Gerriko Ikerlan Saria

IV. GERRIKO IKERLAN-SARIKETA

Goiherriko Euskal Eskola Maizpide Euskaltegia

Lazkaoko Udaleko Kultur Batzordea

«Klaudio Otaegi (1836-1890)»Pello Joxe Aranburu

Marian Bidegain Antton Idiakez

Iñaki Rezóla

EUSKO JAURLARITZA GOBIERNO VASCO

NEKAZARITZA ETA DEPARTAMENTO DEARRANTZA SAILA AGRICULTURA Y PESCA

I Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaI Servido Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

Vitoria - Gasteiz 1993

GERRIKO IKERLAN-SARIKETA

© Sortzailea:

Antolatzaileak:

Dinamizatzailea:

Zuzendari Teknikoa:

Argitaratzailea:

Egileak:

Azala:

Fotokonposaketa:

Imprimategia:

Goiherriko Euskal Eskola Kultur Elkartea

• Goiherriko Euskal Eskola Kultur Elkartea Elosegi, 16, 1. ezker. 20210-Lazkao Tfnoa.: 16 02 82

• Maizpide Euskaltegia Elosegi 40-bis. 20210-Lazkao Tfnoa.: 88 92 31

• Lazkaoko Udaleko Kultur Batzordea Euskadi Enparantza z/g. 20210-Lazkao Tfnoa.: 88 64 08

Mari Joxe Madariaga Irastortza (G .E .E.)

Joxemartin Apalategi BegiristainAntropologia Soziala età Euskal Kultura Garaikide etàKonparatuaren Antropologo eta Irakaslea (E.H .U .)

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia Wellington Dukearen kalea, 2 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Pello Joxe Aranburu Antton Idiakez Marian Bidegain Iñaki Rezóla

Galarraga Urteaga, Amaia

Didot, S.A.Nerbioi kalea, 3-6. Bilbo

Gráficas Santamaría, S.A.Bekolarra kalea, 4. 08010 Vitoria-Gasteiz

I.S.B.N.:L.G.:

84-457-0416-8VI-59/94

JOSE INAZIO GERRIKO (1740 1824)

Seguran (Gipuzkoan) jaioa. Mutiloan bizi izan zen bertako apaiz. Madrilen ikasi zuen. Bere idazlana, Cristau Doctriña guztiaren esplicacioaren sayaquera, euscarazco platica edo doctriñetan partituric, bera hil ondoren argitaratu zen (1858an). Liburuaren aurkezpenean esaten denez, argitaratzeko baimena eman ahal izateko, espainierazko itzulpena eskatzen zioten...

> '• t / / t / / /•» / / / / / / ' /< ■ '////// .

XIX. mendeko Segurako bista.Joxe Mari Telleria Lezetak 1985ean Lardizabal etxeko koadro bati ateratako argazkia.

5

HITZAURREA

AURKIBIDEA

9

AURKEZPENA ............................................................................................... 11

KLAUDIO OTAEGI ...................................................................................... 13Laburdurak ..................................................................................................... 16Aldizkariak ....................................................................................................... 17Artxibategiak .................................................................................................... 17Aurkezpena ....................................................................................................... 19

I. Klaudio Otaegiren bizitza (1836-1890) .......................................... 211. Zegaman .......................................................................................... 212. Hondarribian ................................................................................... 22

II. K. Otaegi maisu .................................................................................. 271. Hemezortzigarren mendean Gipuzkoan Lehen Mailako Irakas-

kuntzari buruzko apunte batzuk ................................................... 272. K. Otaegi Hondarribiko maisu (1858-1890) ............................... 333. K. Otaegiren eta Eguren ikuskatzaile ohiaren metodoa ........... 39

III. K. Otaegi Bonaparteren lankide (1863-1871) .............................. 451. Bonaparte eta euskara .................................................................... 452. L.L. Bonaparteren lan eta helburu nagusia, ez bakarra, euskal

dialektologia izan zen ................................................................... 503. Bonaparteren lan-taldea ................................................................. 504. Bonaparteren lankidetzako K. Otaegiren lanak ......................... 555. K. Otaegi Bonaparteren bidaikide ................................................ 646. Lan-taldearekiko bitartekotza eta postarremanak ........................ 667. K. Otaegi, Bonaparteren anekdota-kontalari .............................. 688. Mugimendu honen lorpenak eta K. Otaegiren eginkizuna ....... 69

IV. Antoine D’Abbadieren Lore-Jokoak eta K. Otaegi .................... 751. Lore-Jokoen kokapen historikoa, maiztasuna eta iraupena ....... 752. Elizondon, 1879an, jokatu ziren Lore-Jokoen garrantzia.......... 78

7

3. Lore-Jokoen ugalmena età zabalkuntza ...................................... 794. Lore-Joko hauen ekarpena ............................................................ 80

V. K. Otaegiren 1879-1890 urteetako o lerkigintza........................ 83

VI. D’Abbadieren Lore-Jokoak età K. Otaegiren bertsozaletasuna 93

VII. K. Otaegi kazetari ............................................................................ 99

VIII. K. Otaegiren beste prosa-lanak ..................................................... 1051. Ipuinak ........................................................................................... 1052. Itzulpen literarioak ....................................................................... 1063. Klaudioren itzulpen ofizialak ...................................................... 113

IX. K. Otaegiren gaztelerazko kolaborazio eta artikuluak ............. 115

X. K. Otaegiren euskara eta idazkera ................................................ 1191. K. Otaegiren ortografia ............................................................... 1192. Klaudio Otaegiren lexikogintza .................................................. 1223. Klaudio Otaegiren deklinabidea .................................................. 1284. K. Otaegiren aditza ...................................................................... 1295. K. Otaegiren ezaugarri sintaktikoak eta idazkera .................... 131

XI. K. Otaegiren nortasuna .................................................................... 137

XII. K. Otaegiren pentsakera .......................................................... 143

— Bibliografia ................................................................................................. 157— K. Otaegiren argitaratutako lanak, alfabetikoki ............................... 161— K. Otaegiren argitaratutako lanak, urtez urte .................................. 165— K. Otaegiren argitaratu gabeko lanak ................................................. 171— K. Otaegiren garaiko pertsonaien aipamenak eta beroriei buruzko

olerkiak ......................................................................................................... 173

— Eranskinak (9 eranskin) .......................................................................... 175

8

HITZAURREA

Jose Inazio Gerriko. Bera hil ondoren argitaratu zuten bere idazlana. Arrazoia bat età bakarra: euskaraz idatzia izatea.

Aurreko mendeko kontuak dira horiek, 1858. urte ingurukoak, età gaur zorionez inori erdarazko itzulpenik eskatu gabe, pozarren argitaratzen ditugu euskara hutsezko lanak! Bai noski.

Horixe da Goiheniko Euskal Eskola Kultur Elkarteak 1991. urtean hasi età egun jarraitzen duen bidea:

— 1991ko apirilean aurkeztu genuen I. GERRIKO Ikerlan-Sariketara aurkeztu età epaimahaiak argitaragarritzat jo zituen hiru lanez osatutako liburna:

* «Basogintza Goierrin XVIII.-XX. Mendeetan, Harizti-Pagadi età Sail Zuhaizgabetuetatik Gaurko Pinudietara». Mikel Sarriegi Etxezarreta.

* «Urbia-Oltzeko Artzantza». Andoni Aizpuru Murua.* «Artzantzaz Artzain Familia Batekin». Ainhoa Galparsoro Sarriegi.

— 1992ko apirilean aurkeztu genuen, Maizpide Euskaltegiaren laguntzaz antolaketa lanak indartuta, II. GERRIKO Ikerlan-Sariketara aurkeztu età epaimahaiak argitaragarritzat jo zituen bi lanez osatutako liburna:

* «Etnografiazko Ikerlan bat». Nekane Arratibel Insausti.* «Meatzaritza Goierrin (1850-1950): Aztamak». Beatriz Herreras Mo-

ratinos età Josune Zaldua Goena.— 1993ko apirilean aurkeztu genuen III. GERRIKO Ikerlan-Sariketara aur

keztu ziren età epaimahaiak argitaragarritzat jo zituen bi lan. Oraingoan lan bakoitza liburuki batean, bakoitzaren nortasunak età kategoriak merezi zuelakoan alde batetik età argitarapenaz arduratu zen Eusko Jaurlaritzako Nekazaritza età Arrantza Sailak gure eritzia onartu età posible egin zuelako bestetik. Hauexek dira bi liburuen izenburu età egileak:

* «Juan Inazio Iztueta Etxeberria (1767-1845)». Pello Joxe Aranburu, Marian Bidegain, Antton Idiakez età Iñaki Rezóla.

* «Goierriko Biztanleria (1860-1986)». Arkaitz Arruabarrena Goikoe- txea.

— Aurtengoan ere hemen gatoz, hutsik egin gabe età Goiherriko Euskal Eskola Kultur Elkarteaz età Maizpide Euskaltegiaz gain Lazkaoko Udaleko Kultur Batzordearen bultzadaz, IV. GERRIKO Ikerlan-Sariketara aurkeztu ziren età epaimahaiak argitaragarritzat jo zituen bi lanekin, bi liburukirekin:

* «Klaudio Otaegi (1836-1890)». Pello Joxe Aranburu, Marian Bidegain, Antton Idiakez età Iñaki Rezóla.

9

* «Migrazio-mugimenduak Olaberrian». Arkaitz Arruabarrena Goikoe- txea.

Dena dela, IV. GERRIKO Ikerlan-Sariketa honen hainbat datu aurkezpen honetan azaldu behar direla uste dugu eta ematera goazkizue.

Hasteko, esan, lau lan jaso genituela, lehen aipatutako saritu eta argitaratu horiez gain beste bi:

* «Etorkinak eta Euskara Lazkaon (1986). Azterketa Deskriptiboa». Ne- kane Arratibel.

* «Euskal Etnia Barrendatzaile, Ataungo Aurrehistoriatik interpretazio ekimenetan. Joxemiel». Nekane Munduate eta Arantzazu Valero.

Jasotako lau lan horiek epaitzeko epaimahaia lau Jaunok osatu zuten:— Jesus Altuna, Prehistorilari eta Irakaslea (Donostiako Irakasle Eskolan).— Jokin Apalategi, Soziologo eta Irakaslea (Donostiako Psikologia Fakul-

tatean).— Paulo Iztueta, Soziologo eta Irakaslea (Donostiako Filosofi eta Hezkuntz

Zientzien Fakultatean).— Kariös Otegi, Filologo eta Irakaslea (Gasteizko H.a-Geografia eta Hiz-

kuntzalaritza Fakultatean).Epaimahaiaren erabakia hauxe izan zen:— 1. saria hutsik uztea.— 2. saria «Klaudio Otaegi (1836-1890)», lanari ematea.— 3. saria «Migrazio-mugimenduak Olaberrian», lanari ematea.Saritu gäbe geratu ziren lanek, hutsak huts eta akatsak akats, badituzte

zoriontzeko merituak, bai epaimahaikideentzat, bai antolatzaileontzat ere.Saritutako bi lanak berriz, oinarrietan zehaztutako kopuruak dirutan jasotzeaz

gain, argitaragarritzat joak izan ziren eta orain arte lan horien zuzenketa eta osaketa zereginetan aritu gara. Beraz, eskuartean duzue gure emaitza.

Aipatu eta eskertzekoa da, Ikerlan-Sariketa hau sortu genuenetik, epaima- haikide bezala lehenengo eta Zuzendari Tekniko bezala ondoren, Joxemartin Apalategi Begiristain Antropologo eta Irakaslea egiten ari den lana eta ematen ari zaigun laguntza. Mila esker Joxemartin!

Bukatzeko esan, lanean dihardugula, V. GERRIKO Ikerlan-Sariketa antolatua izan dela jada eta bide honi eustea eta aberastea beste asmorik ez dugula. Lanerako prest dauden ikerlariak agertzen diren heinean behintzat, eta orain arte ditugun laguntzak gutxienez mantentzen baditugu, aurrera jarraituko dugu.

Eskerrik asko eta zorionak Ikertzaileoi eta laguntza eman diguzuen guztioi eta ea datorren urtean ere lan berri eta interesgarriak aurkezteko zoria izaten dugun. Bitartean hemen dauzkazuen bi ale interesgarri hauekin gozatu eta be- roietaz ikas dezazuela nahiko genuke.

Lazkao, 1993ko azaroa

ANDONI SARRIEGI ESKISABELGoiherriko Euskal Eskola Kultur Elkarteko Lehendakaria

PELLO JOXE ARANBURU UGARTEMENDIAMaizpide Euskaltegiko Zuzendaria

JO AN FELIPE BARANDIARAN GARMENDIALazkaoko Udaleko Kultur Batzordeburua

10

AURKEZPENA

ETORKIZUNETIK

Edozein pertsonak zein edozein sozietatek, hots, edozein kulturak belau- naldiz belaunaldi bere izatearen garapenean berezkoaren eta irabazitakoaren mailei leporatzen dizkie bere jokabide guztiak. Bi hauek garunaren psikologiako ikerlari batzuk triangelu-egiturazkoa deitzen dioten horretan ikusten ditut: ikaslea, ikasketa-edukiak eta edukiak eskuratzeko teknikazko eta psikologiazko tresneria.

Munduko gaurko kulturek, batzuk estatu eta bestatzuk estatugai direnak, beren jokabide guztien zerrendan badaukate jokabide bat geroz eta areago beste guztiei gainartzen ari zaiena: etorkizuna, alegia.

Gaurko kultura bakoitzaren etorkizunean zer dago?Pertsona baten zein bere sozietatearen izatea etorkizunaren araberakoa behar

duelakoa sinisteari berealdiko garrantzia ematen zaio mundu osoan orain, batipat europar erako kultura menperatzaileetan (hasi Europatik, joan Ipar Ameriketan zehar eta iritsi Japonia eta Korearaino). Irabazitakoaren sailean bete-betean sartua daukate geure etorkizuna kultura hauetako gobemariek eta herritarrek.

Esate baterako, gu bizi garen mundualdean, Europan, Europa Mendebaldeko Batasunaren izatearen oinarria bere etorkizunaren arrazoiketan daukagu eraikia. Azken hamarkadatan oinarri hau eraikitzen eztabaida asko eman da noia europarren artean hala ez-europarren artean. Eztabaida guztien gainetik Europa Batua 1993an politikoki, hots, lege-kolpez, sortu zuten Europa mendebaldeko hamabi kultura-estatu menperatzaileetako gobemariek.

Europar erako mundu osoko kultura menperatzaileon mundu-ikuspegi berri honi buruz zer diotsote pertsona eta sozietatezko zein naturazko zientzilariek?

Nire kasuan bezala, zer diotsogu antropologook?Zer diotsote Europa Batuko kultura menperatuetako gobemariek eta herri

tarrek?Zer, batipat, telematizatutako munduko bi motatako pertsonek, hots, gosez

hiltzen dauzkagun horiek zein kontsumoz bizitzen ari garenok?Aita gureak joan zen urtean edo, 88 urterekin, Ataungo San Gregorioko

gure Ezkalune etxean behin, pasaizo batetan biok elkarrekin ari ginela, goi- pentsamenduz gu denon bizitzak honelaxe bildu zizkidan: «Mundue eta putze, umea!, biik berdinek die!». Bai!, baina munduan bere etorkizunik gehiago ez daukalako hori goiki pentsatu al zidan aita gureak ala edozein adinetan etorkizuna beti edo aldizka horrelaxe berarengan eta ingurukoengan antzeman duelako?

11

Irabazitako gure jokabideak arestiko garunaren psikologiaren ikerlari ber- berek uste dute geure buruei esker irabazitakoak ditugula: «Cultural learning is cultural» - Kulturazko ikasketa kulturazkoa da (.Behavioral and Brain Sciences aldizkaria: «volume 16», «number 3» eta «September 1993», Cambridge-n). Hots, irabazitakoaren maila, baikorra zein ezkorra, gure baitakoa besterik ez da, noski!

Munduko europar erako kultura menperatzaileek munduko kultura guztiak etorkizunari begira jadanik jarrarazi dizkiguten honetan, edozein kulturatako pertsona bakoitzak, beraz nik lehenik beste euskaldunekin batera, bere jokabide nagusiren batetik edonor etorkizunari begira jarrita baita ere, euskal kultura kultura askatzaileagoa bizitzeko ihardutea gure izate indibiduala eta taldearenaren garapenerako jokabide garrantzitsuena da. Berezkoa da pertsona bakoitzak bera izatea eta besteekin batera izatea. Baina hori bere bizitzan zehar irabazi egin behar du, bera eta besteak menperatuz egin ordez askatuz.

Joxemartin APALATEGI BEGIRISTAINAntropologia Soziokulturaleko eta

Euskal Kultura Garaikide eta Konparatuko

antropologoa eta irakaslea

Gerriko Ikerlan-Sariketako Zuzendari Teknikoa

12

KLAUDIO OTAEGI (1836-1890) BERE BIZITZA ETA LANA

Pello Joxe Aranburu Marian Bidegain Antton Idiakez Iñaki Rezóla

«Landaretxoak intza, txoriak aizea, Otzik dauden txitoak amen egalpea,

Arraiak ura eta erleak lorea, Ainbat du euskaldunak nai libertatea».

E.E. 1883, IX, 270 or.

13

ESKAINTZA

Ikerkuntza-lanetan bideratu eta bultzatu gaituen UNEDko irakasle den Jerardo Elortzari.

Eta

ESKERRIK BEROENAK

Liburutegi eta Artxibategietako arduradunei, soseguz, arretaz eta arduraz eskaini diguten lan isil eta ordainezi- nagatik.

15

Laburdurak:

aip. art. Aipatutako artikulua.aip. ob. Aipatutako obra.BDG Biblioteca de la Diputación de Guipúzcoa.BDN Biblioteca de la Diputación de Navarra.BDV Biblioteca de la Diputación de Vizcaya.

d/g data gabe.Die. Diccionario.EGIPV Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco.G.B.O. Gipuzkoako Boletin Ofiziala.J.U.O. Julio Urkixoren Ondarea.L.G.E.V. La Gran Enciclopedia Vasca.L.M.E.P. Lehen Mailako Eskola Publikoa.L.M.I. Lehen Mailako Irakaskuntza.L.M.I.B.L. Lehen Mailako Irakaskuntzako Batzorde Lokala.L.M.I.B.P. Lehen Mailako Irakaskuntzako Batzorde Probintziala.L.M.I.P. Lehen Mailako Irakaskuntza Publikoa.MEOE Mila Euskal Olerki Eder.or. Orrialdea(k).

S.B./N.2./S.II/Leg.3 : Sección B, Negociado 2, Serie II, Legajo 3.S.B./N.3./S.I./Lib. 1 : Sección B, Negociado 3, Serie I, Libro 1.U.A. Udal-Artxibategia.UEU Udako Euskal Unibertsitatea.Voc. Zeg. «Vocabulario de Voces de Cegama recopiladas por Czkia. Zenbakia.

16

Aldizkariak:

BAP : Boletín de Amigos del País.E.E. : Euskal-Erria.F.L.V. : Fontes Linguae Vasconum.R.E. : Revista Euskara.RIEV : Revista Internacional de Estudios Vascos

Artxibategiak

— Donostiako Elizbarrutiko Artxibategi Historikoa.— Donostiako Udal-Artxibategia.— Donostiako Udal-Liburutegiko Artxibategia.— Gipuzkoako Diputazioaren Liburutegiko Artxibategia, Donostian.— Hernaniko Udal-Artxibategia.— Hondarribiko Udal-Artxibategia.— Hondarribiko Parroki Artxibategia.— Irungo Udal-Artxibategia.— Nafarroako Diputazioaren Liburutegiko Artxibategia, Irañean.— Oñatiko Pro tokolo-Artxibategi Probintziala.— Tarbes-eko Udal-Artxibategia.— Tolosako Gipuzkoako Artxibategi Orokorra.— Tolosako Udal-Artxibategia.— Zegamako Artxibategi Parrokiala.

17

AURKEZPENA

Klaudio Otaegi Ganzarain, ñola aitaren hala amaren aldetik goierritarra izan genuen bete-betean, gurasoak Beasain età Zegamakoak bait ziren, eta jaio ere, azken herri honetan, 1836. urtean etorri zen mundura.

Hemeretzigarren mendeko Goierriko euskal liburu-ekoizpenari begiratuz, eskualde honetan lehen mailakotzat onartuak diren lau idazle klasiko ezagutzen dira: Gerriko apaiza, Iztueta «funtzionaria», Lardizabal apaiza eta Otaegi maisua; bi apaiz eta bi funtzionari.

Zaharrena Gerriko dugu, Seguran jaio eta Mutiloan, 1824ean hil zena, lau- rogeitalau urte zituelarik. Hain zuzen, Iztuetak bere Gipuzkoako Dantzen Kon- daira argitaratu zuen urte berean.

Iztueta 1845. urtean hil zen Zaldibian eta handik bi urtetara Gipuzkoako Diputazioak bere Gipuzkoako Probintziaren Kondaira argitaratu zion. Gerrikori bere obra nagusia, Kristau Doktrina, 1858an, kostata argitaratu zitzaion, egilea hil eta hogeitamalau urtetara.

Lardizabal euskal idazle jatorra eta gramatikalari zorrotza, berriz, Zaldibian jaio eta herri berean benefiziatu izan zen; berrogeitabederatzi urte zituelarik, 1855ean, bere Testamentu Zarreko ta Berriko Kondaira argitaratu zen urte berean hil zen, età urte horretan bertan Gipuzkoako Batzarre Nagusiek autore honen Euskal Gramatika argitaratzeko erabakia hartu zuten.

1850 urte ingurua euskal idazle asko itzali zen garaia izan zen: Juan Inazio Iztueta, 1775-1845; J.P. Ulibarri, 1775-1847; J.J. Mogel, 1781-1849; A.P. Itu- rriaga, 1778-1851; J.C. Etxeberria, 1773-1853; B.A. Mogel, 1782-1854; F.I. Lardizabal, 1806-1855. Beraz, belaunaldi baten ‘ilunabarra’ delaesan genezake; baina 1850 urte inguru hau, aldi berean, belaunaldi berriaren ‘egunsentia’ izatera ere iritsi zen:

«Hala, Ramón Artola (1831-1906), Indalezio Bizkarrondo «Bilintx» (1831- 1876), Serafín Baroja (1840-1906), Bitoriano Iraola (1841-1919), Marcelino Soroa (1848-1902) eta José Manterola (1849-1884), besteak beste, eta gerratearen ondoren, hots, 1880. urtean Euskal Erna aldizkaria sortuz, Donostiako Eskola, edo Bilintxen belaunaldia dei genezakeena osatu zutenak. Aipatutako guztiak luma gizonak eta laikoak. Horietako bat Klaudio Otaegi dugu» (1).

1. U r k iz u , P. età A z u r m e n d i, X ., 1991, Klaudio Otaegi Olerkaria, 1836-1890, Etor, Do- nostia, 10 or.

19

Aldi berean, Antoine D’Abbadiek, 1849an, Hendaian kokatu zuen bere egoitza; 1853an, Urrunan, lehen Lore-Jokoak antolatuz. Eta guzti hau burutzeko, 1856an L.L. Bonaparte lehen aldiz heldu zen Euskalerrira.

Giro honetan, lehenik, lan honetan aztertu duguna Klaudio Otaegiren bizitza izan da, bi sasoitan banaturik: Zegamako urteak, 1836-1858, età Hondarribikoak,1858-1890.

Segidan Klaudio Otaegiren maisu izaerari ekin diogu: Klaudio ogibidez L.M.I.P.ko maisu izan zenez, Gipuzkoako XIX. mendeko L.M.I.ri buruzko apunte batzuk aurreratu ondoren, Hondarribiko Klaudio maisuaren garaiko irakaskuntza arakatu dugu. Eta atal berezi bat eskaini diogu Klaudiok età J.M. Eguren ikuskatzaileak burutu zuten metodoari.

Hurrengo kapituluan, 3.ean, miatu dugun gaia, aitzitik, oso bestelakoa izan da. Otaegi zegamarrak, 1863-1871 urteetan, L.L. Bonaparte euskalariarekin lan luze, garrantzitsu età oparoak egin zituen. Bost ataletan banatu dugu gai hau: Bonaparteren euskal arloa età, batipat, gogotsu mamitu zuen euskal dialektologiaren azterketa azaltzen saiatu gara 3.1. età 3.2. ataletan. Aipatu dugun lan hori aurrera eramateko baliatu zen lan-taldeaz aritu gara 3.3.ean. Hurrengo lau ataletan, berriz, Klaudiok Bonaparteri eskaini zizkion itzulpen, lan teoriko, bidai- kidetza, lan-taldearekiko bitartekotza, posta-harremanak età Printzearen anek- doten kontaketak eman ditugu. Garai horretan harreman luze età zabalen jabe izan zela konturatu gara. Baina Bonaparte età K. Otaegiren gai hau amai tu baino lehen, gure zegamarraren zeregin eskergaitza nabarmentzen ahalegindu gara: bi- kote horrek goierrikera, Zegamako azpieuskalkia deitua, finkatu zuen; nahiz gaur oraindik Klaudio goierritarraren eskuizkribuak argitaratzeke dauzkagun (3.8. atala).

K. Otaegiren sormen età itzulpenezko lanak Euskalerriko XIX. mendearen bigarren erdialdeko mugimendu kulturalaren barman kokatu ditugu: Horrela, 4. atalean A. D’Abbadie-ren Lore-Jokoak aipatu ditugu; 5.a K. Otaegiren olerki- gintzari eskaini diogu; 6.a bertsozaletasunari; 7.a kazetaritzari; 8. atala prosagintzari età 9.a, berriz, gazteleraz egindako artikulu età kolaborazioei. Idazle oparoa izan zen gure Hondarribiko maisu goierritarra età XIX. mendean euskararen alde lan anitz egindakoa.

Klaudioren bizitza età obrari bumzko gure ikerlan hau burutzeko, 10. atalean K. Otaegiren euskararen ezaugarriak; ll.ean bere nortasun aberatsa età 12. kapituluan Hondarribiko maisuaren pentsakera sozio, politiko, erlijioso età kulturala ematen ausartu gara.

K. Otaegiren ikerlan honen aurkezpena amaitu baino lehen, eranskinei bumz bi ideia eman nahi ditugu:

Lehen bost eranskinak, K. Otaegiren bizitza età obrarekin erlazionatuta ikusi ditugulako, interesgarriak iruditu zaizkigu bere horretan ematea. Klaudio Otaegiren Euskal Lanen Kondairak, 1 eranskinak, adibidez, bere prosaren estiloa agertzen du.

Beste bost eranskinen arrazoia, ordea, bestelakoa da: Patri Urkizu età Xabier Azurmendik 1991. urtean argitaratu zuten Klaudio Otaegi Olerkaria, 1836-1890 liburuan eman gäbe utzi zituzten bost olerkiak, Iruneko ‘Revista Euskara’ aldiz- karikoak, jaso ditugu. Beraz, besteen osagarri soil gisa eman ditugu.

20

I. KLAUDIO OTAEGIREN BIZITZA (1836-1890)

Klaudio Otaegi Zegaman jaio zen, 1836-X-30ean. Aita, José Frantzisko Otaegi Arakama zegamarra (1807-1853) eta ama, María Bautista Ganzarain Leun- da beasaindarra izan zituen (1).

Xabier Azurmendik, poeta eta ikerle zegamarra hau ere, dioenez, K. Otaegi ‘ArangoitV etxean jaio bidé zen (2).

Klaudiok bost senide izan zituen: Joana Frantziska 1834-II-2an, Pedro José 1839-III-3an, Maria Bautista 1841-III-3an, Kasimiro 1844-II-8an eta Doroteo 1848-V-25ean jaio zirenak (3).

K. Otaegiren bizitzak bi zati nabarmen eta arrunt markatuak ditu: bata Ze- gamakoa (1836-1858) eta bestea Hondarribikoa (1858-1890).

1. Zegaman

Zegamako biografiak iluntasun eta zalantza gehiago ditu Hondarribikoak baino: askotan batek età besteak emandako iritziak dira, iritzi fidagarriak baina... Lehen sasoi honek Klaudioren bizitzako alderdi hauek hartzen ditu: familia, eskola, Zegamako organista-lanak, maisu-ikasketak eta ezkontza. Dokumentu gutxiko garaia izan arren, K. Otaegiren geroko emaitzak eta, batipat, Zegamako azpieuskalkian utzi zizkigun testu eta lanek garai honetan dituzte zuztar sendo eta emankorrak.

Arturo Kanpionen arabera, bere dohainengatik, oposaketa disdiratsuetan, hamalau urterekin Zegamako parrokiako organista-postua lortu zuen, eta handik lau urtetara Gasteiza maisu-karrera egitera joan zen, «en cuya Escuela Normal cursó y terminó con aprovechamiento la honrosa carrera de maestro» (4).

1. Ganzarain/Gainzerain abizenaren idazkera ezberdinak ageri dira bai Elizako partidetan, bai Klaudio Otaegi olerkaria liburuan.

K. Otaegiren aita 1807-II-6an jaio eta 1853-II-29an hil zen Zegaman eta ama, berriz, 1805- XII-30ean Beasainen jaio zen.

2. U r k iz u , P a t r i eta A z u r m e n d i , X a b ie r , 1991, Klaudio Otaegi olerkaria, Etor, Donostia, 9-10 or.

3. Zegamako San Martin parrokiako Bataiatuen Liburuan.4. E.E. 1890, XXII, 83 or.

21

Nikolas Alzóla Gerediaga artikulugileak Irungo aldizkarian «Zegamako alargun gazte bat zen Lutzia, Lete'tar Nikolas'ekin gazte-gaztetan esposatua», eta emakume honekin ezkondu zela Klaudio esaten digu (5).

Klaudiok non eta noiz ezagutu ote zuen Lutzia? (6). N. Alzolak esana gogora dezagun: Lutzia Zegaman ere bizi izan zen. Zegamako San Martin parrokiako Ezkonduen Liburuan Andres Etxeberria bikarioak luzatutako partidaren berri emango dugu orain: Klaudio eta Lutzia 1857-X-29an, San Martin parrokian, Zegaman ezkondu ziren. Partida honek arazoa zerbait argitzen digu, beste inon agertzen ez ziren xehetasunak eskaintzen bait dizkigu: Lutzia Zegaman bizi zen, alarguntsa zen, 1853-XI-25ean Betelun Nikolas Lete senarra hil zitzaion. Lu- tziaren gurasoak Lasarten ere bizi izan ziren (7). Beraz, Klaudiok hogeitabat urte zituen ezkondu zenean eta ez dakigu non jarri ziren bizitzen, baina Goierriko jaioterria laster utzi izan behar zuen, ezkondu eta urtebetera, hain zuzen.

2. Hondarribian

K. Otaegiren bizitzaren bigarren zatia, Hondarribiko biografia, lehena baino osoagoa, dokumentatuagoa età nahikoa sendoa aurkitu dugu, nahiz età hemen ere une lainotsurik izan.

Klaudioren Hondarribiko garai hau, 1858-1890ekoa hain zuzen, lau zatitan banatu dugu: 1858-1864 urteetakoa: maisu-oposaketak età bost seme-alaben jaiotzak; 1863-1871 bitartean Bonaparterekin lankide ibili zen; 1867-1878 bitartean

5. «E1 Bidasoa» aldizkarian, 1957-VIII-31, hauxe dakar: «Richard’tarrak Tarbeskuak zirala esaten dute». Iritzi hau aldatu egin zuen hurrengo urtean: BAP XIV, 58 or.

6. Galdera horiei erantzun aurretik, aurrera dezagun beste hau ere: Lutzia Richard Grand- montagne non jaio zen? Hiru Udalerriren izenak, ortografiaz antzekoak baina geografiaz nahikoa sakabanatuak behatu ditugu età horietakoren batean jaio bidè zen: Tardes, Tarbes edo Tardets (Atharratze) herrian. Zegamako parrokian, Klaudio età Lutzia 1857-X-29an ezkondu zirenean, età Hondarribian bai beren seme-alaben Bataio-partidetan, bai Sabino Otaegi età Rufina Salcedoren seme-alaben Bataio-partidetan, baita Lutzia beraren Heriotz partidan puntu honi buruz kontraesan asko dago. Beraz, bidè honetatik ez dago argirik.

Arazo hau, 1958. urtean, Nikolas Alzaga Irungo idazleak, bere ustetan, erabakitzat utzi zuen (Ikus BAP XIV, 1958, 58 or.). Horretarako, bi afirmazio hauek egin zituen: Lutzia età Klementzia Richard Grandmontagne ez ziren Atharratzen jaio, hori frogatzeko bere argumentuak azalduz, età bigarrenik, Tarbes-en jaioko ziren ustetan ageri da, Tardes età Tardets Udalerri beraren izenak zirelakoan bait zegoen.

Tarbes-eko Udal-Artxibategian, 1992-XI-17an aztertuz gero, hauxe begietsi dugula esan behar: Richard Grandmontagne-ren partidarik ez dago Artxibategi horretan, alegia, 1830-1845 urteetako partidetan ez da ageri abizen horiek dituen haurrik. Hara joan baino lehen, Lutzia 1836. urte aldera jaioa zela bagenekien.

Guzti honek ondorio honetara eraman gaitu: beste bideren bat egin beharko da Lutziaren Jaiotze-partida aurkitzeko: Gure ustetan, hiru herri ezberdin dira Tardets, Tarbes età Tardes. Azken hau, Frantziaren erdi aldean, Crèuse departamentuan kokaturik dagoke.

Dena den, gaurdaino inork Lutzia età Klementziaren Bataio edo Jaiotze-partidarik aurkeztu ez duenez, 1993an zuberotarrak, atharratzearrak zirela esaten aritzeak ez du sentidurik. Ikus Urkizu, Patri età Azurmendi, Xabier, 1991, aip. ob., 10 or. età EGIPV, Diccionario V, ‘Bi-Caballe’, 451 or.

7. Lutziaren gurasoak, Juan Bautista Richard, Nancy-koa età Frantziska Grandmontagne, Espinalkoa ageri dira Hondarribiko partidetan, età Zegamako Ezkontz partidan, aitzitik, ama Frantziska Josefa, Montenoi le Chato, Lorenan jaioa aurkitu dugu.

22

Klaudioren argazkia M.a Carmen Rodriguez bilobak eskuratua.

23

kolaborazioak, itzulpenak... eta 1878-1890 bitartea, azkenik, kazetari-kronista eta olerkari izan zeneko garaia dugu.

Gainbegirada soil honek, iadanik, biografía bariatua eta interesgarria izan daitekeela adierazten digu; beraz, jarrai dezagun.

K. Otaegik Hondarribiko lehen urteak, 1858-1864, familia eta eskolari emanak igaro zituen. Hondarribiko maisu-oposaketara aurkeztu zen 1858-X-20an eta lehen nota atera zuen. 1859-I-2an Udalak maisu-lanpostua, 4.000 errealeko do- tazioarekin K. Otaegiri eskaintzea erabaki zuen eta Hondarribiko Lehen Mailako Irakaskuntzaren Batzorde Lokaleko Akta-Liburuan ageri denez, otsailaren zazpian egin zuen bere sarrera eskolan (8).

Klaudio maisu berriak eta Lutziak bost seme-alaba izan zituzten; baina Lu- tziak bazuen lehengo senarrarekin izandako beste alaba bat, Amelia izenekoa eta Hondarribian biziko zena. Migel Sabino (gerora Sabino soilik erabiliko du) 1859- XII-30, Maurizio 1861-XI-22, Alejandra eta Juliana bikiak 1863-11-27 eta Teodoro 1864-XI-8an jaio ziren; azken hau 1866-Xl-23an hil zitzaien. Gero, maisuaren soldata e.a. aztertzerakoan, K. Otaegi 1863-64 urteetan larrituta, Udalari diru-gehigarri eske agertuko zaigu.

