuntzaren alorreko eskubideak ere babestea nahi izan dute Europan epaitu beharrekoek. Horrek zenbait demanda goiztiar aurkeztea eragin du, hau da, bereizkeriaren debekuak GEEHren 12. Protokolo Gehigarrian osotasuna lortu baino lehena-go aurkeztea.17

Bestalde, ezin ditugu ahaztu GEEHko 6.3.a) eta e) artikuluetan prozesu pena-lari buruz jasotako xedapenak. Izan ere, xedapen horiek ezartzen dute, hurre-nez hurren, akusatuak eskubidea duela ulertzen duen hizkuntzan izateko bere aurkako karguen berri, bai eta interpreteak edukitzeko ere, ez badu prozedu-rako hiz kuntza ulertzen.

Beraz, xedapen horien arabera, Auzitegiak har ditzakeen erabakiak bi bloketan bana daitezke: a) epaiketa justua izateko eskubidearekin lotutako hizkuntza-eskubidetzat har genitzakeenak, eta b) hezkuntza-eskubidearekin lotutako hiz-kuntza-eskubidetzat har genitzakeenak.

17 Ikusi gai horri buruz R. Dunbar hemen: E. Vieytez eta R. Dunbar (eds.), Human Rights and Diversity: New Challenges for Plural Societies, Bilbao, 2007. Espezifikoki GEEAk sortutako jurisprudentziari buruz ikusi G. Gilbert, “The Burgeoning Minority Rights Jurisprudence of the European Court of Human Rights”, 24 Hu-man Rights Quarterly (2002), 736. or. eta hurrengoak.


1.5.1.Epaiketajustuaizatekoeskubidearekinlotutakohizkuntza-eskubideak

Denborarekin bizitza publikoarekin lotutako hizkuntza-eskubide ere bilaka-tuko diren eskubideak dira, justizia-auzitegiak botere publikoaren zati baitira.

Horrekin lotutako lehenengo kasua Isop v. Austria18 da. Nazionalitate eslove-niarreko pertsona batek prozedura penal batean esloveniera erabiltzeko eskubi-dea eskatzen zuen, nahiz eta auzi-jartzaileak alemana ere hitz egiten zuen. Eu-ropako Batzordeak erabaki zuen GEEHko 6. artikuluan ez zela sartzen epaiketa batean norberaren hizkuntzan edo ama-hizkuntzan entzuna izateko eskubidea.

Aurrerago, Bidault v. Frantzia19 kasuan, ama-hizkuntzatzat bretoiera zuten le-kuko frantses batzuek bretoiera erabili nahi izan zuten deklaratzeko, nahiz eta frantsesez ere hitz egiten zuten. Europako Batzordeak eman zuen irizpena izan zen aipatutako 6.3. artikuluak ez zuela barne hartzen lekukoek epaiketa batean beraiek hautatutako hizkuntza erabiltzeko eskubidea.

Eta joan den mendeko laurogeita hamarreko hamarkadan, Lagerblom v. Sue-dia20 kasuan, Auzitegiak honako kontu honi buruzko erabaki bat hartu behar izan zuen: Suedian bizi zen eta suedieraz hitz egiten zuen pertsona batek, ama-hiz kuntzatzat finlandiera zuenak, adierazi nahi izan zuen ezin zuela berak auke-ratu finlandieraz hitz egiten zuen abokatu defentsari bat, bere ama-hiz kuntzan komunikatu ahal izateko, Suedian bizi zen gutxiengo finlandiarraren zati izan arren. Aitzitik, interprete bidez bakarrik komunika zitekeen abokatu bat esleitu zioten. GEEHko 6. artikuluari jarraiki, finlandieraz hitz egiten zuen abokatu bat edukitzeko eskubidea eskatzen zuen auzi-jartzaileak. GEEAk erabaki zuen GEEHko 6. artikuluan babestutako eskubidea ez zela absolutua, eta, beraz, ez zuela barne hartzen akusatuaren gustuko abokatua aukeratzeko eskubidea, eta hori abokatuaren eta bezeroaren arteko konfidentzialtasunezko harreman be-rezia kaltetu gabe. Horregatik, GEEAren ustez, GEEHko 6. artikuluak ez zuen bermatzen, berez, nahitaez akusatuaren eremu urriko hizkuntza hitz egiten zuen abokatu bat hautatzeko eskubidea, baldin eta interpretazioak epaiketan eraginkortasunez parte hartzeko aukera ematen bazion akusatuari.

1.5.2.Hezkuntza-eskubidearekinlotutakohizkuntza-eskubideak

Multzo honetako demandek eskatzen dutena da hezkuntza eremu urriko norbera-ren hizkuntzan jasotzeko ustezko eskubidea GEEHk babestutako giza eskubide gisa babestea. Horrek, GEEHn eta haren protokolo gehigarri batzuetan eskubide horien positibazioari buruz ikusitakoa kontuan hartuta, arazoak sor tzen ditu.

18 Ikusi 808/60 kasua, 1962koa.19 Ikusi 11261/84 kasua, 1986koa.20 Ikusi 26891/95 kasua, 2003ko urtarrilaren 14koa.


Lehenengo kasua honako hau da: Belgikako hezkuntza-sistemako hizkuntza-erabilerari buruzko legeen zenbait alderdiri buruzko kasua.21 Belgikako hainbat guraso frantses-hiztunen demandak biltzen dituen kasua da. Guraso horiek be-ren seme-alabek Lehen Hezkuntza eta Bigarren Hezkuntza eskola publikoan frantsesez jasotzea nahi zuten, nahiz eta nederlanderaz hitz egiten zen eremuan bizi. Izan ere, hezkuntza publikoari buruzko Belgikako legediaren aplikazioak hezkuntza nederlanderaz jasotzera behartzen zituen, Belgikako legedian hizkun-tzen lurraldetasunaren printzipioa ezarri ondoren. Hezkuntza-eskubidearen ikus-pegitik planteatu zen demanda.

GEEAren ustez, ordea, GEEHren Protokolo Gehigarriko 2. artikuluaren for-mulazio negatiboak ez zituen behartzen alderdi kontratugileak gurasoek auke-ratutako edozein hezkuntza-mota ezartzera edo diruz laguntzera, eta estatuak hezkuntza-sistemari esleitu beharreko baliabideak eta haien antolaketa eraba-kitzeko tarte zabala zuen. Horrez gain, adierazi zuen “erlijioso” eta “filosofiko” terminoetan gurasoen hizkuntza-lehentasunak sartzen zirela interpretatzeak termino horien esanahi arrunta desitxuratuko zuela, eta GEEHn han jartzen ez zuen zerbait irakurtzea litzatekeela.

GEEHko 14. artikulua urratzeari buruz egindako alegazioari dagokionez, GEEAk adierazi zuen ezinezkoa zela ikasle horiek bizitako bereizkerian baka-rrik oinarritzea demanda, ez zelako eskubide autonomo bat. Gainera, hezkun-tza nederlanderaz bakarrik izan zedin ezartzea biztanleriaren gehiengoa flan-destarra zen eremuetan eta frantsesez bakarrik ezartzea eremu valoniarretan ez zihoan GEEHko 14. artikuluaren aurka; izan ere, artikulu horrek ez du debeka-tzen trataera desberdinak ematea berez desberdinak diren egoerei.

Arrazoiketa bera errepikatu du duela gutxi GEEAk Skender v. Jugoslavia ohiko antzinako Mazedoniako errepublika22 kasuan. Lurraldetasun irizpi-deak zirela-eta, turkierazko hezkuntza kendu eta beste eremu batera joateko beharra zegoen aztergai. Auzitegiak adierazi zuen, aurreko kasuan bezala, GEEHren Protokolo Gehigarriko 2. artikuluak eta Hitzarmeneko 14. artiku-luak ez ziela ematen gurasoei hezkuntza eremu urriko edozein hizkuntzatan aukeratzeko eskubidea.

