GURE HISTORIA

INGURUAREN EZAGUERA LEHEN HEZKUNTZA 5. MAILA IBAIZABAL Moldaketa: Nekane R.

1.- LEHENENGO GIZAKIEN BIZITZA.

PALEOLITOA

Lurrean bizi izan ziren lehenengo gizakiak ehizatik, fruituak biltzen bizi ziren.

arrantzatik eta

1. Tributan bizi ziren, edo familia taldetan.

2. Nomadak ziren, hau da, ez ziren beti leku berean bizi; toki batetik bestera mugitzen ziren janariaren bila.

3. Ez zituzten etxeak eraikitzen, eta haitzulotan bizi ziren. BARRUAN KANPOAN

4. Ehizatzeko eta mozteko , makilaz, hezurrez eta harri landuz egindako erremintak eta armak erabiltzen zituzten , eta janzteko animalien larruak erabiltzen zituzten.

5. Sua aurkitu zuten , eta horri esker, janaria presta zezaketen eta hotzetatik babes zitezkeen.

2

ARIKETAK LOTU ETA IZENA IDATZI EHIZA ARRANTZA FRUITUAK BILDU TRIBUAK NOMADAK HAITZULOAK LARRUZKO JANTZIAK KOBAZULOAK KOBA ARMAK SUABAI ALA EZ ? EGIA ALA GEZURRA? Erantzun 1. Lehenengo gizakiak ehizatik bizi ziren. 2. Hasieran etxeko pisuetan bizi ziren. 3. Tribuetan bizi ziren. 4. Nomadak ziren. Ibiltariak ziren. 5. Larruzko jantziak eramaten zituzten. 6.Ez zuten harria lantzen. 7. Sua erabiltzen zuten. 8. Haitzuloetan bizi ziren. BAI EGIA EZ GEZURRA

3

2.- LEHENENGO HERRIAK. NEOLITOA //METAL AROA Pertsonak animaliak etxekotzeko eta hazteko gai izan zirenean eta landareak lantzen ikasi zutenean, ibaien eta soroen ondoan eraiki zituzten herrixketara jo zuten bizitzera. 1. Nomada izatetik sedentario izatera pasatu ziren, hau da, ez ziren alde batetik bestera ibiltzen eta leku berean bizi ziren beti.

2. Buztinezko ontziak egiten zituzten, uzta eta janaria gordetzeko.

3. Gurpila asmatu zuten, eta horrek garraioa erraztun zuen; eta denborarekin, metalekin erremintak egiten ikasi zuten.

Erantzun.: 1.- Non eraiki zituzten lehenengo etxeak? ________________________________________________ 2.- Zer da nomada? Zer da ibiltaria izatea? ________________________________________________ 3.- Zer da sedentarioa? ________________________________________________ 4.- Zertarako egin zituzten buztinezko ontziak? ________________________________________________ 5.- Zertarako asmatu zuten gurpila? ________________________________________________

ARIKETAK

4

3.- ERROMATARREN GARAIA. ANTZINAROA Erroma izan zen hiririk garrantzitsuena: bere armada indartsuarekin lurralde zabalak konkistatu zituen, eta inperio bat sortu zuen Mediterraneo itsasoak bustitzen zituen lurralde guztiak hartuz.

Erromatarrek konkistatutako lurralde guztietara hedatu zituzten beren ohiturak, legeak eta hizkuntza, hau da, latina.

Eraikuntza ugari ere egin zituzten: galtzadak harresiak

zubiak akueduktuak

antzokiak tenpluak.

Erromatar Inperioan bi motatako pertsonak zeuden: askeak (eskubideak zituzten) eta esklaboak ( ez zuten inolako eskubiderik)

5

ARIKETAKLOTU ETA IZENA IDATZI GALTZADAK HARRESIAK ZUBIAK AKUEDUKTUAK ANTZOKIAK TENPLUAK EGIA ALA GEZURRA? BAI ALA EZ ? BAI EGIA EZ GEZURRA

Erantzun 1. Erromatarrek lurralde zabalak konkistatu zituzten. 2. Erromatarren armada txikia eta ahula zen. 3. Erromatarrek Ozeano Barea konkistatu zuten. 4. Erromatarren hizkuntza txinoa zen. 5. Erromatarren hizkuntza latina zen.. 6.Erromatarrek eraikuntza ugari egin zituzten. 7. Galtzadak herria babesteko ziren. 8. Tenpluak otoitz egiteko ziren. 9. Esklaboek eskubideak zituzten. 10. Askeek eskubideak zituzten.