Hondarribiko 1876ko erroldan ageri denez (9), Armas Plazako 8an (10) bizi ziren Klaudio, Lutzia, Frantziska Grandmontagne amaginarreba, hiru seme-alaba: Sabino, Alejandra eta Juliana, 1853an Zegaman jaio zen Amelia Lete Richard, Frantzisko Grandmontagne koinatua eta neskamea; denetara bederatzi pertsonen izen eta xehetasunak jaso ditugu 1877ko zentsutik (11).

Egoera hori ikusita, hainbesteko sendia beren ardurapean zutelarik, bazuen Klaudiok larritzeko motiborik, urteko 4.000 erreal besterik ez bait zuen irabazten.

Lehen aipatu dugunez, Lutziak bazituen bere senideak ere: Klementzia, L.L. Bonaparte aidanez Hondarribian ezagutu zuena (12) eta Frantzisko (13).

Badakigu maisutzan, hogeitamabi urtetan, Hondarribian ihardun zuela; baina zeregin horrekin tartekatuz, beste ardura eta eginkizun ugari ere izan zituen.

Bonaparteren lankidetza 1863-1871 urteetara luzatu zen: itzulpen-lanak, lan teorikoak, Printzearen bidaikide eta postarreman bidezko bitartekotza oparoa ere eskaini zion honi.

Lankidetza honek K. Otaegiren dohainak garatu egin zituen eta Euskalerrian eta historian bama bere ezagupidetza hedatzeko zio bikaina izan zuen. Agian, Bonaparterekin zebilela, harreman-sarea zabaldu, ate berriak ireki eta ahalbide ederrak sortu zitzaizkion. Gero saiatuko gara zehatz-mehatz agertzen.

8. Hondarribiko Udal-Artxibategia, Sección B, Negociado 3, Serie I, lib. 1.9. Fermin Olaskoaga Ortiz Hondarribiko Artxibategietako datu-prozesatzaileak emandako da-

tuak dira.10. Plaza honetan urterò zezen-korridak antolatzen ziren. Hondarribiko dokumentazioan oi-

narriturik, Florentino Portuk dioenez, San Pedro egunez, 1474. urtetik 1889. urterà arte antolatu ziren. Azken urte horretako irailaren zortzian Klaudioren etxeko balkoiak, urterò bezala, jendez josita zeudela, istripu larria, Perita toreroaren heriotza gertatu bide zen eta zezen-plaza berria eraikitzeko batzordea izendatu zen jarraian. Armas Plazatik zezenak eta Klaudio maisua bateratsu desagertu ziren: Portu Iribarren, Florentino, 1989, Hondarribia: Notas Históricas y Curiosidades, Hondarribiko Udala, 299-300 or.

11. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S .B ./N .2 ./S .A ., 1/2/3/4 lib.12. Maria Karmen Rodriguez Sagarzazu, Klaudioren bilobarekin izan dudan korrespondentzia

pertsonaletik.13. Jose A. Uriartek Bonaparteri zuzendutako eskutitzetan hiru senide horien izenak, behin-

tzat, utzi zizkigun. Ikus BAP 1958, 161 zenbakidun eskutitza.

24

1870eko hamarkada inguruan lan bariatuak egin zituen. Lehen esan dugun bezala, Bonaparteren aginduak betetzeaz gain, 1867an Hondarribiko Udalari errolda-lanetan (14), Juan Maria Eguren ikuskatzaileari eta 1872-1874ean Migel Rodriguez Ferrerri beren argitalpenetan lagundu zien (15).

«Bestalde kanpoko adiskide eta familiarteko franko izaten omen zuen etxean konbidatu gisa» (16) esan zien Karmele ilobak Iruna elkarrizketatzera joan zitzaizkion Hondarribiko bi irakasleri, orain dela hiru urte. Iloba honek 1990 urtean 97 urte zituen. Horrek berak, lehen aipatutako artikuluan, esan zien Klaudio itzultzaile aparta zela eta gazteleratik bezala frantsesetik nahiz inglesetik... itzultzen zuela. Horregatik, Jon Juaristik bere liburuan ‘itzultzaile ofiziaV deitu zion (17).

K. Otaegiren beste sasoi batera iraganez, 1879-1890 urteei iheldutasun-aroa deituko genieke. Urte hauetan, Jose Manterola, Arturo Kanpion, A. D’Abbadie, Antonio Arzac... idazleekin euskal kulturgintzan, kazetagintzan, bertsolaritzan, Lore-Jokoetan, ‘Revista Euskara’, eta ‘Euskal-Erria aldizkarietan etengabe eta serioski parte hartu zuen.

Hamaika urte hauetan 98 poema, 8.192 bertsolerrotara iristen direnak eman zizkigun, eta artikulu-sail luzea euskaraz (gutxi batzuk gazteleraz) idatzi zituen.

Berriro Hondarribiko maisu-lanetara itzuliz, inoiz ez zuen gutxietsi bere eguneroko lana. Alderantziz esango genuke, itzal haundiko maisu izatera iritsi zela bai Hondarribian, bai Gipuzkoako irakaskuntza-alorrean, «Magisterio vascongado zeritzayon papel batean, zeña eskribatzen genduan eskola-Maisu batzuek Donostiako urian» (18) eta Juan Maria Egurenen metodogintzan parte hartu bait zuen, 1867-76an (19).

Hondarribiko Udal eta L.M.I.B.P. erakundeekin postarreman luzeak izan zituen. Hauen lekuko da Hondarribiko Udal-Artxibategiko bere espedientea (20).

Adolfo Morales de los Rios idazleak, K. Otaegiren garaiko Hondarribia deskribatzen ari dela, bere artikuluan K. Otaegiri buruz bi gauzatxo esan zizkigun: Hondarribiari buruzko artikulua egiteko hiria ikusten zebilela, K. Otaegik lagundu ziola, età hau, hil aurreko uneetan, parrokiako Artxiboa ordenatzen ari zela (21). Badirudi hautsez beteriko parrokiako Artxiboko liburuak ordenatzeko ardura ere bereganatu zuela bere bizitzaren azken urteetan bederen.

K. Otaegiren osasunari buruz, edo zehazkiago esanda gaisotasunei buruz, bi aipamen soilik agertu zaizkigu eskuartean erabili dugun dokumentazioan: bata, Bonapartek, London-etik 1868ko urrian Klaudiori egindako eskutitzean, honek

14. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S .B ./N .2/S.II/C .3, leg.3. Hondarribiko Itsasertzeko errolda-orriek 1867-XII-14eko data eta Jaizubikoek 1867-Xll-18koa daukate. 168 biztanleren errolda bete zuen, 45ek bakarrik zekiten sinatzen, besteen orrietan K. Otaegiren sinadura dager.

15. J.U .O . 1. eranskina.16. ‘Hondarribia’ aldizkaria, 1990, 39 zka., 13 or.17. Ju a r is t i , J o n , d/g, El Linaje de Aitor, La invención de la tradición vasca, Taurus, 207

or.18. J.U .O . Ikus 1. eranskina.19. J.U .O . Ikus 1. eranskina.20. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S .B ./N .3/S .I, lib. 1.21. M o r a l e s d e l o s R ío s , A d o l f o , 1890, «Visita a Fuenterrabia», E .E. XXIII: « ... Eso

pensaba el célebre y malogrado bascófilo Sr. Otaegui y el ilustrado sacerdote y modesto arqueólogo que nos acompañaron en aquella visita... Subimos al archivo, últimamente descubierto y que en aquel momento había empezado a poner en orden nuestro amigo Otaegui», 227- 228 or.

25

erreuma askotan izaten zuela dio (22); età bigarrena, heriotzera eraman zuen urmina, gaisotasun hau zela bidè hil zela bait dio bere iloba Karmenek aipatu elkarrizketan; baina Heriotz Idazpenean ez dator inolako zehaztapenik.

K. Otaegik, 1889-XII-23an, Pedro Indart, Irungo notarioaren aurrean, Hon- darribiko bere etxeko ohean sinatzeko gauza ez zelarik, egin zuen testamentua. Bere albazea-lanetarako Olegario Laborda, Hondarribiko alkatea izendatu zuen età, beste batzuren artean, Pedro Jose Cámara irakaskidea izan zen testamentu horretako lekuko.

Dokumentu horretan Teodoro, boskarren semearen izenik ez da agertzen, età agian horregatik, askotan esan izan da lau seme-alaba izan zituela (23); baina hori ez da hórrela. Klaudiok testamentua egitean, lau seme-alaba bizi ziren, boskarrena 1866-XI-23an hil bait zen.

Klaudio Otaegi, bere ilobaren hitzei esker dakigu urminez hil zela, età hori 1890-1-lOean gertatu zen. Testamentuan agindutakoa betez, hurrengo egunean hiletak età ehorzketa egin zitzaion Hondarribian (24).

Sasoi horretan, Hondarribiko Juzgaduko idazkaria zen (Migel) Sabino Otaegi Richard izendatu zuten behin-behineko irakasle, Obaldo A. Egaña maisu berria, 1890-11-lean, Klaudioren ordezkapenerako iritsi zen arte.

Maisu berriak lanpostua hartu età hurrengo egunean, Lutzia Richard-ek Hondarribiko Udalari pentsio-eskabidea luzatu età honek hil bereko hamaikan, otsailaren batetik bizitza osorako 250 pezetako pentsioa asignatu zion. Hórrela erantzun zion Hondarribiko Udalak hainbeste urtetan maisu izan zen età irakaskuntzan egin zuen lanagatik, Klaudioren alarguntsa Lutzia Richard-i (25).

22. R o d ríg u e z -F e rre r , M igel, 1873, Los Vascongados, Su País, Su Lengua y El Príncipe L.L. Bonaparte..., Madrid, 76-77 or. «Los Vascongados, Su País, Su Lengua y el Príncipe L.L. Bonaparte, obra entusiasta y bien informada de primera m ano...» dio Villalongak, E. Jakintza VII, 1953-57, 42 or. Iturri on hori K. Otaegi izan zen. «1872.an eta 73.an eman nizkion Don Miguel Rodríguez Ferrerí nere echean, euskal-erriarí, Príncipe Jaunarí eta euskal-izkuntzari zegokien berri asko eta asko, eta oen bidez eskribatu zuan Los vascongados deritzon liburu hura» J.U .O ., 12 or. Ikus 1 eranskina.

Jaso ditzagun Migel Rodriguez-Ferrer egilearen hitzak ere: «Y para probar toda la intensidad de la suya sobre esta materia, pondré a continuación con la autorización debida dos solas cartas...» Los Vascongados..., 74 or. Eta ondoren egileak K. Otaegiren bi eskutitzak transkribitzen dizkigu. Bi eskutitz horiek Bonapartek eginak dirá: beraz, K. Otaegiren etxean Euskalerríari, euskarari eta Bonaparteri buruzko informazio zuzen-zuzena eta zehatza jaso eta bere liburuan eskaini zigun.

23. ‘El Bidasoa’ aldizkaria, 1957-VIII-31 eta ‘Hondarribia’ aldizkaria, 1989-1990; bi aldizkarietan agertu zen hori.

24. Hondarribiko Hildakoen partida-liburuetan.25. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S .B ./N .3./S .I, lib. 1.

26

II. OTAEGI M AISU (1858-1890)

1. Hemeretzigarren mendean Gipuzkoan lehen mailako irakaskuntzari buruzko apunte batzuk

K. Otaegiren bizitzan ikusi dugunez, Hondarribian, lehen mailako irakaskuntzan hogeita hamabi urte igaro zituen. Nahiz eta Gipuzkoaren ipar-erpinean eta itsasertzean, Higer lurmuturraren ondoan kokaturik egon, Hondarribiak garai hartan ere bazituen bere lokarriak herrialdearekin. K. Otaegiren Hondarribiko, Gipuzkoako erpineko irakaskuntza kontestu zabalago batean girotzea da atal honen helburu bakarra. Hórrela, K. Otaegiren, 1858-1890, hiru hamarkadetako hezkuntza-lana hobeki azalduko delakoan, Gipuzkoako populazioaren garapena eta lehen mailako irakaskuntzarekin erlazionatutako zenbait datu estadistiko azalduko ditugu. Une honetan, herrialde osoari begiratzen diogunez, datu partzialak albora utziko ditugu.

Demografi datu hauek emateko, itzal haundiko hiru autoreren obratan oinarritu gara; eta liburuak argitaratu zireneko ordenari jarraitu diogu.

Lehen, Pablo de Gorosabelen datuak erabili ditugu (1):

Urtea Herrialdea Populazio-kopurua

1799 Gipuzkoan 104.479 biztanle1819 Gipuzkoan 104.044 «1820 Gipuzkoan 112.283 «1857 Gipuzkoan 154.210 «1860 Gipuzkoan 162.547 «

Bigarren, E. Fernandez de Pinedoren datuak dira (2):

1. G o r o s a b e l , P a b l o d e , 1967 , Noticia de las Cosas Memorables de Guipuzcoa I, L .G .E . V ., Bilbo, 57-61 or.

2. F e r n a n d e z d e P in e d o , E ., 1974 , Crecimiento Económico y Transformaciones Sociales del País Vasco 1100/1850, 1850 , Siglo Veintiuno, 100 or.

27


1797 Gipuzkoan 104.491 biztanle1810 Gipuzkoan 115.587 «1825 Gipuzkoan 135.838 «1857 Gipuzkoan 156.493 «1860 Gipuzkoan 162.547 «1867 Gipuzkoan 172.297 «1871 Gipuzkoan 180.105 «1877 Gipuzkoan 167.207 «1887 Gipuzkoan 181.856 «1897 Gipuzkoan 191.822 «

Himgarren, età XIX. mendeko azken datuak ere ematearren, J. Extramia- narenak emango ditugu (3):


1857 Gipuzkoan 156.493 biztanle1860 Gipuzkoan 162.547 «1867 Gipuzkoan 172.297 «1871 Gipuzkoan 180.105 «1877 Gipuzkoan 167.207 «1887 Gipuzkoan 181.856 «1897 Gipuzkoan 191.822 «

Datu horiek hauxe adierazten digute: Gipuzkoako biztanlegoa XIX. mendean ia bikoiztu egin zen; nahiz eta gerrate ugari eta latzak jasan, populazioaren igoera konstantea izan zen eta, bestalde, herrialde honetan hazkundea industrializazio aurretik hasi zen.

Beste alde batetik, Gipuzkoako populaketa hemeretzigarren mendean oso orekatua izan zen. Ikus ditzagun lau partidu judizialetako populazio-kopuruak:

Hiri/Herriak 1857.urtekoa 1897.urtekoa

Azpeitia 34.438 biztanle 36.667 biztanleDonostia 43.313 « 74.601 «Tolosa 38.605 « 37.311 «Bergara 39.137 « 42.233 biz. (4)

Datu horiek Gipuzkoako populaketaren oreka geografikoa azpimarratzen digute; baina herrialdearen hiriburutzaren noranzkoa ere garbi agertzen hasi zela dirudi, Tolosa Donostiak gainditu bait zuen (5).

3. E x t r a m ia n a , J . , 1981, Historia General del Pais Vasco, Historia de las Guerras Carlistas VIII, Luis Haranburu-Editor, San Sebastián, 60-61 or.

4. E x t r a m ia n a , J., 1981, aip. ob., 62 or.5. Puntu hau oso egoki desarroilatzen digu Urrutikoetxeak: Urrutikoetxea, Josetxo, 1985,

Euskal Herria. Historia eta Gizartea I, Lankide Aurrezkia, 177 or.

28

Hondarribiko eskola hiritarra, Klaudioren eskola gaur ikastola bilakatua.

29

Orain konpara ditzagun Hondarribiko datuekin: (6)

Urtea Herria Populazio-kopurua

1798 Hondarribian 2.306 biztanle1822-1-2leko zentsua Hondarribian 2.030 «1825 Hondarribian 2.267 «1841 Hondarribian 2.421 «1857-V-2leko zentsua Hondarribian 3.038 «1860 Hondarribian 3.161 «1877 Hondarribian 3.732 «1887 Hondarribian 4.090 «1894 Hondarribian 4.282 «1895 Hondarribian 4.338 «1896 Hondarribian 4.376 «1897-XIIko zentsua Hondarribian 4.304 «1898-XII-12ko zentsua Hondarribian 4.344 «1899-XII-12ko zentsua Hondarribian 4.316 «

Gipuzkoako datu orokorrei begira atera ditugun ondorio berberak ikusten ditugu Hondarribiko XIX. mendeko populazioaren garapenean ere: populazioaren bikoizketa, igoera etengabea età populazioaren hazkundea industrializazio aurre- tikoa zela.

Demografi hazkunde honi gehitzen badizkiogu XIX. mendeko gure herrialdearen baitan eman ziren beste hainbat fenomeno soziai, politiko età kultural, errazago ulertuko dugu eskolaren aldakuntza ere.

Jarraian, begira diezaiegun Gipuzkoako XIX. mendeko L.M.I.P.ko datu estadistikoei:

Gipuzkoan, 1822an eskolei buruz egin zen zentsuan 91 herrik erantzun zion galdeketari (7). Horien artean 20 herrik ez zuen oraindik eskolarik, adibidez, Zegama, Idiazabal, Zerain, Mutiloa età Olaberriak esaten digu Lasak.

Mendearen erdi alderako Gipuzkoako L.M.I.P. egituratzen ari zen. Garai honetakoa izan zen Gorosabelen datuen arabera, honela zegoen arlo hori (1860. hamarkada aldeko datuak dira) (8): Ikasle mutikoentzat 118 eskola publiko età neskentzat 71 eskola publiko omen zeuden. Maila bereko 38 eskola pribatu mu- tilentzat età 17 neskatoentzat ere ba omen ziren. Bi parbulario, bata Tolosan 1852an eraikia età, geroxeago, Donostiakoa. Honetaz gain fundazio batzuk ere sortu ziren, Bidanian, Itsaso età Gabiriako haurrentzat Alegian, Urnietan, An- duagan... herri-auzoetan. L.M.I.ko 191 eskola publiko horiek ia osoki Udal-diru publikoz ordaindurik funtzionatzen zuten 1860-XII-2ko zentsuko datuen arabera (9). Gipuzkoan 124 maisu età 67 maistrek ziharduten beste hainbeste eskolatan, età 7.035 mutil età 4.944 neskek hartzen zuten irakaskuntza eskola horietan.

6. Hondarribiko Udal-Artxibategia. S .B ./N .2/S .II, leg. 37. L a s a , F.J.I. eta beste batzuk, 1968 , Sobre la enseñanza primaria en el Pais Vasco, Col.

Auñamendi, Donostia, 53-54 or.8. G o r o s a b e l , P a b l o d e , 1967, aip. ob., 545-547 or.9. Idem, 61 or.

30

Gipuzkoako irakasleen dotazioak ere zenbatera iristen ziren adierazi zigun Go- rosabelek: 491.440 errealetara; noski, urteko izango zela suposatzen dugu.

L.M.I., XIX. mendean, Gipuzkoa osora hedatzen joan zen. Bi irakaskuntza- motak indartu ziren, bai antzinakoena, hots, Elizaren irakaskuntza, bai eskola publikokoa, ia osoki Udalak ordaindua, dohan izatera iritsiko zena. K. Otaegi bigarren arlo honetan mugitu zelako, soil-soilik honi buruz ihardungo dugu atal honetan.

Gipuzkoako Batzarre Orokorretan 1821 urtean L.M.I.ko irakaslerik ez zegoen herri txikietara ere irakasle bat bederen bidaltzea erabaki zen. Tolosa, Her- nani, Hondarribia, Irun, Donostia... herri-hirietako Udal-Artxiboetan ikusi dugunez, auzo anitzetara ere, ez guztietara, hedatu zen L.M.I.P. 1860ko hamarkada ondoren.

Estatu-mailako Konstituzioan età legedian oinarritu zen Gipuzkoako Lehen Letretako Eskola Publikoa. 1812ko Konstituzioak markatu zuen eskolaren fun- tzioa, età 1857an aldarrikatutako ‘Moyano Legeak’ hezur-mamitu projektu, txos- ten, pian età araudi bidez (10).

Isabel II.ak lege hori ematerako, Gipuzkoako L.M.I.P.ak pauso sendoak emanak zituen. Aipa ditzagun bakar batzuk, orain Elizaren aldetik, Iturriagaren età antzekoetan sartu gabe.

Lankaster sistema edo metodoa 1820-23 urteetako garai konstituzionalean puri-purian egon zen. Diputazioak metodo hau hobetsi, herrialdean ezartzeko planifikatu, pertsonak hautatu, subentzionatu età dudarik gabe bultzatu nahi izan zuen, baina, erresultadu haundirik lortzeke, bertan behera utzi behar izan zuen. Bi berrikuntza nabari zitzaizkion metodoari: metodo komunikatiboa zelako, metodo honetan ikasleek ordurartekoetan baino parte gehiago hartzen zuten, età erlijioari buruz jarrera neutralagoa, neurri batean, azpimarratzen zuen (11).

Diputazioak, 1823an, Lehen Letrei buruz pian bat egiteko erabakia hartu, età Bergarako Seminarioaren zuzendari zen Domingo Iribek età bertako Mariano Arizmendi età Hernaniko Juan E. Urrutia irakasleek osaturiko batzordea izendatu zuen. Aipatu hirurek 1824erako plana aurkeztu zioten Diputazioari (12).

Sei puntu ageri dira Tolosako Artxibategian gordetzen diren dokumentuetan:1. Irakaskuntzarako Batzorde Probintziala età Lokala.2. Irakasleen dohainak.3. Irakaskuntza.4. Dotazioak età igoerak.5. Ikasleen sari/zigorrak.6. Eskoletako udaltzaingoa.Espainiako agintari gorenak, 1838-VII-21ean eman, età urte berean, iraileko

Gipuzkoako Boletin Ofizialean agertu zen herrialde honetako L.M.I.ren planari buruzko dekretua aldarrikatu zuen Madrilen. Dekretu horri buruz, irakaskuntzako Zuzendari Orokorrak 1839-VII-14ean xedapenak ere eman zituen Madrildik (13).

10. A r p a l , J. età beste batzuk, 1986, Educación y Sociedad en el Pais Vasco, Boi. Of. de Gipuzkoa, 1857-X-9, Txertoa, 23 or.

11. B u ja n d a , J., 1991, Euskara eskolan eraiki nahi zuen euskal pedagogo aurrerakoia: A.P.Iturriaga, UEU, 110-117 or.

12. A r p a l , J. età beste batzuk, 1986, aip., ob., 26 or.13. Hernaniko Udal-Artxibategia, S.B ./N .5/ S.IV , lib. 11.

31

Hamaika titulu eta hogeitemeretzi artikulu garrantzi ezberdinekoak ditu dekretu horrek.

Irakaskuntza publikoaren definizioa eta berorren ideiak zehazten ditu; es- kolen eta irakaskuntz mailen ezberdintasunak herri, hiribildu edo hirien tamainuei begira egin ondoren, 100 biztanlekoak L.M. Eskola eta 1.200 biztanletik gorakoak Goi Mailako Eskola edukitzera derrigortzen ditu aipatu dekretuak. Lehen hamar artikuluetako ideia nagusiak eman ondoren, jarrai diezaiegun hurrengoei:

Ondorengo 11-14 artikuluetan eskola publikoko irakasleen ikasketa, arazo eta eskubideei buruz ari da.

20-24 artikuluetan irakasleen alderdi ekonomikoari buruzko xedapenak da-toz.

27-34 artikuluetan eta Irakaskuntzako Zuzendari Orokorrak 1839-VII-14ean emandako xedapenetan herrialdeko ikuskatzaileen zeregina, batzorde probintzial eta lokalen funtzionamendua eta eremuak bereizten ditu.

Artikulu guzti hauek maisuei, mutilen eskolei eta eskola mistoei zuzenduakdira.

35. artikuluan nesken eskolak, 36.ean parbularioak eta 37.ean helduen eskolak xedatu, eta beste bi artikulu gehigarriz amaitzen da dekretua.

Handik hogei urtetara, 1857-X-9an ezarri zen ‘Moyanoren lege’ bezala ezagutzen den Irakaskuntza Publikoko Legea Espainia mailan. Gipuzkoako L.M.I.P.rako lehen indarrean zegoenari amas berria ematea suposatu zuen eta ondorioak ere nabariagoak izan ziren (14).

Dekretu eta lege horrek garapen ezberdina izan zuten herrialde honetan eta, nekez baina astiro-astiro, lortu zen Gipuzkoako eskolarizazio masiboa. Ahalegin handiagoak egin ziren hiribum eta herri industrializatuetan. Industrializazio fe- nomenoarekin etorri zen batipat eskolarizazioa (15).

Badakigu ikerketa handirik egin gäbe dagoela oraindik puntu hau, hots, Gipuzkoako L.M.I.P. nola garatu zen XIX. mendean. Arrazoi horrexegatik eta argigarri izan daitezkeen oinarrizko elementu aislatu batzuk aurkitzea lortu du- gulako, XIX. mendean industrializatzen hasi zen herri bateko datuak emango ditugu. Herri hori Hemani da:

1838ko dekretu eta Donostiatik zetozen aginduei, formalidadeak betez, erantzun zien Hemaniko herriak. Hórrela 1839. urtean Hemaniko L.M.I.B.L. osatu zen, baina Artxiboko dokumentuek adierazten dutenez, ez zuen benetan funtzio- natu (16).

1860. hamarkadan ikuskatzailearen agindu zehatzak, eskolak antolatzeko orientabideak, maisuen soldatak egoki ordaintzeko exijentziak, jubilazio-izen- dapenak... ageri dira. Gipuzkoako L.M.I.P.ren menbretea duten eskutitzak ugal- du egin ziren urte horietan. Eskutitz horiek batzutan Udalari eta beste batzutan Hemaniko L.M.I.B.L.ari zuzendurik daude.

Hernaniko Eskola Publikorako araudia 1869an idatzi zen. Araudian agertzen den arazorik larriena asistentzi kontua da, matrikulazioak, faltak, horren kon- ponbideak eta neurriak... Berriro, 1883. urtean Antonio Irigoyenek, Hemaniko maisua garai hartan, berridatzi eta indarberritu nahi izan zuen araudi hori.

14. Arpal, J. eta beste batzuk, 1986, aip. ob., 21 or.15. G .B .O ., 1857-X-9an hasi eta 1857-XI-16an amaitu zen legearen argitalpena.16. Hemaniko Udal-Artxibategia, S.B/N .5/S.IV .

32

Hemaniko Ruperto Erize alkate konstituzionalak, 1886-VII-30ean bando zorrotz bat aldarrikatu zien herriko guraso guztiei, haurren eskolarizazioa aginduz, eskolorduetan kale età leku publikoetan umeak ibiltzea debekatuz eta multak ipiniz. Nonbait, garai hartan oso fenomeno nórmala zen Hernanin.

Irakasle titulu gabekoen arazoak, irakaskuntzan zaharkiturik gelditu ziren irakasleen kasuak, Hernaniko L.M.I.B. eta Gipuzkoako L.M.I.B.P. erakundeen arteko tirabirak, irakasle egokiak lortzeko herri-mobilizazioak Madrileko Fo- mentoko Ministrariarenganaino iritsi araziz eta Hemaniko herriaren nahia, hots, Segunda Sorbet 1880 hamarkadako irakaskuntzarako gai ez zenaren jubilazioa lortuz... eta antzeko kasuistika eta dokumentazio luzea (guk esku artean erabili duguna) dago ikerketa zain Hernani eta Gipuzkoako beste herrietako Artxibate- gietan (17).

1890eko hamarkadan Hemaniko helduen gau-eskolak kapitulu berezia mereziko luke. Eskolarizazioan lehendik zetorren atzera-kargak bere ondorioak ekarri zituen eta gaztetxo, gazte eta hain gazte ez ziren hernaniarrek alfabetatzeari eta eskola eguneratzeari ekin zioten; lan serioak egin ziren, sari bereziak antolatuz. Merezi, benetan merezi du lan honen eranskinean jaso dugun 1894-X-3an Hernaniko alkateak egindako deia osorik irakurtzeak (18).

1838 eta 1857 urteetako dekretu-legeetako orientabideak onartu zituen K. Otaegik età Hondarribiko bere hezkuntza koordenada horien barman mugitu zen; «Eskola-Maisuak dituan agintzai ezertan ere fait atu gäbe...» dio bere ‘Euskal Lanen Kondaira’ izeneko dokumentuaren azkenean (19).

2. K. Otaegi Hondarribiko maisu (1858-1890)

2.1. Hasteko, gogora ditzagun lehen ikusi ditugunXIX. mendeko Hondarribiko datu estadistikoak: mendearen haseran 2.306 biztanle; K. Otaegi Hondarribiko maisu izendatu zuten urte inguruan, 1857an, 3.038ra igo zen età bere heriotze ondoren gauzatu ziren 1897-1899 urteetako zentsuetan 4.300 biztanletik gora zihoan Hondarribiko populazio-kopurua.

Eskoletako ikaslegoari dagokionez, berriz, 1865. urtean 186 ‘anima’ zebiltzan Hondarribiko hiriburuko eskolan, bi aulatan, 1866-III-15ean Probintziako Lehen Letretako Juntara bidalitako agiriaren arabera (20).

Alkate jaunak 1878ko otsailaren 5ean 177 haur zebiltzala dio eskola pri- batuetan, lau aulatan, 6 urtekoak 73, 6-9 (agian höbe 7-9) urtetakoak 80 eta 9 urtez gorakoak 24 haur.

1883an, berriz, eskola publikoko 550 mutil eta beste horrenbeste neskatara iritsi zen Hondarribiko populazio eskolarra, urte horretan Gipuzkoan egin zen zentsuan agertzen denez.

Baina urte horretan, 1897an, Hondarribian ez zegoen behar hainbat eskola età aula; eskola hauetan soilik irakasten bait zen:

17. Hernaniko Udal-Artxibategia, S .B /N .5/S.1/L.1, exp. 3.18. Hernaniko Udal-Artxibategia, S .B /N .5/S .IV /lib .l, exp. 6.19. J.U .O ., 19 or.20. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S.B/N .3/S.IV , lib. 1.

33

1. mutilen lehen mailako eskola publiko bakarrean.2. maila bereko nesken beste batean.3. Jaizubi auzoan zegoen lehen mailako beste eskola misto batean.4. maila bereko 6 eskola pribatutan ere irakasten zen Hondarribian urte

horretan.Beraz, Hondarribian adin eskolarreko l.lOOeko populazioarentzat 9 eskola

gutxiegi ziren, eta Gipuzkoako L.M.I.B.P.etik beste lau eskola publikoren beharra adierazten zaio Hondarribiko herriari (21).

Aide batetik, bai Gipuzkoako, bai Hondarribiko populazio-garapena XIX. mendearen haseratik bukaerara bikoiztu egin zela eta hazkundea konstantea eta mailakatua izan zela ikusi badugu lehen, beste aldetik, lehen mailako eskola publikoaren garapenak ez zuen erritmo berdina jarraitu. Eskolarizazio pribatuaren bidea hobetsi zuen Hondarribiak. Dena den, XIX. mendearen hondarrean eskola publikoen falta nabaria egin zen, mendearen erdirako funtzionatzen zuten hiru eskola publikoak ez bait ziren aski populazio eskolarraren hazkundeari erantzuteko.

Hondarribiko XIX. mendeko populazioa eta ikaslegoaren datu estadistikoak ikusi ondoren, araka ditzagun Hondarribian lehenagoko mendeetan lehen letretako irakasle izan zirenak. Udal-Artxibategian, hamazazpigarren mendetik gutxienez, bada gai honi buruzko informazioa. Otaegi Hondarribiko maisu izatera iritsi aurretik, zerrenda luzea, interesgarria eta dokumentatua duzu aipatu Artxibate- gian.

Hondarribiko eskola hiritarreko lehen maisu dokumentatuaren aztamak 1688. urterà iristen dira: Andres Albizena izan zen maisu hori (22). Hamazor- tzigarren mendeko maisuen zerrenda luzeagoa eta datuz homituagoa da. Hara hemen batzuk: 1723. urtean Luis Palacios izan zen maisu, 1725-1750 urteetan Rafael eta Frantzisko Bidarray aita-semeak, 1753.ean Bizente Elizalde, 1758- 1791 urteetan, berriz, Migel A. Urrutia, 1797an Frantzisko X. Aranburu eta 1799 urtean Martin J. Zabalegi izan ziren maisu.

Hemeretzigarren mendekoa ere ez da zerrenda hain motza eta maisu bakoitzak bere espediente luzea dauka Hondarribiko Artxibategian. 1800-1819 bitartean Frantzisko M. Arizena ageri da maisu eta 1817-1822 urteetan Migel A. Balkarlos. Badirudi eskola hiritarrean bi maisu ari zirela urte horietan eta handik aurrera eskolak piskana-piskana ugaltzen joan zirela.

1819-1831 bitartean Juan Bongent-en datuak ikusi ditugu, 1821-1822 urteetan Joakin Kalleja, 1822an Frantzisko J. Bergara, 1823an N. Aizpurua, eta 1828-1834 urteetan Jose Antonio Azpiazu segurarrak ihardun zuen maisutzan Hondarribiko mutilen eskola hiritarrean. Lehen Gerla Karlistagatik edo maisurik ez zen egon Hondarribian urte batzutan. 1837-1852 urteetan Luis Maiz, 1853- 1856an Bemabe Malkorra eta 1856-1862 bitartean berriro Segurako Jose Antonio Azpiazu izan ziren Hondarribiko maisu.

Eta K. Otaegiren eskutan egon zen Hondarribiko eskola hiritarra 1858tik 1890era.

Hondarribiko eskola hiritarreko lehen maistra dokumentatuaren aztamak 1829. urterà iristen dira, eta hain zuzen Inasi Iztueta, Juan Inazio Iztueta zaldi-

21. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S.B/N.3/S.IV. lib. 1.22. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S.B /N .3/S.L, lib. 1.

34

biarraren alaba eta Jose A. Azpiazu segurarraren emaztea dugu nesken lehen irakasle hori. 1844-1862 urteetan Regina Remyn eta Teresa Gorria 1862tik XIX. mendearen amaiera arte izan ziren Hondarribiko eskola publikoko nesken irakasle. Eskola honetan 1886an Daniela Sasieta maistra laguntzailea ere agertzen da.

Zerrenda amaitzeko, 1899an parbularioaren ardurari Josefa L. Eginok eman zion hasera.

2.2. K. Otaegik Hondarribiko maisu-plaza lortzen du

Hondarribiko Udalak 1858-X-20an antolatutako azterketa gainditu zuen eta 1859-I-2an Hondarribitik Gipuzkoako Lehen Letretako Batzorde Probintzialera hauxe komunikatu zen:

«Claudio Otaegui, por haber sufrido el exámen y obtenido la primera nota el día 20 de Octubre último y optado esta maestría con la dotación de cuatro mil reales anuales» (23).

Urtarrilaren 7an Zegamatik Klaudiok Hondarribiko Udalari bere onarpena eta eskerronak adierazteko eskutitza zuzendu zion.

Hil horren 26an Gipuzkoako L.M.P.B.P.etik Valladolid-eko Unibertsitateko erretoreak 1859-I-21ean igorritako maisu-izendapenaren titulua Hondarribiko udalera iritsi zen.

Hondarribiko L.M.E.P.a Armas Plazako gazteluaren parean (24) lO.zkian zegoen eta hantxe jarri zen lehen aldiz, ritualari jarraiki, bere bizi guztirako izango zen eserlekuan. Hondarribiko L.M.I.B.ak Akta-Liburu berria estreinatu zuen eta lehen orriaren buruan hauxe irakur daiteke:

«Año de 1859. acta de posesión dada a D. Claudio Otaegui de la Maestría de primeras letras de esta Ciudad de Fuenterrabia».