Nahiz eta Belgikako hizkuntza-kasuaren epaiak ez zuen aitortu hezkuntza eremu urriko hizkuntzan jasotzeko eskubidea, GEEAk, epai horretan, hezkun-tza eremu urriko hizkuntzan jasotzea Protokolo Gehigarriko 2. artikuluan sar-tzean, etorkizunean eskubide hori zeharka babesteko hazia jarri zuen, nahiz eta hori ez den gertatu Skender kasuan.

21 “Belgian Linguistic case” izenez ezaguna, 1968ko uztailaren 23koa.22 Ikusi 62059/00 kasua.


Eremu turkiarrean Bigarren Hezkuntza grezieraz jasotzeko aukera ematen zuen institutu bakarra ixtea izan zen Zipre v. Turkia23 kasuaren jatorria. Hezkuntzan jarraitutasunik ez egotea sortzen zuen horrek, eta, azken finean, eragotzi ere egiten zuen; izan ere, Lehen Hezkuntza egin zitekeen grezieraz, baina Bigarren Hezkuntza turkieraz baino ez.

GEEAren iritziz, hezkuntzarako oinarrizko eskubidearen funtsa ukatzea zen hori; nahiz eta hezkuntzaren hurrengo mailarekin jarraitzeko aukera formalki egon bazegoen, errealitatean ezinezkoa zen, turkiera ez jakiteagatik. Turkiak kontrolatutako Zipreko eremuaren eta uhartearen gainerako eremuaren arteko mugan zegoen tentsio izugarriak eragina izan zuen GEEAren erabakian, arris-kutsua izan baitzitekeen ikasleek egunero zeharkatu behar izatea muga.

Beraz, GEEAren jurisprudentziak askatasun handia aitortzen dio estatuari bere hizkuntza-politika ezartzeko, Podkolzina v. Letonia24 kasuan ikus daitekeen mo-duan. Kasu horretan, auzi-jartzaileak errusieraz hitz egiten zuen, eta Letoniako Parlamentuko hauteskundeetarako hautagaia zen. Hori dela eta, Letoniako le-gediak letonieraz nahikoa zekiela frogatzeko hizkuntza-azterketa bat egitera behartzen zuen, eta auzi-jartzaileak gainditu zuen azterketa. Baina beste ad hoc azterketa bat egitea eskatu zioten egoera bereziki tirabiratsu eta zailetan, eta, azterketa haren ondorioz, hautagaien zerrendatik kanporatu zuten. GEEAk ez zuen zalantzan jarri estatuak hizkuntza jakin bateko gaitasun pertsonala froga-tzeko eskubidea zuenik, eta bidezkotzat eta egokitzat jo zuen hizkuntza ofiziala nahikoa bazekiela froga zezan eskatzea, Parlamentu Nazional bateko lanerako hizkuntzaren hautaketa herrialde bakoitzeko berariazko kontsiderazio politiko eta historikoek zehazten baitute. Baina, kasu honetan, azterketa hori egiteko modu zehatza GEEHren aurkakoa zela adierazi zuten.

Kasu horrek, zehazki, lotura argia du bizitza publikoan parte hartzearekin eta parte-hartze horretan eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak hitz egiten di-tuztenak bereizteko aukerarekin.

Slivenko v. Letonia kasuan, GEEAk honako hau zuen aztergai: erretiratutako militar errusiar baten emazte eta alabaren kanporatzea. Letonian bizi izan ziren bizitza osoan, eta, sobietar errepublika ohi horren independentziaren ondoren onartu zuten herritartasunaren lege letoniar berriaren ondorioz, he-rritartasuna galdu zuten eta herrialdetik irtetera behartzen zituzten, arau hori hausteak bost urterako kanporatzea baitzekarren. Erregimen hori errusieraz hitz egiten zuen gutxiengoko kide ziren eta jardunean zeuden militarren ka-sutik desberdina zen.

23 Ikusi 25781/94 kasua, 2001eko maiatzaren 10ekoa.24 Ikusi 46726/99 kasua, 2002ko apirilaren 9koa.


GEEAk adierazi zuen ez zela onargarria auzi-jartzailearen hizkun tza edo jato-rri etnikoagatiko bereizkerian oinarritzea demanda, haren iritziz hizkuntza ez baitzen elementu erabakigarria kasu horretan. Oinarriko gertaera berberekin, hurbilketa berarekin eta zentzu berarekin ebatzi zuen Auzitegiak Sisojeva eta beste batzuk v. Letonia25 kasua.

D.H. eta beste batzuk v. Txekiar Errepublika26 kasua izan da oraingoz azkena alor horretan, eta Sala Nagusiak ebatzi zuen. Auzi-jartzaileek alegatzen zu-ten eskolatzeari buruzko arau txekiarrek hizkuntza nazionalaren gaitasunari buruzko azterketak (eta ez gutxiengo horren hizkuntzarenak) egitera behar-tzen zituztela, eta, horren ondorioz, Lehen Hezkuntza eta Bigarren Hezkun-tza jasotzeko adinean zeuden ijito-etniako haur gehienak eskola berezietara bidaltzen zituztela, adimen-urritasuna zuten haurrentzako eskoletara, hain zuzen. Beraz, hizkuntzagatiko bereizkeriaz mozorrotuta bazegoen ere, ja-torri etnikoan oinarritutako bereizkeria zen berez, Txekiar Errepublikako hezkuntza-sistemak bi eskola-sare paralelo baitzituen: arrunta, Txekiar Erre-publikako biztanle gehienentzat zena, eta berezia, adimen urritasuna zuten haurrentzat zena, eta ia oso-osorik ijito-etniako haurrek osatzen zutena. Auzi-jartzaileek diskriminaziozko traturik edo tratu iraingarririk ez jasotzeko es-kubidea eskatzen zuten, desberdin tratatze horrek ez baitzuen zentzuzko jus-tifikazio objektiborik, eta hezkuntza-eskubidea ere ukatzen baitzien, eskola horietan jarraitzen zuten curriculuma maila baxuagokoa baitzen, eta Bigarren Hezkuntzara sartzeko aukerak murrizten baitzizkien haurrei.

Nahiz eta demandaren oinarria jatorri etnikoagatik hezkuntza-eskubidea urratu izana eta diskriminatu izana zen, kontuan hartu beharreko elementu garrantzi-tsua zen sarrera-probak hizkuntza ofizialean egiten zirela, eremu urriko hiz-kuntza kontuan hartu gabe, eta horregatik zirela haur ijitoen emaitzak baxua-goak, eta horrekin justifikatzen zutela heziketa berezia behar zuten adimen urriko haurtzat hartzea.

Errealitate horren aurrean, GEEAk lehenengo aldiz onartu zuen gutxien-goen hezkuntza-eskubidearekin lotutako zeharkako bereizkeria, aipatutako hezkun tza-politikaren emaitza ikusita. Gainera, GEEAk normalean GEEH-ren Protokolo Gehigarriko 2. artikuluan oinarritutako betebehar positiboak ezar tzeari uko egiten bazion ere –negatiboki formulatuta zegoen artikulua–, ezarri zuen, kasuaren egoera kontuan hartuta, GEEHko 14. artikulua eta Pro-tokolo Gehigarriko 2. artikulua batera aplikatzeak demandatutako estatuak ekintza positiboak egitea eskatzen zuela, haur ijitoen beharrak eta ahultasun berezia zirela-eta. Azken buruan, pauso positibo bat zen hori gutxiengoen ba-

25 Ikusi 60654/00 kasua.26 Ikusi 57325/00 kasua, 2006ko otsailaren 7koa.


beserako, eta, zeharka, hezkuntzaren alorrean zituzten hizkuntza-eskubideen babeserako. Baina Auzitegiak ez zion horrenbesteko garrantzia eman hizkun-tzaren alderdiari, eta hezkuntza-politika horren azken emaitzari eman zion ge-hiago, nahiz eta Txekiar Errepublikako gobernuak alegatu zuen GEEAk akti-bismo judizial zitala erabili zuela, eta horren korapilatsua zen gizarte-gai batek erabakitzeko tarte zabala behar zuela.