6

Erantzun.: 1.- Nolakoa zen Erromatarren armada? ________________________________________________ 2.- Nondik zabaldu zen Erromatarren Inperioa? ________________________________________________ 3.- Zein zen erromatarren hiririk garrantzitsuena? ________________________________________________ 4.- Zein zen erromatarren hizkuntza?

ARIKETAK

5.- Zertarako ziren galtzadak?

6.- Zertarako ziren zubiak?

7.- Zertarako ziren antzokiak? ________________________________________________ 8.- Zertarako ziren tenpluak? ________________________________________________ 9.- Zertarako ziren harresiak? ________________________________________________ 10.- Zelako pertsonak bizi ziren Erromatarren Inperioan? ________________________________________________

Marraztu: akueduktua, tenplua eta zubia

7

4.- LEHEN DOKUMENTU IDATZIAK. Idazkera asmatzea oinarrizko aurrerapena izan zen gizakiarentzat. Duela 5000 urte gertatu zen, gutxi gorabehera. Hainbat lekutan hasi zen: Eurasaian, Egipton eta Txinan. Lehen dokumentu idatziak harrietan eta buztinezko taulatxoetan egin ziren; eta geroxeago, papiroetan eta pergaminoetan. Txinatarrek k.a. II. mendeanasmatu zuten papera, eta berrerabilitako trapu eta oihalekin egiten zuten.

Erromatar Inperioa desagertu zenean, latina pixkanaka-pixkanaka aldatzen joan zen, eta hizkuntza berriak sortu ziren. Horrela sortutakoak dira: gaztelania, galiziera, katalana, valentziera, portugesa, italiera, frantsesa.

8

5.-GAZTELUEN GARAIA. ERDI AROA Erromatar Inperioa desagertu egin zen, eta inperioko lurraldeak erresuma txikietan banatu ziren. Erresuma horiek gerra ugari izaten zituzten beren artean, eta horregatik, gazteluak eraiki zituzten, babesteko leku egokiak baitziren; gaztelu horiek dorrez eta harresiz inguratzen zituzten. Garai horretako gizartea hainbat taldetan banatuta zegoen: a. Errege-erreginak eta nobleak gaztelutan bizi ziren, lurren jabeak zirren eta zaldunez osatutako armadak zituzten, beren lurrak defendatzeko edo beste batzuk konkistatzeko. b. Elizgizonak elizatan edo monasteriotan bizi ziren, eta otoitzean aritzen ziren. Gainera, jakintsuenek ikasketak egiten zituzten, eta liburuak eskuz kopiatzen zituzten.

c. Nekazariak ziren gehientsuenak. Erregeerreginaren edo nobleen lurrak lantzen zituzten.

d. Artisauak eta merkatariak hirietan bizi ziren.

9

ARIKETAKLOTU ETA IZENA IDATZI GERRA GAZTELUAK DORREAK HARRESIAK ERREGE-ERREGINAK ELIZGIZONAK EGIA ALA GEZURRA? BAI ALA EZ ? BAI EGIA EZ GEZURRA

Erantzun 1. Gazteluak babesteko lekuak ziren. 2. Erdi Aroan ez ziren gerrarik egon. 3. Gazteluak harresiaz inguratuta zeuden. 4. Errege-erreginak gazteluetan bizi ziren. 5. Elizgizonak gazteluetan bizi ziren. 6. Nekazariak elizatan bizi ziren. 7. Nekazariak gutxi ziren. 8. Nekazariek lurrak lantzen zituzten. 9. Artisauak hirietan bizi ziren. 10. Elizgizonak jakintsuak ziren.

10

Erantzun.: 1.- Zertarako eraiki ziren gazteluak? ________________________________________________ 2.- Zerez inguratuta zeuden gazteluak? ________________________________________________ 3.- Erdi Aroan gerra ugari izaten zituzten? ________________________________________________ 4.- Non bizi ziren errege-erreginak?

ARIKETAK

5.- Non bizi ziren elizgizonak?

6.- Zer egiten zuten elizgizonek?

7.- Zer egiten zuten nekazariek? ________________________________________________ 8.- Zer egiten zuten artisauek? ________________________________________________ 9.- Non bizi ziren artisauak? ________________________________________________ 10.- Nekazariek eskubideak zituzten? ________________________________________________

Marraztu: Gaztelua

11

6.-AURKIKUNTZEN GARAIAN. ARO MODERNOA Garai honetan, nabigazioan egin ziren aurrerapenei esker, europarrek ezagutzen ez zituzten lekuak ezagutu ahal izan zituzten. Orduan, merkatu berriak eta lehengaiak aurkitzeko bidaiak egiten hasi ziren. Horren ondorioz, portugesak Indiara iritsi ziren; eta espainiarrak, Amerikara: Kristobal Kolon Amerikara iritsi zen, 1492.urtean. Amerika aurkitzeak aldaketa ugari ekarri zituen, lurralde berri horietatik produktu berriak ekarri zituzten: patata, tomatea eta kakaoa Hirietan, pertsona asko aberastu egin zen merkataritzari esker, eta biztanleria gora egin zuen.