Akta horretako bi gauza azpimarratu nahi ditugu: Bata, batzordekide bezala, beste batzuren artean, D. José Joakin Olio, Hondarribian 1849-1886 urteetan bikario izan zena, ageri da. Hogeita zortzi urteko harreman gozoak mantendu zituzten elkarrekin. Horretaz jabetzeko nahikoa da ‘Euskal-Erria’ aldizkarian Klaudiok idatzitako artikuluak irakurtzea(25).

Azpimarratu nahi genukeen bigarren gauza beste hauxe da, Akta horretan agertzen den inbentarioa: zazpi mahai beren aulkiekin, horiei irakaslearen mahai- aulkiak gehitu behar zaizkie. Idazteko hogei letra-molde kristalezko koadrotan, hondatutako lau pizarra, ezertarako balio ez zuten koadroak (sic), gaztelera, ingles, frantses, italiera eta gotiko estiloko letra-laginen bi multzo eta plumen bi suberagailuk homitzen zuten K. Otaegiren lehen eskola.

23. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S.B /N .3/S.L, lib. 1.24. P o r t u , F l o r e n t in o , 1989, Hondarribia: Notas históricas y curiosidades, Hondarribiko

Udala, 464 or.25. E.E. XI, 1884, «Guadalupeko Iturriaren Bendizioa»; XIV, 1886, «Don José Joakin Olio»,

eta XVI, 1887, «Guadalupeko Bidearen Festa».

35

Hogei urte igaro eta gero, Hondarribiko eskola erabat aldatu zuen maisu berriak eta tresna egokiz homitu eta pedagogikoki kokatu. 1878-IV-26an, txostena egin arazi zitzaiolako, Klaudiok zehatz-mehatz deskribatu zigun guzti hau. Ikus3. eranskina:

«Inventario de los enseres que existen en las escuelas que están bajo la dirección del que suscribe,... Claudio Otaegi» (26).

K. Otaegiren Hondarribiko eskola publikoari buruzko zenbait datu ekonomiko aurkitu ditugu Udal-Artxibategian. Kronologikoki ordenaturik emango ditugu: '

Lehen-lehenik aztertuko dugun puntua Klaudioren soldatarena da. 1858an, ikusia dugunez, eman zitzaion nonbramentuan urteko 4.000 errealeko soldata izendatu zitzaion, maisu berriak ikasleen gehigarria Udalaren eskuetan uzten zuelarik. 1859-III-22an urteko 200 errealeko gehigarria asignatu zioten Klaudiori.

1863-I-20ko Hondarribiko Eskola-Batzordeko Aktan ageri denez, K. Otae- giri 1.000 errealeko gehigarria ipini zioten.

1865 urteko presupostuan honela azaltzen da Klaudioren diru-kopurua: 4.400 erreal soldata, eta 1.000 gehigarria. 1875 urteko dokumentuetan kantitate berdinak, baina pezetatan eman ziren: 1.100 pezeta soldata eta 250 pezeta gehiga- rritzat.

1889. urtean Udalak azken soldata-igoera egin bidé zion Klaudiori, Gipuz- koako L.M.I.P.B.P.ak, hogeita hamar urtetan maisu herri berean iharduteagatik, Udalak egin zion igoera zela eta, eskerronak igorri zizkion Udal honi. Ez dakigu igoera-kopurua zenbatekoa izan zen (27).

Hondarribiko Udalak 1865 urteko 11.782 errealetako presupostua egin zuen; hor, eskolako gas tu guztiak sartu zituen, irakasleen soldatak, material eskolarra, errentak...

Maisuaren soldata ............................... 4.400 errealMaisuaren gehigarria .......................... 1.000 errealMaistraren soldata ............................... 2.932 errealMaistraren gehigarria ......................... 618 errealLaguntzailearen soldata ...................... 1.825 errealParbulariorik ez dagoMaterial eskolarra ............................... 1.833 errealEtxearen alkilerra ............................................ 792 erreal

Orotara ..........................................11.782 erreal

K. Otaegi urte askotan arduratu zen eskolako konponketez eta beroriek ordaintzeaz eta gastuen fakturak Udalari aurkezten zizkion; adibidez, 1874ean 6 faktura aurkeztu zizkion eta 425 errealetara iristen zen kopuru osoa.

Hondarribiko Klaudio maisuak eta Teresa maistrak 188 lean eskolaren egoera penagarria salatu zuten. Aspalditik zetorren salaketa zen, hain zuzen 1863-1-20,

26. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S.B /N .3/S.L, lib. 1.27. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S.B /N .3/S.L, lib. 1.

36

1863-1-30 eta 1863-V-12ko eskutitzak aurkitzen dira Udal-Artxibategian, batzutan Klaudiok eta Teresak sinatuak. 1864-VIII-14 eta VIII-26an nesken eskolako leku-falta ageri da Batzordearen Akta-Liburuan, 1868-XI-24ean Gipuzkoako L.M.I.P.B.B.ak parbulario baten beharra dagoela adierazten dio Udalari. Baina ez alferrik, mendearen azken aidera arte ez zen Hondarribira parbulariorik iritsi. Dena den, kostata baina 1880eko hamarkadan fakturazio luzeak eta konponketak egiten hasi ziren.

2.3. K. Otaegiren eskolako korrespondentzia

K. Otaegiren maisualdia luzea izan zen heinean, korrespondentzia eskolarra ere luzea izan zen. Garrantzirik handienekoak soilik aipatuko ditugu. Hemen aipatzen ditugunak, gazteleraz eginak, Udal-Artxibategian eta K. Otaegiren es- pedientean daude:

1859-I-7an Zegamatik Hondarribiko Udalari egin zion eskutitza; bere maisu- izendapenaz ari da.

1861-IV-10ean Udalari zuzendu zion bat eta 1863-l-19an L.M.I.B.L.ari igorritako bestea. Bietako gaia bera da: irakaskuntza, neurri handi batean, dohan eman behar du Udalak, baina gurasoek ere ahai duten neurrian beren laguntza ekonomikoa gehitu egin behar dute, Gipuzkoako B.O.ean 1838-IX-13an agertzen zen irakaskuntzari buruzko dekretuko 2. ataleko 18. artikuluan oinarrituz.

1869-11-16an Hondarribiko Udalari bere maisu-reziklaia aurrera eramateko, diru laguntza eskatu zion Klaudiok.

Azkenik, 1889-11-16an aintzinatasuneko gehigarria eskatu zion Udalari.

2.4. K. Otaegik Hondarribiko eskolan lortutako hezkuntzaren balorapena

Klaudioren maisutzaren ebaluaketa egitea ez da erraza, baina nahikoa adierazgarriak izan daitezkeen seinaleak bildu ditugu. Pista soilak besterik ez dira; denak batera harturik, ordea, froga-lege batzuk direla uste dugu eta bere horre- tantxe ematen ditugu:

K. Otaegik 32 urtetan Hondarribiko eskola publikoan emandako hezkuntza bikaintzat daukagu.

Lehen pistatzat, ikuskatzaileen aktak eta txostenak hartu ditugu kontutan. L.M.I.ko Akta-Liburuan 1869-VI-9, 1872-IV-9, 1877-IX-28, 1879-III-4 eta 1886-IV-13ko datez agertzen diren aktetan, bai ikuskatzaileek, bai herriko ba- tzordekideek laudorioak besterik ez dizkiote egiten Klaudioren eskolako hezkun- tzari. Lagin pare bat ematera goaz: 1888-XII-19an, ez-ohizko bileran, Irakaskuntza Publikoko ikuskatzaile zen Ceferino Granell jaunak, ikuskaketaren ondoren, K. Otaegiren ardura eta lan-grinagatik eskola ondo antolatua eta ikasleek heziketa-egoera onean aurkitu zituen, beste ikasgela batzutako egoera kritikatu bazuen ere.

Berriro, 1890-VII-15eko ikuskaketaren ondorioz jaso zen aktan, ikuskatzaileak informe ona eman zuen. Informe hori Egana maisuak, Otaegiren jarrai- tzaileak zuzentzen zuen ikasgelari buruzko txostena zen eta K. Otaegiren lana azpimarratu zuen berriro.

37

1889-IV-29ko bileran Gipuzkoako L.M.I.P.B.P.ak egoera onean ipintzen du K. Otaegiren irakaskuntza età iritzi hori Hondarribiko Udalari adierazi zion, 181 zka. daraman eskutitzean.

K. Otaegiren Hondarribiko eskola-urteetan, bai Jose A. Azpiazu maisuarekin, bai Teresa Gorria maistrarekin eskola-arazoak izan zituen Udalak, età ikuskatzaileen informeetan kritikak ageri dira; inoiz, ordea, ez da ageri horrelako ezer Klaudioren kasuan. Bestalde, K. Otaegik ikasturte barman, adibidez, L.L. Bonaparteri bere bidaietan laguntzeagatik, hilabeteak galdu zituen, baina inon ez da ageri kexarik; nonbait, aurrez ondo antolatzen zituen bere ordezkapenak.

2.5. K. Otaegiren Hondarribiko eskolako pasadizo batzuk

Gipuzkoako Boletin Ofizialean, 1879-VII-9ko datarekin argitaratu zen alean, K. Otaegiren eskalofoia ageri da: 1871-V-21erako 29. postuan zegoen Hondarribiko maisua.

Hondarribiko L.M.I.P.ko Akta-Liburuan, 1878-III-4 data daukan aktan, goren nota atera duten ikasleen izenak ematen hasi ziren, ikasle eredugarriak sa- ritzeko asmotan.

Himzpalau kasutan, gertakizun historiko-politikoekin nahasturik agertu zaigu Hondarribiko irakaskuntza aztertzen aritu garen garaiotan. 1870-II-4ean Gipuzkoako L.M.I.P.B.P.etik agindu zorrotza bidali zuten informazio eske. Kons- tituzioa ere irakasle guztiek sinatu zuten, hori jakin nahi bait zuten. Hondarribiko Udalak 1874-1876 urteetan maisuen soldatak ordaintzeko zailtasun latzak izan zituen, gerraren ondorioz noski.

Hondarribiko lau irakasleek, K. Otaegik, P.J.Camarak, T. Gorriak eta D. Sasietak 1889-V-28an Udalari zera eskatu zioten: ordurarte bezala, Udalak edo honek ezin bazuen, Diputazioak ordain ziezaiela; zentralismoaren aurkako postura hartu zuten, aidanez.

2.6. K. Otaegiren eskola-plazaren jarraipena

Atal hau amaitzeko, K. Otaegiren heriotza eta jarraitzailearen segimena ematea besterik ez zaigu gelditzen:

Hondarribiko L.M.I.P.B.L.ak Gipuzkoako L.M.i.P.B.P.ari komunikatu zion K. Otaegi maisuaren heriotza, 1890-I-12an, gertatu età bi egunetara. Bere semeak, Hondarribiko Epaitegiko idazkari zen Sabinok bete zuen behin-behineko maisu-lana, maisu titularra izendatu arte. K. Otaegiren jarraitzailea Obaldo A. Egaña izan zen eta maisu berriaren sarrera 1890-11-lean gertatu zen.

Hurrengo egunean, hau da, otsailaren bian, K. Otaegiren alargunak, Lutzia Richard-ek Udalari pentsioa eskatu zion, bere señar ohiaren urte luzeetako lan estimatuan eta Hondarribiko herriaren onarpenean oinarrituz. Hil bereko l ln, Udalak Lutziari, honen egoera ekonomiko eskasa eta K. Otaegiren merezimendu eta herri-onespena gogoan izanik, bizi osorako 250 pezetako pentsioa ezarri zion.

Hórrela amaitu zen Otaegi-Richard familiak eta Hondarribiko herriak elkarri urteetan eskaini zioten emaitza.

38

3. K. Otaegiren eta Eguren ikuskatzaile-ohiaren metodoa

Klaudio Otaegik bere ‘Euskal Lanen Kondairan aitortu zigun, 1867an Eguren jaunari lagundu ziola, honen liburua burutzen:

«Urte onetan eman nion eskatu ziran laguntza guzia D. Juan Maria Egurenjaunari euskal-erdarazko Iztegui edo Diccionarioa deritzayon liburuchoa eskriba-tzeko» (28).

Erreferentzia soil-soil hori besterik ez zigun eman Klaudiok, hau da, ez dakigu zertaraino iritsi zen laguntza hori. Hala eta guztiz ere, argi izpi bat sortzen ahaleginduko gara; ñor zen Eguren jauna eta zein eta zer método argitaratu zuen ikusi ondoren, Otaegiren laguntza zertarainokoa izan zen argitzen saiatuko gara.

Juan Maria Eguren, L.M.ko ikuskatzaile bai Araban, bai Gipuzkoan urte askotan izanik, Gasteizen, 1880-XII-4ean hil zen gaisotasun luze bat jasan ondoren (29).

Liburu eta argitalpen batzuren egile da: Diccionario vasco-castellano, Vitoria, 1867; Guia manual del lenguaje para uso de los viajeros en el Pais Vasco, Vitoria, 1868; Manual de conversación, S.S., 1876 eta Método práctico para enseñar castellano en las escuelas vascongadas, Vitoria. Argitalpen hauek be- rrargitalpen gehiago izan zituzten.

1838-IX-20an Gipuzkoako Lehen Letretako Irakaskuntzako Plana aprobatu eta indarrean jarri zela ikusia dugu lehen. Horretan oinarriturik, Irakaskuntza publikoko Zuzendari Orokorra zen Luis Soroetak, Kontseilariak emandako xedapenak hedatu zituen Gipuzkoa herrialde osora, hain zuzen, herri guztietara. Xedapen-komunikazio bat, 1883-VI-14 data dueña, Hemaniko Udal-Artxibate- gian aurkitu dugu (30). Aipatu dokumentu horretan Gipuzkoako ikuskatzailearen postuaren aztarnak agertzen dirá.

1860 urtetik 1865 urtera, lau aldiz behintzat, Juan Maria Egurenen ikus- ketaren aktak ageri dirá Hemaniko Udal-Artxibategian (31). Hernanin 1860. urtean irakaskuntzari buruzko bilera berezia egin zuten Hemaniko Udalak, Irakaskuntzako Junta Lokalak eta Ikuskatzaileak, 4. eranskinean azaltzen den bezala. Juan Maria Egurenek eskatu zuen bilera hori eta ondorio hauetara iritsi ziren: 1 .- Hemaniko L.M.I.J.L.a antolatzea. 2.- Irakaskuntzari zegokion arloan Hemaniko Udalari presupostu egokia eskatzea. Puntu hauek aipatu ziren: maisu-maistren ordainketa légala, eskolako materialetarako prebisioak, irakasleen etxeak... 3.- Lasarteko eskola berriaren gastuetan Hemaniko Udalak, berari zegokion propor- zioan parte hartzea.

1869-V-8tik VI-2ra J.M. Eguren ikuskatzaileak ikuskaketa luzea bezain zehatza eta ondorio gogorrak ekarriko zituena gauzatu zuen (32).

28. J.U .O . Ikus 1 eranskina.29. E.E. I, 1880, 157 or.30. Hemaniko Udal-Artxibategia, S.B /N .5/S.IV , lib. 1, esp. 2. Laugarren xedapenak ho-

nelaxe dio: «Habrá en cada una de las tres provincias un Inspector de Primera Enseñanza nombrado por el Gobierno, teniendo en consideración las circunstancias especiales de las mismas».

31. Idem, S.B /N .5/S.IV , lib. 1, esp. 232. Donostiako Udal-Artxibategia, S.B/N. 11/S.L. 525-2. 1860-1869.

39

1869-X-5ean Donostiako L.M.I.J.L.ak Udalari 14 orrialdetako txostenean Donostiako eskolei buruzko planteamentu serioa egin zion (33).

Udal-Artxiboetan Gipuzkoako L.M.I.ko Delegazioari buruzko bi adibide aurkitu ditugu, bata Hernanin eta bestea Donostian. Bietan J.M. Egurenen ikuskaketaren zantzuak azaltzen dirá. Ikuskatzaile honen datu orokorretatik, pasa gaitezen momentu honetan interesatzen zaigun alorrera.

Egurenen liburuaren iruzkina egingo dugu lehenik, gero Klaudioren eskueskribua aztertzeko:

Liburuaren izenburua, Método Práctico para Enseñar el castellano en las escuelas Vascongadas da. Egilearen izena dator jarraian, «por D. Juan María Eguren, Inspector Cesante de I oEnseñanza». Argitalpena Gasteizen, eta «El Seminario Católico Vasco-Navarro» izeneko argitaletxean 1867an gauzatu zen.

Egileak, hitzaurreari ekin aurretik, pare bat gauza adierazi zigun: Gipuzkoako Diputazioari eskaini zion liburua eta bere ikuskaketaren ondorio eta frututzat argitaratu zigun, beraz, gure herrialdean XIX. mendean L.M.I.n euskara eta gazteleraren problematika ezagutzeko tresna egokia iruditu zaigu. Arrazoi horrek mugitu gaitu astiro-astiro aztertzera. Liburuaren hitzaurre nahikoa luzea komen- tatzera goazkizu, bada:

Hitzaurrearen haseran, V-XI or., Gipuzkoako populazio helduaren hizkuntz erabileraren informazioa agertu zigun. Bitan banatu zuen herrialde honetako populazioa: alde batetik, landa herrikoa, euskaraz bakar-bakarrik egin ohi zuena zen Gipuzkoako gehiengo nagusia, eta beste aldetik, herri hazietako goi mailako jendeak bakarrik erabiltzen zuen gaztelera. Gipuzkoako populazioak ia soilik euskaraz egiten zuen: egia historiko horren lekukotasuna eman zigun: «La inmensa mayoría de los niños que asisten a las escuelas de nuestro país no entienden el castellano» (34), eskolatik at ez bait da erdararik entzuten, dio Egurenek. Beroni jarraiki, eskolan irakurtzen, idazten eta beste arlo guztietan, dotrina izan ezik, gazteleraz irakasten zitzaielako, ulermena eskasa eta adimen-garapena oso mótela gertatu bidé zen eskola horietan usu. Maisuaren eta ikaslearen zailtasunak azalduz, ikaslea gaztelera ez gustatzera iristen zela dio, baina gaztelera ez zitzaion gus- tatzen, ulertzen ez zuelako. Garai horretan ez dago beste hizkuntz planteamen- durik eta arazorik.

Gipuzkoako lehen mailako eskoletako gazteleraren egoera azaldu ondoren, hemeretzigarren mendearen azken hereneko ikuskatzaile ohiak beste afirmazio sakon eta borobil hau jaurtiki zuen: beharrezkoa da gaztelera jakitea, ordea, gure herrialdean.

Gaztelera ikasi egin behar da, eta honela argudiatzen du: Unibertsitateko karrera bat egiteko, atzerrira joateko eta kanpoko jendearekin erlazionatzeko, bai lana bai negozioak egiteko, behar-beharrezkoa da.

Egurenen arabera, gauza bera da baserritarra, euskaldun hutsa eta mundu itxia. Gaztelerarik gabe ez dago ezer, ez irakurtzerik, ez arteari edo industriari buruz kontsulta eta aurrerakuntzak egiterik.

Edozein harreman administratibo izateko ere beharrezkoa zen gaztelera jakitea, funtzionariek euskaraz ez jakitea normaltzat jotzen bait zuen. Beraz, gaz-

33. Donostiako Udal-Artxibategia, S .B /N .ll/S .L . 525-2. 1860-1869.34. E g u r e n , J.M ., 1867, Método práctico para enseñar el castellano en las escuelas vas

congadas, E l Seminario Católico Vasco-Navarro, Vitoria.

40

teleraz ikasi behar zen, eskutitzak, edozein dokumentu, dilijentzia edo kontsulta ofizial tramitatzeko.

Metodoaren helburua hauxe zen: euskaldunei gaztelera egokiago irakastea.Ondoren, helburu hori lortzeko metodologia zehatz-mehatz bat landu zuen,

XI-XXII or.Egunero landu behar da liburua. Errealitateak età ikaslegoaren garapenak

erakutsiko dio maisu bakoitzari zenbat denbora behar duen lan horretan iragan.Lehengo metodologia zaharraren kritika eginez (35), ez zela nahikoa eus-

karaz egiteagatik eraztunaz zigortzea aitortu zuen età antzinako ohituratzat eman zuen.

Beste askotan bezala, gai honetan ere maisuak egin behar zuen lana zen inportanteena.

Maisuaren lana:Maisu bakoitzak hamar urtetako programa taxutu behar zuen, horrela haur

bakoitzak hamar urtetan liburu osoa buruz ikas zezan, erritmoa egokitzen asmatuz.Maisuaren lan età eginkizun zehatzak: herriko giroak eskatzen dion lexikoa

landu, liburuko lexikoa herrikora moldatu, lokalismoak landuz, beste horrenbeste euskara osoarekin, denborak finkatu, taldeak egin, ikasle arduradun bana ezarriz.‘Lankaster’ metodoaren eragina nabari zaio.

Metodoaren erabilpen mailakatua planteatzen du. Lehen urratsean lexikoa, bigarrenean deklinabidea, hirugarrenean aditza età laugarrenean itzulpenak. Gra- dualki età lehen emana errepasatuz, ikasleak piskana-piskana joan behar du.

Metodoaren azken urratsean, metodoan prestatutako euskaratik gaztelerako itzulpenak egin behar dira.

Gero, Asteteren dotrina età Fleury abatearen Historia Sakratua erabiltzea aholkatzen du.

Itzulpenak gauzatzeko, arbelaren erabileraz, euskaratik gaztelerara edota alderantziz ere defenditzen du, baina eskolan gazteleraz hitzegin behar da, nahiz età euskararen bigarren mailako ikasketa-lege bat onartu (36). Goi mailan etxe- rako lanak, itzulpenak, larunbatetik astelehenerakoak proposatzen ditu, ikasleak atzendu ez daitezen.

Lau ondorio hauetara iristen da Eguren:1. Programaren alderdirik nagusienetakoa gazteleraren irakaskuntza da.2. Horretarako denbora età epeak finkatu.3. Liburuaren arabera, lau maila egin behar dira eskolan: lexikoa, dekli

nabidea, aditza età itzulpenak lantzeari emanak.4. Maila bakoitzean taldeak antolatu, hamarnakoak, età bakoitzaren buru

aurreratuxeagoa dagoena arduradun delarik.Larramendi età Lardizabalen gramatikak oinarritzat harturik, gauzak gra-

dualki, pausoka, età zatika errepikatuz, buruz ikasteko metodoan oinarrituz, erresultadu onak ematen zituela ziurtatu zigun. Garbi gera dadin metodoaren helburu nagusia zein zen, hara bere hitzak:

35. «Para conseguir, pues, que aprendan este idioma en las escuelas, no basta lo que se hacía antiguamente en ellas: se prohibía a los niños hablar en vascuence, haciendo tomar un anillo al que incurriera en esta falta y castigando al fin de semana al que lo tenía en su poder», XII or. Berak suposatzen du ez zela erabiltzen zigor hori.

36. «No podemos ni debemos desatender este segundo fin los vascongados, porque tenemos en mucho nuestro idioma natal», XV or.

41

«A la vez que esta m anera se p ro cu ra enseñar en la escuela el castellano , es necesario tam bién que se hab le en ella hab itua lm en te este id iom a y que so lam ente se haga uso del vascuence cuando abso lu tam en te es necesario p a ra hacer com pren d er a lgo a los n iños, p u e s de o tro m odo se con trarían los esfuerzos rea lizados p a ra consegu ir e l f in » . Ikus XXII or. Euskaldun haurrei gogoz eta gustora, zigorrik gabe, gaztelera irakatsi behar zitzaiela defenditu zuen.

Liburuaren hitzaurrea luze komentatu ondoren, liburuaren ondorengo zati nagusiak banan-banan azter ditzagun:

Lau zatitan banatua dugu liburua:

1. «V ocabu lario vascongado -caste llano », 1-128 or.2. «E jerc ic io s p rá c tico s sobre la d ec lin a c ió n », 129-154 or.3. «E jerc ic io s p rá c tico s sobre la con jugación de los verbos» , 155-182 or.4. « C onversacioan usa tzen d irán esaerac», 185-222 or.

Demborarenac 191 or., Lurlantzea 193 or., Necazariari prochugarri za- yozcan abereac eta oen gozoac 199 or., Arbisca prochugarriac 202 or., Beste abereac 204 or., Osasuna gordetzeco manera 210 or., Echeco zurtasuna 216 or. eta Cortesía 219 or.

Liburua, aurkibidea 223-228 or. eta «Fe de erratas» 229-232 orriekin amaitzen da.

Bonaparteren ondarean Klaudioren beste eskuizkribu bat ere agertu zen: «Eguren Jaúnen metodon laugarren partea Cegamaco escueran». Testu didaktiko hau oso ezaguna, erabilia eta gogokoa zuen Klaudiok, eta Egurenen hogeita hamazazpi orrialde, 185-222 or. hain zuzen, Zegamako euskarara moldatu zituen.

Adibide eta lagin bezala, beronen lehen zazpi orrialde, 185-191 or. ematera goaz (37).

Lehenik, Egurenen testu osoari buruzko iruzkin laburra egingo dugu, gero Otaegiren parte hartzeari heltzeko.

Beste ezer baino lehen egileak darabilen berorrikako tratamendua azpimarratuko genuke. Tratamendu horrek eskatuta, lehen eta hirugarren ordenako aditz- flexioak bakarrik erabiltzen di tu. Serietate eta itzal handiko kutsua dario. Honek suposatzen du, garai hartan, Gipuzkoan tratamendu hori oso erabilia zela.

Euskalerrian industrializazioa gauzatzen ari den garaikoa izanik, oraindik nekazal giroa somatzen zaio, 37 orrialdetatik 20, nekazaritza, eguraldi, abere, intsektu eta beste zenbait animaliari buruzkoak bait dirá. «Osasuna gordetzeco modue» atalean ere basarri usaina hartzen zaio. Ikus bestela:

«Baserritarrac eta campon vici dien gañeaco personac aice librea daon toquin amasea artzen doe ta sanoc eta azcarrac tie, eche chiquitan ta aicea guchi churru- tatzen dan lecutan vici dienac, erri aunditan guertatzen daña, colore charrecoc eta gaxocorrac gueyenac izaten die».

Eskuizkribuaren azken bi zatitxoak, «Etxeko zurtasune eta Cortesie» (38) izenekoak, neurri handi batean, emakumeari zuzenduak daude, eta noski, ema- kumearen papera hortxe, etxean kokatzen da.

37. Ikus 5. eranskina.38. «Economía doméstica» eta «Urbanidad».

42

Gipuzkoako eskola askotako esperientzia jaso età horretan oinarritutik ta- xutua izan zenez, autorearen hitzetan, bertan dagoen pentsakera età bizitzari buruzko azterketa astiroago egitea mereziko luke. Sasoi horretan kontuan izan, eskola-liburu hauek, elizako dotrinekin batera eragin itzela età bortitza izan zutela gipuzkoarren lehen mailako irakaskuntzan.

Gure iritzi apalean, egin behar litzatekeen azterketa horrek beste atal hau ere bereganatu beharko luke: Klaudioren material oparoan agertzen den Goierriko azpieuskalkiaren ikerketa. Atzetik gu baino adituago età kemetsuago datozen gazteengan ustea badugu. Badago zer egina Goierriko euskalkiaren testu azter- ketan età argitalpenean.

Lehen esan dugu Klaudiok Egureni liburu hori burutzen lagundu ziola. Hon- darribiko maisuak bere ikuskatzailearen liburuaren baitan zenbateraino sartu zuen eskua ez dakigu, età ez dago zehazterik gaurkoz behintzat. Baina ziur gaude Otaegiren euskararekiko jarrera età euskara bera ikusirik, liburna hezur-mamitzen età ordura arte esku artean zerabilen materiala hobetzen lagundu ziola.

Gipuzkoako lehen letretako libururik erabiliena, argitalpenik ugarienak izan zituena, 20tik gora (39), ez zen nahikoa Klaudiorentzat. Luis Astigarraga Ugarte, Segurako maisuaren Diccionario Manual Vascongado y Castellano... 1825ean lehen aldiz argitaratu zenaz ari gara. 1876an Tolosako Gurrutxagaren moldizte- gian argitaratu zena, autoreak (40) hobetua dioena aztertu eta Egurenenarekin erkatuz gero, pauso ederra eman zuela dakusgu Gipuzkoako lehen letretako ira- kaskuntzak. Euskara aberastu, gozatu, metodologia adierazi, deklinabidea eta aditza lantzeko ariketa praktikoez hornitu eta, azkenik, elkarrizketa funtzionalak eskolan erabiltzeko eta itzulpenak bideratzeko irakasleen eskuetan ipini zituen Egurenen metodoak. Hobekuntza ederra benetan.

Klaudio erabat identifikatuta ageri da problematika honetan. Bere ‘Euskal Lanen Kondairan\ «1867-garrenean... Urte onetan eman nion eskatu ziran laguntza guzia D. Juan Maria Eguren jaunari, euskal-erdarazko Iztegui edo Dic- cionarioa deritzayon liburuchoa eskribatzeko». Eta 1879an ikusten da maisu euskalzalearen barrengo kezka:

«Eskola-Maisu bezela dedan egimbidean, ezin liteke egiñ gauza aundirik euskararen onean, zeren mundu guziak daki obligatuak gaudela erdaraz erakustea eskola aurrai; baña ala ere, aldekoy oni faltatu gabe erakusten dizkiet dotriña euskaraz, baserritarren semeai eta beñere itzik erdaraz bere echeetan aditzen ez duten aei; zergatik orrelakoen gurasoak ala nai dute, beren aurrak maiz eskola biraldutzeko modurik ez dutelako, esanaz, beintzat ikasi dezatela dotriña. Gañera, noia euskal-erriko eskoletan bear dan modu berezi bat erdaraz erakusteko, itzik ezdakitelako geyenak izkuntz onetan, ikaserazten zaye buruz euskal-erdarazko iz- tegi edo diccionario batetik, izketan aditzeko bear diren izenik berezienak. Gero erakusten zaye mailleztatzen edo deklinatzen, eta erabidatzen edo konjugatzen, eta azkenean, aurrik aurreratuenai erdaratik euskarara eta aldrebes izkuntz artan ikasten dutena itzultzen; eta modu onetan erdaraz ikasten duten dembora berean obetandutzen dira euskarazko izkuntz ederrean, eskola-maisuak dituan agintzai ezertan ere faltatu gabe» (41).

39. Vinsonen bibliografiaren arabera.40. «Aumentado con varios ejemplos y unas conversaciones familiares muy útiles para la

enseñanza de la lengua castellana».41. Ikus 1. eranskina.

43

Hondarribiko maisua kezkaturik dago, baina ezin du gauza handirik egin eskolan, legeak hórrela agintzen bait dio. Ahaleginak egiten zituen, dotrina euskaraz irakatsiz eta erabiltzen zuen metodoaz euskal alfabetatzearen nolabaiteko haserak eman zituen, «modu onetan erdaraz ikasten duten dembora berean obetandutzen dir a euskarazko izkuntz ederrean» bait dio.

44

III. K. OTAEGI BONAPARTEREN LANKIDE (1863-1871)

Luis Luziano Bonaparteren ‘Euskal DialektologicC aztertzeko lantaldea, eta langintza horretarako K. Otaegiren aportazioa arakatzen saiatuko gara atal honetan (1).

Lehen ere esana dugu Klaudio zegamarrak Bonaparterekin harreman sakonak eta lan luzeak egin zituela. Zuzen-zuzenean idazleari eta bere obrari ekitean argi eta garbi geldituko da gure afirmazio hori, baina, Klaudio hobeki ulertzearren, aurrez ikus ditzagun beste puntuok:

1. Bonaparte eta euskara.2. L.L. Bonaparteren helburu nagusia: euskal dialektologia.3. Bonaparteren lan-taldea.4. Bonaparteren lankidetzako K. Otaegiren lanak:

4.1. K. Otaegiren itzulpenak.4.2. K. Otaegiren lan teorikoak.

5. K. Otaegi, Bonaparteren bidaikide.6. Bonaparteren lan-taldearekiko K. Otaegiren bitartekotza eta postarre-

manak.7. K. Otaegi, Bonaparteren anekdota-kontalari.8. Mugimendu honen lorpenak eta K. Otaegiren eginkizuna.

1. Bonaparte eta euskara

Bonaparte Printzea Napoleon I handiaren iloba zen; 1813an Inglaterran jaio eta 189In Italian hil zen.

«Bere lengusu Napoleon Illak Printze titulua eman zion Alteza tratamenduarekin, eta horrekin batera 130.000 frankotako pentsioa ezarri zion» (2).

1. Bonaparteri buruzko bibliografía osoa J.A . Arana Martijak argitaratu du: L.L. Bonaparte, Eskuizkribuak-Argitarapenak. Manuscritos-Publicaciones: 1989an Katalogoak 1 Catálogos, eta 1990ean Katalogoak 2 Catálogos, Bibliografía Bonapartiana, Euskaltzaindia. Lan itzela da eus- kaltzainak eskaini diguna eta eskertu ezina neurri handi batean. Interesgarria da Villasanteren bibliografía ere. Villasante, Fr. Luis, 1979, Historia de la Literatura Vasca, Aranzazu, 173-174 or.

2 . P a g ó l a , R o sa M ir e n . 1991, L.L . Bonaparte (1813-1891), Gasteiz, 15 or.

45

Pentsio hori 1852an lortu zuen (3).Hamazortzi urtez jaso zuen pentsio hori eta, nahiz eta diru-iturri hori galdu,

zoritxarrez guztiontzat, beretzat baino gehiago agian guretzat, projektu asko bertan behera utzi beharrean gertatu bait zen, Printzeak euskararen ikerketetan jarraitu zuen.

«Ez dakigu noiz hasi zen euskara ikasten, ez eta nondik edo ñola sortu zitzaion euskararako grina ere, baina, gure ustez, hizkuntzalari bezala egin zituen ahaleginik handienak eta lanik ederrenak euskarari zuzendu zizkion» (4) irakurri dugu orain déla gutxi idatzi den Bonaparteren biografía labur eta atsegin batean.

Arestian aipatu dugun testu horretan agertzen diren galdera orori erantzuteko asmorik ez badugu ere, argi-izpi bat zabaldu nahi dugu (5).

José Villalongak eta J.A. Arana Martijak esan dutenaz baliaturik eta Bo- naparteri buruz gaur dakigunaren arabera, Antoine D’Abbadie izan zen Prin- tzearen euskal lan-taldearen lehen kide eta aintzindaria. Printzeak A. D’Abbadie- ri 1856-IV-25ean egin zion eskutitzean zera dio:

«... es Vd. la única persona que podría proporcionarme el conocer vascos que amen su lengua por encima de todo...» (6).

Badirudi 1856. urterako ezagunak zirela eta, J.A. Arana Martijak dioenaren arabera (7), 1855-56ko neguan Londonen elkarrekin egon eta gero aipatuko dugun 1856ko Bonaparteren txangoan elkarrekiko ezagupidetza eta harremanak ugaltzen joan zirela.

Bonapartek 1847rako euskararekiko jarrera baikorra agertua zuen. Europako hizkuntzei buruz ikerlan ugari egin zituen, eta guzti horien artean lehenengoa hauxe izan zen: Specimen, Lexici comparativi omnium LINGUARUM EURO- PAEARUM izena duen lantxoa, 1847an Florentzian argitaratu zuena. Argitalpen horretan, 51 hitzez osatutako lexikoa eta kontzeptu horien itzulpenak hainbat hizkuntzatan eman zizkigun, baina lehen postua euskarari eman zion. Lehentasuna emate horren arrazoiak aurkitu ez baditugu ere, agian, seniderik gabekoa eta zaharrena zelako jarri zuen hor, lehen postuan.