1.6.Zenbaitondorio

Zaila da hizkuntza-eskubideak giza eskubide gisa babesteari buruzko ondorio argiak ateratzea GEEHn eta haren protokolo gehigarrietan hizkuntza-eskubi-deei buruz egiten den zeharkako babesaren berezitasunetatik, eta aztergai izan dugun GEEAren jurisprudentziatik.

Ondoriozta daitekeena da zenbait hizkuntza-eskubide izateko aukera ikus dai-tekeela gutxiengoak babesteko sistemen lehenengo diseinuetatik, eta kezka hori badagoela nazioartean, modu unibertsalean nahiz eskualdeetan, bereziki Europan.

Horrez gain, esan behar da GEEAk era horretako eskubideak aztertu dituen kasuetan hartu dituen erabakiak ulertzeko, kontuan hartu behar dela, alde ba-tetik, hizkuntza horien errealitate soziologikoa eta nola administratu dituzten estatuek hizkuntzak, eta, bestetik, GEEAk funtsean erabil dezakeen oinarri ahula, GEEHren Protokolo Gehigarriko 2. artikuluaren bidez eta GEEHko 14. artikuluaren bidez zeharkako babesa baino ezin baitu eman.

Bestalde, Auzitegiaren jurisprudentzia, nahiz eta mugatua den egoeragatik, pixkanaka-pixkanaka handituz joan da. Alde horretatik, aurrerapen azpimarra-garrietako bat da GEEAk, hezkuntza-eskubidea babesteko eskumenetan tarte zabala onartzen badie ere estatuei, ekintza positibo bat egitea ezar diezaiokeela estatuari zenbait egoeratan.

Jurisprudentzia horrek orain arte jorratu dituen gaiak gutxiengoaren ama-hiz kuntzan hezkuntza jasotzeko eskubidea eta prozesuan bertan gutxiengoaren ama-hezkuntzan parte hartzeko eskubidea izan dira nagusiki.

Jurisprudentzia gutxi dago oraindik, baina nabari daiteke GEEAren sentikor-tasuna, eta zenbait kasutan, hizkuntzaren alorreko oinarrizko aldarrikapenak babes ditzake.

Hori guztia dela-eta, ondoriozta dezakegu balitekeela eta nahiko genukeela hiz-kuntza-eskubideen babesa hobetzea Europan, eta hori bi modutara egin liteke. Alde batetik, gutxiengo nazional bateko kide diren pertsonen norbanakoaren


kultura-eskubideei buruzko protokolo gehigarri bat jarrita GEEHri, eta alde horretatik gogorarazi behar dugu 1993ko Vienako goi-bileran egindako saial-diek huts egin zutela. Edota, bestela, gutxiengo nazionalen kultura-eskubideak babesteko beste itun batzuk negoziatuz, eta bide horixe hartu da Gutxiengo Nazionalen Babeserako Hitzarmen Markoan eta Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutunean. Baina hori biltzar honetako beste azalpen ba-tzuetan zehar aztertuko da.

1998-2008ARTEKOESPERIENTZIA:GUTUNAEZARTZEA

2.Gutunarensegimenduaegitekomekanismoa:ikuspegipraktikobatsigve grAmstAdEskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutunaren Aditu Batzordeko presidenteordea

Gutuna idazteko lanak duela hogei urte baino lehenago hasi ziren, gaurkoaren aldean oso bestelakoa zen Europa batean. “Gutxiengoen eskubide kolekti-boak” kon tzeptu zaila zen garai hartan, eta politikoki ezinezkotzat jotzen zen kontzeptu horretan oinarritutako obligazio zehatzen inguruko adostasunik lor tzea nazioartean. Gutunaren abiapuntua, beraz, kultura-ondarea izan zen, gutxiengoen aldeko eskubideak sustatu ordez gobernuei betebeharrak ema-tea, “eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak” terminoa erabiltzea, eta ez “gutxiengoen hizkuntzak” edo antzekoak. Baina eutsi egin zitzaien berariaz-ko obligazioei eta segimendu-sistema sendo bati.

Beraz, ezarri zenetik hamar urte igaro diren honetan, galdera hau egin gene-zake: zer izango ote zen desberdina, Gutunak hizkuntza-eskubide kolektiboak eman balizkie gutxiengoei? Pentsatzekoa da gutxiengoek auzitara eraman ahal izango zituztela beren eskubideen urraketak, baina nik uste dut Gutunak ez zituela hamar urte beteko, estatuek muzin egingo baitzioten Gutuna onartzeari.

Europan hizkuntza-aniztasuna dago. Artikulu honen lehen zatiak begirada la-bur bat ematen dio aniztasun horri, eta Gutuneko kide diren estatuak nabar-mentzen ditu. Gutuna soilik mugatzen da herrialde batean tradizionalki era-bili diren hizkuntzetara; beraz, hizkuntza historiko horiek soilik jorratzen dira hemen. Ondoren Gutunaren beraren ezaugarri batzuk aipatuko ditugu, batik bat segimendu-sistema. Azken zatiak eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen babesean eta sustapenean izandako lorpen batzuk lantzen ditu, ongi ezagutzen ditugun herrialdeetan; hau da, Gutunaren kide diren hogeita lau herrialdeetan.

2.1.Hizkuntza-egoerenaniztasunaEuropan

Gutxienez lau hizkuntza-egoera topatu ohi ditugu Europan.

Lehenik, herrialde batean edo gehiagotan gehiengoaren hizkuntza dena gu-txiengo baten hizkuntza izan daiteke beste herrialde batzuetan. Alemana, ukrai-nera, serbiera, daniera eta hungariera dira horren adibideak.


Bigarrenik, hizkuntza batzuk gutxiengoen hizkuntzak dira beti, nahiz herrialde askotan –hala nola samiera, romaniera, yiddisha edo frisiera– nahiz herrialde bakarrean, hala nola galesa eta Eskoziako gaelikoa Erresuma Batuan, goi- eta behe-sorbiera Alemanian, edo meänkielia Suedian.

Hirugarrenik, hiztun ugari eta hiztun gutxiko eremu urriko hizkuntzak dau-de herrialde berean. Espainian, katalanak 5,6 milioi hiztun ditu, eta aranerak 5.000; Finlandian, suedierak 290.000 hiztun ditu, eta Inariko samierak 250; Erresuma Batuan, galesak 750.000 hiztun ditu, eta kornualleserak 400; eta Es-lovakian hungarieraren 520.000 hiztun daude, eta polonieraren 2.600 hiztun. Europako estatu gehienetan dago horrelako hizkuntza-aniztasuna.

Laugarrenik, herrialde batzuetan eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza asko daude, eta beste herrialde batzuetan gutxi. Danimarkan eremu urriko hizkuntza bakarra dago; Zipren eta Suitzan, 2; Serbian eta Ukrainan, 13; eta, Gutunarekin bat egin duten azken bi estatuetan, Errumaniak eskualdeko edo eremu urriko 20 hizkuntza ditu, eta Poloniak, 15.

Liechtenstein eta Luxenburgo alde batera utzita, bi horietan ez baitago, Gu-tunak aipatzen duen zentzuan, eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzarik, eta Errumania eta Polonia, oraindik nazio-txostenik ez baitago, Gutunarekin bat egin duten hogeita lau estatuetatik hogeitan,1 eskualdeko edo eremu urriko 142 hizkuntza daude (edo hizkuntza-egoera), eta 37 milioi hiztun.

2.2.Konbentziobakarbathizkuntzaguztientzat

2.2.1.Gutunarenhelburua

Sarreran ageri da helburua:

Hau sinatzen duten Europako Kontseiluko estatu kideak (...).

Ohartzen dira Europako herrialde eta eskualdeetan eskualdeko edo eremu urriko hiz kuntzak babestea eta sustatzea garrantzitsua dela demokrazian eta kultura-aniztasunean oinarritu-tako Europa bat eraikitzeko, nazio-subiranotasunaren eta lurralde-osotasunaren baitan (...).