Garai horretan asmatu ziren: inprenta, mikroskopioa eta teleskopioa.

Elkano bidaia. Kristobal Kolon Amerikara iritsi eta handik urte batzuetara, Juan Sebastian Elkano nabigatzaile euskaldunak lehenengo aldiz munduari bira eman zion espedizioan hartu zuen parte,

12

ARIKETAKLOTU ETA IZENA IDATZI MERKATARIAK KRISTOBAL KOLON INPRENTA MIKROSKOPIOA TELESKOPIOA

EGIA ALA GEZURRA? BAI ALA EZ ? BAI EGIA EZ GEZURRA

Erantzun 1. Portugesak Amerikara iritsi ziren. 2. Espainiarrak Amerikara iritsi ziren. 3. Patatak Indiatik ekarri zituzten. 4. Tomateak Amerikatik ekarri zituzten. 5. Hirietan jende asko aberastu zen. 6. Biztanleriak gora egin zuen. 7. Garai honetan inprenta asmatu zen. 8. Kristobal Kolon Ameriakara iritsi zen. 9. Elkano Artikora iritsi zen. 10. Merkatariak aberastu egin ziren.

13

Erantzun.:

ARIKETAK

1.- Nor iritsi zen Amerikara? ________________________________________________ 2.- Nortzuk heldu ziren Indiara? ________________________________________________ 3.- Zer ekarri zuten Amerikatik? ________________________________________________ 4.- Non aberastu zen jendea?

5.- Zer pasatu zen biztanleriarekin?

6.- Zertarako da inprenta?

7.- Zertarako da mikroskopioa? ________________________________________________ 8.- Zertarako da teleskopioa? ________________________________________________ 9.- Zer aurkitu zuen Kristobal Kolonek? ________________________________________________ 10.- Zer egin zuen Elkanok? ________________________________________________

Marraztu: mikroskopioa eta teleskopioa

14

7.-ASMAKIZUNEN GARAIAN. ARO MODERNOA Britainia Handian lurrun makina asmatu zen garaian hasi zen. Ordura arte zeuden makina guztiak pertsonen edo animalien indarraren bidez mugitzen ziren, eta lurrun makinak, aldiz, ikatza erabiltzen zuen energia iturri gisa. Lurrun makinaz gain, beste asmakizun asko izan ziren: 1.-Trenak distantzia handiak egiteko eta salgai ugari azkar garraiatzeko asmatu ziren.

2.- Lurrun itsasontziak distantzia handiak egiteko eta salgai ugari azkar garraiatzeko asmatu ziren.

3.- Telegrafoak eta telefonoak oso urrun zeuden pertsonei elkarrekin komunikatzeko aukera eman zieten.

4.- Bonbilari eta energia elektrikoaren kontrol hobeari esker, etxeak eta kaleak argitu ziren. 5.- Argazkigintzari esker, inguruaren argazkiak lortu ziren.

6.- Zinematografoak irudiak mugimenduan ikusteko aukera eman zuten.

7.- Fonografoaren bidez, soinuak grabatu eta ekoiztu ziren.

8.- Irratiari esker, uhinen bidez soinuak igorri eta jaso zitezkeen, kablerik erabili gabe.

15

LOTU ETA IZENA IDATZI:

ARIKETAK

LURRUN MAKINA

TELEGRAFOA

TELEFONOA

BONBILA

ARGAZKIGINTZA

IRRATIA

LURRUN ITSASONTZIA

TRENA

FONOGRAFOA

16

Erantzun.:

ARIKETAK

1.- Zer asmatu zen Britainia Handian? ________________________________________________ 2.- Zer behar zen Lurrun Makina martxan jartzeko ? ________________________________________________ 3.- Zertarako asmatu ziren trenak? ________________________________________________ 4.- Zertarako asmatu ziren telefonoak?

5.- Zertarako asmatu ziren telegrafoak?

6.- Zer lortu zuten bonbilari esker?

7.- Zer egin zuten argazkigintzari esker? ________________________________________________ 8.- Zertarako balio du zinematografoak? ________________________________________________ 9.- Zertarako balio du fonografoak? ________________________________________________ 10.- Zertarako da irratia? ________________________________________________

Marraztu: Lurrun itsasontzia

17