Bost bidaia egin zituen Euskalerrira: lehena 1856an, bigarrena 1857an, hurrengo aldian etortzeko tartea luzatuz, hirugarren bidaia 1866an, laugarrena 1867an eta azkenengoa 1869an.

Lehenik eta behin aitortu behar da hizkuntzarekin, euskararekin lotutako bidaiak izan zirela, eta ez inolaz ere turismo-bidaiak. Bidaia zehatzak, aurrez

3. A r a n a M a r u j a , J .A . , Katalogoak, 12 or. Hemendik aurrera autorea aipatu gabe egingo ditugu oharrak.

4 . P a g ó l a , R .M ., 1991, aip. ob., 2 or.5. V il l a l o n g a , J o s é , 1953-57, «Introducción a un estudio sobre Luis Luciano Bonaparte y

sus trabajos», E. Jakintza.6. V il l a l o n g a , Jo s é , 1953-1957, Introducción a un estudio sobre Luis Luciano y sus tra

bajos, Eusko Jakintza VII, 39-58 or. Hemendik aurrera sarritan aipatuko dugu artikulu hau, baina zehaztasun osoak ipini gabe.

7. Katalogoak 1, 13 or.: «Fué el mismo Abbadie, quien como Bonaparte había pasado del mundo de la Física y Química al campo de la cultura vasca, el que ayudó al Príncipe en sus primeros pasos de investigación sobre el euskara. La presencia en Londres del infatigable viajero irlandés en el invierno de 1855-56 (...) debió ser la ocasión del encuentro entre ambos».

46

LUIS-LUZIANO BONAPARTE(1813-1891)

Pagóla, Rosa Miren, 1991, Eusko Jaurlaritza.

47

ongi antolatuak, hobeki programatuak ibilbidea, egunak, behar bada hobeto legoke orduak esatea (8), eta lanak. Dena aurrez idatzita ipintzen zuen (9).

1856ko bidaian, uztailaren hemeretzian iritsi zen Baionara; hantxe zeuden zain A. D’Abbadie, Intxauspe eta Duvoisin. Bidaia honek bi hilabete t’erdi iraun zuen, VII-19/IX-29 bitartea. Gipuzkoa, Bizkaia, Araba, Lapurdi eta Zuberoan zehar ibili zen (10). Bidaia hau età besteak, bai Jose Villalongak aipatu artikuluko 58-63 or., bai J.A. Arana Martijak Katalogoak 1 liburuko 13-19 orrietan zehazki emanak datoz. Arana Martijak, Bonaparteren dokumentazio osoa astiro aztertu ondoren, J. Villalongari zuzenketak egin dizkio. Beraz, hären liburura zuzentzen dugu azken xehetasunak nahi dituen irakurlea.

Lehenengo bidaia honetan euskal liburu ezagunak Donostiako Baroja etxetik lortu zituen eta Zarauzko Frantziskotarren komentutik eskuizkribu franko.

Gizon famosoa zenez, harrera ona egiten zitzaion toki guztietan, hórrela jaialdi eta ospakizun bereziak antolatuz. Sonatua izan zen 1856koa, A. D’Ab- badiek Urruñan antolatu ohi zituen Lore-Jokoetan bertan izan bait zen. Euskal Herriaren aurrean, publikoan eta euskaraz egin zituen lehen hitzak hauexek izan ziren:

«Euskaldun maiteak! Lenago maite zintuztean, baña orain ezagutu ezkero, maiteagozaituztet. Gaur urtebete Euskalerrian izan nai dedilla! Ondo bizi zaitezte, nereadiskideak!» (11).

1857. urtean, Urruñan aurreko urtean agertutako desioa betez, bigarren bidaia gauzatu zuen. Urriaren hamalauetik azaroaren hamabira, berriro Euskalerria zeharkatu zuen (12). Bidaia honetan Zaraitzuraino iritsi zen, eta beste askoren artean J.A. Azpiazu maisu segurarra ezagutu bide zuen.

Lehen bi urteetako bidaiotan euskararen muga geografikoak ezagutu zituen (13).

1857-1865 bitartean Londonen lanean ihardunez, bi lehen bidaietan eraman zituen testuak eta etengabe lankideek bidaltzen zizkioten gehigarriak aztertu eta argitaratzen joan zen. Sasoi honetan zuzenketa-lanak aurrera eramateko, Duvoisin, Uriarte eta Azpiazu Londonera joanarazi zituen (14).

Hirugarren bidaian, 1866ko urtarrilaren 21etik martxoaren 2lera egoitza Angelun finkatu zuen eta han Duvoisin, Etxenike, Uriarte eta K. Otaegirekin antolatu zuen bi hilabetetarako plangintza. Txango honetan Pirineoetako euskalkien azterketa egiten ibili zen: Erronkariera, Zaraitzuera, Aezkera eta Zuberera izan ziren hain zuzen ere aztertu zituenak Etxenike eta Otaegi lagun zituelarik (15).

8. R o d r íg u e z F e r r e r , M ig u e l , 1873, Los Vascongados, Su País, Su Lengua y el Príncipe L.L. Bonaparte, 72 or.: « ... les pautó hasta las horas que habían de pasar en cada una de ellas...» .

9. E. Jakintza VII, 53-54 or. Bonapartck A. D ’ALbadieri, 1856-IV-25, V-29 eta VII-12an egindako hiru eskutitz horiek frogatzen dute Printzearen aldez aurreko programazio zehatza.

10. Katalogoak 1, 13-14 or.11. E. Jakintza VII, 68 or.12. Katalogoak 1, 15-16 or.13. R o d r íg u e z F e r r e r , M ., 1873, aip. o b .; 58-68 or.

E. Jakintza VII, 58-63 or.14. Katalogoak 1, 17 or.15. E. Jakintza VII, 62 or.

48

Laugarren bidaia: Bonapartek 1867an bi bidaia egin nahi bidè zituen J. Villalongaren arabera (16), baina J.A. Arana Martijak ondo frogatzen du urte honetan lehenengo bidaia besterik ez zuela egin, età hau 1867-11-15etik martxoaren azken aldera arte, ‘aldera arte’ diogu data zehatzik ez bait dakigu (17). Iparraldeko herrietan ibili zen: Senpere, Heleta, Sara, Atharratze, Donapaleu... Hauxe izan zen urte honetako bidaia bakarra.

Azkenengo età boskarren bidaia, 1869an gauzatu zuen. Donibane Loitzunen jarri behar izan zuen bere egoitza, Espainiako egoera politikoak hona etortzerik ez bait zion gomendatzen nahiz età Érronkarira itzuli nahi izan. Azken bidaia honetan lapurtera aztertzeaz gain, Nafarroako Erronkari, Zaraitzu, Aezkoa età beste zenbaitherritatik (Gares, Elkano, Oltza...) lekuko euskaldunak eramanarazi zituen, herri bakoitzetik bat (18).

Bost urtetako ibilaldien ondoren, Bonapartek euskaldunon lurraldea, herrial- deak, eskualdeak età herriak ezagutzeaz gain, galdeketa bidez lortutako datu- biltze itzela zeukan bere eskuetan.

‘Bonaparte età euskara’ azpiatal honi amaiera emateko aipa dezagun bere bigarren emaztea. Lehen emazie italiarra definitiboki 1850ean utzi zuen, hamazazpi urtetako elkar-bizitza eraman ondoren. Bigarren emaztea, euskalduna, noiz ezagutu zuen ez badakigu ere (19), elkarrekin urte asko egin ondoren «in articulo mortis» 1891. urtean ezkondu ziren L.L. Bonaparte età Klementzia Richard Grandmontagne (20). Klementzia hau età Lutzia, K. Otaegiren emaztea ahizpak ziren (21). Beraz, lehen esandako gauza berak errepika ditzakegu Bonaparteren bigarren emaztearen jaioterriari buruz.

J. A. Arana Martijak (22) bere obran età J.A. Uriartek bere eskutitzetan Klementziaren lankidetza sarritan aitortzen digute. Beste alde batetik, aipatu eskutitzetan garbi ageri da Klementziak Bonaparteren zuzenketetan geroz età paper garrantzitsuagoa jokatu zuela (23).

16. E. Jakintza VII, 62-63 or.17. Katalogoak 1, 18 or.18. Katalogoak 1, 19 or.19. Maria Karmen R o d r íg u e z Sa g a r z a z u Ic, Klaudioren bilobak, lehenago aipatutako es-

kutitzean, Hondarribian esaten digu.20. Katalogoak 1, 11 eta 17 or.: « ... Clemence Richard doméstica y ayudante del Principe

en sus correcciones de pruebas y publicaciones y que casó con él «in articulo mortis» en 1891, después de la muerte de su primera mujer italiana». Bonaparteren liburutegia bere eskuetan gelditu zen eta horrek, bere emazteak, saldu egin zituen liburuak eta dokumentazio osoa. Ikus Katalogoak 1, 21, 33-35 or.

21. Ikus lehen kapituluko 6. oinoharra. Alzóla Gerediaga, Nikolas, 1958, «Correspondencia del Príncipe L.L. Bonaparte, Clémence Richard, Duque de Mandas, R.M. de Azkue y otros documentos», BAP XIV, 58 or.

22. A r a n a M a r t ija , J .A . , 1989, aip. ob., 17 or.23. Ruiz d e L a r r ín a g a , J u a n , 1954, «Cartas del P. Uñarte al Príncipe L.L. Bonaparte»,

BAP, 43, 51 eta 63 zka. Zenbaki hauen adierazpenak atal honetako 66 oinoharrean daude. 1861- VII-7an Bonapartek gipuzkeraz idatzi zion Uriarteri, eta honek 104 zka. duen eskutitzean hauxe erantzun zion: «Supongo que Doña Clemencia habrá acompañado a S.A. en redactarlo».

49

2. L.L. Bonaparteren lan eta helburu nagusia: euskal dialektologia

Bonapartek, bere bizitzaren lehen etapan, kimika eta mineralogiaz ikerketak egin zituen. Halere, laster aldatu zituen natur zientziak hizkuntzengatik.

Hizkuntzen bidea hartu zuenetik hil arte, hizkuntzalaritzari eman zion. Hiz- kuntza asko zekizkien: inglesa, italiera, frantsesa, gaztelera eta euskara. Guzti horietan trebetasun handiz baliatu ohi zen bai irakurri, bai idazteko.

«Bonaparte Printzeari hizkuntza mintzatuak interesatzen zitzaizkion, herrian erabiltzen ziren hizketak, alegia, eta horiek batzen eta argitaratzen saiatu zen. Horrexegatik Oxfordeko Unibertsitateak Doctor Honoris Causa izendatu zuen eta Inglaterrako Gladstonen gobernuak pentsio bat ezarri zion hango dialekto eta pa- toisei buruz eginiko lanagatik» (24).

250.000 liberatara iristen zen eta 1883an eman zioten, lehenengoa 1870ean kendu bait zioten.

1850eko hamarkadan Printzeak euskararen ikerketari ekin zionean, erreali- tate honekin topo egin zuen: euskarak ez zuen ia literatura idatzirik eta hain eremu geografiko murriztuan iraunik ere, ikaragarrizko hizketa-aniztasuna aurkitu zuen. Lehen aipatu ditugun bidaien lorpena izan zen hori.

Bonapartek bazekien zer nahi zuen eta horretara zuzendu zituen pauso guztiak. Lehen-lehenik, hizketa desberdinak jaso, hauek alderatuz isoglosak edo hizkuntz izaera jakin baten mugak markatzen zituzten lerroak atera zituen eta isoglosa-multzo baten aurrean aurkitzen zenean, euskalkiaren esparrua finkatzen zuen. Lan neketsu eta luzea hartu zuen, hil arterainoko ardura, urte askotako ia esklusibitatea eskainiz (25).

Beraz, Bonaparteren helburu nagusia, euskal ikerketa-munduan, euskal dialektologia izan zen (26).

Helburu hori ezin zuen bete berak soilik eta Euskal Herritik urrun lan eginez. Euskararekiko lehen lotura A. D’Abbadiek eman zion, baina eginkizun horretan lagundu zion bertako lan-taldea oso zabala izan zen. Banan-banan azter ditzagun taldekideak eta bakoitzaren lana zertan zetzan.

3. Bonaparteren lan-taldea

Bonaparte, euskal dialektologiaren ikerketarako, «... lankide batzuz inguratu zen. Lankide hauen zeregina doktrinak, Bibliako pasarteak eta beste mota batzutako itzulpenak bakoitzak bere hizkeran egitea zen. Hórrela euskararen eremu osoan barreiaturik zeuden 60 bat herri eta bailaradatako testu idatziak lortu zituen» (27).

24. P a g ó l a , R o s a M a r ía , 1991, aip. ob., 3 or.25. Bonapartek idatzitako 219 argitalpen utzi zizkigun, 1902ko Collins-en katalogoaren ara-

bera, eta horien artean 68 ale euskaraz daude; ia ekoizpen osoaren herenera iristen da kopuru hori.26. M ic h e l e n a , L u is , 1988, Historia de la Literatura Vasca, Erein, Donostia, 127-131 or. V il l a s a n t e , Fr. Luis, 1979, Historia de la Literatura Vasca, Aranzazu, 176 or.27. T x il l a r d e g i eta beste batzuk, 1987, Euskal Dialektologiaren Hastapenak, UEU,

XXXVIII or.

50

Lankide guzti hauen zerrenda luzea, beren ezaugarri soil batzuz homitua, eta alfabetoaren arabera ordenaturik emango dugu:

— ARTXU, Johanne, Altzürukin jaioa eta ogibidez maisu. Intxauspek Bonaparteren lanak egiteari utzi zionean, A. D’Abbadieren bidez, maisu hau hautatu zuten Bibliako testua zubererara itzultzeko (28).

— AZPIAZU, Jose Antonio maisu segurarrak, J.I. Iztuetaren suhiak, Bo- naparteri Londonen zuzenketak egiten lagundu zion. Uriartek gipuzkerara itzuli zuen San Mateoren ebanjelioa zuzentzen hasi bazen ere, ez zuen amaitzerik lortu (29).

— CAZENAVE, Behenafarroako apaizak San Mateoren ebanjelioa itzuli zuen, baina argitaratu gäbe dago (30).

— DUVOISIN, Jean Pierre, 1810-1891, Ainhoan jaio zen eta lapurtera klasikoan idatzi zuen literatur gizon ezaguna dugu. Bonapartek, 1856an Euska- lerrira egin zuen lehen bidaiatik, lankidetzat onartu zuen eta 1859an, berriz, lanpostua utzi eta sei urtez Biblia osoa lapurterara euskaratzen aritu ondoren, Bonapartek Londonen argitaratu zion. Duvoisin kapitainak euskal literaturan leku berezia bete zuen, hemeretzigarren mendean. Bere literaturako sormen-Ian interesgarriak albora utzi, eta Bonaparteren lankidetzan egin zituenei buruz soilik ihardungo dugu hemen (31).

Lau motatako lanak ezagutzen ditugu eta gehienak Londonen argitaratuak:1. Biblia osoaren itzulpena egin 1859-1865 urteetan eta Bonapartek argi

taratu zuen Londonen; 5 bolumen eta 1.376 or., 25 x 17 zentimetroko formatoan (32).

2. Duvoisinek Bonaparteri, honen dialektologia eta argitalpen-lanak aurrera eramateko, 176 eskutitz idatzi zizkion, euskarari buruzko berriak eta erantzunak emanez. Arana Martijaren bibliografiaren arabera, 331 eskutitz idatzi zituen Duvoisinek: batzuk argitaratuak eta besteak argitaratu gäbe daude (33). Bonaparteren taldekoen lanei buruzko aipamen, iruzkin eta erreferentzia ugari agertzen da eskutitz horietan.

Argitalpen-zuzenketak egiteko, Bonapartek Londonera eraman zuen Duvoisin.

3. Iturriagaren ‘Euskal Eikarrizketak’ ere idatzi zituen lapurterara eta fran- tsesera. Bonapartek Londonen 1857an 6 zutabetan argitaratu zituen (34).

4. Bonaparteri egin zizkion laugarren lan-motak hauexek dira: Gramatika eta hiztegi-lanak, hots, Sobre ‘Le Verbe Basque de Inchauspe, Dic-

28. «Jonasen libria». «Daviden Gorantzak edo Psalmiak». «Ruth-en Libria». Eskuizkribuak ADN-n daude. Katalogoak 1, 178 or.

29. Eskuizkribuak: «Biblia edo Testamentu Zar eta Berria, aita Fray José Antonio de Uriartec Latiñezco Vulgatatic Lembicico aldiz Guipuzcoaco euscarara itzulia. Luis Luciano Bonaparte prin- ceac eta D. José Antonio de Azpiazu guipuzcoatarrac lagunduric». Katalogoak 1, 159 or. Hamalau eskutitz Bonaparte eta beste zenbaitekin. Katalogoak 1, 138 or. Katalogoak 2, 157 or.

30. Katalogoak 1, 56 or. Behenafarrerako aditzari buruzko lanen erreferentzia ere ikus. Katalogoak 1, 55 or.

31. V il l a s a n t e , Fr. Luis, 1979, aip. ob., 186-190 or.32. Katalogoak2, 207-209 or. Biblia horren xehetasunak ematen dizkigu Arana M.k: bolumen

bakoitzaren xehetasunak, argitalpenaren historia... Gerora hiru ebanjelio ere banaka argitaratu ziren. Katalogoak 2, 210-211 or.

33. Katalogoak 1, 155-156 or. Argitaratuak RIEV 1928, 1929, 1930 eta 1931ko aleetan. Argitaratu gabeak, berriz, Baionako Udal-Liburutegian eta Euskaltzaindiaren Artxibategian daude.

34. Katalogoak 2, 206 or. eta Katalogoak 1, 93 or.

51

cionnaire Francais-Basque... età Liburu ederra, aita Cardaveraz jesuitac egina, Lapurdico escarara itzulia (35).

Bonaparteren lan-taldeko kiderik oinarrizkoenetakoa izan zen Duvoisin, aholkulari oparoa, urte askotan Printzearen lanak egiteko liberatua età honek obra anitz argitaratu zion.

— ELIZONDO, Martin, Aribeko semea, aezkera ezagutzen lagundu zion Bonaparteri. Horretarako, Bibliako zati bat, berrogeita hamargarren salmoa, età Asteteren dotrina itzuli zizkion (36).

— ETXENIKE, Bruno E. M., 1820-1893. Axularren herrikide jaiotzez, baina Elizondoko bere jauregian bizi izan zen. Hau Bonaparteren ostatu izan zen behin baino gehiagotan. Printzeak agindurik, Goi-nafarrerara San Mateoren ebanjelioa, Jonasen profezia, San Joanen Apokalipsia, Ruthen liburna età Salomonen Kantuen Kantua itzuli zizkion. Bi lehenak Londonen argitaratu zizkion età besteak Bilbon, Pello Salaburuk 1980 urtean plazaratu ditu (37).

Oso gogoko zuen Bonapartek Etxenekiren itzulpen-teknika, zintzo età leial lotzen bait zen haren irizpideetara.

Beste bi arlotan ere lagundu zion Bonaparteri: bata, dotrinen itzulpenean età bestea, eskutitz-harremanetan. Asteteren dotrina Elizondoko euskarara itzuli zuen (38). Urdiain età Etxarri-Aranaz herrietako bi itzulpen aztertu, zuzendu età igorri zizkion (39). Lizasoko hizkeran itzulitakoa ere bidali zion Bonaparteri (40).

Bonaparteren lankide fina izan zela esana dugu. Berrogeita bat eskutitz autografo ezagutzen ditugu, 1857-1869 urteetan Etxenikeri Bonapartek zuzenduak (41).

Nahiz età Duvoisinen partaidetza bezain oparoa ez izan Etxenikerena, beldurrik gabe esan dezakegu Bonaparteren kide oinarrizkoenetako batekin aurkitzen garela età oso kuttuna zuela gainera. Lehen esan dugunez, Etxenikeren jauregian ostatu izan zuen Printzeak età R. M. Pagolak hauxe dio:

«B. Etxenike zenaren etxean oraindik ere estima haunditan gordetzen dira hark eginiko opariak, Etxenikek inoiz ez bait zuen sosik ere hartu nahi izan» (42).

— HUALDE, P. Prudentzio, 1823-1879. Bidangozeko apaiza izan zen. Asteteren dotrina Erronkarierara itzuli età Londonen argitaratu zion (43), età San Mateoren ebanjelioa ere itzuli zuen (44).

35. Katalogoak 2, 206, 209, 210, 211 età 212 or.36. Katalogoak 2, 212 età 213 or. Katalogoak 1, 41 età 63 or.37. Katalogoak 2, 216-217 or.38. Katalogoak 1, 51 or.39. Katalogoak 1, 78-79 or.40. Katalogoak 1, 49-50 or.41. Urkijok RIEV II, 1908 età IV, 1910 urteetako aldizkarietan argitaratu zituen età gaur

ADN.n ere ikus daitezke. Katalogoak 1, 106 or. Bonaparteren lana età lan-teknikak ezagutzeko zein baino zein interesgarriagoak iruditu zaizkigu.

42. P a g ó l a , R .M ., 1991, aip. ob., 11 or.43. Katalogoak 2, 174 or. età Katalogoak 1, 91 or.44. RIEV XXV, 1934 età RIEV XXVI, 1935.ADN.n ikus daiteke. Katalogoak 2, 231-232 or. Katalogoak 1, 90 or. età BAP, 1965, I, 91-

92 or.

52

— IBARNEGARAY. Baigorriko apaizak Bibliako zenbait testu itzuli zizkion: «Yonasen profezia», «San Mateoren ebangelioa», «Hiru Haurren kantika», «Erruth» eta «Kantiken Kantika» (45).

— INTXAUSPE, Emmanuel, 1815-1902. Zuberotarra eta apaiz kultoa izateaz gain, elizbarrutiko kargudun ere sarritan izan zen. 1889-1890 urteetan Baio- nan apezpiku gabeko garaian agintari zibilekin izan zituen arazoengatik bere azken urteetan Zuberoara zokoratu eta Omizen hil zen. 1856an Bonaparte lehen aldiz Euskalerrira iristean, Baionan A. D’Abbadie, Duvoisin eta Intxauspek egin zioten ongietorria. Printzearen aginduz ebanjelioa zubererara itzuli eta 1856an Londonen argitaratu zion (46), eta San Juanen Apokalipsia 1858an (47).

Bonaparte eta Intxausperen artean oinoharren irizpide-eztabaida sortu zenean Bibliako itzulpenak egiteari utzi egin zion eta handik aurrera zubererako itzulpena Artxuk hartu zuen (48).

Horretaz gain, Iturriagaren ‘Elkarrizketak’ itzuli zituen zubererara eta Londonen argitaratuak izan ziren 1857an (49).

Intxauspek harreman luzeak gorde zituen Bonaparterekin eta honentzat zu- berotarraren aholkuak fidagarriak eta itzal handikoak izan ziren. Diogunaren lekuko hor ditugu 84 eskutitz, 1857tik 1889ra arte elkarri igorri zizkiotenak (50).

Bonaparteren lan-taldeko hirugarren kide oinarrizkoa izan zen, orain arte aipatu ditugun Duvoisin eta Etxenikerekin batera.

— ITURRIAGA, Agustin P., 1778-1851. Hemaniko apaiz pedagogoak idatzi eta 1842an argitaratu zen Diálogos basco-castellanos... liburua Printzeak Londonen 1857an birrargitaratu zuen. Lehen Duvoisin-i buruz aritu garenean ere esan dugu sei kolumnatan, lau euskalki literarioetan eta gaztelera-frantsesean eman zuela (51). Bonapartek euskal dialektologian erabili zuen testu profano ia bakarra hauxe izan zen.

— MENDIGATXA, Marianok, 1832-1918 urteetan Bidangotzen bizi izan zen baserritarrak ere parte hartu zuen langintza honetan, Bonaparteren euskal dialektologia lanetan. Erronkarierari buruzko hiru gauzatan lagundu zion Bona- parteri. Lehenik, berrogeita hamargarren Salmoa erronkarierara itzuli zuen eta Bonapartek 1869an Londonen argitara eman (52). Bigarren, Erronkariko aditz- formak bideratu zizkion bere «Le Verbe Basque» burutzeko eta hirugarren aportazioa, 1869an, Bonaparte Donibane Loitzunen zegoelarik, Aribeko M. Elizondo, Eaurtako Sanper eta Bidangotzeko Mariano bertaratu ziren bakoitzak beren eus- kalkiari buruz Printzea aholkatzera (53).

45. Katalogoak 1, 61-62 or.46. Katalogoak 2, 233-234 or.47. Katalogoak 2, 234-235 or.48. V il l a s a n t e , Fr. Luis, 1979, aip. ob., 177-181 or.49. Katalogoak 2, 234 or.50. Katalogoak 1, 156 or. Euskaltzaindiaren liburutegian gelditzen dirá 81 eskutitz eskuiz-

kributan. Eskuizkribuok 1957an, lehen eskutitzaren mendeurrena bete zenean, A. Irigoyenek ‘Eus-kara’ aldizkarian argitaratu zituen, 1957, 171-260 or. Intxausperen beste hiru eskutitz ADN.n daude. Katalogoak 1, 88 or.

51. Katalogoak 2, 206, 234, 237 eta 280 or. eta Katalogoak 1, 39, 40 eta 41 or.52. Katalogoak 2, 250 or.53. Ir ig o y e n , A ., 1957, Cartas de M. Mendigatxa a D. Resurrección Maria de Azkue,

Euskera, 119-170 or.

53

Erronkariera ezagutzeko, Mendigatxak Azkueri idatzi zikion 35 eskutitzak oso interesgarriak dira. Bi hizkuntzatan, Erronkariera eta Gazteleran, era nahasian, idatziak daude.

— MINONDO, Pedro J., Garraldako maisuak Astete dotrinaren itzulpena aezkerera burutu eta 1869. urtean Londonen argitaratu zen (54).

— OTAEGI, Klaudiok, berriz, mota askotako zereginak izan zituen Bonaparte eta honen taldearekin: itzulpenak, euskal lan teorikoak, lan-taldearekiko bitartekotza, Bonaparteren bidaikidetzako lanak, postarremanak eta famili harremanak. Gero berorietaz luze eta zabal arituko gara.

— SALABERRY, M ., Behe-Nafarroako Ibarrolan 1777an jaio eta DonibaneGarazin notario izan zen. Baigorriko Etxaus D’Abbadietarren jauregian, 1856ko abuztuaren ll-12an, bi egun pasa zituzten Bonapartek eta Salaberryk. Printzeak argitaratu zuen lehen euskal obra Salaberryrena izan zen eta ondorengo hauxe hain zuzen ere: Vocabulaire de mots basques bas-navarrais, traduits en langue française» (55). r

Urte berean notario honek San Mateoren ebanjelioaren behe-nafarrerako itzulpena egin zuen eta Baionan argitaratu. Nafar notarioak egin zituen lan guztiak argitaratu egin zizkion Printzeak eta ez dugu ezagutzen eskuizkriburik.

— SANPER, Pedro J., Eaurtako apaizak ere itzuli zituen zaraitzuerara San Mateoren ebanjelioa, Asteteren dotrina eta berrogeita hamargarren salmoa. Bi azken hauek Londonen argitaratuak daude (56).

— UDABE, Juan Eloy, tolosar apaizak ere itzuli zion San Mateoren ebanjelioaren zati bat gipuzkerara; gogo txarrez burutu omen zuen lan hori (57). 1857an, Londonen Bonapartek San Mateoren ebanjelioaren zazpi lehen atalak eta zortzigarrenaren zatia argitaratu zituen, baina egilearen izenik gabe. Badirudi Udabek egindako itzulpena delà (58). Zortzi aletako tirada bota zuen.

— UR1ARTE, José A., 1812-1869 urteetan bizi izan zen frantziskotarrak izan zuen Bonaparterekin kolaboraziorik sakonena, 1856-1869 urte bitarte oso- koa, ia soilik horretara zuzendua eta dokumentazio oparoa gordetzen dugu. Bonapartek bizkaierarako itzulpen guztien ardura emateaz gainera, gipuzkerako itzulpen ugari ere beronen eskuetan utzi zituen (59). Badirudi langintza horretan eta batipat gipuzkerarako itzulpengintza zela medio, akitu eta bere osasuna gal- tzeraino heldu zela. 1856-1867 urteetan bi euskalki horietara Biblia osoa itzuli zuen eta Iturriagaren Diálogos Vasco-Castellanos... ere bai. Bi urtez tarteka (60),1858-1862 bitartean, Londonen Bonaparteri lagundu zion bere itzulpen biblikoak zuzentzen. Baina Bonapartek ez zuen Uriateren Biblia osoa ez bizkaierazkoa, ez gipuzkerazkoa argitaratu (61). Itun Zaharreko eta Berriko zati batzuk soilik ar-

54. Katalogoak 2, ikus obra honi buruzko komentario interesgarriak, 174 eta 253 or. eta Katalogoak 1, 91 or.

55. Katalogoak 1, 14 or.: « ... fué Sallaberry el primer afortunado por el mecenazgo de Bonaparte en 1856 en Bayona». Sallaberryren obrei buruzko iruzkinak ikus. Katalogoak 2, 268 or.

56. Katalogoak 2, 270 or. BAP, 1986, XXIV, 102 or.57. EGIPV, Lit. I, 384 or.58. V il l a l o n g a , J o s é , 1953-57, E. Ja k in tz a V II, 57 or.Katalogoak 2, 278-279 or. Katalogoak 1, 144 or.59. V il l a s a n t e , F r. Luis, 1979, a ip . o b . , 265-272 or.60. Katalogoak 1, 17 or. «Por la correspondencia de éste (Uriartez ari da) sabemos que estuvo

en Londres de junio a agosto de 1858 y de mayo a octubre de 1862».61. Katalogoak 2, 280-283 or.

54

gitaratu zituen. Beste guztiak eskuizkribuetan BDV-n artxibaturik daude (62). Iturriagaren euskal elkarrizketak noiz, non eta nola argitaratu zituen lehen esana dugu.

Aipamen berezia merezi du Uriartek Asteteren dotrinaren itzulpengintzan egin zuen lanak. Zazpi herritako euskalkiak edo, hobe esanda, azpieuskalkien barietateetara itzuli edo itzularazi zuen dotrina hori. Hara herrion izenak: Bergara, Gorliz, Plentzia, Orozko, Markina, Arrigorriaga, Laudio (63).

Baina bere itzulpengintza eta Bonaparteri eman zion lankidetza ez zen hemen amaitu. Dies irae ere euskal bertsotara itzuli eta igorri zion Printzeari (64), «Bula Ineffabilis» ere euskaratu zuen Arabako eta Bizkaiko euskalkietara (65).

Autore honen Bonaparterekiko postarremanak taldeko oparoenak izan ziren (66). Eskutitz horietan Uriarteren itzulpen prozeso osoa eta Bonaparteren kezka, itaunketa, teknika eta euskal dialektologiari buruzko informazioa agertzen da. Horretaz gain, Uriartek askorekin mantendu zituen harremanak eta beren izenak ere azaltzen dira; adibidez: Ezenarro, J., Astuy, T., Oarabeitia, M., Iri- goien, J.R., Ardanza, N., Herran, P.J., Otaegi, K .,...

Eta Bonaparteren lankideen zerrenda hau ez dugu amaitu nahi beste zenbait lankideren abizenak, bederen, eman gabe: Ibarnegaray, Irisarriko apeza (67), Odriozola, Legorretako maisua (68), Olave, Ariako parrokoa eta Gil, Izal-go apeza (69), Etxeberria, Zegamako bikarioa (70), Renteria, Gorlizko abadea, An- txotegi, Bergarako abadea, Sagarminaga, Zeanurikoa eta Burgoa, Otxandioko abadea (71), Tornaria, Iraiozko maisua (72), Loperena, Garrondoko apeza eta Joakin Lizarraga, Elkanoko apeza (73).

4. Bonaparteren lankidetzako Klaudio Otaegiren lanakK. Otaegi maisua jadanik ezagutzen dugu; eman dezagun beste pauso bat,

pertsonaia hau sakonago ezagutzeko bidean. Klaudioren alderdi berria agertuko zaigu eta ez nolanahikoa hau ere, txit oparoa baizik. Zortzi urtetan, 1863-1871

62. Katalogoak 1, 64-68, 75, 93-95, 98 or.63. Katalogoak 1, 99-101 or.64. Katalogoak 1, 96 or.65. Katalogoak 2, 240 or.66. Eskutitz hauen zitak errazteko, sarritan erabili ditugulako eta bakoitzak bere zenbakia

duelako, horretan oinarriturik, erreferentzia soil hori erabiliko dugu; baina aurrez, eskutitz guzti horiek hara non argitaratuak dauden:

BAP 1954, 231-302 or. 1-80 zenbakidun eskutitzak.BAP 1957, 220-239 or. 81-102 zenbakidun eskutitzak.BAP 1957, 330-348 or. 103-121 zenbakidun eskutitzak.BAP 1957, 429-452 or. 122-147 zenbakidun eskutitzak.BAP 1958, 397-437 or. 148-210 zenbakidun eskutitzak.BAP 1958, 438-443 or. 211-218 zenbakidun eskutitzak.Ruiz d e L arri'n a g a , Juanek argitara emanak, oinohar interesgarri eta guzti.67. Katalogoak 1, 56, 61-62 or.68. Katalogoak 1, 103 or.69. Katalogoak 1, 59 eta 64 or.70. Katalogoak 1, 258 or.71. Katalogoak 1, 99-102 or.72. Katalogoak 1, 50 or.73. Katalogoak 1, 44-46 or. Badakigu ia zerrenda bukaezina dela eta noizpait eten behar

delako moztu dugu, noski, ez bukatu delako. Honek zera adierazten digu: Bonaparteren euskal dialektologiaren mugimenduaren hedapen zabala.

55

bitartean, Bonaparteren inguruan sortu zen mugimenduan murgilduta agertzen zaigu Otaegi, bere ‘Euskal Lanen Kondairarì ikus dezakegunez (74). Klaudiok zera dio:

«1863-garren urtean asi nintzan euskararen onean zerbait egiten... 1871-garrenean izandu nintzan Nafarroan, Izagaondoko ibarrean ner neronez jakitera ibar artako amairu erritan bizi ziradenak euskaraz edo erdaraz geyago itz egiten zuten: bada Principe jaunak esaten ziran eskutitzean...».

Aipatu lan horretan urtez urte Bonaparterentzat egin zituen lanen zerrenda utzi zigun Klaudiok berak.

Otaegiren urte horietako Bonaparterekiko lanak agertzeko, honela banatu dugu zeregin hau: Batetik, Bonaparteren lankidetzako K. Otaegiren itzulpenak età lan teorikoak, età bestetik, K. Otaegi, Bonaparteren bidaikide, lan-taldearekiko izan zituen bitartekotza età postarremanak, età berorren anekdota-kontalari.

4.1. K. Otaegiren itzulpenak

Otaegik Bonaparterentzat egin zituen itzulpenak hiru motatakoak izan ziren: dotrinak, testu biblikoak eta lan didaktikoak. Kronologikoki eman ditzagun banan- banan aditzera.