Horrek argi erakusten du Gutunaren garrantzia, batik bat kulturen arteko elkarrizketari eta demokrazia eraikitzeari dagokionez, kultura- eta hizkuntza-aniztasunaren ingurune batean.

Gutunaren asmoa da Europako eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza tra-dizional bakoitza babesteko eta sustatzeko oinarria izatea, hizkuntza bakoitza

1 Armenia, Austria, Kroazia, Zipre, Txekiar Errepublika, Danimarka, Finlandia, Alemania, Hungaria, Montene-gro, Herbehereak, Norvegia, Serbia, Eslovakia, Eslovenia, Espainia, Suedia, Suitza, Ukraina, Erresuma Batua.

1998-2008 ARTEKO ESPERIENTZIA: GUTUNA EZARTZEA [29]

Europako hizkuntza-aniztasunaren parte bat baita, eta denek laguntzen dute “Europako kultura-aberastasuna eta ohiturak mantentzen eta garatzen”, berriro sarrerara joz.

Beraz, zer egiten da asmo hori lortzeko? Horren erantzuna Gutunaren disei-nuan eta segimendu-sistemaren egituran dago.

Gutunak bi zati nagusi ditu. II. zatia estatuan dauden eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza guztiei buruzkoa da, eta estatuak bere politikak, legeak eta jardunbidea oinarritzeko helburuak eta printzipioak ematen ditu. III. zatia estatu batek babes eta sustapen berezia eman nahi dien hizkuntzei buruzkoa da, eta hizkuntza bakoitzarentzat berariazko obligazio batzuk aukeratzen dira menu batetik, gizartearen maila guztietan aplikatzeko. Menuari esker, estatuak obligazio-multzo bat molda dezake, eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza bakoitzaren egoeraren arabera. Berrespen-tresna guztiei begiratzen badiegu, III. zatiko ia aukera guztiak erabili dituzte herrialde batek edo bestek, estatuak menu-sistema horretaz baliatu diren seinale.

2.2.2.Segimendua

Gutunaren IV. zatian deskribatutako segimendu-sistemak ezaugarri nagusi hauek ditu. Herrialde batean Gutuna indarrean sartu eta urtebete baino lehen, hasierako nazio-txostena aurkeztu behar zaio Europako Kontseiluko idazkari nagusiari, eta horren ondoren nazio-txostenak aurkeztu behar dira hiru urtez be-hin. Txosten horiek aztertzen ditu Aditu Batzorde batek, Europako Kontseiluko Ministro Batzordeak izendaturik. Aditu Batzordeak bere ebaluazio-txostenak idatzi, Ministro Batzordeari gomendio-proposamenak igorri, eta azken horrek dena delako estatuari bidaltzea erabaki dezake. Europako Kontseiluko idazkari nagusiak bi urtez behingo txosten zehatza idazten dio Parlamentuko Biltzarrari, Gutunaren aplikazioari buruzkoa.

Sisteman pauso bat gehiago emanez, argi dago etengabeko elkarrizketa sortu dela Europako Kontseiluaren, Gutunarekin bat egin duten estatuen eta eskual-deko edo eremu urriko hizkuntzetako hiztunen ordezkarien artean. Segimendu-sistemari begiratzen badiogu eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzaren ikus-pegitik, nik uste dut esan daitekeela “beti dagoela norbait zuretzat lanean”.

Sistemaren jarduera ezagutzeko, ikus dezagun Hungariari egindako segimen-du-saio bat: nazio-txostena 2005eko azaroan aurkeztu zitzaion Europako Kon-tseiluko idazkari nagusiari. 2006ko otsailean galdera-sorta bat bidali zitzaien Hungariako agintariei, eta urte bereko apirilean jaso ziren erantzunak. Maia-tzean, bisitaldi bat egin zen bertara. 2006ko azaroan, Aditu Batzordeak bere ebaluazio-txostena onetsi eta Hungariako agintariei bidali zitzaien, iruzkinak


egin zitzaten. Iruzkin horiek 2007ko otsailean jaso, Ministro Batzordeak go-mendioak onetsi, 2007ko ekainean Hungariari helarazi, eta horrela osatu zen segimendu-zikloa. Ondoren, Hungariako agintariek hurrengo hemezortzi hi-labeteetan gomendioak bete eta beren hurrengo nazio-txostena igorri zuten 2008ko azaroan, aurrekotik hiru urtera.

Adibide horrek erakusten digu nazio-txostena eta segimendu-saioan egindako beste idazkiak sekula ez direla apal batean uzten; izan ere, ez dago astirik ho-rretarako. Etengabeko prozesua da eta beti dago zer egina.

Ikusi besterik ez dago zenbat segimendu-jarduera egin diren: orain arte 51 nazio-txosten aztertu dira, eta Ministro Batzordeak 176 gomendio igorri ditu. Aditu Batzordeak 300 bilera baino gehiago egin ditu gobernu-erakundeekin, 400 bilera baino gehiago tokiko edo eskualdeko agintariekin, ia 550 bilera hizkuntza-erakundeekin eta 650 bilera inguru aditu independente, eskola, auzi-tegi eta bestelako erakundeekin.

2.3.Lorpenak

Goiko adibideek erakusten digute zer nolako lana egin duten Europako Kon-tseiluak eta agintariek, GKE-ek eta gizabanakoek Gutuna sinatu duten estatue-tan. Beraz, zer lortu da lehenbiziko hamar urte hauetan?

Lehenbiziko lorpenak berretsi aurreko prestaketa-lanean daude. Ia herrialde guztietako gobernuak jarri dira harremanean eskualdeko edo eremu urriko hiz-kuntzetako hiztunen ordezkariekin (lehendik ere harremanean ez bazeuden). Agintariek legedia aztertu dute, eta herrialde gehienek legedia aldatu beharra ikusi dute. Azkenik, beren eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak babesteko eta sustatzeko egitura aztertu behar izan dute, hizkuntzen egoera ikertu dute, babes- eta sustapen-premiarik garrantzitsuenak eta/edo larrienak aintzat hartu, eta kasu batzuetan hizkuntza-politika bat garatu dute.

Gutuna berretsi ondoren, badirudi herrialde askotan etengabe ebaluatzen dela lege-sistema. Bigarren nazio-txostenetan, legedia zuzendu ohi da: ha-masei bigarren txostenetatik lauk ez zuten zuzenketarik, baina gainerako ha-mabi txostenek lauzpabosna zuzenketa zituzten, batez beste. Bigarren mai-lako araudiak ere aipatzen dira txostenetan. Erakundeak garatzen ere ikusi dugu: gobernu-egitura berriak –hala nola gutxiengoen gaietarako sail sendoa-goa eta arretatsuagoa Serbiako gobernuan–, hizkuntza-kontseilu / kultura-gune berriak, hala nola Gaelikoaren Batzordea Eskozian (Erresuma Batua), eta Gu-txiengoen Kultura Gunea Erevanen (Armenia). Hizkuntza garatzeko erakun-de berriak ere sortu dira, hala nola Finnmark-eko Barne Auzitegia (eskumen bereziekin samieraren auzientzat eta samierazko lege-hiztegirako) Norvegian.


Maila orokorragoan, hiru lorpen garrantzitsu egon dira. Lehenik, Gutunak eten-gabeko elkarrizketa sortu du kulturen artean. Kulturen arteko elkarrizketa horren oinarrian daude hainbat eta hainbat harreman eta komunikazio, nazioko, eskual-deko eta tokiko agintari, erakunde eta eskualdeko edo eremu urriko hizkuntze-tako hiztunen artean, eta talde horiek guztiak eta Europako Kontseiluaren artean. Bigarrenik, nazioetako agintariak gero eta gehiago ohartzen dira eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen balioaz, nazioko kulturaren eta historiaren osagai gisa. Hirugarrenik, eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzetako hiztunak harro daude beren hizkuntzaz eta kulturaz (askotan, lehenbiziko aldiz).