Arana Martijak Bonaparterentzat Klaudiok egindako lehen lantzat hauxe ematen du: «Cristauaren Dotriña», 1863an, gipuzkera euskalkiaren aldakietara itzultzea (75). Itzulpen hau Otaegik berak ere aipatzen digu bere ‘Euskal Lanen Kondairan :

«1863-garren urtean asi nintzan euskararen onean zerbait egiten. Urte artan itzuli nuan euskarara Luis Luziano Bonaparte, Principe jaunaren agintzaz Cristauaren dotriña, Zegamako, Hernaniko, Azpeitiko eta Irango izkeran eta bidaldu nizkion, euskararen onean egin ditudan lanik geyenak biraldu izan dizkiodan bezela» (76).

Beraz, Asteteren dotrina, aipatu urtean Zegama, Irun, Azpeitia eta Hernaniko euskarara moldatu zuen (77). 1865ean Ordiziako euskarara (78) eta 1866. urtean, berriz, Tolosakora aldatu zuen (79).

Aurrera joan baino lehen, esan dezagun Bonapartek ez ziola Otaegiri ezer ere argitaratu. Itzulpen guzti hauek BDG-n eskuizkributan aurkitzen dira.

Bigarren itzulpen-motak zati biblikoak izan zirela esan dugu. Klaudiok berak esan zigunez (80) eta Bonaparteren dokumentuetan agertzen denez (81), Bibliako hiru liburu Zegamako euskarara itzuli zituen: «Ruthen liburua», «Salomonen

74. J.U .O . Ikus 1 eranskina.75. Katalogoak 2, 258 or.76. J.U .O . 2 or.77. Katalogoak 1, 76 or.78. Katalogoak 7, 78 or. Ikus 1. eranskina.79. Ikus 1. eranskina. Eta Bonapartek 1866-VI-7an Klaudiori idatzi zion eskutitzean dakar

« ... cuando Vd, concluya el catecismo de Tolosa...» Rodriguez-Ferrer, M ., 1873, aip. ob., 76 or.80. Ikus 1. eranskina.81. Katalogoak 1, 76-77 or.

56

cantan cantea» eta «Jonasen profecie». Hirurak Klaudiok itzuliak direla egileak bere ‘Euskal Lanen Kondairan’ ezezik, Bonaparteren bibliografian adituak diren ondorengo hauek ere onartzen dute: Nikolas Alzolak (82), Garmendiak (83), eta J.A. Arana Martijak, nahiz eta eskuizkribuek Klaudioren sinadurarik ez eduki. Eskuizkribu horiek argitaratu gabe daude BDG-n.

Klaudiok berak (84) età bere garaikide batek ere aitortzen digu (85) ‘San Joanen Apokalipsia’ ere itzuli zuela Zegamako azpieuskalkira.

1850ean, Andres Etxeberria, Zegamako bikarioak itzuli zuen ‘San Mateoren ebanjelio-zatia’ (86) Klaudiok 1867an eskuz kopiatu (87) eta Bonaparteri bidali zion (88). Hau ere BDG-n argitaratu gabe dago.

1864ean, «Jesukristoren Evangelio Santuaren ogueigarren burua Juan San- tuaren araura» (89) ere itzuli zuen. Manterolak ere aitortu digu Klaudioren egi- letasuna.

1867. urtean, lehen aipatutako itzulpenez gain, beste itzulpen mota bat Zegamako azpieuskalkira egokitu zuen; oraingoan Hondarribiko maisuak hain gogoko età egunero erabilia zuen bere langintzako testu didaktikoa izan zen: «Eguren jaunen metodon Laugarren partea Cegamaco escueran» izenburua darama es- kueskribu horrek (90).

Klaudioren eskolako lanak aztertzean, astiroago lotu gatzaizkio obra horri, baina hemen ere ezin utzi aipatu gabe. Bonaparteren agindu edo lan hori gauzatzeko iradokizunik inon ez zaigu agertu eta itzulpen hori Bonaparteri egin zion beste taldekiderik ez dago, baina Printzearen paperetan agertu zen paper hori ere.

Ikusten dugunez, Bonapartek agindutako eta agian agindu gabeko itzulpenik ere zintzo eta leial egiten zituen eta Gipuzkoako azpieuskalkiak ezagutzeaz aparte, bost herritako aldakiak ere bazekizkien, baina badirudi Zegamako euskara men- peratzen zuela ondoen. Horregatik, Bonapartek azpieuskalki horretako kolaborazio berriak eskatu zizkion (91).

4.2. K. Otaegiren lan teorikoak

Otaegik, Bonapartek aginduta Zegamako euskarari buruzko lan teorikoak egin zituen eta jarraian horiexek aztertuko ditugu. Lehenik Zegamako aditza eta ondoren bertako eta inguruko lexiko-bilduma aurkeztuko ditugu.

82. EGAN, 1960, 3-6, 251 or.83. RIEV, 1933, XXIV, 142 or.84. Ikus 1. eranskina.85. R o d r ig u e z -F e r r e r , M ., 1873, aip . o b ., 73 or.86. Katalogoak 2, 258 or.87. Ikus 1. eranskina.88. Katalogoak 1, 77 or. eta EGAN 1960, 3-6, 265 or.89. M a n t e r o l a , J o s é , 1981, Poesías en Lengua Eúskara p or..., Cancionero Vasco, III,

Sendoa, Donostia, 265 or.; Katalogoak 1, 76 or. eta 1. eranskina.90. BDG m/s B-Microfil 2 C 15.202. znb. 19 orri ditu lan honek. Erreferentzia gehiago ikus

Katalogoak 1, 78 or. eta EGAN, 1960, 3-6, 252 or.91. R o d r íg u e z -F e r r e r , M ., 1873, a ip . o b . , 73 or.

«También por esta época había concluido los suyos D. Claudio Otaegui y entre los catecismos que éste le presentó llamó mucho la atención el vascuence Cegames, en cuyo dialecto le hizo traducir después el Evangelio y libros de la Biblia que ya he nombrado, el Apocalipsis, y últimamente la composición completa del verbo Cegames».

57

Klaudiok bere ‘Euskal Lanen Kondairan’ (92) dakar «1870-garrengo urtean egon giñan San Pierre d Yruben, inguru aetako euskara eta an egin nion eraskitza edo berboa Zegamako izkeran» (93).

Klaudiok Bonaparteri ez zion aditzari buruzko teoriarik eman, ez zituen aditz sistemak, adizkerak eta aditzaldiak zer ziren azaldu, gauza mugatuago bati ekin zion, hau da, Zegamako euskal aditzaren flexio-bildumak eskaintzeari. Euskal aditz flexio erabiliak soilik adierazi zizkion eta tarteka marteka ohar batzuk (94).

Ez zuen aditz trinkorik ukitu, aditz laguntzaileen flexio ezberdinak lantzera mugatu zen bakarrik, baina aditz laguntzaileen bi tratamenduetako flexioak eman zituen: neutroa eta hitanoa, biak multzo berean eta inongo azalpenetan sartu gäbe, aditz flexio-multzoen gainean gaztelerazko itzulpenak lagungarri emanez.

Nahiz eta aditz laguntzaile trantsitiboaren flexio-multzoak amaitzean dakarren oharrean hauxe dioen: «Este verbo se ha hecho desde Lardizabal por consiguiente consultar y cotejar con él» (95), Lardizabalen «Gramatica Vascongada» izena duen liburuan agertzen den aditzak eta Klaudiorenak ez dute antz handirik. Lardizabalek euskal aditzaren teoria zabal eta argi emateaz gainera (96), lau aditz- sistema osoak eta hogeita bi aditz trinkoren paradigmak ere eskaintzen ditu eta aditzaren aurkezpen-moduari buruz era oso didaktikoa erabili zuela gehitu behar dugu. Klaudioren Zegamako aditzaren aurkezpena maila apalagoan gelditu zen, baina Zegamako aditz laguntzaileen anitz flexio eta hitanoko formak ematea Klaudiori zor diogu.

Aditz flexioak hiru multzotan banatu zituen:1. Aditz laguntzaile aktiboa: Lardizabalen kontzeptu bera erabili zuen, hots,

gaur Nor-Nork eta Nor-Nori-Nork aditz-sistemak esanda ulertzen duguna adierazteko.

2. Aditz laguntzaile neutroa: gaurko terminologian, Ñor eta Nor-Nori sis- temetarako erabiliko genukeena.

3. Ahalmenera aparte landu zuen, nahiz eta lehen aipatu ditugun bi sailkapenetan, aktiboa eta neutroan, banatu hau ere.

Bost adizkeratan: indikatiboera, baldintzera, agintera, subjuntiboera eta ahal- meneran banatu zituen flexio-multzoak; kontutan izan behar dugu baldintzera indikatiboeraren osagarritzat dakarrela eta ahalmenerari tratamendu berezia eman ziola.

Bi aditzalditako flexioak besterik ez zituen landu, orainaldikoak eta lehe- naldikoak, alegia. Beraz, aditzaren aspektua eta beste zenbait alderdi ez zituen ikutu.

Lehentxoago aipatu ditugun aditzaren hiru zati horiek deskriba ditzagun zehatz-mehatz:

1. Klaudiok, Zegamako aditz laguntzaile aktiboko, Nor-Nork eta Nor-Nori- Nork aditz sistemetako 95 flexio-multzotatik 33 multzo indikatiboera

92. Ikus 1 eranskina.93. Katalogoak 1, 75-76 or.94. Bonaparteren ondareko 191 znb. Microfilm 2 C 15, 4 or. «Nota. Los tiempos que quedan

anotados tienen uso en el vascuence Cegames, y no la tienen los que faltan». Gero ikusiko dugunez, hau ez da egia, aditz laguntzaileari flexio oinarrizkoenak eta oso erabiliak, esaterako erabilienak, Ñor indikatiboera orainaldikoa, Nor-Nork indikatiboera orainaldiko Ñor 3. ord. sing. e. a. falta bait zaizkio.

95. Bonaparteren ondarea, 191 znb. Microfilm 2 C 15. Katalogoak 1, 75-76 or.96. L a r d iz a b a l , F r a n c is c o I., 1856, Gramatica Vascongada, Baroja, Donostia, 15-53 or.

58

agertzeko erabili zituen: lanaren haserako letik 22. zenbakira eta beste 11 zenbaki eskuiskribuaren azken aidera, ahalmenera landu ondoren agertzen direnak. Beste 33 multzo baldintzera eta honen ondorioa emateko, aginterari emanak 7 aditz flexio-multzo eta 22 multzo subjuntiboera lantzeko dauzka Otaegiren lan honen lehen zatiak.

2. Zegamako aditz laguntzaile neutroak osatzen du bigarren zatia; 4-6 orrietan Nor eta Nor-Nori aditz sistemetako aditz laguntzaileen flexioak eman zizkion Printzeari. Kasu honetan laburxeago landu zituen, 49 flexio- multzotatik 31 multzo indikatiboera eta baldintzera agertzeko, 6 multzo aginterari emanak eta 12 multzo subjuntiboerari eskaini zizkion.

3. Eskuiskribuaren azken aidera, 6-10. orrietan Zegamako ahalmenera dator. Hirugarren zati horretan, Nor-Nork eta Nor-Nori-Nork aditz laguntzaileen sistemak agertzeko 52 flexio-multzo eta Nor eta Nor-Nori sis- temetarako 21 flexio-multzo eskaini zizkion ahalmenerari.

Azterketa sakonagoa eta argitarapen osoa merezi du Klaudioren Zegamako aditzak. Dena den, lan hori norbaitek lehenbailehen egingo duen esperantzan, abiapuntu soil gisa eskaini nahi genituzke indikatiboerako aditz-flexio hauek.

— Nor aditz laguntzailea, Klaudioren aditzean falta da.

— Nor-Nori IZAN aditza. Paradigma. Orainaldia, neutroa eta hika (97).

Ni hiri naitzec/naitzenNi hari naitzecoNi zuri naitzetzuNi zuei naitzetzueNi haiei naitzee

Hi niri (-)Hi hari aitzecoc/aitzeconHi guri aitzecuc/aitzecunHi haiei aitzeec/aitzeen

Hura niri zatHura hiri zac/zanHura hari zacoHura guri zacuHura zuri zatzuHura zuei zatzueHura haiei zaye

Gu hiri gaitzec/gaitzenGu hari gaitzecoGu zuri gaitzetzuGu zuei gaitzetzueGu haiei gaitzee

97. (-) ikur hori zera adierazteko eman dugu: Klaudiok ez zigula flexio hori jarri. Paradigma eta aditz laguntzailearen sujetu adierazgarriak, Nor, Nori eta Nork izenordeei dagozkienak, gureak dira eta ez K. Otaegirenak.

Zu niri (-)Zu hari zaitzecoZu guri zaitzecuZu haiei zaitzee

Zuek niri (-)Zuek hari zaitzeeZuek guri zaitzecueZuek haiei zaitzee

Haiek niri zatHaiek hiri zac/zanHaiek hari zacoHaiek guri zacueHaiek zuri zatzuHaiek zuei zatzueHaiek haiei zaye

— Nor-Nork sistema:Klaudiok 6 multzotan banatu zituen aditz hauen flexioak. Bestalde, Nor-

Nork eta Nor-Nori-Nork sistemak era nahasian eskaintzen dizkigu.Nor-Nork, UKAN aditza. Paradigma. Indikatiboera. Orainaldia, neutroa eta

hika:

Ni hik nauc/naunNi hark ñauNi zuk nazuNi zuek nazueNi haiek ñaue

Hi nik autHi hark auHi guk aguHi haiek aue

Hura nik (_)Hura hik (_)Hura hark (-)Hura guk (-)Hura zuk (-)Hura zuek (-)Hura haiek (-)

— Nor-Nori-Nork UKAN aditza. Paradigma. Indikatiboera. Orainaldia, neutroa eta hika:

Hura hiri nik diat/diñatHura hari nik diotHura zuri nik dizut

60

Hura zuei nik dizuetHura haiei nik diet

Hura niri hik diec/dienHura hari hik dioc/dionHura guri hik diguc/digunHura haiei hik diec/dien

Hura niri hark ditHura hiri hark dic/dinHura hari hark dioHura guri hark diguHura zuri hark dizuHura zuei hark dizueHura haiei hark die

Hura hiri guk diagu/diñaguHura hari guk dioguHura zuri guk dizuguHura zuei guk dizueguHura haiei guk diegu

Hura niri zuk diezuHura hari zuk diozuHura guri zuk diguzuHura haiei zuk diezu

Hura niri zuek diezueHura hari zuek diozueHura guri zuek diguzueHura haiei zuek diezue

Hura niri haiek dieHura hiri haiek die/diñeHura hari haiek dioeHura guri haiek digueHura zuri haiek dizuHura zuei haiek dizueHura haiei haiek die

Ñor Hura edo Haiek izan, hau da, singularra edo plurala (98) berdin-berdin déla dio, zegamarrek flexio berak erabiltzen bait dituzte.

Zegamako aditzari buruz Klaudiok utzi digun eskuizkribu horretan aurkitu ditugun zenbait hutsune età balio agertzera goaz ondoren:

Hutsuneak: Ñor aditz laguntzailearen orainaldirik ez dator.

98. Ikus Bonaparteren ondarea, 191 zka. Microfilm 2 C 15.

61

Nor-Nori orainaldiko aditz laguntzailearen flexiorik gehienak behar diren bezala datoz, baina ez denak, adibidez «zaizue» eta «zaizkizue» flexioen ordainak diren «zatzue» eta «zatzue» ez datoz behar duten lekuan. Eta Hi-Niri, eta Zuek- Niri flexioak falta dirá.

Nork-Nork laguntzailearen orainaldiko flexioei begira hutsune hauek aurkitu ditugu: Ñor hirugarren ordenako eta singularreko flexio guztiak ez datoz. Ñor hirugarren ordenako eta pluraleko flexioak, berriz, Nor-Nori-Nork sistemako flexioekin nahasirik datoz.

Balioak: Klaudioren meritu bikaina, ordea, honetan datza: Zegamako euskararen hikako eta hitanoaren aditz flexioak utzi zikigula. Hemeretzigarren mendeko Goierriko azpieuskalkiaren lekuko paregabea dugu Otaegi.

Jaso ditzagun Hitano-tratamenduko paradigmak ere:— Nor-Nori IZAN aditza. Paradigma. Indikatiboera. Orainaldia. Hika eta

Hitanoa:

Ni hiri naitzec/naitzenNi hari naitzecoc/naitzeconNi haiei naitzeec/naitzeen

Hi niri (-)Hi hari aitzecoc/aitzeconHi guri aitzecuc/aitzecunHi haiei aitzeec/aitzeen

Hura niri zatac/zatanHura hiri zac/zanHura hari zacoc/zaconHura guri zacuc/zacunHura haiei zayec/zayen

Gu hiri gaitzec/gaitzenGu hari gaitzecoc/gaitzeconGu haiei gaitzeec/gaitzeen

Haiek niri zatac/zatanHaiek hiri zac/zanHaiek hari zacoc/zaconHaiek guri zacuc/zacunHaiek haiei zayeec/zayeen

— Nor-Nork UKAN aditza. Paradigma. Indikatiboera. Orainaldia. Hika etaHitanoa:

Ni hik nauc/naunNi hark nachoc/nachonNi haiek nauec/nauen

Hi nik aut

62

Hi hark auHi haiek aue

Hura nik (-)Hura hik (-)Hura hark (-)Hura guk (-)Hura haiek (-)

Gu hik gaituc/gaitunGu hark gaituc/gaitunGu haiek gaitua/gaituna:gaitune

Haiek nik cetuat/cetunatHaiek hik dituc/ditunHaiek hark cetue: cetic/cetun: cetinHaiek guk dituguan/ditugunanHaiek haiek cetue/cetune: ditune

— Nor-Nori-Nork UKAN aditza. Paradigma. Indikatiboera. Orainaldia.Hika eta Hitanoa:

Hura/haiek hiri nik diat/diñatHura/haiek hari nik cioat/cionatHura/haiek haiei nik cieat/cienat

Hura/haiek niri hik (-)Hura/haiek hari hik dioc/dionHura/haiek guri hik diguc/digunHura/haiek haiei hik diec/dien

Hura/haiek niri hark ceac: dac/cean: danHura/haiek hiri hark dic/dinHura/haiek hari hark cioc/cionHura/haiek guri hark ciguc/cigunHura/haiek haiei hark ciec/cien

Hura/haiek hiri guk diagu/diñaguHura/haiek hari guk cioan/cionanHura/haiek haiei guk ciean/cienan

Hura/haiek niri haiek (-)Hura/haiek hiri haiek die/diñeHura/haiek hari haiek cioe/cioneHura/haiek guri haiek cigue/ciguneHura/haiek haiei haiek ciee/ciene

63

Otaegik Bonaparterentzat beste lan teoriko bat ere egin zuen, Zegama età inguruetako lexiko-bilduma, gaztelerako 272 hitz ordena alfabetikoan ipinita, età bakoitzaren jarraian berari dagokion euskal hitza, hain zuzen (99). 1868-II-26an Hondarribian Klaudio Otaegik sinaturik dago eskuizkribu hori.

‘Voces Zegamenses’ izenez ezagutzen den lantxo honen haseran dioenari jarraiki, Klaudioren ustetan hitz horiek Zegaman età bere inguruan asko erabiltzen ziren, nahiz età autore errespetagarrien obratan età Larramendiren hiztegian horietatik asko ez agertu. Lagin bat ematera goaz:

Gazteleraz Larramendi ‘Voc. Zeg.’ Otaegi

Aceleradamente agudo auburoAcero altzairua caltzaiueAnteanoche berdanzat berdontza gaueAnzuelo — garrangaBizco — betokerBerraco/verraco apote apoCáncer minbizi biziCohete — atxafuegoCurandero — arbolarioaCesped con hierbas sacado con azada zotalaCesped de layas — zoyeEndrina — antximilloaCelemín emilauna imillauñeGrajo belachiqui belatxingeaLevadura beranzaguia beantzaginePadrino aitaponteco aitapuntakoRemendar adobatu arabakituTelaraña amelauna ameraueLunes de carnaval — asteleiñauteMartes de carnaval — astearteiñaute

Bonapartek Zegamako euskara aztertu età Gipuzkeraren barruan azpieuskalki nagusitzat bera hartzeko Otaegik emandako dokumentazio età aholkuetan oinarritu zen. Horretarako, itzulpen ugari età mota askotarikoak egin zizkion; Zegamako aditz laguntzailearen agerpen zabala età Goierriko lexikoa eskaini zizkion. Beraz, oinarri sendoetan hartutako erabakia izan zen Bonaparteren goierrikera bereiztea azpieuskalki bezala. Berari età Klaudiori zor diegu hemeretzigarren mendean betirako finkatuta uztea azpieuskalki hori.

5. K. Otaegi Bonaparteren bidaikide

Bonaparte Euskalerrira hirugarren bidaia egitera 1866-III-22an iritsi età euskal dialektologia ikertzen ari zen talde-buruak bilera nagusia egin zuen (100), bost kide oinarrizkoenak, Intxauspe, Duvoisin, Etxenike, Uriarte età Otaegi,

99. Bonaparteren ondarea. Microfilm 2 C 15, 201 znk. Katalogoak 1, 77-78 or. Mitxelena, Koldo, 1957, «Otaegiren Voc. Zeg. eskueskribua», BAP, XIII, 285-289 or.

100. Katalogoak 1, 17 or. «Fija su residencia en Anglet a donde llama a Inchauspe, Duvoisin, Echenique, Uriarte y Otaegui que estudian con él el borrador de mapa que tiende sobre la mesa».

64

Bonaparte buru zelarik, elkartu bait ziren. Bonapartek egitasmoa guztiei azaldu, hauek onartu eta lanari ekin zioten. Bonaparte, Etxenike eta Otaegi Nafarroako Pirineoetako euskalkiak aztertzera abiatu ziren. Arana Martijak 17 egunetako txangoa egin zutela dio (101). Gorabehera hauei buruz M . Rodriguez Ferrer idazle garaikideak 1873. urtean xehetasun gehiago eman zigun Los Vascongados liburuan (102). Donibane Garazitik Bonaparte, Etxenike eta Otaegi otsailaren 27an irten ziren, eta Orreaga, Auritz eta Garraldatik pasa ondoren Pirineoetako hiru haranak, Aezkoa, Zaraitzu eta Erronkari zeharkatu zituzten, leku bakoitzean hi- runa egun iraganez. Bidaia honetan lankide berriak egin zituzten, Garraldan P.J. Minondo, Ariben M. Elizondo, Bidangotzen P. Hualde eta M. Mendigatxa, eta hauek hitza eman zieten Asteteren eta Bibliako zenbait zatiren itzulpena egingo zietela. Bonapartek oso egun gutxitan jaso zuen behar zuen informazio zehatza.

Bidaia honen laburpena Klaudiok berak egin zigun bere ‘Euskal Lanen Kon- dairan’:

«1866 garrengo urtean lagundu nion Principe Jaunari berari, Aezkoa, Salazar, Roncal, eta Nafarroako beste ibar askotara, aetako euskara ikastera; an egin ziran lan andiak geroztik publikatuak izandu dira batzuek bere kostura. Bidaje artan bildu ziran liburu eta eskuizkribatu asko, eta utzi ginuzen enkargatuak beste lan asko» (103).

Berriro 1869 urtean, Printzeari Klaudiok Donibane Loitzunen lagundu zion (104). Otaegik berak idatzi zuen:

«1869-garrengo urtean egon nintzan ilia betez Done Juanen, Principe jaunaren ondoan: ekar erazi ginuzen zazpi euskaldun Nafarroko beste ainbeste ibarretatik, eta egin ginuzen lan asko ibar oetako euskara eskribatzen eta ikasten».

Bonaparteren zalantzak argitzeko, beronek eskatuta, 1871. urtean beste bidaia bat egin zuela dio Nafarroa aldera (105):

«1871-garrenean izandu nintzan Nafarroan, Izagaondoko ibarrean ner neronez jakitera ibar artako erritan bizi ziradenak euskaraz edo erdaraz geiago itz egiten zuten; bada Principe jaunak esaten ziran eskutitzean, ala konbeni zala oso seguro jakiteko nola ipini ibar hura, bere mapa edo ziazalde euskarazkoan, bada nigan zeukala bere esperanza guzia. Ikusirik guchinak mintzatzen zirela euskaraz, gaz- tegatu nion ala, ango izkuntzari zegokion berriak emanaz» (106).

Hiru bidaia horietan nola konpondu ote zen Hondarribiko eskolako bere lanpostua betetzeko? Puntu honetaz ez dugu Hondarribiko Udal-Artxiboan ezer aurkitu.

Gutxienez, hiru bidaia egin zituen eta hirurotan berrogeita hamar bat egun pasa zituen Printzearekin; elkar ondo ezagutzeko adina. Zegamarrak, bere izate irekiari, jendearekiko zituen dohaiei eta euskal kezka eta ardurari esker, Bonaparte bereganatu egin zuen.

101. K ata logoakl, 17 or.102. R odri'g u e z -F e r r e r , ML, 1873, aip. ob., 72 or.103. Ikus 1. eranskina.104. Katalogoak 2, 258 or. eta ikus 1. eranskina.105. Katalogoak 2, 258 or.106. Ikus 1. eranskina.

65

6. Lan-taldearekiko bitartekotza eta postarremanak

Nafarroako euskal ibarretako anitz jendek Otaegi Bonaparterekiko zubitzat erabili zuen. Klaudiok bere ‘Euskal Lanen Kondairan\ 1866ko bidaia kontatzen ari delarik, gehitzen du:

«Ala oek egin behar zituztenakin, ñola paraje oetako beste askorekin egin giñuzen ezagueraen medioz, izandu nintzan dembora askoren buruan oen eta Principe jaunaren bitartekoa, izandu ziran duda guztiak erabakitzeko, guziai eskriba- tuaz» (107).

1866ko bidaiaren jarraian Bonapartek Klaudiori mandatu berriak eman zizkion; beste batzuren artean hauxe izan zen bat: Basaburuan zortzi herritako euskararen aldakiak ikertzea (108).

Sarritan aipatzen ari garen Los Vascongados liburuaren egilearen esanetan oinarrituz, Bonapartek eta Klaudiok elkarri egindako eskutitz ugari eskuetan eduki zituen M. Rodriguez-Ferrerrek (109). Adibide bezala biren kopiak utzi zizkigun. Bata London-etik 1866-VII-7an Otaegiri zuzendua. Gazteleraz eta «de Vd.» tra- tamenduan idatzi zion. Hasieratik bukaeraraino, euskarari buruz ari da eta Otaegi benetako zubi agertzen da Bonaparterentzat. Lan zehatz batzuk ematen dizkio egiteko: Hondarribia, Irun, Urraul... herrietako euskal zalantzak argitzea; hiztegian agertzen diren hitzen komentarioak etab. Batzutan Printzeari berari igorri behar dizkio lanak eta beste batzutan helbide zehatzak iradokitzen dizkio dudak argitzeko: Doiz-ko ostatuko etxekoandrea, Arbe-ko ostalaria...

Bonapartek Klaudiori egindako eskutitza eta M. Rodriguez-Ferrerrek bigarren adibide bezala ematen diguna honela hasten da: «Londres 21 de 1868. Mi apreciable Sr. Otaegui». Eskutitz honetan Bonaparteren gaisotasun ezaguna ageri da, ‘amets gaizto bat izan zen nonbait eta kitto\ Nahiz eta eskutitz hau ere euskarari buruzkoa izan, beste aire familiar bat nabari zaio. Bien gaisotasunak aipatzen dirá: «Veo con pesar que Vd. sufre mucho de reuma, y supongo que no será gota como la mía», dio Bonapartek. Bestea baino eskutitz karinosoagoa da.

Bi eskutitz horiexek dirá Bonapartek Klaudiori egin eta guk ezagutzen ditugun bakarrak; gehiagoren erreferentziak egon arren, nonbait, betirako galduak dirá.

URIARTE-OTAEGI-BONAPARTE hirukotearen arteko zubia

Klaudioren bitartekotzarekin aurrera jarraituz, oraingoan aipa dezagun Lon- don eta Bizkaia, edo agian hobeto Bizkaia eta London postaz elkartu zituen zubia, zortzi urtetara hedatu zen zubi dokumentatua. 1861 -VII-22tik 1869-II-14era

107. Ikus 1. eranskina.108. R o d r íg u e z -F e r r e r , M ., 1873, aip. ob., 73 or. «El Sr. Otaegui recibió igualmente el

encargo de pasar al valle de Basaburua-menor y los ocho pueblos de que consta, y estudiar su vascuence para saber las transiciones de uno a otro dialecto». Nafarroako Basaburuari buruz ari da.

109. R o d r íg u e z -F e r r e r , M ., 1873, aip. ob., 74-76 or.

66

Uriartek Bonaparteri idatzitako dokumentuak dira diogunaren lekuko. Bitarte- kotza horretan garai ezberdinak nabari dira.

Lehen unetan, Uriartek Klaudiori bere itzulpenak eta Bonaparterentzat egindako beste lan guztiak eskuz esku eramaten zizkion Hondarribira, gero hemengo maisuak Printzearengana helarazteko (110).

Gerora, komentuko fraileen bizitzarako oztopo izaki, beste modu errazagoa proposatu zion Uriartek Bonaparteri (111): Uriartek trenez Bilbotik bidaliko zizkion età Klaudiok Irungo geltokian jasoko zituen paketeak. Bide hau azaltzen da 1863an Uriartek Bonaparteri egin zizkion lau eskutitzetan.

Hondarribira paketeak bidaltzeko, Uriarte, azkenik, postaz baliatu zen, 1863- VIII-12tik 1867-X-22ra (112).

Uriarteren 190, 200, 204 eta 205 znb.a duten lau eskutitzetan Bonapartek, euskal itzulpen-zorrak ordaintzeko bidalitako diruaren aztarnak ere ageri dira. Beraz, mota askotako bitartekotza ageri da eskutitz horietan.

Uriartek Klaudiori idatzi zizkion bost eskutitz ezagutzen ditugu: 194, 195, 205, 209 eta 214 znb.

Alderantziz, Otaegik Uriarteri egin eta honen eskutitzetan aipatuak asko dira, baina, zoritxarrez, galduak. Esaterako, aipamenak 190, 200, 204... eskutitzetan ikus daitezke.

Itzul gaitezen ezagutzen ditugun Uriarteren 5 eskutitzetara. 194.ean, 1867- III-9, eta 195.ean, 1867-1V-7ko eskutitzetan, Bonaparte agurtzera Donibane Loi- tzunera joaterik ez zeukalako eskusak eman zizkion Klaudiori. Bonaparteren bidaiak oso bat eginik ikusten zituen, nonbait, Hondarribiko maisuarekin. 205. eskutitza oso luzea da, età bere gaisotasuna da gai nagusia, baina tartean errezibo bat eskatzeko ere baliatu zen. 209 eta 214. eskutitzetan ere Uriartek bere gaitza du buruan eta paperean.

Uriarteren heriotzaurrea luzea eta latza izan zen, 4 urte, gutxienez, iraun bait zuen. Beronek, Markinatik Bonaparteri 1868-XII-22an idatzi zion azken eskutitz lakonikoan, hiru urte luzetako gaisotasunaren berri aipatu zion (113).

Bonapartek Euskalerrira azken bidaia 1869. urtean egin zuela eta Donibane Loitzunen kokatu zuela bere egoitza esana dugu. Garai berean Uriarte, gaisorik, Zarautza aldatzen da. Aldaketa honen arrazoiak, Nikolas Alzola, Uriarteren iker- tzaileak eman zizkigun eta berorien artean, Otaegi Hondarribiko korrespontsa- larekin errazago komunikatzeko arrazoia dager (114).

Uriartek Otaegiri idatzi zion azken eskutitzak 1869-11-14eko data darama. Donibane Loitzunen zegoen Printzea bisitzatzera ezin zen joan, oso gaiso bait zegoen.

Hurrengo egunean K. Otaegik bisita egin eta 1869-11-15ean Hondarribitik bere koinata zen Klementziari idatzi zion, Uriarte hil zorian zegoelarik, Zarauzko frantziskotarren komentura egindako bisitaren berri emateko. Hantxe aurkitu zuen Bonaparteren taldekiderik estimatu eta oparoenetakoa, 56 urterekin biziaren ha-

110. Uriarteren korrespondentzia, 105. zka. eskutitza. Ikus 66. oharra.111. Uriarteren korrespondentzia, 110, 144, 145, 146 eta 149 zka. esk.112. 150. eskutitzetik 202. zenbakira. Ikus Uriarteren 150, 152, 155, 170, 181, 196, 200 eta

202. eskutitzak.113. 213. zka. eskutitza.114. A l z ó l a , N ik o l a s , 1958, aip. art., BAP XIV, 438-439 orriko oharrak.

67

riari eutsi-eten ezinean. Klaudiok deskribapen zehatza bezain hunkigarria egin zion bere koinatari (115).

Handik sei egunetara, 1866-II-21ean hil zen Uriarte Zarauzko komentuan. Ondoren, komunitateko buruak Klaudiori idatzi zizkion hiru eskutitzek 1869-11- 21,111-2 età III-3ko data daramate (116). Eskutitz horiek, heriotzaren notifikazio ofiziala, Bonapartek Uriarte zenduari egindako oparia zela età eskerronak, età hirugarrenean, Printzeak egindako eskaera berri guztiei ezetz gozatsu età diplo- matikoa emateko idatzi zituen. Guk hórrela ikusi dugu Bermeoko età Zarauzko komentu-buruen jokabidea.

Uriarte-Otaegi-Bonaparte zubia erori zen, zutabe bat hondoratu bait zen, baina bere emaitza bikainak eman ondoren. Badirudi Bonapartek, neurri batean bederen, Uriarteren lana jarraituko zukeen beste fraileren bat aurkitu nahi zuela (117). Ziurtasun handiagoa izango genuen Klaudiok Zarauzko komentura 1869- III-2an igorri zuen eskutitza ez bazen galdu (118).

Bonaparte ez zen lausengutan ibiltzen zen pertsona età familiako harreman soilengatik pribilejioak banatu ohi zituena. Klaudio dugu horren lekuko, baina behar zen garaian, bazekien egia aitortzen età zorra ordaintzen. Hara zer dioen Klaudioren lankidetzagatik:

«Aprovecho esta ocasión para dar públicamente las gracias al Sr. Otaegui, Maestro de Fuenterrabia, el cual, desde hace muchos años, no ha cesado de ayudarme en mis investigaciones» (119).

Bonapartek bere eskerronen lekukotasuna duda izpirik gabe aitortu zuen bezala, Klaudiok apaltasun osoz baina egiari leku eginez, bere laguntza aitortu zuen:

«1868-an eskribatu nituan karta edo eskutiz asko alde guztietara, lan oen guzien bidez Principe jaunak zituan dudak erabakitzeko» (120).

7. K. Otaegi, Bonaparteren anekdota-kontalari

‘K . Otaegi Bonaparteren lankide’ atal hau amaitzeko eman ditzagun hark bere bidaikideaz kontatzen zituen pasarte batzuk:

Lehen pasartea Kanpionen hitzetan oinarritzen dugu (121): Bonaparte Na- farroako apaizen bilera batean bere euskal dialektologiari buruzko ikerketak egiten ari zelarik, età herrietako berriak galbahe finean ondo iragazi nahi zituelako, apez gizarajoei hestualdi latzak pasarazi zizkien età galderaz josita blai-blai bileratik

115. A l z ó l a , N ik o l a s , 1958, aip. art., BAP XIV, 439-441 or.116. A l z ó l a , N ik o l a s , 1958, aip. art., BAP XIV, 439-441 or.117. 218. eskutitza: « ... en lo demás no encuentro quien pueda sustituir a mi compañero de

Misión el P. Uriarte (q .e .p .d .) ...» .118. 218. eskutitzean: « ... he recibido su atenta de ayer...».119. K a n p io n , A ., 1890, «Apuntes Necrológicos. D. Claudio Otaegi», E .E ., 84 or./Bona

parte, L.L. 1877, «Observations sur le basque de Fontarabie, d Irun,...» , Paris, Ernest, 47 or./ Katalogoak 2, 178 or. eta 239 or.