2.4.Amaierarikgabekoistorioa

Erakunde publikoen aldetik politika tinkoak eta bestelako neurriak behar dira eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza bat babesteko eta sustatzeko. Baina ez dira nahikoak. Biziko bada, hizkuntza erabili egin behar da. Hori horrela, es-kualdeko edo eremu urriko hizkuntzetako hiztunek bizi artean borrokatu behar dute beren hizkuntzaren alde, eta beren eskubideak betetzea edo beren hizkun-tza erabili ahal izatea exijitu behar izaten dute sarritan.

Agintariek eta hiztunek elkarrekin lan egiten dutenean –gero eta maizago ger-tatzen da Gutunarekin bat egin duten estatuetan– hizkuntzak aukera gehiago ditu bizirik irauteko eta garapen positiboa izateko, baita egoera zailean da-goenean ere.

Esan daiteke Gutunari esker ulermena, tolerantzia eta errespetua sortu dela agintarien eta eremu urriko hizkuntzetako hiztunen artean. Giro hori beha-rrezkoa da denen artean helburu bererantz joateko, hau da, eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak babestea eta sustatzea, herrialdeko historiaren, kultu-raren eta nortasunaren funtsezko osagaiak direnez.

Beraz, baikortasunez espero dugu herrialde gehiagok ere aitortuko dutela es-kualdeko edo eremu urriko hizkuntzen balioa, eta hizkuntza-aniztasuna ziurta-tzeko eta garatzeko beharra ikusiko dutela, hiztunekin elkarlanean, Gutunare-kin bat eginez.

3.GutunareneraginavesnA Crni´C-grotiCEskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutunaren Aditu Batzordeko presidenteordea

Ez da erraza nazioarteko edozein konbentzioren eragina neurtzea. Lehenbizi oiloa ala arrautza izan zen buka dezakezu eztabaidatzen: ituna hartzera eraman duten barne faktoreak, ala kanpotik etorritako itunaren eragina. Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutunaren kasuan ere, galdera zaila da: eremu urriko hizkuntzak babesteko tradizioarengatik berretsi al du herrial-de batek Gutuna? Edo Gutunak bultzatu du estatu sinatzailea eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen babesa martxan jartzera edo hobetzera?

3.1.Zenbaterainokoeragina

Gure lana pixka bat neurtzearren, Gutuna neurtzeko unitate bat eta gertaeren kronologia bat ditugu. Neurketa-unitate bat dago segimendu-mekanismoan: Gutunaren 15. artikuluaren arabera, estatu kide bakoitzak aldizkako txosten bat aurkeztu behar dio Europako Kontseiluko idazkari nagusiari, Gutuna aplika-tzerakoan “jarraitutako politikei” eta “hartutako neurriei” buruzkoa. Txosten horiek aztertzen ditu aditu independentez osatutako Aditu Batzordeak. Haiek ezarpenaren kalitatea neurtu, Ministro Batzordeari jakinarazi, eta azken horrek, beharrezkoa bada, ezarpen hobe baterako gomendioak onartzen ditu. Dena dela, estatu kideek informazio nahikoa eta garrantzitsua emateko borondatea-ren eta gaitasunaren mende dago Batzordeak egoera behar bezala neurtzea.

Estatuaren txostenaz gain, Aditu Batzordeak eskubidea du informazioa esku-ratzeko hizkuntzen erabilerari buruzko lanetan diharduten GKE-etatik eta “le-gezko taldea osatzen duten” elkarteetatik. Informazio-bilketa horren helburua da Batzordeak benetako egoeraren irudi orekatu bat izatea, adituek hobeto eba-luatu ahal izan dezaten Gutunaren aplikazioa dena delako estatuan.

Beste bi eragilek ere hartzen dute parte Gutunaren aplikazioaren segimendua egiten, eta balio politiko berezia dute. Gutunaren arabera, Europako Kon-tseiluko idazkari nagusiak bi urtez behingo txostenak bidali behar dizkio Euro-pako Kontseiluko Parlamentuko Biltzarrari, Gutunaren aplikazioari buruzkoak. Prozedura horrek Kontseiluko estatu kide guztiei ematen die aukera Gutuna-ren garrantziaz ohartzeko eta zabaltzen laguntzeko. Izan ere, Biltzarrak estatu


kide berri guztiei eskatu zien Gutuna onartzeko, “Gutuna garrantzitsua baita bakea, egonkortasuna eta kultura-aniztasunarekiko errespetua egon daitezen Europan”.1

Idazkari nagusiaren hitzetan, emaitza eskasa izan da.2 Deitutako hamaika es-tatuetatik3 lauk bakarrik4 berretsi dute Gutuna; horretaz gainera, Kontseiluko kide “zahar” batzuek oraindik ez dute berretsi, beren lurraldean eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak hitz egiten diren arren. Batzuek duela hamar urte baino lehenago sinatu zuten Gutuna, baina ez dute berretsi.

3.1.1.Txostenenbalioa

Txostenek balio ugari dituzte. Lehenik, nazio-txostenak idazterakoan, esta-tuak gehiago ohartu dira beren lurraldean dauden eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen egoeraz, eta Gutunaren barruan dituzten obligazioez. Txostenak publiko egitean, eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzetako hiztunek eta in-teresatu guztiek herrialdeko egoera eta politikak ezagutzen dituzte. Herrialde batzuek nazio-txostenen prestaketa erabili dute hainbat eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzetako hiztunak harremanean jartzeko. Segimendu-prozesuan zehar, Aditu Batzordeak bisitaldiak egiten ditu estatu kideetara, eta eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza nagusietako hiztunen ordezkariekin elkartzen da. Hedabideek sarritan horren berri ematen dutenez, bisitaldiak areagotu egiten du Gutunaren profila eta jendea gehiago interesatzen da eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzekin.

Lehenbiziko txostena egin behar da Gutuna estatuan indarrean jarri eta hurrengo urtean. Ondorengo txostenak, hiru urtez behin bidali behar dira. Antolaketa estu hori askotan zaila gertatzen zaie estatu txostengileei eta Aditu Batzordeari, bai-na etengabeko elkarrizketa sortzen du estatuen eta Batzordearen artean, bai eta estatuaren eta bertako hiztunen artean ere. Bere txostenetan, Aditu Batzordeak oharrak egin eta “gomendioak” ematen ditu, problemak identifikatuz eta hobe-kuntzak iradokiz. Ministro Batzordeak estatu kideari bidali ahal dizkio txosten horietako gomendioak, zein esparrutan neurriak hartu behar diren seinalatuz, Gutuna behar bezala betetzeko. Ondorengo txostenetan, Aditu Batzordeak feed-back-a bilatu eta estatuak gomendioei nola erantzun dien aztertzen du.

Aditu Batzordeak azken hamar urteotan egindako segimenduan, esan al daiteke eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak babesteko eta sustatzeko aurrerapenak

1 Europako Kontseilua, Parlamentuko Biltzarraren 10659. dok., 2005eko irailaren 3koa.2 Ibid.3 Albania, Armenia, Azerbaijan, Bosnia eta Herzegovina, Georgia, Moldavia, Montenegro, Errusiar Federakun-dea, Serbia, “Mazedoniako Jugoslaviar Errepublika Ohia”, Ukraina.4 Armenia, Montenegro, Serbia, Ukraina.


izan direla Gutuna berretsi delako eta martxan jarri delako? 1998 aurretik Gu-tuna berretsi zuten hasierako estatu guztiak hirugarren eta laugarren segimen-du-saioan daude orain, eta beste asko daude bigarren saioaren erdian. Horrek esan nahi du dezenteko elkarrizketa sortu dela alderdi interesatu guztien artean, eta estatuek nahikoa denbora izan dutela gomendio gehienei erantzuteko.

3.2.Eskualdekoedoeremuurrikohizkuntzenaitorpena

Gutuna berreste hutsak ondorioak izan ditzake estatu berreslean hitz egiten diren eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzetan. Hizkuntza batzuentzat, be-rrespen-tresna da beren lehen aitorpen ofiziala. Horixe gertatu da, adibidez, behe alemanarekin Alemanian, Eskoziako gaelikoarekin Erresuma Batuan eta linburgerarekin Herbehereetan.