120. Ikus 1. eranskina.121. E.E. XXII, 1890, 844 or.

68

irten zirenean, «uno de ellos se acercó a D. Claudio y le dijo, así, textualmente: Fortuna que no le ha dado a éste como a su tío por la guerra, que si no, ni Dios para el mundo».

Hemen aipatzera goazen bigarren pasadizoa ere aipatu artikuluan eta orri berean A. Kanpioni zor diogu eta X. Azurmendik hortik itzuli zigun (122):

1866. urtean, Bonaparte eta K. Otaegi zaraitzuera aztertzen ari zirelarik, Eaurtaraino iritsi eta Sanper abadearekin, lehen Bonaparteren taldekide bezala ikusi dugunarekin gertatu bidé zen. Apezak, neskatxei gauez ematen zien kate- kesia entzutera konbidatu zuen, Printzeak onartu, sakristiko zoko ilunean kokatu eta fonetika eta gramatika-oharrak hartzen ari zenean, abadeak «le dijo al oído, sirviéndose del pulgar derecho para señalar el grupo de las doctrinas: En veinte años no se me ha descuidado ninguna» eta inuxente-inuxente jarraitu zitzaion katekesiari.

Bonapartek berarengan, Klaudiorengan zuen itzala eta errespetoa eta sortzen zion harridura adierazteko, honek kontatu ohi zuen: Erronkarira iritsi eta hirugarren egunerako Erronkariko jendearekin familiarki hitz egiten zuela Bonapartek, haiek tutik ulertzen ez zuten bitartean (123). Edota, euskal aditzaren sekretuak aztertzen ari zela, 1867-68ko neguan izan zuen buruko atakea gainditu eta bizia luzatu nahi bazuen sendagileak euskal lanak uzteko esan arren, Klaudiori «Londres 21 de 1863» datarekin idatzi zion eskutitzean zera esan zion: «considero como un mal sueño» (124).

Edo 1866ko bidaian, neguan, elurretan, Orreaga eta Luzaide artean ikusitako otsoak eta... kontatzen zituen (125).

Azkenik, Bonaparteren hizkuntz iritzi pertsonalak ere komentatzen zituen (126): Gipuzkera Hernanin, bizkaiera Markinan, nafarrera Elizondon eta «frantsesa» (hórrela) Saran hitz egiten ornen ziren egokien, Bonaparteren ustez (127).

8. Mugimendu honen lorpenak eta K. Otaegiren eginkizuna

L.L. Bonapartek età bere mugimenduak lortu zuena hain erraz neurtzekoa ez da, baina badira agerian-agerian utzi zizkiguten aztama batzuk eta horiek azaltzen saiatuko gara.

Lehenik, euskaraz argitaratua zegoena eskuratzen saiatu zen 1856ko lehen bidaian età bere lankideak mota askotako itzulpenak egiten jarri zituen: Bibliaren itzulpenak, Astete dotrinarenak eta Iturriagaren Diálogos Vasco-Castellanos... lan didaktikoaren itzulpenak.

122. U r k iz u , P. eta A z u r m e n d i, X. 1991, K. Otaegi Olerkaria, Etor, Donostia, 37 or.123. R o d r íg u e z -F e r r e r , M ., 1873 , aip . o b . , 74 o r.124. R o d r íg u e z -F e r r e r , M ., 1873, aip. ob., 76 or.125. Ro d r íg u e z -F e r r e r , M ., 1873 , aip. ob., 72 or.126). Z u a z o , K o l d o , 1991, «Euskararen egoera Bonaparteren garaian», Jakin 66. zka., 12-

43 or.127. R o d r íg u e z -F e r r e r , M ., 1873, aip. ob., 71 or. «De estos dialectos vascongados opina

igualmente, que hoy, donde mejor se habla el guipuzcoano es, en Hernani; el vizcaino, en Markina; el navarro, en Elizondo; como el francés, en Sara».

69

Bigarren, euskal lanen argitalpenari ekin zion, 219 lan argitaratzera iritsi zen; batzuk lehen argitaratuak; gehienak bere aginduz plan baten barman sortu, elkar-lanean aztertu età zuzendu, età berak argitaratu età ordainduak izan ziren.

Hirugarren, neurtezina da Bonaparteren ondare lez ezagutzen den eskuizkribu-multzoa età R.M. Azkue età euskal Diputazioei esker berorien Artxiboetan gordetzen dena. Ondare horretako dokumentu batzuk bakarrik argitaratu dira; beste asko, K. Otaegirenak bezala, argitaratzeke daude.

Materiale horien sorkuntz-argitalpen lanetan Bonapartek bere lankide bakoitzari irizpide zehatzak ematen zizkion; età nagusienetakoa hauxe zen: lanak, itzulpenak, moldaketak bere herri edo eskualdeko hizkeran gauzatzea. Horreta- rako, lan-talde zabala sortu zuen bost bidaien bidez, taldekideen arteko harremanak età postarremanak mantenduz. Lankideoi Bonapartek berak ezin zienean erantzun edota jarraitu, K. Otaegiren lankidetzaz baliatzen zen, hau da, Uriarte, Etxenike, Mendigatxa,... lankideekin gertatu zen bezala.

Baina Bonaparteren azken lorpen nagusiak, euskal dialektologiari zuzen- zuzenean lotuak, eman aurretik, aipa dezagun Printzeak sortu zuen giroa, bere ikerlan età mezenazgoaz baliatuz.

«Elkarlan oparo honen età Printzearen eraginaren ondorioz, euskararen inguruan mugimendu haundia sortu zen Euskal Herri osoan. Kultura maila bat zutenen artean euskara jasotzen, euskaraz idazten età euskara lantzen hainbat hasi zen; età beste asko euskararen garrantziaz ohartu zen (128).

Hauetako bat K. Otaegi izan zen.Bonaparte ez zen izan lehena euskalkien kontzientzia izaten. Leizarraga,

Axular, Oihenart, Etcheberri euskal idazleek bazuten kontzientzia hori (129). Adibidetzat hain ezagunak zaizkigun Axularren hitzok dakartzagu:

«... zeren anhitz moldez età diferentetki mintzatzen baitira Euskal Herdan ...» (130).

Larramendiren El Imposible Vencido liburuko euskalkien azterketa zabalagoa età landuagoa da (131). Baina, Bonaparte izan da euskal dialektologian aurrerapen handiena lortu età serioski ikerketa lan miresgarria egin dueña. K. Mitxelenak 1988an idatzi zituen hitzak dira hauek (132):

Ezaguna da Louis-Lucien Bonaparteren (1813-1891) obra, aski baita horre - tarako horrenbeste lekutan zintzilik aurki daitezkeen mapak ikusiak nahiz begiraldiz ukituak izatea... Onartzekoa ez ezik, onartua ere izan da, guztiok baitarabilgu harrezkero, Azkueren edo besteren zenbait ukitu gorabehera. Euskalkien ikerketa Bonaparte Printzeari zor zaio, inolako zalantzarik gabe, lehentasun età nagusitasun

128. P a g ó l a , R .M ., 1991, aip. ob., 9 or.129. Z u a z o , K ., 1988, Euskararen Batasuna..., Euskal Herriko Unibertsitatea eta Euskal-

tzaindia, Bilbao, 87-88 or.130. Axular, 1643, Güero, Bórdele, 17 or.131. Txillardegi eta beste batzuk, 1987, Euskal Dialektologiaren Hastapenak, UEU, XXXVI-

XXXVIII or.132. M ic h e l e n a , L. 1988, Sobre Historia de la Lengua Vasca, Donostia, 959-960 or.

70

osoa... aldaketa eta zuzenketa batzurekin izan arren eta, hauetariko gehienak, gainera Bonapartek berak ere susmatzen zituenak...» (133).

Bonapartek, berak euskarari buruzko ikerketa-liburuak sortu eta argitaratu zituen: Langue basque et langues finnaises 1862an, Curiosidades euskaras 1866an, Les dialectes d’Aezcoa, de Salazar et de Roncal 1871an, La basque de Fontarabie, d’Irun... 1877an e.a. Baina euskal dialektologiaren aldetik bi obra azpimarratuko ditugu: lehenen Le Verbe Basque en Tableaux..., eta bestea Cartes des sept Provinces Basques.

«Bonapartek egin zuen lanik ikusgarriena eta, agian, garrantzitsuena hizkuntzaren mapa da, euskararena, alegia. Mapa honen interesa neurtezina da. Aipaturiko sailkapenean orokorki ematen dira euskalkiak, azpi-euskalkiak eta aldakiak, baina nondik nora hartzen zuen bakoitza azaldu gäbe. Honek hutsune haundia uzten zuen, ez bait zitezkeen ezagutu hizketa bakoitzaren muga zehatzak. Mapari esker hutsune larri hori bete egiten da, hör mugak zehatz azaltzen bait dira.» (134).

Ikus zortzi euskalkiak koloreetan agertzen diren 0.5 mapa (135).L.L. Bonaparteren euskalkiak:Bonaparteren euskalkien finkapen eta argitalpenetan lau epe bereizten ditu

Yrizarrek. Garapen neketsu eta buruhauste ugari eman zizkion langintza honek. Epe bakoitzeko mugak eta xehetasunak aipatu gäbe, 1869ko azken sailkapena interesatzen zaigu guri hemen.

«Beraz, honela geldituko litzateke L.L. Bonaparteren azken sailkapena:

I. Bizkaiera 1. Ekialdekoa Markina2. Mendebal. Gernika

BermeoGaminiz (Plentzia)

I. Bizkaiera 2. Mendebal. ArratiaOrozkoArrigorriaga

3. GipuzkoakoaOtxandioBergaraLeintz (Gatzaga)

II. Gipuzkera 4. Iparraldekoa HemaniTolosaAzpeitiaZegamaBurunda

5. Hegoaldekoa6. Nafarroakoa

Etxarri Aranatz

III. Ipar. Naf. Gar. 7. Ultzamakoa8. Baztangoa

LizasoElizondo

133. Z u a z o , K., 1988, aip. ob., 91 or.134. P a g ó l a , R .M ., 1991, aip. ob., 14 or.135. T x il l a r d e g i eta beste batzuk, 1987, aip. ob., LI or.

71

9. Bortzirietakoa Bera10. Arakilgoa Huarte-Arakil11. Araizkoa Intza12. Gipuzkoakoa Irun

IV. Lapurtera 13. Berezkoa SaraAinhoaDonibane Lohiz

14. Nahasia Arrangoitze

V. Hego. Naf. Gar. 15. Ekialdekoa EguesOlaibatArtzibarErroAuritz

16. Iltzarbekoa Gares17. Mendebalde. Oltza

ZizurGulina

VI. Zuberera 18. Berezkoa Atharratze19. Erronkariera Bidankoze

UrzainkiUztarroze

VII. Eki. Naf. Beh. 20. Garazi-Amikuze GaraziAmikuzeBardozeArberoa

21. Aturrikoa BeskoitzeUrketa

VIII. Mend. Naf. Beh. 22. Zaraitziera Zaraitzu23. Baigorrikoa Baigorri24. Lapurdikoa Uztaritze

Lekome25. Aezkera Aezkoa

Beraz, 8 euskalki, 3 talde handitan banatuta (Lehena bizkaierak osatzen du. Bigarrena gipuzkera, Iparralde età Hegoaldeko nafarrera garaiak età lapurterak. Età hirugarrena zuberera, età Mendebalde età Ekialdeko nafarrera behereak; 25 azpieuskalki, età 49 barietate edo hizkera» (136).

Bonaparteren eragina euskal ortografían:Bonapartek eztabaidak izan zituen Intxauspe zuberotarra età Duvoisin la-

purtarrarekin (137). K. Zuazo gai honi buruzko idazle adituaren arabera, Prin- tzearen eragina erabakiorra gertatu zen, età aholku bideragarriak eman zizkien bere taldekideei. Aholkugai batzuk ematera goaz:

136. T x il l a r d e g i età beste batzuk, 1987, aip. ob., XLVII-IL or.137. Z u a z o , K ., 1980, aip. ob., 239-243 or.

72

«Laconbek ezagutzera ematen duenez (138), Bonapartek d ’Abbadiek halaxe gomendaturik Bibliako zenbait libururen itzulpena agindu zionean, lan hori burutzeko arau ortografiko hauei jarraitzea eskatu omen zion:

— gh erabat baztertzea (gizun eta ez ghizun, beraz).— k erabiltzea c eta qu baztertuz.— /s/ adierazteko z soil-soilik erabiltzea.— /s/ adierazteko ch-z baliatzea.— Ici adieratzeko tch-z baliatzea.— /s/ adieratzeko ts erabiltzea, x baztertuz.— ou erabiltzea eta ez ü» (139).

Bonaparteren ortografi kezka eta arazoei konponbidea emateko, bere Le Verbe Basque en Tableaux liburuaren sarreran, lau euskalkiren hotsak ahalik eta zehatzen adieraziko zituen alfabeto bat aurkeztu zuen (140).

Lan bikaina utzi zigun Bonapartek, eta horren arrazoietako bat, agian na- gusiena, berak eman zion A. D’Abbadieri:

«El estudio de las lenguas y el de mi amado euskara me absorbe por completo. Es la unica cosa que me interesa en el mundo» (141).

Bere bizitzaren helburu nagusia berorretan ipini izana esanguratsua da guretzat.

Euskara maite zuen, euskaldun suharrak ezagutu eta beroriekin lan egin bait zuen (142). Horixe bilatu nahi izan zuen 1856an, A. D’Abbadieri, «... es Vd. la unica persona que podria proporcionarme el conocer vascos que amen su lengua por encima de todo...» (143) idatzi zionean ere.

Azkenean, euskal dialektologoa izateaz gain, euskararen igarle izatera ere iritsi zen. Euskararen hil-kanpaien boladaren haseran, hauen ukapena egin eta igarle baikor bilakatu bait zen:

«Des touristes d ’esprit leger ont vaticiné l ’extinction prochaine de notre langue; et le prince Louis-Lucien, qui a fouillé tout notre pays, justemant au point de vue de la langue, leur a répondu que, pour tout homme qui a pu étudier de près le Basque dans son intérieur, sa langue ne péricliterait pas de longs siecles a venir...» (144).

Bonaparteren mugimenduaren lorpenetan K. Otaegiren eskua noraino iritsi zen adieratzen saiatuko gara. Ez goaz bidaikidetzan eta postarremanetan K. Otae-

138. L a c o n b e , 1924, «Quelques mots sur les versions basques du Cantique des Cantiques», RIEV XV, 202 or.

139. Z u a z o , K ., 1988, aip. ob., 240 or.140. Z u a z o , K ., 1988, aip. ob., 242 or.141. E. Jakintza, VII, 1953-1957, 65 or.142. Grandmontagne, Francisco, 1933, Los Inmigrantes Prósperos, Aguilar, Madrid. «De

este amor del príncipe al vascuence guardo un lejano recuerdo personal, pues le vi muchas veces, siendo yo muy niño, en Fuenterrabía. Venía a consultar diversos problemas, relativos a la lengua, con el que mejor la escribía y hablaba, Claudio de Otaegui (mi tío materno, maestro de escuela que me enseñó las primeras letras)», 229 or.

143. E. Jakintza, VII, 1953-1957, 53 or.144. Duvoisinek 1885-XIan A.M . Arzak-i egindako eskutitzean. RIEV XXII, 1931, 334 or.

73

gik gehitutakoa baloratzen hastera, ez eta besteek itzulitako liburu eta lanak Klaudiok Printzeari ñola helarazi zizkion aipatzera ere; hemen Otaegik berak sortutakoa baloratuko dugu bakarrik.

Lehen jaso ditugu, 4 eta 5 puntuetan, K. Otaegik itzuli zizkion lanak; ez goaz berriro aipatzera, halere, hitz pare bat esan nahi genuke.

Bonapartek euskalkien azken sailkapenean gipuzkera hiru sailetan banatu zuen: Iparraldekoa (Hemani, Tolosa eta Azpeitia), Hegoaldekoa (Zegama) eta hiriigarrena Nafarroakoa. K. Otaegik, hain zuzen Asteteren dotrina, Hemani, Tolosa, Azpeitia eta Zegamako hizkeretara moldatu zion. Bonapartek gipuzkera finkatzerakoan, egia da K. Otaegiren materialez gain bitarteko asko, batipat Uriartek egindako Bibliaren gipuzkerako itzulpena, erabili zuela; baina Otaegi- renak ere berekin izan zituen.

K. Otaegi eta Bonaparteren Zegamako (Goierriko) azpieuskalkia:Arana Martijaren Katalogoak 1 liburuan oinarrituz, K. Otaegiren eskua zen-

bateraino erabili zuen langintza horretan Bonapartek (145) seinalatu baino ez. 191. dokumentutik 204.era bitartekoak Bonapartek hegoaldeko gipuzkera, Ze- gamakoa finkatzeko erabili zituela esan digu, edo azpieuskalki horren baitan ipini dizkigu, behintzat. Guzti horietatik hamar bat K. Otaegiren sorkuntzak dira. Eta dokumentazio honen barruan aipatu ditugun itzulpenetatik at, lan teorikoak, Zegamako aditza eta lexiko-bilduma, ‘Voc.-Zeg.' laburduraz ezagutua datoz, «Egu- ren Jaunaren metodon laugarren partea Cegamaco escueran» ahaztu gäbe.

Bonapartek eta goierritarrok K. Otaegiri zor diogu 1869an azpieuskalki honen zutabe edo oinarriak argitara azaltzen hastea; ez da meritu makala!

145. Katalogoak 1, 75-78 or.

74

IV. ANTOINE D ’ABBADIEREN LORE-JOKOAK ETA K. OTAEGI

Abbadie Irlandan jaio zen, aita zuberotarra età ama irlandarra izan zituen, baina familia, berehala, 1813an Frantziako Toulousera aldatu zen eta Antoinek herri horretan egin zituen bere ikasketak, grekerako bere irakasle zen Fleury Lecluse ere ezagutuz, eta euskal barrutira erakarriz.

Urte berean jaio ziren Antoine D’Abbadie eta Chaho zuberotarrek Etudes gramaticales sur la langue euskarienne izena duen euskal gramatika argitaratu zuten, 1836. urtean.

Abbadie 1849an Hendaiako bere jauregian bizitzen jarri eta Urrunan, 1853an Lore-Jokoei hasera eman zien, età ia urterò antolatu, 1897. urtean hil zen arte. Lore-Jokoak, talde-laguntzaz baliatuz, berak antolatu eta diruz babestu zituen eta, gainera, gehienetan bertan izaten omen zen.

Abbadiek, gizon jakintsu, dirudun, bidaiari eta titulu askoren jabe izan zen zientzilari honek argitaratu zuen liburu-multzoaren berri ez dugu hemen emango, ez bait dator harira (1).

Lore-Jokoen izen ezberdinak: Lore-Jokoei izen ezberdin ugari eman zitzaien urteetan zehar. Behar bada, Abbadiek 1853-1897 urteetan antolatu zituen Lore- Jokoek izen bariatuak hartu zituztela esatea hobe legoke. Hona hemen izen batzuk: Jaiak, Bestak, Euskal Jaiak, Jaiak eta Literatur Lehiaketak, Lehiaketak, Lehiaketa eta Jaiak, Eliza Bestak, Literatur Lehiaketak, Neurtitz Bestak, Neurtitz-Guduak, Itz-Jostaldiak, Concours de Poésie, Olerki-Sariketak, Jostaguduak, Lore-Jo- koak...

Izen aniztasun horrek berak adieratzen du fenomeno ez-arautua, aberatsa, herrikoia, herri età urte bakoitzari egokitua izan zela.

1. Lore-Jokoen kokapen historikoa, maiztasuna eta iraupena

Abbadiek Hendaian 1849an bere egoitza finkatu eta bi urtetara lehen ekitaldi publikoa, Urrunako pelota-partidua antolatu eta diruz babestu zuen. Lore-Jokoak, ordea, benetan 1853an hasi ziren.

1. E s t o r n e s L a s a , B e r n a r d o , 1978, «Renacimiento Literario (1789-1960)», E G IP , Literatura I, 516 or.

75

Lore-Joko horien iraupenari buruz ari garenez, aipatu urtean hasera eman età Abbadie 1897an hil zen arte, ia mende erdia iraun zuten. Egia esateko, hau ere gehitu behar da: nahiz età Lore-Jokoen sortzailea hil, hauek jarraitu egin zutela.

Guk lan honetan hemeretzigarren mendekoak soilik aztertu ditugu età denei izen bera egotzi diegu, dokumentuetan izen ugari agertu arren.

Abbadiek antolatu zituen Lore-Jokoak urterò gauzatu ziren, 1870ean izan ezik. Hauxe izan zen salbuespen bakarra. Vinson-ek dioenez, gena izan zen urte horretan ez ospatzearen zioa.

Lehen hamaika urteetan, 1853-1863, Urrunan antolatu ziren (2). Ondorengo hamahiru urteetan, 1864-1876, 1870 urtean izan ezik, Saran taxutu ziren Lore- Joko horiek. 1877 urtetik aurrera gauzak aldatzen joan ziren: ia urterò lekuz aldatzen hasi ziren, urte berean kokalekuak ugaltzen età Lapurditik beste bost herrialdetara hedatuz joan ziren. Horrela, 1877an Donapaleun, 1878an Saran, 1879an Elizondon... Nahiz età zerrenda osoa ez eman, lan hau astunegia gerta ez dadin, laburpen argigarri bat emango dugu: zazpi hiriburuetan antolatu ziren, batipat Donostian, hemen hamasei aldiz ospatu bait zituzten; herri handietan, hau da, Durango, Gemika, Azpeitia, Arrasaten... età herri txikietan ere bai, esaterako, Bera, Yurreta, Ustaritz, Umietan...

Urte bereko kokaleku ezberdinei buruz adibide ugari jar daitezke, guk hemen bakarra aipatuko dugu età, gainera, ez handiena, bostekoak asko izan ziren età: 1883an Irunean, Markinan, Hondarribian età Donostian eratu ziren.

Lore-Jokoen ekitaldi bakoitzaren iraupenari edo egunei begira, urte batzutan lau egunetakoak izatera iritsi ziren, Saran 1869 età 1872 urteetan, esate baterako. Programa askotako edukiari begira, berriz, mota askotakoak agertzen dira: elizkizunak, olerki età prosa-lehiaketak, bertso-demak, bertso-emanaldiak, errome- riak, txistu, irrintzi-lehiaketak, pelota-partiduak, antzerkiak, arte, musika-lehiaketak, nekazal età abel-txapelketak... Lore-Joko horiek haseran euskaraz soilik ziren, baina gerora elebidunak gertatu ziren herri batzutan.

1876-1879 urteetako Lore-Jokoak kritikagarriak, kritikoak età erabakiorrak gertatu ziren. Saran, 1876an «\Biba Republikal» olerkia izan zen onena. Erre- publikaren kritika gogorra zen. Giroa nahasteko balio izan zuen (3).

1877an Donapaleura aldatu ziren, baina Saran ere, ohiturari jarraituz, antolatu zituzten, hurrengo urtean berriro Sarara ekarri bai, baina ez zuten arra- kastarik lortu. Antoine D’Abbadie-ri Duvoisin-ek zuzendutako eskutitzean dioenez, Iparraldeko idazleak hozten ari ziren Lore-Joko horiekin età komenigarria zen Hegoaldera zabaltzea (4).

P. Urkizuk beste arrazoi bat ere ematen digu:

«gaiari atxiki beharra età askatasun eza, ez lirateke ahaztu behar, gure uste apalez, poemagintza hau epaitzean» (5).

2. U r k iz u , P. età A z u r m e n d i , X ., 1991, Klaudio Otaegi Olerkaria (1836-1890)», Etor, 12 or. Urruneko Lore-Joko horien zehaztasun gehiago ikus daiteke.

3. D a r a n a t z , J.B ., 1972, «Correspondance du Capitaine Duvoisin», RIEV XXI, 1930, 339- 360 or.

4 . Ibidem, Duvoisin-ek Antoine D ’Abbadie jaunari 1878-IX-27an idatzitako eskutitzean. RIEV, 1930.

5. U r k iz u , P. età A z u r m e n d i, X ., 1991, aip. ob., 14 or.

76

Antoine D'Abbadiaren argazkia. Estornes Lasa, Bernardo, 1978, EGIPY, Literatura 1344. or.

77

Duvoisin kapitaina Lore-Jokoetan epaile izan zen askotan, età urterò idazten zuen sarituen età aurkeztuen berri emanez, ‘Le Courrier de Bay orine’ età RIEV aldizkarietan (6). Idazle kritikari honek uste zuen olerkarien etorria edo musa moz zezakeela aldez aurreko baldintza età arau ipintze horrek, età «oztopo, kate, muga, baldintza guttien ipintzea litzateke hoberena poesiarentzat».

2. Elizondon, 1879an, jokatu ziren Lore-Jokoen garrantzia

Lore-Jokoak Hegoaldera zergatik hedatu ote ziren 1879an? Orduko hemengo giroa azaltzen saiatuko gara. Hegoaldean, Irunean, «Asociación Eùskara de Na- varra» sortu zuten; elkarte horretako araudiak 1877-XI-13ko data darama (7). Nahiz età elkartearen eginkizunak sei arlotan banatzen dituzten, lehen arloko batzordeak, Hizkuntza età Euskal Literaturak, estali zituen beste guztiak. Irunean, 1878an, «Revista Eùskara» sortu zuen erakunde horrek. Lehen hiru urteetan independientea izango zen, baina gerora J. Manterolaren ‘Euskal-Erria'rekin batera jokatu zuen, bietan artikulu berdinak argitaratuz.

Erakunde honen esanahi handiko beste urratsa, lehen unean eman zuena hau ere, hain zuzen, hauxe izan zen: Araba, Bizkaia età Gipuzkoako orduko età antzeko mugimenduko lankideekin harremanetan jartzea. Ohorezko bazkidetza zabala età ongi hautatua zuen erakunde naparrak bere baitan, adibidetzat hara hemen izen bakar batzuk: L.L. Bonaparte, A. D’Abbadie; F. Herran Araban, Manterola Gipuzkoan, Sagarminaga Bizkaian... (8).

Jarrai dezagun urte horietako giroa adierazten duten datu berriekin. Donos- tian Manterolaren eskola età aldizkariak sortu ziren, 1877an ‘Cancionero Vasco’’, hiru urtetan ale mardulak emango zituena età 1880an ‘Euskal-Erria', urte askotan bi ale argitaratuz iraun zuena.

Behar bada, orain ziurrago esan daiteke, Hegoaldeko aire berri horiek sumatu ondoren, Lore-Jokoek Pirineoetako muga hori gainditzea, età Nafarroa Garaiko Elizondo euskal herrian Lore-Joko horiek antolatzea komeni zela.

Elizondoko Lore-Jokoak eredugarriak gertatu ziren, urte horretatik aurrera Euskalerri osora zabaldu zirenen artean. Hori horrela izanik, lehen, luze età zabal 1879koak aztertuko ditugu, età ondoren hemeretzigarren mendearen azken bi hamarkadetakoen urrats nagusiak emango ditugu.

Uztailaren hogeitabostetik hogeitazortzirako programa hau gauzatu zen Elizondon:

25ean, txistulari-txapelketa.26an, pelota-partidua età abel txapelketa.27an, korrikalariak età «ble» partidua.28an, pelota-partidua età bertsolari-txapelketa. Lore-Jokoak Elizondoko

Udaletxeko areto nagusian sariak banatuz amaitu ziren.Literatur lehiaketarako gaia hauxe izan zen: «Euskaldunon gauzik maitena».Baionan, uztailaren lauean, epaimahaikoek erabakia eman zuten età lehen

saritua Otxandioko Felipe Arrese Beitia izan zen, «Ama Euskeriari Azken Agu- rrakl» olerkiagatik 125 pezeta jaso zituen saritzat.

6. U r k iz u , P a t r i , 1991, Bertsolaritzaren Historia II, Etor, Donostia, XXXVIII or.7. Revista Eùskara, 1878, lehen alea.8. E st o r n e s L a s a , B e r n a r d o , 1978, aip. ob., 374-376 or.

78

Idazlan, età sari-mota ugari banatu ziren, esate baterako, ehun pezeta K. Otaegi-ri, eskoletako irakaslerik onenari.

Jose Bernardo Otano età Pedro J. Elizegi, ‘Pello Errota’ ezizenez ezagunagoa dena ere han izan ziren bertsotan.

Sei herrialdeetatik berealdiko jendetza bildu zen età garai hartako euskal letra-gizonik ospetsuenak ere bertaratu ziren, Abbadie, Duvoisin, Bruno Etxe- nike... età J.M. Iparragirre, bere gitarra età guzti, beste askoren artean. Handik bi urtetara 1881ean Zozobarro baserrian, Ezkio-Itsason, hilko zenak Lore-Joko horiek antolatu zituen erakundeari abesti berri hau eskaini zion: (9)

1. Elizondoko erri eder politean euskalduna ugari bildu da pakean, esanaz: batu gera bai zorionean, gorrotorik gaur ez da gure Batzarrean.

2. Nafarren elkargoa buruzai degula zer zori onekoak maitatzen bagera! Euskaldun on guztiak zerura begiraesan Euskalerria salbatu dedila.

3. Mundu berrian ere gaur euskaldun onak naigabetuak daude biotza dutenak. Galtzen gure euskera, onra età oiturak... arren, ez galdu doaiak Jainkoak emanak.

4. Nafarren bidè ona gaur Laurak Batean da artu bear dena errien onean: euskaldun on guztiak betiko pakean,ez degù nai gudarik anaien artean.

Duvoisin kapitainak, euskal idazle lapurtarrak hau idatzi zion A. Kanpioni Elizondo uzterakoan:

«Vous, Navarrais, vous avez pris une initiative fécondé; le Guipuscoa s’apprete a vous suivre; vous verrez la Biscaye s’emouvoir a son tour. Gardez votre primauté. Qui sait ce que nous réserve l’avenir? Macte animo!» (10).

3. Lore-Jokoen ugalmena eta zabalkuntza

Elizondoko Lore-Jokoen urte berean Donostian ere antolatu ziren; 1880an Begoñan, Beran, Donostian eta Maulen; 1881ean Donibane Loitzunen, Irunen eta Donostian; 1882an S aran, Iruñean, Bilbon, Oiartzunen eta Donostian (11); 1883an Iruñean, Markinan, Hondarribian eta Donostian; 1884ean Saran, Itziarren, Iruñean eta Donostian; 1885ean Saran, Iruñean eta Donostian; 1886an Arantza- zun, Durangon, Umietan eta Donostian; 1887an Donostian eta Askainen; 1888an

9. Revista Euskara, 1879, 256-257 or. Ikus «J.M. Iparragirre eta Nafarroa» izena daraman lana. J.M . Satrustegi, 1987, «Iparragirre», Euskaltzaindia, 300-377 or.

10. RIEV, 1930, 360 or.11. Donostiako Udalak 1882an «Consistorio de Juegos Florales» fundatu zuen. Horregatik ia

urtero ospatu ohi ziren Lore-Jokoak Donostian.

79

Gernikan, Kanbon, Gasteizen eta Donostian; 1889an Donostian eta Donezteben; 1890ean Donostian eta Maulen; 189lan Donostian eta Yurretan, 1892an Donostian eta Donibane Loitzunen; 1893an Uztaritzen eta Azpeitian; 1894ean Haspa- rrenen, Donibane Garazin, Donibane Loitzunen eta Donostian; 1895ean Beran, Ezpeletan eta Gasteizen; 1896an Arrasaten, Kanbon, Maulen eta Bilbon; 1897an Billaron, Saran, Oiartzunen eta Donostian.

4. Lore-Joko hauen ekarpena

1853-1878 urteetan Iparraldean soilik egin ziren Lore-Jokoetan hiru oler- kariren izenak nabarmendu ziren, beste batzuren artean, Jean Baptiste Elissan- buru, Larralde Donibane Loitzuneko medikua eta Otxalde Bidarraingo bertso- laria (12).

Garai bereko bertsolariei buruz, ordea, ez daukagu gauza handirik esaterik, kronika oso partzialak bakarrik ezagutzen ditugu. Lehen aldiz, 1869an Saran hamalau bertsolarik parte hartu zuten; izenik ez dator; bi sarituen izenak soilik agertzen dira: Jatxu-ko Ibarra eta Maria Lousa askaindarra (13).

Aitzitik, 1879-1897 urteetako Lore-Jokoetan idazle, bertsolari, kirolari, mu- sikalari eta euskal artista andana berria azaldu zen bapatean.

Idazleak, bai olerkariak bai prosagileak izan ziren: F. Arrese Beitia, Ramon Artola, Bitoriano Iraola, Joanes Oxalde, A. Etxeberry, K. Otaegi, A. Arzac, G. Arrue, K. Etxegaray, A. Kanpion,... Ez goaz zerrenda luzeegia egitera.

Beste aldetik, bertsolaririk sonatuenak soil-soilik aipatuko ditugu, izan ere ekitaldi horietan hogei bat bertsolariren izenak agertzen bait dira: Pello Errota eta bere anaia Juan Kruz Elizegi, Jose Bernardo Otano, Udarregi, Gorriya (Bau- tista Urkia), Beldarrain...

«Jaiok ba-dute beren inportantzia, olerki-sariketak batez ere, gure literaturaren orrietarako» (14).

12. P. Urkizuk Bertsolaritzaren Historia II liburuaren Aintzin-Solaseko XXXII-XXXVIII orrialdeetan dioena interesgarria da, bertsolari hauen olerkigintza herrikoi, piperdun eta hunkigarria ulertu ahal izatcko.

13. E st o r n e s L a s a , B e r n a r d o , 1978, aip. ob., 444-445 or.14. O n a in d ia , J a k o b a , 1972, «Euskal Literatura» II, Gráficas Bilbao, Bilbao, 223-226 or.

«Euron aipamena besterik ezpada ere, bego emen zertxobait euzko-gogo jatorraren erakusgarri bezala.

Aurrenik pelota joku bat eratu zuen Abbadie’k, bere gaztelutik urbil zegoen Urruña erri txanbc- liñean, 1851-9-9’an. Geroztik, amar urtetan, ementxe ospatu ziran Euskal jaiak. Ona: Urruña (1853); bertso-lanetan len-saria: B. Zelhabe’ren «M ontebideo-ko kantuak». Urruña (1854); len-saria: Dussaut’en «Laboraría». Urruña (1855); E lizanburu’ren «Emazte edalea». Urruña (1856); len-saria: Larralde mi- rikuaren «Herriko Besta». Urruña (1857); len-saria: Louis Ithurbide’ren «Eskaldun baten auhenak». Urruña (1858); len-saria: Elizanburu’ren «Tan, tan, tan». Urruña (1859); Larrande’ren «Ama». Urruña (1860); len-saria: Harlutxi’ren «Gazte hiltzerat dohana». Urruña (1861); etzan saririk eman. Urruña (1862); len-saria: E lizanburu’ren «Apexa ta Lorea». Urruña (1863); len-saria: Betiri Olhondo’ren «Ma- riñela’k» jaso zuen.

Urrengo urteetako jaiak, amabi aldiz, Sara’n ospatu ziran. Sara (1864); len-saria: Larralde’ren «Mutil zaharra». Sara (1865); len-saria: «Joanes Berjes’en «Artzaingoa»; Sara (1866); len-saria: J.B . Elizanburu’ren «Maria». Sara (1867); len-saria: Joanes Berjes’en «Oraiko Ncskatxa batzu». Sara (1868); len-saria: J. O xalde’ren «Soldado ondoan». Sara (1869); len-saria: Agustin Etxeberri’ren «Hiltzera dohan haur baten auhenak». Sara (1870); gerra zala-ta etzan nunbait euskal jairik ospatu. Sara (1871);

80

Lore-Joko hauek zenbaterainoko eragina izan zuten euskal literatur ekoiz- penean esatea ez da gauza erraza. Hala ere, K. Etxegaraik puntu honi buruz dioena zuzena da gure uste apalean: Lore-Joko horiek abagune ezin hobea gertatu ziren idazle età kimu berriak emetzeko (15). Adibiderik garbiena 1879an Eli- zondon F. Arrese Beitiarekin gertatu zena dugu. Ordura arte inork ez zuen ezagutzen edo inork gutxik behintzat zekien bere berri.

Antzeko ideia età sentimenduak areagotu egin dizkigu Patri Urkizuk 199 lko ekainaren 3an Lezon eman dizkigun hitzetan:

«Euskaldunon aita deitzen zioten Antoine d ’Abbadieri garaikideek, età ez zen izan gutxiago, ezen Lapurditik hasi età Baxenabarre, Zuberoa, Nafarroa, Gipuzkoa età Bizkaira hedatuz età zabalduz Lore-Jokoak beraiekin pizten joan zen euskal- zaletasuna età euskaldun izate-sentitzearen harrotasuna» (16).

Aipatu dugun idazle honek Lore-Jokoetan aurkeztu ziren ‘Donostiako Es- kolako’ idazleei buruz, noski, Manterolaren garaikideei buruz, zera dio:

len-saria: M. Doiharzabal’en «Xori berriketari». Sara (1872); len-saria (?): M. Guilbeau’ren «Enadak edo Sor-herriaren orhoitzapena». Sara (1873); len-saria: Hergaraia’rcn «Bildotsa ta Otsoa:^. Sara (1874); len-saria: Bizkaitar’en «Jaungoikua ta Errija». Sara (1875); len-saria: «Ezkila»; ez dakigu norena danik. Sara (1876); etzan olerkirik sariztatu.

Aurrerantzean urterò erriak aldatuz ospatu ziran. Donepaleu (1877); len-saria: Darrupc Harluz’en «Xori kaiolatik ihes goan dena». Sara (1878); etzan lenengo saririk egon; bigarrena: J. Oxalde’ren «Khilo-egilearen kantuak». Elizondo ( 1879); len-saria: Felipe Arrese-Beitia’ren «Ama Euskeriari azken- agurrak!!». Urte berean: Donostia (1879); len-aipua: J.B . Elizanburu’ren «Lehen eta orai». Begoña- Bilbao (1880); len-saria: Luis Itza A girre’ren «Begoñako Ama Birjiña Miraritsuari». Euskal-jaiak: Bera(1880); urrezko dedu-domiña: Arrese-Beitia’ren «Euskeldun baten gogoraziñoak» eta «Gizonaren zo- rigatxa». Donostia (1880); len-saria: F. Arrese-Beitia’ren «Antonio Okendo umant Donostiarraren alabantzak». Maule (1880); len-sariak: F. Arrese-Beitia’ren «Bizi da Ama Euskera». Donibane-Lohitzun(1881); bertsolarien jaia. Irun (1881); len-saria: Biktoriano Iraola’ren «Lore igartua». Donostia(\88l)-, len-saria: F. A rrese-Beitia’ren «Kosme Damian Txurruka itxasgizon umantari dagokion oñ-alkia». Donostia (1881), Kalderon de la Barka’ren omenez; len-saria: Klaudio Otaegi’ren «Euskal-Oroitza». Sara (1881); len-saria: P. Ibarrart’en «Ikhazkina mendian». Iruña (1882); len-aipua: K. Otaegi’ren «San Franzizko Jabier-ko Indictako Apostoluari». Bilbao (1882); len-saria: K. Otaegi’ren «Arbolari oroipena». Oiartzun (1882); A. M endiburu’ren omenez; len-saria: Antia’ren «Aita Mendiburu’ri». lruña( 1883); len-saria: K. Etxegarai’ren «Pedro Bereterrakoa, gizon illezkorra».

Urte onetan bertan, ots, 1883’an, Abbadie jaunak Bizkaia'n ospatu nai izan zituen euskal jaiak; Markiña aukeratu zan ortarako, età Abbadie’k berak sariok jarri zitun, edo obeki, olerkirik onenak, bertsolaririk onenak, pelotaririk bizkorrenak, errada buruan eramanik lasterren egiten zuen emakumeak, ibilkari onenak eta bertoko esne-beirik onuragarrienak izango zituzten sariak; eta neurtitzetan K. Etxegarai’ren «Zertako»-k irabazi zuen. Ondarribi (1883); zillar-domiña: Arrese-Beitia’ren «Uste ez neban ordu bat». Donostia (1883); len-saria: K. Etxegarai’ren «Euskaldunak età Kartagotarrak». Sara (1884); len-saria: P. Ibarrart’en «Uso saretan hatzemana». Itziar (1884); len-saria: K. Etxegarai’ren «Itsas gizonen kanta, Ama Birjiña Itziarkori». Iruña (1884); len-saria: K. Etxegarai’ren «Larramendi-ri ikus- kera bat». Durango (1885); etzan ospatu. Sara (1885); etzan saririk eman. ¡ruña (1885); len-saria: F. Arrese-Beitia’ren «Antxiñako denporan». Donostia (1885); saritua B. Iraola’ren «Euskaldun leial bat». Arantzazu (1886); len-saria: F. Arrese-Beitia’ren «Koronaziñoko egunean». Durango (1886); len-saria: Aita J.I. Arana’ren «Astarloa jakindunari kanteria».

Età olaxe jarraitu zuten jaiok , gaur kementsu biar ez ain kementsu, baiña beti aurrera. Urte berean, au da, 1886’an, ospatu ziranD onostia’n; len-saria bertsotan: B. Iraola’ren «Kontutxoak», età Urnieta’n; len-saria: K. Etxegarai’ren «Menditar baten kantua». Donostia (1887); len-saria: K. Etxegarai’ren «Malko bedeinkatuak». Azkain (1887); len-saria: Jose Artola’ren «Erbi-inudea età katua». Gernika (1888); len-saria: F. Arrese-Beitia’ren «Gure Bandera»; M. Unamuno’k irakurri zuen. Kanbo (1888); etzan saririk izan. Gasteiz (1888); len-saria: B. Iraola’ren «Jose Maria Iparragirre». Donosti (1888); len-saria: K. Etxegarai’ren «Primus circumdedisti me». Donosti (1889); len-saria: Frantzisko Lopez A len’en «Lezo-ko Santo Kristoren eleizatxoa»; itz lauz. Santestebe (1889); aipua: Ramon Artola’ren «Eguzkiyaren sarrera». Donostia (1890)».

15. E t x e g a r a y , K ., 1897, «Euskaros ilustres, M. Antoine d ’Abbadie», E .E ., 314-317 or.16. U r k iz u , P a t r i, 1991, aip. ob., XXXIX or.

81

«... luma gizon laiko hoiek bazuten heziketa sakon bat, età bazekiten literaturaren nondik norakoa. Beren arteko lehia medio, Lore-Jokoek, aldizkariek, bai Katalunyan, bai Europako beste erresumetan, età bai Euskal Herrian kulturaren età hizkuntzaren pizkundean lehen plangintza berezia eratu zuten, fruitu età emaitza ederrik sortuz» (17).

Beraz, zer izan ziren Abbadieren hemeretzigarren mendeko Lore-Jokoak? Hemeretzigarren mendearen azken erdian Abbadiek Lapurdin, hain zuzen, Urru- ñan 1853an hasi età gerora beste bost herrialdeetara hedatu zen kultur fenomeno konplexuari Lore-Jokoen izena ematen diogu, bere barnean alderdi guzti hauek onartu zituelarik: lehen mailan età nagusiki euskal literatur lehiaketak, idatziak nahiz ahozkoak, mota askotako pelota-partiduak, euskal folklore età arte saio età txapelketak, erromeria età herri bakoitzeko zenbait erakusketa berezi.

17. U r k iz u , P. età A z u r m e n d i, X . , 1991, aip. ob., 29 or.

82

V. K. OTAEGIREN 1879-1890 URTEETAKO OLERKIGINTZA

Klaudio Otaegi Olerkaria izena daraman liburna Patri Urkizu età Xabier Azurmendik argitara eman berria dute, età liburu horretan batipat Klaudioren olerkigintza landu dute. Goierriko idazle hau arakatzen ari ginela, laguntza ederra etorri zitzaigun. Beraz, gure aldetik benetan eskerrik beroenak opa dizkiegu.

1890eko ‘Euskal-Erria’ kazetan A. Kanpionek Otaegiri eskaini zizkion apunte nekrologikoetan bere bertsogintza bost ataletan banatu zuen; Patri Urkizuk, berriz, zortzi ataletan egin duen sailkapena egokiagoa dela iruditu zaigu (1).

GAIA POEMAK BERTSOLERROAKI. Erlijioa I-V (5) 480 »

II. Euskara età EH. VI-XV (10) 1.237 »III. 0(roi)menezkoak XVI-XXXII (17) 1.919 »IV. Irri età ziri XXXIII-XLVI (14) 476 »V. Ipui eta alegia XLVII-LV (9) 862 »

VI. Orotarik LXI-LXIX (14) 1.136 »VII. Musika-letrak LXX-LXXII (3) 33 »

VIII. Itzulpenak LXXIII-XCIV (22) 1.559 »Orotara 94 7.702

Poema hauek ‘Revista Euskara’ aldizkarian argitaratu zituen eta, gainera, aipatu liburu horretan eman ez dituzten beste hauek gehitu behar zaizkie:

— «Buenos Airesen dirán euskaldun leyalai», 76 bertsolerro (2).— «Antonio Okendo Jaunaren bizitza eta azañak», 264 bertsolerro (3).— «Ondarribiako arrantzaleen bizimodu gaitza», 84 bertsolerro (4).— «Artzaia eta otsoa», 66 bertsolerro (5).Beraz, guztira Klaudiok 98 poema eta 8.192 bertsolerro behintzat idatzi

zituen. Bere poemagintza osoa ia hamarkada batean, 1879-1890ean hain zuzen,

1. U r k iz u , P a t r i eta A z u r m e n d i , X a b ie r , 1991, Klaudio Otaegi Olerkaria, Etor, Donostia, 17 or. «Bertsoak» izenburuaren ordez, «Poemak» jarri dugu, egokiagoa iruditu bait zaigu. Izan ere, egun «bertso» eta «poema» hitzak bereizi egin ohi ditugu.

2. Revista Euskara, 1879, 382-384 or. Ikus 6. eranskina.3. Revista Euskara, 1883, 305-313 or. Ikus 9. eranskina.4. Revista Euskara, 1883, 123-125 or. Ikus 8. eranskina.5. Revista Euskara, 1879, 207-208 or. Ikus 7. eranskina.

83

burutu zuen, bere bizitzako hamartean, 43-54 urteetan; heldutasunaren fruitu bete- beteak dira bertso horiek. Laurogeiko hamarkadan Lore-Jokoetan hamahiru bider saritua izan zela aitortzen du P. Urkizuk aipatu liburuan (6).

K. Otaegiren poemagintza aztertzean, bi motatako olerkigintzarekin topo egiten dugu: sorkuntz lanekin età itzulpenekin, azken hauek %20 batetara soilik iristen direlarik.

Otaegik itzuli zituen poemak hogeitalauren bat izan ziren, garai hartan nahikoa ezagunak età M. Menendez Pelayoren Las cien mejores poesías líricas de la lengua castellana liburuan daudenak. Fray Luis de León-en bi poema età Calderón-en beste bi euskaratu zituen. Beraz, Espainiako ‘Urre-Aroko’ bi idazle ezagun horietaz aparte denak mendekideak ditu, hots, XlX.ekoak (7).

Klaudioren sormenezko poema-sailak banan-banan aipatuko ditugu, lehen hobetsitako zerrendako ordenari jarraituz:

1. Erlijioa gaitzat dutenak bost dira. Bostak herri xeheak bizi zituen gai erlijioso arruntak: fedearen misterioa adierazteko San Agustinen pasadizo bat, Gabon giroko sentimentuak, Guadalupeko Ama Birjinaganako debozioa, Xa- bierko Santu misiolaria età Aita Santuarenganako miresmena.

2. Euskara età Euskalerriari buruzko multzoan hamaika poema sartu ditugu:Amai tu dira gerla karlistak, euskal lege zaharrak galdu, ohiturak età euskara

atzeraka doaz età K. Otaegiri, garaiko gaiei atxekiz, barrengo sentipenak zeriz-

6. U r k iz u , P. eta A z u r m e n d i , X ., 1991, aip. ob., 15 or. Urtez urte K. Otaegik sortu eta sarituak izan ziren olerkien zerrenda ematera goaz:

1 .-1880. urtean, Donostian, «Antonio Okendo Jaunaren Bizitza eta Azañak». Revista Euskara, 1880, III, 305-313 or.

2.-1881. urtean, Irunen, «Elkar gaitezen denok, Napar-Euskaldunok!». E .E ., 1881, IV, 76- 79 or.

3.-1882. urtean, Bilbon, «Arbolari oroipena». E .E ., 1882, VII, 279-281 or.4.-1883. urtean, Markinan, prosan, «Mazarredo generalaren biografía». Ez dugu bere testurik

aurkitu, baina erreferentzia hau bai, E .E ., 1883, IX, 254 or.1883. urtean, Hondarribian, «Gure ama gaberik ez gintezke bizi». E .E ., 1883, IX, 269-272

or. Revista Euskara, 1883, VI, 296-300 or. A. Kanpionek gaztelerara itzuli zuen, «Una composición de Otaegui» izenburuarekin: E .E ., 1889, IX, 571-574 or.

6.-1883. urtean, Iruñean, «Zoriontasuna». Revista Euskara, 1883, VI, 221-224 or. E .E ., 1883, IX, 293-296 or.

7.-1884. urtean, Donostian, «Donostiari. Enarakabi baten berriak». E .E ., 1884, X, 38-40 or.8.-1880. urtean Elizondoko Lore-Jokoetan A. Kanpioni zuzendutako lana prosan, «Nafarroko

Euskaldun Elkargo errespetaganiak...». Ikus 1. eranskina.9.-1880. urtean, Donostian, «Justiz deritzaion baserriaren jatorria». ‘Euskaldun bat’ sinadura

badarama ere, A. Kanpionek E .E ., 1890, XXII, 86 or. Klaudiorena déla dio.10.-1881. urtean, Donostian, «Pedro Calderón Barcarengori kantachoa». E .E ., 1881, III, 32-

35 or.11.-1882. urtean, Donostian, «Bilinch Doakabeari». E .E ., 1882, VII, 547-549 or.12.-1883. urtean, Iruñean, «San Franzisko Jabierko Indietako apostoluari alabantzak». Revista

Euskara, 1883, VI, 24-28 or. E .E ., 1887, XVII, 455-459 or.13.-1884. urtean, Donostian, «Esaera zarrak», E .E ., 1885, XII, 147 or. A. Arzak-en hitzetan

agertzen da erabaki hori.14.-1884. urtean, «Euskarari kantuchoa». E .E ., 1884, XI, 460-462 or.15.-1887. urtean, «Zubietako umantak». E .E ., 1887, XVI, 55-59 or.16.-1887. urtean, «Okendo-ri». E .E ., 1887, XVI, 248 or.Hamalau olerki saritu eta prosan beste bi; beraz, denetara hamasei sari edo aipamen jaso zituen

behintzat.7. U r k iz u , P. eta Az u r m e n d i, X a b ie r , 1991, aip. ob., 17 or.

84

EUSKAL-ERRIKO IZAR ZIREANAI.

I l laz, i l laz d o a z e u s k a l d u n i z a r r a k ,

E r r a ñ u a k j a k ez a sk o i a m a i t u ,

E n a b e b e r o t z e n e u r e n l e n g o g a r r a k ,

Z e r r e n a m a t a u r i k d i r e a n g a u t u .

¿ N u n d i r a T r u e b a k ? ¿ n u n d i r a A r a n a k ?

¿ N u n B i l l a ba so ak ? ¿ n u n K l a u d i o zu?

¿ N u n d a u z s e m e o n ole g a u r A m a E u s k a r a k . . .

E r i o t z a k ba ld in b a d e u t s a z o s t u ?

¡ O ! ze e z b e a r r a ! ez d a b e g e y a g o ,

E u s k a l d u n a rg i r i k e i n g o m u n d u a n ;

B añ a n i k u s t e d o t a s k o z a r g i a g o

E g i n g o d a b e l a g o y a n z e r u a n ,

K a n t a u r i k G a y a r r e k , n ik b a ñ o l e u n a g o

E u r e n o n d r a k g u r e b e r b a g o z u a n .

F e l ip e A r r e se t a Be it i a .

E.E. XXII, 1890, 159. or. Otxandioko olerkariak Klaudiori, hau hil zenean, eskaini zion olerki postumoa.

85

kion: euskararen egoera, euskaldunon batasun-falta, euskaldunon irudi mitikoak, arbolaren oroitza mitikoa, euskararen historia, goraipamenak eta apologia, atzerriko herri-mina edo Markinan 1883. urtean ospatu ziren Lore-Jokoei eskaini zizkien olerkiak.

Hamaika poema hauetan oso behatzaile fina agertzen da Klaudio, naturari buruz irudi aberatsak darabiltzan idazlea eta ñabarduraz josia. Adibidez:

«Oju egiñaz ¡¡zoaz emendik alkar eziñ ikusiaü Zu zera ARBOLA zulatu duen pipi zital galgarria,Amaren bular eta erraiak jan dituen miñ bizia!» (8).

Literatur errekurtso ugari erabili zituen Markinako Lore-Jokoei buruzko poeman; nabari zaio etorri handiko emana zuela. Egun horretan olerkariak sentitzen zuen alaitasuna adierazteko, natura esnatzen deneko, egunsentiko metaforaz baliatu zen. Gozamen eta euforia horretan dei egiten digu esanez: «Goizago altxatu ta goaz Markinara». Aldez aurretik, poetak eguna bere baitan irudikatuz eta oso hizkuntza metaforikoa erabiliz, egunaren zertzeladak eman zituen (9):

«Begira txerko artan zenbat uso churi,Jira eta biraka dabiltzan dantzari,Onra aundi bat egiñaz D ’Abbadie jaunari,Euskal-erriko erle argidotarrari!».

(Erle hitza hizki bereziz idatzirik dago). Hurrengo bi bertsoetan Abbadieri bere aitormena egin zion:

«Gogoan izango du gure lur maiteak.Orrek esnaatu ditu, euskara zaleak,Itz larri ta neurtuen izkribatzalleak;Euskararen onean sari emalleak:Konparsa egilleak eta dantzariak;Bertsolari egoki ta pillotariak;Tuntun-txistu jotzalle ta palankariak;Irrintzigilleak ta korrikalariak».

Irudimen azkarraren jabe agertzen zaigu:

«Ez du laino txuri ark, an goian, begira,Aita Juan Antonio Mogelen itxura,Etorri nai baluke bezela onera Itzkuntz-guda onetan parte artutzera?».

Eta erreferentziak egiteko erabiltzen duen estiloa ere orijinala da:

«Enzun ez dituzute urrezko lirakin,Larramendi da Erro Astarloarekin,Andre Vicenta Mogel beste askorekin

8. E .E ., 1882, VII, 281 or.9. E .E ., 1883, IX, 427-429 or.

86

Euskaraz kantatutzen boz estitsuakin?».

3. Otaegiren olerkigintzako hirugarren multzoa omenezko eta oroimenez- koek osatzen dute: hogeiren bat poema età bi mila bertsolerroz goitik dira denetara.

Pertsonaiak historikoak dira batzuk: Urbieta, Okendo, Txurruka gerlariak; Mendiburu, Bilintx, Manterola, Bonaparte euskal idazleak beste batzuk, eta hirugarren multzo handi batean hauek: Beotibar-ko kanta, Juztiz baserria, Matxin Arzukoa, Ondarribiko ‘cherkoa’, Zubietako umantak, euskaldunon arazoak (arrantzale, emigrante...), Ameriketatik etorritako Umaran-i eta erreginari on- gietorriak, e.a. Hondarribiko eta Euskal Herriko zenbait gertakizun eta pertsonaiaren lekukotasunak idealizatuegiak eman zituen, eta berak bizi eta kanporatzen duen helburu bâtez taxutuak dira olerki hauek; nolabait esateko, galdu zen giro hura berreskuratzeko asmotan eginak, alegia.

4. Lehen eman dugun sailkapenean, laugarren atalean «Irri età ziri» poemak hamalaura iristen dira, baina nahikoa laburrak dira guztiak. ‘Euskal-Erria’ aldizkarian «Section amena» izenarekin agertu ziren.

5. Ipui età alegiak, bederatzi poema. (Alegiaren definizioa hauxe da: abereen portaeretan oinarriturik irrifarrea sortuz, aholku moralizantearekin amaitzen den istorio laburra). K. Otaegiren idazlanetan sarri agertzen den estiloa da. Poema eta zenbait idazlan sarritan bere moralejarekin amaitzen du. Hara hemen batzuk:

— «Atzerri edo kanpotik, etorri da gugana, gure etxetikan ustekabero, botatuko gaituena».

— «Euskal-erria, libre bizi nai badezu ispilu eder ontan begira ezazu».

— «Gure ama gaberik ez gintezke bizi».

— «Dezagula begiak itxirik sinistu».

— «Euskal-izkuntza maite ez duten umeak, ez nuke esango dirala fuero-zaleak».

— «Deadar egin zuan -Ai Zeru altuak!Nola bilduko dira Euskal-batzarreak,Nor bere badabiltza, Aitorren semeak!Noia gure uztarri gogorra desegin!Noia Euskal-erriren zoriona egin,Baldin ezpadirade bi gizon arkitzen,Istanpatez dutenak berdin pensatutzen!...».

— «Artu nai ez duenak giarrean minik,Ez dezaiola egin inori burlarik».

— «Zura bereko ziriak zirala gure artetik sortzen diran nagusi guztiak».

— «Txapelgille baldin nik ikasi baninan, bururik gäbe denak jaioko zitunan».

— «Egin zazu beti on, ez jakin arren non».

— «Euskara beti bizi dedin,Erdaraz ez itzik egin».

6. Orotariko multzoan hamabost poema dauzkagu età mila bertsolerrotik gora. Izenburuak dioenez, denetik dago, baina, berriro eskolako maisu moralis-

87

taren kutsua nagusitzen zaio: «Zoriontasuna», ‘Txilerako euskal mutilak erosteari kritika bortitza’, «Kastigua», «Inozenzia», «Urrikaldu pobreaz», «Amets on bat»...

7. Bertsotan eginik, hiru partituratarako musika-letren jabe da K. Otaegi, gaztetan Zegamako organista izan zen Klaudio.

K. Otaegi, batipat, olerkaritzat onartua izan bada ere, bere olerkiei balorazio gutxi egin zaie. Oso konta ahala aurkitu ditugu, eta P. Urkizurena izan ezean, ia denek presaka edo pasadizoan eginak dirudite (10).

Koldo Mitxelenak (11) hauxe dio:

« . . . de su p lu m a sa lieron innum erab les p o esía s, entre orig ina les y traducciones, p o co insp iradas p o r lo c o m ú n ...» .

Pedro Mourlane Michelena irundarrak, 1918ko Oñatiko 1. Euskal Kongre- suan eman zuen hitzaldian (12) Otaegik itzulitako poesiei kritika eginez, orokorrean balio gutxikotzat jo zituen.

Aita Onaindiak lakonikoki hauxe dio:

«Olerkietan itxas arrua dirudi, apartsu eta irakiten» (13).

Euskal literaturaren beste zenbait kritikok, Villasante, I. Sarasola, Estornes Lasak, adibidez, Klaudioren poesiak aipatzen dituzte, baina iritzirik eman gabe gelditzen dirá.

Klaudioren garaikidea eta lagun mina izan zen J. Manterolak zegamarraren poesi itzulpenei hiru kalifikazio ezarri zizkien: ‘zorroztasuna’, ‘zehaztasuna’ eta ‘dotorezia’ (14).

Manterolaren aginduz «Oda a la Ascensión» Fray Luis de León idazlearen poema itzuli zuen eta hark itzulpen bikaintzat jotzen du, «sin que hayan desmerecido en nada la grandeza y la sobriedad de la preciosa composición de Fray Luis de León» (15).

10. Bada nonbait, dirudiencz galdua, guk ezagutzcrik izan ez dugun lan saritu eta idazle kritikari onak egin zuena. Lan horri buruz, lehen aztarna Villasanteren Historia de la Literatura Vasca liburuan, 372 zkian jaso dugu.

Hondarribiko 1925ean Euskal Jaiak antolatu ziren. Karmelo Etxegaray-k lan interesgarria aurkeztu zuen eta, gainera, bostehun pezetako saria lortu zuen «Otaegi, euskal olerkaria» lana eskainiz, baina, Hondarribiko Udal-Artxibategian hiru karpetakada marduletan 1925eko Euskal Jaiei buruzko material oparoa egon arren, Karmelorena ez da ageri.

«Euskal-Erriaren Alde» euskal kultur aldizkarian, 1925eko azaroko alean, Karmelo Etxegaray hil zelarik, lan ugari ikusi ditugu berari buruz. Hauen artean Gregorio Muxikak Karmelo zenari buruz zera dakar: «Su última producción también ha sido euskérica; el trabajo crítico titulado «Otaegi, euskal-olerkaria», premiado en las Fiestas Eúskaras celebradas en Fuenterrabia en este año. Lo tenemos en nuestro poder y no tardarán los lectores en saborear esta postrera producción del entrañable amigo». 263 zkia., 228 or.

Klaudio Otaegiren eta gure kaltetan Karmelok egindako lan saritua ez dugu aurkitu. Beraz, bada nonbait, P. Urkizuk baino lehenago egindako lan kritikoa, baina oraingoz, dirudienez galdua.

11. M ic h e l e n a , L u is , 1988, Historia de la Literatura Vasca, Erein, 130 or.12. M o u r l a n e , P e d r o , 1919, «La Poesía Vascongada en el siglo XIX», 626-627 or.13. O n a in d ia , Aita, 1954, Milla Euskal Olerki Eder, Karmeldar Idaztiak, Larrea, Amore-

bieta, 370 or.14. M a n t e r o l a , J o s é , 1881, Cancionero Vasco. Serie III, Sendoa, San Sebastián, VII or.15. M a n t e r o l a , J o s é , 1881, aip. ob., 265 or.

Gure usté apalean, Manterolak Otaegiren olerki itzulpenei gehiegizko balioa eman zien (16). Fray Luis de León idazlearen «La Vida del Campo» poemaren bi bertsioak, egilearena eta itzultzailearena eman zizkigun Manterolak bere «Cancionero Vasco» liburuan, biak dasta eta erka ditzagun, baina euskal itzulpenak galdu egiten du orijinalaren ondoan, nahiz eta bertso ale batzutan lorpen bikainak erdietsi. Esate baterako, jarraian ipiniko ditugun bi hauetan:

— Fray Luis de León-ena:

«Del monte en la laderaPor mi mano plantado tengo un huerto,Que con la primavera De bella flor cubierto Ya muestra en esperanza el fruto cierto.Y como codiciosaPor ver acrecentar su hermosura,Desde la cumbre airosa Una fontona puraHasta llegar corriendo se apresura».

— Klaudio Otaegirena:

«Baso egian daukat barats bat Neronek an paratua,Udaberrian aurkitzen da Lora pillaz estaldua;Usté dedanez aren ichuraz Izango da bai prutua.Ikusi eta aunditzeagatik Beraren edertasuna,Gutiziozoa balitz bezela Iturri garbia daña,Mendi tontordik biziro doa Sarjin eder arengana» (17).

Patri Urkizuren balorazioa Manterolarena baino egokiagoa eta zorrotzagoa déla usté dugu, eta bere lanetik hartuko ditugu ondorengo ideia nagusiak.

Manterola donostiarraren eta Mourlane irundarraren balorazio kontrajarriak eman ondoren, alde batetik kritika hau egin dio:

«Badirudi Otaegiren itzulpenetan, hitz guttitan asko euskarak duen dohaina ez déla betetzen. Lakonismoa, hots, laburtasuna alde batetik, eta, bestetik doto- retasuna...» (18).

Baina hurrengo orrialdean, Patrik meritu hau aurkitu die olerki hauei:

16. M a n t e r o l a , J., 1881, aip. ob., 326 or. «El Sr. Otaegui puede pues, estar satisfecho de la excelente versión con que ha enriquecido el tesoro de nuestra literatura, versión que conserva todo el sabor, toda la facilidad y la sencillez del original, que el traductor ha seguido con escrupulosa fidelidad, y que basta a demostrar las excelentes condiciones que reúne para tareas literarias de esta índole».

17. M a n t e r o l a , J ., 1881, aip. ob., 330-333 or.18. U r k iz u , P. eta A z u r m e n d i, X ., 1991, aip. ob., 23 or.

89

«Egia da ere, neurtitzaren luzerari dagokionez neurtitz klasikoa badugula euskaldunek, alegia, 13 silabakoa (7+6) Oxobi berak baitzerabilen Kanbori ondutako bi hamalaukotan; baina 18 silabakorik?. Azpimarragarria da hauetan Otaegi mo- demisten aintzindari agertzen zaigula, ezen hauengan età ondoko prosagintzan sonetoek edireiten dute askatasun gehiago, 20 silabakoa sortzeraino, edota Ma- chadok bezala bi kuartetoak errima, pundu independienteekin osatuz» (19).

Dena den, Klaudioren olerkigintza osoari begira, bai itzulpenei, bai sorkuntz lanei buruz gure iritzi apala eman nahi genuke:

1. Olerkari oparoa izan zenez, 98 poematan 8.192 bertsolerro utzi bait zituen, kalitate ezberdineko poemak dastatu ditugu. Olerkiak egiteko erraztasun itzela nabari zaio, baina bere olerkigintza ez da oso lirikoa, agian hobe funtzionala, pragmatikoa, zerbait frogatu edo demostratzeko burutu zuela esatea.

2. Klaudio bizi izan zen garaian, prosa antzeko bertsoa, ahalegin handirik gabe edonork erraz irakur zezakeen olerkia, alegia, oso zabaldua zegoen orduko olerkarien artean, età gai honi buruz P. Urkizuk hauxe dio:

«Dena den, aitortu behar dugu, egia egiari zor, ez dutela biltzen Otaegiren puntuek ez Oihenartek, ez età Lafittek bertso ongi akabatuaz eskatzen dizkioten baldintzak età gaitasunak, età gehintsuenetan prosa, solas laxoarekin antza gehiegi duela bere bertsoak, erritmoa età doinuaren kaltetan» (20).

3. K. Otaegiren poemagintza irakur erraza età atsegina egin bazaigu, arrazoi extraliterarioengatik izan da, bere olerkien mezuagatik età ideia horiek goiztiar eman zituelako.

Klaudiok, eskola publikoko età kultur harreman ugari età sakonen maisu- idazleak kultura zabala izan zuen, età olerkien gaiak garaikoak età inguruneari lotuak izan ziren: Euskalerri età Hondarribiko pertsonaia historikoak, euskara età Euskalerriaren arazoak, olerkariaren barneko ideologia età sentipenen agerpenak, etab. Ageri zaigunez, bere poemagintzaren helburu nagusia età bakarra ez zen literarioa izan, kultur arloko, didaktikako età pedagogiako xedeek ere beren garrantzia badute.

4. Euskalerrian, bai Manterolaren inguruan Donostian, bai A. Kanpionen inguruan Iruñean, 1880. urte aldera sortu zen euskal kultur mugimenduaren eremu zabalean età horren barman olerkigintza berriaren baitan, Klaudioren olerkiek bere garrantzi seinalatua, età konnotazio soziai, kultural bereziak dituzte. Bere poesietan imdi herrikoi età adierazgarriak erabili zituen, esate baterako, ‘arbo- larencL asko landu zuen (21). Garai hartako pentsakera isladaturik, ‘Euskal Piz- kunde’ aurreko olerkigintzaren adierazlerik interesgarrienetako bilakatu zen.

Hondarribiko olerkaria hil età urte bereko, 1890eko ‘Euskal-Erria’n A. Kan- pionek «Apuntes Necrológicos de D. Claudio Otaegui» artikuluan haren bizitza età obraren lehen agerpena egin zuen. Ale berean aldizkariaren zuzendariaren

19. U r k iz u , P. eta A z u r m e n d i , X ., 1991, aip. ob., 24 or.20. U r k iz u , P. eta A z u r m e n d i, X ., 1991, aip. ob., 24 or.21. ‘Haritzaren’ sinboloa erabiliaz, baditu hiru poema interesgarri: «Lau arbolacho» izena

ducnak lau Herrialde Historikoak gogorazten dizkigu, E .E ., 1887, XVII, 491 or.; «Zitalkeria» poemak haritz baten hondamendia kontatuz, euskararen, agian Euskalerriaren, hondamendiaren sinbolo dira, E .E., 1888 XVIII, 432-433 o r ., eta bere azken poemak, «Gernikako Arbolari» deituak ere sinbologia bera darabil, E .E ., 1890, XXII, 170-173 or.

90

hitzak, hil berria zen kolaboratzaileari buruzkoak (22) eta Frantzisko Lopez-en prosazko iruzkina (23) datoz, eta gainera olerkiak: 294 bertsolerrotan goraipatu zuten Zegaman jaio zen poeta hil berria. Hauen artean, izen hauek ageri dira: V. Iraola (24), Migel Antonio Inarra (25), Alvaro Ansorena (26), Juan Ignazio Uran- ga (27), Karmelo Echegaray (28), Marzelino Soroa (29), Ramon Artola (30), José Gaspar Oregi apaiza (31), José Ignacio Arana (32) eta Felipe Arrese Bei- tia (33).

22. A r z a c , A n t o n io , 1890, «¡Otaegi!», E.E. XXII, 96 or.23. L ó p e z , F r a n c is c o , 1890, «¡Otaegi!». aip. ald., 95 or.24. I r a o l a , V ., 1890, «Nere Egiazko Adiskide On Klaudio Otaegi-ri», aip. ald., 90 or.25. I ñ a r r a , M ig e l A n t o n io , 1890, «Otaegi-ko On Klaudio Jaunaren Ilberrian», aip. ald.,

91 or.26. A n s o r e n a , A l v a r o , 1890, «A la Memoria del Insigne Bardo Euskaro Claudio Otaegui»

aip. ald., 92 or. Erdarazko poema da.27. U r a n g a , Ju a n Ig n a z io , 1890, «On Klaudio Otaegikoari Oroimena», aip. ald., 91 or.28. E c h e g a r a y , K a r m e l o , 1890, «Otaegi-ri», aip. ald., 94-95 or.29. So r o a , M a r c e l in o , 1890, «Euskera-zale Doai Aundiko Biursakin eta Adiskide On Klau

dio Otaegi Jaunari», aip. ald., 96 or.30. A r t o l a , R a m ó n , 1890, «On Klaudio Otaegi Zanari Oroimena», aip. ald., 109 or.31. O r e g i, J o s é G a s p a r , apaiza, 1890, «Laudagarrizko On Klaudio Otaegi Zanari», aip.

ald., 110-112 or.32. A r a n a , J o sé Ig n a c io , 1890, «Klaudio Euskal-Kantari Zana», aip. ald., 158 or.33. A r r e s e B e it ia , F e l ip e , 1890, «Euskal-Erriko Izar Zireanai», aip. ald., 159 or. Hainbat

Lore-Jokotan lehiakide izan ziren Klaudio eta Felipe Arrese Beitia. Honek poesia hau eskaini zion:

(Amalauduna)«Euskal-Erriko Izar Zireana!Illaz, illaz doaz euskaldun izarrak,Errañuak jakez askoi amaitu,Enabe berotzen euren lengo garrak,Zerren amataurik direan gautu.¿Nun dira Truebak? ¿Nun dira Aranak?¿Nun Billabasoak? ¿Nun Klaudio zu?¿Nun dauz seme on ok gaur ama Euskarak...¡O! ze ezbearra! ez dabe geyago,Euskaldun argirik eingo munduan;Baña nik uste dot askoz argiago Egingo dabela goyan zeruan,Kantaurik Gayarrek, nik baño leunago Euren ondrak gure berba gozoan.