Estatu askotan, romaniera esplizituki hartu da lurralderik gabeko gutxiengoen hizkuntzatzat. Estatu kide batzuetan, adibidez Alemanian edo Eslovakian, III. zatiko hizkuntzatzat hartu da (hau da, lurraldeduntzat), nahiz eta Aditu Ba-tzordeari gehiago iruditu zaion “keinu politiko esanguratsu” bat, hizkuntza hori babesteko lan-tresna baino. Aditu Batzordearen iritziz, III. zatiko babesa eman behar litzaieke hiztunak lurralde batean kontzentratu samarturik dituen hizkuntzei eta, ahal dela, idazkera estandar bat dutenei. Yiddishak, hizkuntza arkaikoak, bizirik egoteari utzi zion Europako herrialde askotan, hainbat go-rabehera historiko eta zailtasunengatik. Dena dela, yiddisharen aldeko berres-penak eragin ona izan du, esate baterako, Herbehereetan; eta agintariak nahiz hiztunak jabetu dira hizkuntza horren kultura-balioaz eta sustapen-ahalmenaz.

Herrialde batzuetan, Gutuna berrestearen ondorioz, ordura arte estatu batean es-kualdeko edo eremu urriko hizkuntzatzat hartu ez zena halakotzat hartzeko eskae-ra sortu da. Halakoetan, Aditu Batzordeak elkarrizketa bultzatzen du hiztunen eta agintarien artean, hau da, bere iradokizunak edo Ministro Batzordeko gomendio-ak erabiltzea. Emaitza positiboak egon dira, adibidez, kven hizkun tzarekin Nor-vegian eta maronitarekin Zipren. Beste kasu batzuetan, estatuek ez dute aldatu nahi etorkinen hizkuntzatzat edo dialektotzat hartzen dituztenen estatusa.

Batzuetan nahasketa egon da eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzen estatu-saz, estatu kideak gaizki interpretatu zuelako Gutunaren II. zatiaren aplikazio-eremua. 2.1. artikuluaren arabera, Gutunaren II. zatia aplikatzen zaie “[esta-tuaren] lurraldean hitz egiten diren eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza guztiei”. Herrialde batzuek ulertu zuten hori soilik zegokiela lurraldearen zati zehatz batean koofizialak ziren hizkuntzei, baina Aditu Batzordearen ustez Gu-tunaren 1. artikuluko definizioaren barruan dauden hizkuntza guztiei dagokie, eta estatu kideek kontuan hartu behar dituzte beren “politikak, legedia eta jar-dunbidea” diseinatzean, II. zatiak dioen moduan.


3.3.Legedi-aldaketak

Gutuna berresterakoan estatu askok ziotenez, beren barne legedia bat zetorren Gutunarekin; hala, batzuen ustez berrespenak biribildu egiten zituen eskual-deko edo eremu urriko hizkuntzak babesten eta sustatzen egindako lorpenak. Zenbaitetan Aditu Batzordea ados egon ez eta aldaketak gomendatu ditu, go-gorrago edo bigunago. Estatu kideen erantzuna ez da batere uniformea izan: batzuek iradokizunak onartu eta legedi arazotsua aldatu dute; beste batzuek, aldaketa beharrik ezari eutsi diote. Azken kasu horretan, batzuetan eztabaida beroa egon da Gutuna interpretatu eta ezartzearen inguruan.

Dena dela, esan beharra dago estatu batzuek, lehen aipatutako segimendu es-tuarengatik eta herrialde askotan lege-aldaketek luze jotzen dutelako, ezin izan dietela behar bezala erantzun egindako gomendioei. Idazkari nagusiak Parla-mentuko Biltzarrerako egindako 2007ko txostenean zioen moduan, “oso zaila da gutxiengoei buruzko legeek Gutuna automatikoki onestea. Gutuna indarrean jartzeko, estatuek beren ekintzen argitan egin behar dituzte legeak eta, are ga-rrantzitsuagoa dena, lege horiek praktikan jarri behar dituzte”.5

Gutunaren obligazio zehatzen artean, badirudi botere judiziala lege-aldaketen behar handian dagoela. Adibidez, eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzetako hiztunek epaitegietan beren hizkuntza erabiltzeko eskubidea sarritan muga-tzen da Giza Eskubideen Europako Hitzarmenaren 6. artikulura –norberaren hizkuntza erabiltzeko eskubidea epaitegiko hizkuntza ofiziala ulertzen ez de-nean–, baina Gutunaren 9(ii) artikuluak eskubide hori bermatzen du, hizkuntza ofiziala jakin edo ez. Hungaria izan zen gomendio hori onartu eta bere legedia aldatu zuen estatu kideetako bat, Gutuna betetzeko.

3.4.Jardunbidearenaldaketa

Aditu Batzordea ohartu da estatu kide batzuek “formalki betetzen” dituztela Gutunaren obligazioak. Esaldi anbiguo samar horrek adierazten du legedian eskubidea azaltzen dela baina ez dela praktikara eramaten.

Aipatutako zuzenbidearen kasua adibide ona da. Norberaren hizkuntza erabil-tzeko eskubidea legean ager daiteke, baina hainbat oztopo praktiko izan ditzake. Ohikoenen artean, auzitegiko langileek eta batik bat epaileek eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza ez jakitea da. Hori nabarmena da auziak eskualdeko edo eremu urriko hizkuntza batean egitea aukeratu duten estatuetan. Interpreteen la-guntza eska dezakete, jakina, baina horiek ez daude beti eskura edo ez dira gai. Halakoetan prozesua (askoz) luzeagoa izango da, eta bere eskubideaz baliatu den

5 Europako Kontseilua, Parlamentuko Biltzarraren 11442. dok., 2007ko urriaren 24koa.


pertsona epailea amorrarazi nahian dabilen istilu zaletzat har daiteke. Ondorioz, eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzetako hiztunek askotan beren eskubideari uko egin eta epaitegiko hizkuntza ofiziala erabiltzen dute, normalean ongi eza-gutzen baitute.

Antzekoa gertatzen da Administrazioan, gehienbat estatuko Administrazioaren tokiko erakundeetan, non ez dagoen eremu urriko hizkuntzaren hiztun nahiko-rik langileen artean. Aditu Batzordea problema horiek seinalatzen saiatzen da eta estatuek beren jardunbidea aldatzeko iradokizunak egiten ditu. Aldaketak epe luzeko neurriak eska ditzake, hala nola langileek eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzan aritzeko trebatzea, baina batzuetan jardunbidea alda daiteke neurri sinpleen bidez, adibidez hiztunek bulego jakin batean edo egun jakin batean beren hizkuntza erabil dezaketela adierazten duten idazkunak ipiniz, edo inprimaki elebidunak eskainiz Interneten. Aditu Batzordeak bere ebalua-zio-txostenetan emandako iradokizun asko herrialde batzuetan dauden neurriak dira, eta jardunbide egokien adibidetzat jotzen dira.

Aditu Batzordeak aldaketa garrantzitsu bat ikusi du estatu kide guztien jar-dunbidean, hau da, kontzientziazioa.

Esperientziak frogatzen digunez, gutxiengo baten hizkuntzak jasotzen duen babesa edo sustapena loturik doa gehiengoaren hizkuntzako hiztunek hartaz duten iritziarekin. Izan ere, eskualdeko edo eremu txikiko hizkuntzen babe-sak edo sustapenak, askotan, gehiengoaren iritzia islatzen du. Beraz, gehiengoa kontzientziatzeak berebiziko garrantzia du.6

3.5.Ondorioa

Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna 1998an jarri zen indarrean, eta gaur egunera arte Europako Kontseiluko 47 estatu kideetatik 24k onartu dute. Estatu horiek lege-obligazioak onartu dituzte beren lurraldean dauden eskualdeko edo eremu urriko hizkuntzak babesteko eta sustatzeko, eta Gutunaren definizioa betetzeko. Aditu Batzordearen segimenduak lagundu be-harko lieke obligazio horien ezarpena hobetzen. Azken hamar urteotan, aitortu behar dugu Gutunak eta bere segimendu-sistemak eragina izan dutela estatuen legedian eta jardunbidean. Jakina, denek dute zer hobetua: estatuek, hiztunek eta Europako Kontseiluak.

Ea laster ugaritzen den obligazio horiek hartzen dituzten herrialdeen kopurua, Europako Kontseiluko estatu kide zaharren nahiz berrien artean.

6 Ikusi Europako Kontseilua, ECRML (2005)3, Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuneko Aditu Batzordearen 2. ebaluazio-txostena, Gutuna Kroazian aplikatzearen ingurukoa, 39. paragrafoa.

1998-2008ARTEKOERRONKAK:GUTUNABERRESTEA

Gutunaberrestearenproblemaketaikuspuntuak

4.BelgikarenkasuaYves LejeuneLouvain-la-Neuveko Unibertsitate Katolikoko (UCL) eta Notre-Dame de la Paix-ko Unibertsitateko (Namur) irakaslea

Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutuna berresteko auke-rak Belgikan sortutako problemak ulertu ahal izateko, lehenik aipatu behar dugu (4.1. atala) Belgikako Konstituzioak Belgikako hizkun tzei emandako estatusa. Konstituzioaren xedapenak Flandriaren hiz kuntza-homogeneotasunerako es-kaera tinkotik datoz, orain lurralde-osotasunerako desira irmoa bihurtu dena (4.2. atala). Horrek ezinbestekoa egiten du erresumako hiru hizkuntza ofizialek hizkuntza-eremu bakoitzean duten lekua zehaztea eta, ondoren, eremu bakoi-tzeko “eskualdeko hizkuntzak” edo dialek toak zerrendatzea eta hitz egiten diren esparruak deskribatzea (4.3. atala). Azkenik, ikusiko dugu Belgikako Frantses-hiztunen Komunitatea behin eta berriro saiatu dela estatuak Europako Gutuna onar dezan, bertako hizkuntza endogenoen izenean (4.4. atala).

4.1.Belgikakohizkuntzenestatuskonstituzionala

1831n onartu zenetik, Belgikako Konstituzioak formalki bermatu du hizkun-tzak erabiltzeko askatasuna: “Egun, Belgikan aukeran dago zein hizkuntza erabili; legeak bakarrik erabaki dezake horren inguruan, eta soilik agintari pu-blikoen ekintzetan eta arazo judizialetan”.1

Hala eta guztiz ere, askatasun hori gaur egun mugaturik dago esfera pribatura, 1970eko funtsezko bi garapenengatik:

• Konstituzioan lau hizkuntza-eremu sartzea, horietatik hiru elebakartasunari jarraitzen diotenak.

• Hiru erakunde federalek hizkuntzari buruzko legeak egin ahal izatea, hain zuzen nederlanderaz, frantsesez eta alemanez mintzo direnen komunitateak, Konstituzioak ahalmena ematen baitie hizkuntzaren erabilera arau tzeko Administrazioan,2 bai eta nagusien eta langileen arteko gizarte-harremanetan

1 Belgikako Konstituzioaren 30. artikulua (23. artikulua, 1831ko otsailaren 7ko testu originalean).2 1970era arte, Konstituzioak Parlamentuari eremu horretan esku hartzen uzten zion, soilik “agintari publikoen ekintzetan”.


ere, eta agintari publikoek martxan jarri, diruz lagundu edo ofizialki onartu-tako eskoletan irakasteko.3

Konpromiso batek –zoritxarrez zalantzan jarri da 2000tik aurrera– legez ber-matzen du hizkuntza-eremuen “mugako” gutxiengoen iraupena.

4.1.1.Hizkuntza-eremuak

Belgikan hiru giza talde egon arren –zein bere kultura- eta hizkuntza-ezaugarrie-kin– ez da sortu federalismo pertsonalik,4 talde horiek, oro har, geografian kon-tzentratuta baitaude. Nazioaren lurraldea zatituta dago lau “hizkuntza-eremutan”: hiru elebakarrak (frantsesez, nederlanderaz eta alemanez mintzo direnenak) eta bat “elebiduna” (Brusela Hiriburua), nederlanderaren eremuaz inguratua.5 Erre-sumako udalerri bakoitzak hizkuntza-eremu baten barruan egon behar du.6

Nederlandera (~%59)

Frantsesa (~%40)

Alemana (~%1)

4.1.irudia:Belgikakohizkuntza-eremuak.

Hizkuntza-eremuak ez dira nahasi behar Valoniako, Flandriako eta Bruselako eskualdeekin. Azken horiek nazio azpiko federazio-unitateak dira, hiru komu-nitateren gainean ezarriak. Eskualdeek legegintza- eta administrazio-botereak dituzte gizarte- eta ekonomia-auzietan, espazioaren plangintzan, ingurume-nean eta tokiko gobernuan.

Valoniako flandriarren eta frantses-hiztunen arteko hizkuntza-muga, lehen-biziko aldiz finkatua 1932ko ekainaren 28ko Legearen bidez,7 behin betikotu

3 Dena dela, Konstituzioaren 130. artikuluak hezkuntzara mugatzen ditu alemanez mintzo den komunitatearen hizkuntza-botereak (1997ko maiatzaren 20ko Konstituzioaren berrikuspena).4 “Federalismo pertsonala” da (hizkuntza-) taldeen autonomia politikoa, maila pertsonalean, estatu osoan zehar. Taldearen autogobernu moduko bat da, eta bere erakunde eta gobernu-organoek botere autonomoak ematen dizkiete taldeko kideei. Boterea ez zaie banatzen lurraldeei baizik eta giza taldeei.5 Bruselaren muga bat 3,5 km-ra dago frantses hiztunen mugatik, Sint-Genesius-Rode/Rhode-Saint-Genèse udalerriarekin.6 Hala dio Belgikako Konstituzioaren 4. artikuluko 2. paragrafoak.7 Orduan “gutxiengo babestuentzat” salbuespenak zeuden hizkuntza-mugako biztanleria nahasiko udalerri uga-rietan, eta “kanpoko elebitasuna” zegoen ohar eta jakinarazpen publikoetan.

1998-2008 ARTEKO ERRONKAK: GUTUNA BERRESTEA [43]

zuen 1962ko azaroaren 8ko Lege batek, eta Brusela Hiriburuaren eremu ele-biduna mugatu zuen 1963ko abuztuaren 2ko Lege batek. Muga hori birtual-ki aldaezina bihurtu da, 1970az gero Belgikako Konstituzioak eskatzen baitu hizkuntza-eremuen mugak zuzentzeko edozein legek botoen bi herenen babesa eta, gainera, hizkuntza-talde bakoitzeko (frantses-hiztunak eta nederlandera-hiztunak) ordezkarien eta botoen gehiengoa Parlamentu Federalaren Ganbera bakoitzean, onartua izateko.8

Horrela, aurreikusteko moduko etorkizunean ezinezkoa da “lege berezirik” onartzea –horrela deritze Belgikan halako legeei–, hizkuntza-muga aldatuko duenik. Ondorioz, tokiko biztanleek ezin dute egin mugak aldatzeko eskae-rarik.

4.1.2.Eskualdekoelebakartasuna

Conseil d’Etat-en jurisprudentziak interpretatutako hizkuntza-legeek9 are zo-rrotzago finkatu dute lurraldetasunaren printzipioa.10 Horren arabera, agintari publikoek, haiek sortutako eskolek eta nagusien eta langileen artean erabilitako hizkuntzak eremu horri dagokiona izan behar du.

Beraz, hizkuntza-eremu bakoitzak hizkuntza ofizial bat du, Brusela Hiriburuak izan ezik, bi baititu.11 Era horretan, frantsesa atzerriko hizkuntza da Flandrian, eta nederlandera ere bai frantsesaren eremuan. Nonbait, Belgikako sisteman, beste inon ez bezala, agintari publikoek ezin dituzte estatuko bi hizkuntza ofi-zial nagusiak erabili nazioko lurraldearen ia erdian.

4.1.3.Hizkuntza-gutxiengoenbabesa

Tokiko gorabeherengatik –hots, hizkuntza-gutxiengo bat dagoelako– indarga-betu egin behar direnean eremu jakin bateko hizkuntza-arauak, eremuko hiz-kuntzak lehentasuna izaten jarraituko du. Hala agintzen du jurisprudentziak.12

08 Belgikako Konstituzioaren 4. artikuluko 3. paragrafoa.09 Hizkuntzak Administrazioan erabiltzeko azken legeak 1966ko uztailaren 18ko Errege Dekretuaren pean ko-ordinatu ziren.10 Ikusi A. Alen eta R. Ergec, “Le principe de territorialité dans la jurisprudence belge et européenne. Un essai de synthèse”, Journal des Tribunaux (aurrerantzean, JT), 1998, 785.-790. or. Azterketa beraren nederlanderazko bertsioa, hemen: Rechtskundig Weekblad, 1998-9, 417.-424. or.11 Konstituzioak ez du esplizituki izendatzen hizkuntza-eremu bakoitzeko hizkuntza ofiziala, baina, Conseil d’Etat-en Legegintza Ataleko Ganbera bateratuen arabera, “alferrikakoa” zen hori egitea, lurraldea hizkuntza-eremutan zatitzea “adostasunez” mamitu baitzen Konstituzioan (1988ko ekainaren 15eko iritzia, Ataleko kide flandriarrek bakarrik onartutako ohar orokorrak, Parl. Doc, Senatua, SE 1988, 371/1 zk., 53. eta 54. or.).12 Conseil d’Etat-en Legegintza Atalaren 1972ko irailaren 5eko iritzia, Parl. Doc., Ch., 1971-2 saioa, 282/5 zk., 2. or.; Arbitraje Epaitegiaren 17. epaia, 1986ko martxoaren 26koa, JT 1986, 562, M. Uyttendaele-ren oharra. 2007an Konstituzio Epaitegi izena jarritako Arbitraje Epaitegiaren epaiak eskuragarri daude frantsesez, neder-landeraz eta alemanez www.const-court.be helbidean.


4.2.irudia:Belgikakohizkuntza-mugak.13, 14

Iturria: Jacques Leclerc, “L’Etat belge: données démolinguistiques” hemen: L’aménagement linguistique dans le monde, Quebec, TLFQ, Laval-go Unibertsitatea, 2008. Ikusi web-orri honetan: http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/europe/belgiqueetatcarte5.htm.

Udalerri bakar batzuek (denak aipaturik daude legedi federalean) arau bereziak dituzte “beren gutxiengoak babesteko”,15 udalerria dagoen hizkuntza-eremuari dagokion hizkuntza ofiziala ez den beste hizkuntza ofizial bat erabili ahal izan dezaten.16 Hezkuntzan ere badituzte aukera horiek.17 Gehienak hizkun tza-mugaren alboan edo Brusela inguruan daude.

Komunitateek hizkuntza-erabilerari dagokionez duten botere legegilea ezin da erabili hizkuntza-estatus bereziko udalerrietan, ez eta Brusela Hiriburuko eremu “elebidunean” ere. Horietan Parlamentu Federalak arautzen du hizkun-tzaren erabilera, Frantses- eta Nederlandera-hiztunen Komunitateetan bezala.18

Salbuespen mugatu horiez gain, ez zaie babesik bermatzen “bere lurraldea-ren zati batean hedadura txikiagoa duten hizkuntza ofizialei”, Eskualdeko edo Eremu Urriko Hizkuntzen Europako Gutunaren 3. artikulua parafraseatuz. Bel-gikako Konstituzio Auzitegiko jurisprudentziaren arabera, komunitateek ezin dute beren aldetik babestu nederlanderaz, frantsesez edo alemanez mintzo di-ren gutxiengoak, beren hizkuntza ofiziala ez den Belgikako hizkun tza-eremu batean bizi badira.19 Komunitate batek onartutako hizkuntza edo kultura bat

13 Udalerrien izenak nederlanderaz (mendebaldetik ekialdera): Mesen, Komen, Spiere-Helkijn, Moeskroen, Ronse, Vloesberg, Bever, Edingen, Sint-Genesius-Rode eta Voeren. Probintzien izenak nederlanderaz: West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant eta Limburg. Muga berdetik gorako probintziak ingelesez: West Flanders, East Flanders, Flemish Brabant eta Limburg. Muga berdetik behera: Hainaut, Walloon Brabant eta Lieja.14 Mapako lerro berdeak hizkuntza-muga adierazten du. Laranja = eskualde elebiduna; gorria = nederlanderazko aukerak dituzten frantsesezko udalerriak; horia = frantsesezko aukerak dituzten nederlanderazko udalerriak.15 Administrazioan hizkuntzak erabiltzeari buruzko lege koordinatuak, 8. artikulua.16 “Hizkuntza-arau bereziak dituzten udalerriei”, askotan, “aukerak ematen dituzten udalerriak” esaten zaie.17 Alemanaren iparreko ertzaren ondoko Baelen, Plombières eta Welkenraedt hiru udalerri valoniarrek ere hiz-kuntza-aukerak dituzte hezkuntzan.18 Arbitraje Epaitegia, 1986ko martxoaren 25eko 15. eta 16. epaiak, 1986ko ekainaren 12ko 19.a, 1986ko ekai-naren 25eko 20., 21. eta 22.a.19 Arbitraje Epaitegia, 1996ko urriaren 3ko 54/96 epaia, B.7.1, B.7.2, JT 1997, 477. or., M. Uyttendaele eta R. Witmeur-en oharrarekin; 1998ko martxoaren 10eko 22/98 epaia; 2000ko maiatzaren 17ko 56/2000 epaia.

1998-2008 ARTEKO ERRONKAK: GUTUNA BERRESTEA [45]

sustatzeko neurriek errespetatu egin behar dute lurralde bakoitzaren eskumena; alde batera utzi behar dituzte beren xedapenen “lurraldez kanpoko eragin posi-bleak”, beste komunitateen politikekin bat etorri ez arren.20

Gero deskribatuko dugu Belgikako Konstituzioak zergatik ez dituen asimilaziotik babestu nahi hizkuntza-gutxiengoak.21 Jadanik esan genezake, baina, Flandriako doktrinaren arabera, lurraldetasunaren printzipioa “hizkuntza-talde bat babesteko beharrezkoa izan daitekeen berme instituzional bat” dela, baita gehiengoaren hiz-kuntza bada ere, “hizkuntza menderatzaile baten presio ‘asimilatzailetik’”,22 hau da, frantsesetik: “infiltrazioa” ekiditen du eta “hizkuntza-eremu ziurra” sor tzen laguntzen du. Lurraldetasunaren printzipioak, gutxiengoen eskubideen an tzera, hizkuntza-talde bat, hau da, flandriarrak babesteko bidetzat hartu behar dira.

Dakigun bezala, Belgikak ez zuen berretsi Gutxiengo Nazionalen Babeserako Hitzarmen Markoa, 1995eko otsailaren 1ekoa, frantses-hiztunen eta flandriarren artean eztabaida zegoelako Belgikan ba ote zegoen Hitzarmenean aipatu beza-lako gutxiengorik.23 Horren arrazoiak argi ikusten dira doktrina flandriarrean:

(...) une honetan oreka dago Konstituzioak bermatutako lurraldetasunaren, hizkuntza-eremuen homogeneotasunaren eta hizkuntza-legeek eskainitako aukeren artean. Adibi-dez, frantses-hiztunek eta nederlandera-hiztunek babes bera dute sei udalerri periferiko

hizkuntzen babesa Eur opan: hamarkada berri baterantz...11. Hiztun gutxiko hizkuntzen babesa...

Documents

Transcript of hizkuntzen babesa Eur opan: hamarkada berri baterantz...11. Hiztun gutxiko hizkuntzen babesa...