Felipe Arrese Beitia».

91

VI. D ’ABBADIEREN LORE-JOKOAK ETA K. OTAEGIREN BERTSOZALETASUNA

Abbadieren Lore-Jokoak età ‘Klaudio Otaegiren bertsolazetasuncC aipatu gabe ezin gera gintezke, bere bizitzaren beste ataltxo bat età gogoz bete zuena izan bait zen.

Gaia zentratzeko Juan Mari Lekuonaren eskutik ibiliko gara (1). Badakigu bertsolaritzari buruz materiale anitz dagoela, baina gu lantzen ari garen puntuari dagokionez, zuzena, argia età laburra berorrena aurkitu dugu.

J.M. Lekuonak, bertsolaritzaren historiaz ari delarik, età sailkapen historikoa egitean, Pizkunde aurre urruna (1876-1910) garai historiko zehatza markatu digu, Lore-Joko età literatur mugimenduaren gunea adieraziz: Donostia età Zizurkil- Asteasu, alegia.

«Euskal literaturaren historian ikus daitekeenez, berpizte bat dago bigarren karlistatearen ondoren herriak fueroak galtzen dituenean. Età berpizte honek bertsolaritzan ere izan zuen bere eragina età bulkoa. Kontzientziatze honekin batera, norabide età egin-gogo berriak hartu zituzten bertsolariek D ’Abbadie jaunak era- turiko «lore-jokoen» bidez. Gero, ezin daiteke ahaztu abertzaletasunak dinamika berri bat ematen diola bertsolaritzari, herriaren kezkak bere gai hartzen età kantatzen dituen bertsolariari. Azkenik, Donostiako età Bilboko literatur mugimenduek hizkuntza berri bat età tematika berri bat ezartzen die koblakariei: hizkera txukuna età garbia, età giro abertzaleko tematika. Behar bada, P.M. Otaño dugu mugimendu honen barman agertzen zaigun bertsolaririk aipagarriena...

... Asko età asko dira garai honetako olerkariak. Età Zizurkil-Asteasu ingurua da garai honetan nabari den jendaurreko bertsolarien baratza. Herriak gogoan ditu oraindik ordukoen izenak: Errekalde Zarra età Jose Bernardo, Pello Errota, Uda- rregi, Gorrya...».

Beste une batean hauxe dio:

«Lore-jokoak agertzen dira; età bertsolari onenen multzoa ezaguna egiten da Euskal Herri osoan, età beren saioak irteten dira bailara età herrialdeko esparrutik».

1. L e k u o n a , J u a n M ., 1982, Ahozko Euskal Literatura, Erein, Donostia, VI età VII atalak, 91-121 or.

93

Beste puntu garrantzitsu bat ere azpimarratzen digu J.M. Lekuonak: bertsolaritzari buruzko balioztapen-iritzia. Lehenik, iritzi negatiboaren adierazpena ematen digu, bere harridura agertuz:

«hasta aquella sazón ocurría aquí lo que sucedió en los pueblos primitivos...Sucesos triviales... (de) carácter irremediablemente prosaico... Una colección enorme de simplezas y groserías, dichas de una manera eminentemente prosaica, y enun lenguaje incorrecto y plagado de castellanismos...» (2).

K. Etxegarairen hitzen laburpen bat egin dugu eta benetan iritzi negatibo honek bere eragin nabarmena izan zuen.

Ondoren J.M. Lekuonak balioztapen-iritzi positibo batzuk ere eman zizkigun, bere osaba Manuel Lekuona eta J. Oteizarena, esate baterako. Bakoitzak bere alor espezifikotik bertsolaritzaren alderdi positiboak landu eta ikustarazi zizkigun.

Lore-Jokoen inguruko bertsolaritzari buruzko ideia nagusi hauek esan ondoren, zehazkiago eta zuzenago ikus dezakegu K. Otaegik bete zuen zeregina alor horretan. Hiru aztergaitan oinarrituko gara: 1879tik 1890eko bitartea, Do- nostia eta Zizurkil-Asteasuko bertsolarigunea eta K. Otaegiren balioztapen-iritzi positiboa.

Lehenik, Elizondoko Lore-Jokoetan, 1879an, José Bernardo Otaño eta Pello Errotaren lehiaketaren berri luzea, zehatza eta bixia, asteasuarraren alabak eman diguna aipatuko dugu (3). Puntu honi buruz irakurri A. Zavalaren oinoharra.

Urte berean, eta Elizondoko giroa hoztu gabe zegoelarik, Donostiako Lore- Jokoetarako Pello Errotak 1879-VIII-5eko «El JJrumea» egunkarian sei bertsotan desafio hau bota zuen: Honelaxe dio laugarren bertsoak:

«Esango det zein geran gu bi bertsolari:Bernardo Otaño eta Pello Errotari; jokatu deseoan gaude beste biri, ondo iruritutzen bazaie berori, abisa dezate nai duen etorri» (4).

Hamar bertsolari, hiru Zizurkil-Asteasuko eta zazpi Donostia ingurukoak aurkeztu ziren, eta lau sarituak izan ziren: Pello Errota, J.B. Otaño, Udarregi eta Gorriya.

1880. urtean Hondarribian, Beran eta Donostian aritu ziren bertsolarien izenak eta erabili zituzten zenbait gai ezagutzen ditugu. Beran, abuztuaren lau

2. E c h e g a r a y , C a r m e l o , 1967, Apéndice de la Noticia de las Cosas Memorables de Guipúzcoa III, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 247 or.

3. Z a v a l a , A n t o n io , 1992, Pello Errota..., Auspoa, Tolosa, 35-37 or. ‘El Urumea’ egunkaria, 1879-VIII-3.

4 . Z a v a l a , A n t o n io , 1992, aip. ob., 118-123 or. Xehetasun guztiak dakartza orri horietan.

94

Pello errotaren argazkia. Zavala, Antonio, 1992, "Pello Errota...". Auspoa, 7. or.

95

eta bostean, Pello Errota eta Juan Kruz bere anaia aritu ziren (5). Hondarribian, irailaren hamarrean, Udarregi eta Gorriya izan ziren; gurutzea eta arbola, 1638an Hondarribiak izan zuen «chercoa» (setioa) eta Guadalupeko Amari buruzko gaiak erabili zituzten, Klaudioren arabera (6). Eta Donostian, berriz, irailaren hogei- taseian, Antzoki zaharrean Pello Errota, J.B. Otaño, Udarregi, Gorriya, Aranzegi eta Etxeberria, binaka aritu ziren, Manterolak ‘Euskal-Erria’ aldizkarian dioenez.

1881.ean hiru herri hauetako kronikak dauzkagu: Donibane Loitzune, Irun eta Donostiakoak. Daten ordena kronologikoari jarraituko diogu:

Lehenik, ekainaren hogeitazazpian Donibane Loitzunen, hiru bertsolarik parte hartu zuten: J.K. Elizegik, Hondarribiko Nikolas Labandibarrek eta Ezpeletako Etchartek. Elizegi gelditu zen irabazle, eta Manterolak bertsolarien abiada man- tsoa azpimarratzen du beste herrietakoekin konparatzen dituenean (7).

Irunen, irailaren hamarrean, bederatzi bertsolarik bota zituzten bertsoak. Epaimahaia K. Otaegi, Alfontso M. Zabala, Ezkioko seme eta idazle zena, A. Kanpion eta J. Manterolak osatu zuten. Bederatzi bertsolariok hirunako multzotan sailkatuz eman zuten erabakia, irabazleak hauexek gertatu zirelarik: Pello Errota, Gorriya eta Udarregi; bigarren mailan, J.K. Elizegi, Olloki eta Beldarrain, eta azkenik hiru Labandibar anaiak, Hondarribitarrak (8). Badirudi irailaren hamarrean herriko antzokian egin zen saioaren arabera eman zutela sailkapen hori, igande arratsaldeko saioa euriagatik bertan behera utzi behar izan zuten eta.

Azkenik, Donostian, Santomasetan, Antzoki Zaharrean, sei bertsolari lehiatu ziren: Pello Errota, Udarregi, Gorriya, Aranzegi, J.K. Elizegi eta Ugarte, hain zuzen. Epaimahai berezia osatu zuten, zazpi mahaikidez osatua eta epaia bertsotan adierazi zuten, epai-mahaiko batzuk bertsolariak bait ziren: José Zapirain eta J.B. Otaño, adibidez. Betiko hiru bertsolariak nabarmendu ziren, eta sariak seien artean, zati berdinetan, banatu ziren (9).

1883an, uztaileko Karmengo Amaren omenez Lore-Jokoak Markinan ospatu ziren. Festa horietan Abbadiek bereziki hartu zuen parte eta Pello Errota eta Markinako Peruk bertsotan ihardun zutela baino ez dakigu.

Iraileko Andra Maritan Hondarribian ere Euskal Festak ospatu ziren eta K. Otaegik Manterolari egindako eskutitzean dioenaren arabera lau bertsolarik parte hartu zutela, eta beste gauza handirik ez dakigu.

Zerrenda luze honekin amaitzeko, Donostiako Santomasetan, Manterolak bere 1 Euskal-Erria' aldizkarian azken kronika eman zigun: sei bertsolari, hamahiru eta hamalau urtetako bi gaztetxo tarteko zirelarik. Manterola txunditurik gelditu zen Udarregi eta Pello Errotak bertsotan erabili zuten abiadaz.

«En 23 minutos cantaron 68 amarrekos, con una media de 23 segundos por amarreko (10)».

5. E st o r n e s L a s a , B e r n a r d o , 1978, «Renacimiento Literario (1789-1960)», EGIPV, Literatura I, 478 or.

6. E .E ., 1880, I, 111-112 or.7. E .E ., 1881, III, 141 or.8. E .E ., 1881, IV, 19-20 or. K. Otaegi, 1881, «Bertsolariak Ondarribian».9. E .E ., 1881, IV, 278-280 or. Manterola, José.10. Z a v a l a , A n t o n io , 1964, «Bosquejo de Historia del Bertsolarismo», Auñamendi,

130 or.

96

Manterola 1884ean hil bazen ere, ‘Euskal-ErricC aldizkarian Lore-Joko eta bertsolarien jaialdietarako deialdi guztiek jarraitu egiten zuten; baina aire beni bat nabari da, bertsolarien kopurua jaialdiko mugatu egin zen (11), eta geroz eta kronika gutxiago agertuko zen ondorengo urteetan. Agian, K. Etxegarai eta kideen eraginez!

Lore-Jokoetako bertsolana epaitu eta txapelketa-jaialdi horien berri ematen J. Manterolaren lagun-mina izan zen K. Otaegi. Mahaikide askotan gertatu ziren, esaterako: 1881 urteanlranen. 1880-IX-l ln Manterolari Hondarribitik bi orritako eskutitzean bertsolarien jaialdiari buruz idatzi ziona laburtuko dugu: Udarregi eta Gorriya bertsolariak eraman zituen Hondarribiko Udalak, bezperatik iritsi ziren herrira.

«Alkate Jaunari aurkeztu zitzaizkion, diosala egitera eta galdetzera zer pun- turen gañean, non eta ñola nai zuen neurtutzea beren indarrak».

Biek leiho banatan, aurrez aurre eta Kale Nagusian, ordu bat iraun zuen saioak, «gelditu gabe eta segituan, 55.na berso, bakoitza zortzi oinekoa... Pozez eta kontentuz zabaldu ziren bi milla baña geiago persona berriro bildutzeko eta aditzeko illuntzean».

«Zazpietan asi ziren berriz, eta zortzirek bitartean bota zituzten, bien artean 121 berso, neurri banatan batzuek, zeñ baño zeñ obeagoak. Aldi onetan asi ziran siñalatuaz uri onek izan zituen umerik argienak, eta batezere 1638garrengo urtean izan zuen cherkoan gaiena agertu ziradenak. Gero mintzatu ziran Ama Birjina Guadalupekoari euskaldunak, eta batezere arrantzaleak, duten naitasunaren gañean; eta azkenean, gañ gañeko bersoakin, aditzera eman zuten zenbat konbeni dan euskaldun guzion alkartasuna, nai baditugu irichi gaur ditugun baño egun obeak».

Zein gai erabili zuten ere aditzera eman zigun; Gurutzea eta Arbola, euskaldunon batasuna, herriko seme argienak, 1638ko setioa, Guadalupeko Ama Birjina (12).

Berriro, Hondarribitik, 1883-IX-12an, urteroko kronika eginez, Andra Ma- ritako bertsolarien jaialdiari buruz hitzegin zigun, baina aipamena ez da zehatza, izenik ez du aipatzen «lau bertsolari buruzuri», ez ordurik, ez bertso-kopururik eta ez ‘kronometraiarik\ Halaz guztiz ere, «Jolasbiderik ederrenetako bat da bersolariena» aitortu gabe ez zen gelditu Klaudio.

K. Otaegiren bertsozaletasuna, bai epai-mahaian, bai kronista-lanetan oso baikorra izan zen, kontu hau bere kontestuan, giroan hartu behar badugu ere. Orduko bertso-jaialdi edo lehiaketako eta oraingo txapelketetako epaileen lanak ezberdinak dirá. J.M. Lekuona adituari adi diezaiogun:

«Lore-Jokoetako bertso-entzulea ez zitekeen bertso-zale huts izan txapelke- tetan bezala; festara etorritako edonor zitekeen, noski, bertso-entzule. Gero, zenbait

11. E .E ., 1885, XII, 238 or. «Artan parte artu nai duten bersolariak jakin-arazi bear diote ala itzez edo izkribuz... esana gelditzen dan batzar bereziko jaunetako edozeini.

Jaun oek autatu eta sinalatuko dituzte artaratzen dien guzien artetik, jolasbide ontarako bear diran lau bersolariak...».

12. E .E ., 1880, I, 111-112 or.

97

gai jartzen zitzaien bertsolariei; età epai-mahaikoak ere izaten ziren, baina, bai gai- jartze lana, bai epaiketa, zehaztasun gehiegirik gabe egiten zen noski, gaurko txapelketekin konparatuz. Molde honek konkurtsotik hainbat ba du espektakulotik. Konkurtsoen moldeak ditu, txapelketa-zehaztasunik gabe. Hala diradi» (13).

Bertsolaritza K. Otaegirentzat jolasbiderik ederrenetakoa izateaz gain, euskal hizkuntzaren lege, ohitura età ondasunik preziatuenak bertsolariek berritzen dituzte. Klaudioren hitz ia literalak dira. Bertsolarien senezko olerkigintzaren merituak deskubritu, sentitu, dastatu età bultzatu zituen, herri-koblakari età bapa- tekotasunaren balioak usmatu bait zituen. Agian, bapateko ihardunaren teknika erretoriko età poetikoaren bameko legeak ez zituen ezagutuko gaur bertsolaritzari buruz adituek dakiten adina, baina jendaurreko bertsolarien dohaiak ongi deskribatu zizkigun:

«¿N o rk zuzen esan oen itz egokiak , pen sa m en tu azkarrak, ziri zo r r o tz a k ,. . .? . Iku si egin b ear d ira g izon oek bersoetan ari d iranean; aditu zer m in tza d iran, zeren ez da iñor oen ichura no lakoa dan esango duen ik; eurak bakarr ik d ira aski p iz tu tzeko , gartu tzeko gure b io tzak, euskara , età eu ska ldunok m aita degun am aren onean zer na i e g ite k o ...» (14).

K . O taeg i, J . M a n tero la ren an tzera , bertsoza le pe to -p e to a izan genuen , bera olerkari ze la rik ere, edo, behar bada, horrega tik .

98

13. L e k u o n a , J.M ., 1982., aip. ob., 132-133 or.14. E .E ., 1883, IX, 237 or.

VII. K. OTAEGI KAZETARI

Hemeretzigarren mendearen hondarrean euskal munduan ez zegoen euskal egunkaririk; lehen urtekariak, sei hilabetekariak larogeiko hamarkada inguruan hasi ziren; beraz, ordukoei kazetari baino hobe legoke idazle deitzea, baina ña- bardura età erreserba osoz kazetari hitza erabiliko dugu, neurri batean, K. Otaegi kazetari ere izan bait zen.

‘Revista Eùskara’ 1878. urtean sortu zen età ale gehinetan parte hartu zuen Hondarribiko maisuak. ‘Euskal-Erria’ aldizkaria, berriz, 1880an jaio zen. Bietako haserako zenbakietan irmoki età serioski idatzi zuen gure kazetariak. Nafar aldizkarian, 1879-1880-188 leko aleetan hamalau lan aurkeztu età argitaratu zizkioten, età Donostiako aldizkarian, 1882. urteko VII alean, adibidez, hamar kolaboraziotara iritsi zen. la beste ale guztietan ere agertzen dira «Claudio Otae- gui» kazetariak sinatutako artikuluak, 1890ean heriotza etorri zitzaion arte. Oler- kiak, itzulpenak, kronikak età zer ez zuen egin euskal kulturaren argitaratze berri hartan K. Otaegik, beste askoren antzera!

Labur-labur età banan-banan aipa ditzagun bere euskal artikuluak kronolo- jikoki:

1879an ‘Revista Eúskara’n (1) «Fiestas eúskaras en Buenos Aires. Buenos Airesen diran euskaldun leyalai» izena daraman artikulua bertsotan. Bertso horiek gaztelerazko hitz batzuk dituzte. Klaudiorenak ez dira, seguraski aldizkariko idazleren batek idatziak baizik. Sarrerako hitzetan Buenos Airesen egin zituzten Euskal Festen zergatia agertzen da. Alicante età Murcia-ko kalteei diruz lagun- tzeko Argentinako ‘Laurac-Bat’ elkarteak Euskal Jaiak antolatu zituen età horien berri laburra eman zigun artikulistak.

Bigarren zatian hemeretzi bertso zortziko txikian «Buenos-Air e sen diran Euskaldun leyalai» izenburuarekin datoz. Sarrerako erdal testuak esaten du bertso horiek K. Otaegik Buenos Airesen Euskal Festak antolatu zituztenei bidaltzeko egin zituela. Klaudiok bertsotan Argentinan bizi diren euskaldunen ekintza goraipatzen du, ekintzaren helburuarekin erabat ados agertuz, età beti ere euskal folklorea altxatzeko ahaleginak eginez» (2).

Bi azken bertsoak aipatu gabe ez dugu gelditu nahi:

1. Revista Eùskara, 1879, II, 382-384 or.2. Ikus 6. eranskina.

99

«Ayerza jakintsua ta beste lagunak segi aurrera orla, senide leialak; atsegin aundiakin, emengo anaiak, ikus dituzte orko pesta egokiak.Oriek nai bezela koplas kantatzeko ez det nik inondikan jakintsarik asko; asiberria naiz ta barkatu bearko borondate onakin asi naizelako».

Ayertza jakintsua zergatik aipatu ote zuen Klaudiok? Nor ote zen? Harre- manik ba ote zuten? Agian idatzizkoak?

Età azken bertsoan oinarrituz, guk uste dugu K. Otaegiren lehen kopla argitaratuaren aurrean aurkitzen garela. Apaltasunez, bertsogintzarako ez-jakin- tasuna aurrez adieraziz, «hasi berria naiz» età sinadura-data utzi zizkigun, «Claudio Otaegik ipiniak, Ondarribian 1879 garrengo Abenduaren 16 garrenean».

Bigarren artikulua «Ondarribian Burnillaren (traila) 11 garrenean 1880garren urtean» idatzi zuen. Manterolari zuzendutako eskutitz eitea eman zion, hau da, ‘Euskal-Erria’ aldizkariko ‘Zuzendariari eskutitzak’’ arlo berri bat sortu nahirik bezala.

«Bersolariak Ondarribian» (3) izenburua ezarri zion, età, lehen, Klaudioren bertsozaletasuna lantzean iruzkindu dugunez, ez goaz gehiago luzatzera.

«Ondarribiko Euskal-Festak». Ondarribian Burnillaren 12.an 1883.an (4). Artikulu honek ere ‘Zuzendariari eskutitzak’ izena dutenen itxura du, età Klaudiok Manterolari urteroko herriko kronika idatzi zion. Iraileko Andra Maritan, 7-9 egunetan ospatu ziren Hondarribiko Lore-Jokoak età egun horietako giroaren islada da artikulu hau, idazleari bihotza pozez età satisfazioz gainezka agertzen zitzaiolarik.

Lau «bersolari buruzuriren» aipamena egin ondoren, Lore-Jokoetako idaz- lanen lehiaketaren berri zehatzak eman zizkigun:

«Orain itz bi euskal-pestaren ganean: 16 izandu ziran bialdutako moldaerak era onetan: 6 zortziko: bi ziazalda Ama Birjina Guadalupekoari: 2 irakurgai: itz- neurtu bat erderaz età 5 euskaraz. Zein ziran jakiteko sariztatutako egilleak, bildu ziran euskara zale napar-bizkaitarrak, jende aundimandi, chee ta dama asko erriko echean, zenaren sala zegoen ederkiz apaindua: bada ango paretetan arkitzeen ziran zintzillik euskaldunik jakintsuenaen izenak izkribaturik età erramuzko koro ta ban- deraz inguraturik; baita ere lau probintzietako armak guztiz egoki, Hemandez deritzaion pintore azkar batez eginak; età chalo-algara aundiakin aditu ziran ondorengo euskaldun saristatu oen izenak...».

Sarituak izan ziren obra età autore guztien zerrenda luzea dakar ondoren età hemen mozten dugu artikuluaren gure laburpena.

‘Euskal-Erria’ aldizkariko Zuzendariak Klaudioren eskutitza oso-osorik argitaratu età hurrengo orrialdean gaztelerazko laburpena eginik, Otaegiren artikuluaz komentario hau egin zuen:

3. E .E ., 1880, I, 111-112 or.4. E .E ., 1883, IX, 236-238 or.

100

Hondarribia 1890. Urtean. Udal artxibategiko argazki-ondarretik egina.

«... la minuciosa descripción que de ellas nos ha enviado el Sr. O taegi...» (5).

J. Manterola 1884ean hil zen, eta aldizkarian zuzendari aldaketa egon arren, 1884eko ‘'Euskal-ErricC aldizkariko bi aleetan Klaudioren hamalau lantxo argi- taraturik daude.

Horien arteko kolaborazio batek «Guadalupe-ko Iturriaren Bendizioa» du izenburua, abenduaren zortziko data darama eta ohizko eskutitz-forma izateaz gain, badu xehetasun berri bat, elkarrizketa zati luzexka bat, alegia (6). Arti- kuluaren sarrera egiteko, ermitaren dorrean kokatuz honela hasten da:

«¡Zer bistá ikuskarria arkitzen dan nere begien aurrean egunsentiko istante onetan Guadalupeko dorretik!».

Egunaren girotze poetikoa egin, goizeko eta arratsaldeko baseliza barruko elizkizunak laburki aipatu ostean, iturriaren bedeinkazioa kontatu zuen, benetan

5. Aldizkariaren ale bereko 265-268 orrialdeetan Hondarribiko Lore-Joko hauetako epai-ma- haiaren akta ere badator. Hauxe dio Klaudioren sariaz: «La medalla de plata de la Asociación Eúskara de Navarra para la composición cuyo tema fuese: «Fuerorik gabe ezta zoriontasunik Euskalerrian» ha sido disputada por tres composiciones, cuyos títulos son: «Gure amarik gabe ez gintezke bizi», «Nere erriko Ujola» y «Fuerorik gabe ezta zoriontasunik izango gure euskalerrian». La primera es una correcta, fluida y poética composición, llena de brillantes imágenes y de bellos pensamientos, por lo tanto el Jurado la declara merecedora del premio y se lo concede». Beraz, epai-mahaiak K. Otaegiren sariaren merituak argi eta garbi utzi zituen.

6. E .E ., 1884, XI, 523-526 or.

101

kontaketa zehatza. Ondoren, erromeriaren aipamen laburra età iturriaren erai- kuntzaren historia età deskripzio osoa idatzi zuen. Irakurleei interesatzen zitzaizkien xehetasun txikienak ere banan-banan eman arte ez du etsitzen, hodiaren luzera, ur-depositu età iturriaren xehetasunak, hala uremana, iturriaren homi- durazko elementuak, eragile età egileen izenak, jendearen emanahitasuna età gastuak zehatz-mehatz eman zituen.

Egunaren komentarioa egiteko teknika berri hau erabili zuen:

«Itsas-ertzean eguzkia sartutzeko mugan, ekin diogu guziok mendia bera... ¿Zer iraditu zaizu Maintoni, gaur Guadalupe-n egin diran pestak? galdetu zion Amandre batek, neskach zuri-gorri liraiñ bati.

— Nere denbora chikian guchi ikusi ditudan bezelakoa... askotan aditu nuen ez dala probintzian beste erri bat au beziñ alkarturik, età egiaz, ala izan bear du... Esan bezait, Andre Madalen, berorrek jakingo du, emengoa dan ezkero: ¿Zeñek eman du dirua, or egin diran lan egokien bidez aiñ iturri ugaria età ederra ainbeste bidetik orrera ekarritzeko? (Mantoni Irungoa omen zen età Madalena Hondarri- bikoa).

— ¡Ai gaisoa! Badegu Bikario Jaun bat, diruz pagatzen ez dena...— Beraz ongi gastatuak izango dira aiñ gogoz guk gaur bota ditugun chan-

ponak.— Bai Maintoni, bai. ¿Età uste dezu geldituko dala bizi dan artean? Bidè egoki

bat egiteko asmoak ditu aspaldichoan. Jira età bira emen ibilli da bazter guztiak ikusten, nondik egin ditekean koche bidea, maldarik chikienarekin...

— Gisa honetako itzalkar asko adituaz, jechi nintzan...».

Guadalupeko ermi taren dorrea età bidea urte gutxi barra eraiki ziren, nahiz età Hondarribiko bikario zaharrak ez ezagutu bidè hori, lehenago hil bait zen.

Hurrengo urtean, 1885ean ez zen begietsi, ez bertsolari, ez herriko euskal festen kronikarik, baizik età Guadalupeko Ama Birjinaren baselizako obrak amaitu età Gipuzkoako Mariaren alabek Guadalupera egin zuten peregrinazioaren artikulua izan zen argitaratu zena. Eskutitzaren tankera mantentzen du: K. Otaegik sinatua, Antonio Arzac-i zuzendua età «Ondarribian Uztaillaren 3 .an 1885.an» erreferentziaz homitua dago, betiko tamainua, hiru orrialdetakoa, mantenduz.

Artikulu honetan agertzen diren ideia nagusi batzuk aipatuko ditugu: elizkizunak deskribatu arren, ez du data zehatzik ematen, nahiz età guk, beste bidè batetik, uztailaren bata età batez ere bia izan zirela jakin (7). Peregrinazio eguneko meza baselizatik kanpo eman zen, sei milaren bat erromesek entzun bait zuten. Egun horretako meza-emailea, abeslariak età sermoilaria nortzuk izan ziren zehazten ditu. Sermoilariaren aipamen hau luzatuz, sermoia Ezkioko seme età Urnietako bikario zen Alfontso Zabalak egin zuen, età beronen mezua ere agertu zigun. Arratsaldeko elizkizunak, erromesek Andra Mariari egindako opariak età erromesen portaera errarik gabea goraipatzen ditu, età «gaìzki izkribatutako Ierro oek argitaratzea» apaltasunez eskatu zion aldizkariaren Zuzendariari.

Artikuluaren edukia aztertzean, egileak bere garaiko Hondarribiko Guadalupeko baseliza inguruan bizi zen fedearen lekukotasuna eman zigun. «On Klau- diok Andre Mari hagitz maitatu zuen» dio X. Azurmendi zegamarrak. Ama Birjinzale età fededun argi età garbi ageri da bere idazkietan (8).

7. E .E ., 1886, XIV, 213 or.8. U r k iz u , P. età A z u r m e n d i , X ., 1991, aip. ob., 40 or.

102

Gazteleraz idatziriko beste bi artikulu gerorako uzten baditugu ere, hain zuzen, 1886. urtean, ‘Euskal-Erria’ aldizkarian Klaudiok agertu zituenak, egin dezagun bere bi azkenengo artikuluen aipamena:

1887.eko ‘Euskal-Erria’ aldizkarian, XVI. alean, bi artikulu idatzi zituen Klaudiok, bata martxoaren 13koa età bestea ekainaren 5ekoa, biak Hondarribitik Zuzendari Jaunari igorriak.

Lehenak, «Guadalupe-ko Bìdearen Festa» izenburua du (9). Hondarribitik Guadalupeko baselizara eraiki zen errepidearen inaugurazioaren berri eman zigun.

Artikuluaren sarrera oso poetikoa azpimarratuko genuke, nahiz età artikulu osoari idazle helduaren eskua ikusi.

Etxeko birigarroek età auzoko urretxindorrek inagurazio-eguneko egunsentian berorrika hitzeginez, iratzarri età Guadalupeko Amarengana abiatzeko deitu zuten idazlea. Behin età berriro, lelo bera errepikatuz: ‘zabaldu du eguna; «alcha bedi età bijoa» Olearsoroko naturaren egunsentiaren doinu musikala gozatzera’.

Egun horretako jendearen baselizarako igoera behatuz, ikusi zituen Hon- darribiko aurpegi hain alegerak, inguruko herrietatik makutsik zetozenak, età agintariak.

Artikuluaren ardatza Guadalupeko ermitaren barman eman zen mezaren kontaketan datza. Oraindik gehiago esango genuke: artikuluaren muina herriko Bi- kario jaunak pulpitotik bota zuen sermoia izan zen, hain egokia età goxoa, ze aditzaileek hitzik galdu gabe erne aditu beharrekoa izan zen Klaudioren esanetan.

Meza ondorengo bazkari inguruko xehetasunak eman ostean, artikuluaren une askotan agertzen den pertsonaia baten izena ematera goaz: Jose Joakin Olio, bikario hil-berria età Guadalupeko Andra Mariren ermitako obra gehientsuenak egin zituena. Artikuluaren sarreran, mezetako sermoiaren erdigunean età bazkal aurreko errezoan ere ageri da bere izena.

«Ikusi ditugu gaur mendi onetan, sekula geiago etzirala igoko ziotenak, urtezetà erbaltasunez beteak aurkitzen ziralako, begietako malkoak chukatuaz Maria-rieskerrak em aten...».

Klaudioren artikuluko azken ideiak hauexek dira: ‘ilunabarra da..., denak doaz mendian behera..., mendietatik zuzentzen diren otoitzak beroagoak dira.

«Eskutitz eder bat», Hondarribian, 1887-VI-5ean Klaudiok ‘Euskal-Erria’ aldizkariko Zuzendariari egindako eskutitza da. Maiatzaren 14ean, arratsaldeko lau t’erdietan Bidasoaren ibaiahoan gertatu zen naufragioa kontatzen digu. ‘Donostiarra’ izeneko itsasuntziko 15 arraunlari olatuen baitan noiz irentsiko istan- patean aurkitu ziren. ‘Salbatzaile’ zeritzon txalupako lau arraunlari età hamalau urteko gaztetxo batek hamahiru naufrago salbatu zituzten. ‘Salbatzaile’koak kasi familia berekoak ziren. Omenaldi bikaina egin zitzaien herrian, sariak età... banatuz.

Bakoitzaren izen-deiturak, lau helduei emandako hogeitabosna pezetako saria nork lortu età eman zuenaren berri ere zehaztu zuen.

Gertakizun trajikoaren aurrean hartutako jokabidearen eredutasuna azpimarratu zuen Klaudiok, età honen lekuko hara hemen zati bat:

9. E .E ., 1887, XVI, 241-244 or.

103

«Età orain duda gaberik galdetuko du irakorleak ¿eta mutilla? ¿etzioten eman saririk aurrari? ¡Mutilla! Berreun brasatan lisa arrantzan dagoen arrantzalea baño erneago zegoen entzuten an esatenziran itz guziak eta diru eta medallai begira. Deitu zitzakion, bada, eta urbildu zan bere gaitzikabeko biotza ezpañetan zuela, isurtzen zitzaion farre murriskarekin; eta pallako batzuek egiñaz paratu zion En- komendante jaunak zintzilik medalla, eta esan zion: ¿Zer egingo diezu diru oeki? Eta aurrak erantzun zion bere begi beltzak zabalduaz: — ¡Jauna, amari eman!— Nik uste det momentu artan etzela bere biotzean tupots bat sentitu etzuenik, eta gure begiak etziran apartatu aur arengandik, aliketa salatik irten arte».

K. Otaegiren euskal kazetaritza edo kronista-lana bi aldizkaritara mugatu zen: ‘Revista EùskarcC eta ‘Euskal-Erria’ aldizkarietara hain zuzen. Zortzi urtetako iraupena izan zuen lan honek, eta bere bizitzako azken hiru urteetan, kolaborazioak bidali bazituen ere, ez zuen kronikarik idatzi.

Idatzi zituen artikulu guztiak Hondarribiko garai hartako gertakizun eta festei buruzkoak dira, batzuak erlijiosoak, besteak profanoak; dena den, Guadalupeko ermitarekin zerikusia dutenak dira ugarienak (10). Pertsona konkretuen aipamen ugari ere egin zuen.

Artikuluen luzera, normalki, hiru orritara iristen zen. Albiste eta gertaki- zunen berriak osatu, iruzkindu, eta garatu egin ohi ditu. Garaiko zentzu mora- lizatzailea nabari zaio, artikulu guztiek betetzen duten berri emateaz gain.

Zuzendariari zuzendutako eskutitzaren teknika erabiltzen du, eta prosa aberatsa darabil. Beraz, hemeretzigarren mendeko euskal kazetari, urterò bi artikulu edo... idatzi zituen Hondarribiko euskal kronista dugu Klaudio. Otaegiren nortasun aberatsaren berri ematen ari gara. Oraindik, bidè erdian goazenez, garraiz- kion lanari.

10. Guadalupeko ermitaren historiaz bi libururen aipamena egingo dugu:— Z a b a l a , A l f o n s o M a r ía , 1885, «Ondarribiko Ama Guadalupekoaren ziazaldea edo his

toria», López, Tolosa. Liburu hau atalka ‘Euskalzale’ aldizkarian, 1899-III alean ere argitara eman zen: 281-282, 289-290, 313-314, 326, 330, 354-355, 373-374, 379-380, 390 or.

— P o r t u , F l o r e n t in o , 1989, Hondarribia: Notas Históricas y Curiosidades, Hondarribiko Udala, 741-780 or.

104

V ili . KLAUDIO OTAEGIREN BESTE PROSA-LANAK

K. Otaegiren prosagintzari garraizkiolarik, Bonaparterentzat egindako itzulpenak eta kazetaritza-lanak jorratutzat emanik, atal honetan hei diezaiegun Klau- dioren beste hiru prosa-motari: ipuinak, itzulpen literarioak eta itzulpen ofizialak.

Hiru prosa-mota horiek garrantzi ezberdina izan zuten; ekoizpen-kopuruari begira aide haundikoak aurkitu ditugu, eta hirugarrenaren erreferentziak baditugu, baina testu konkreturik ez. Klaudiok prosan moldatu zituen ipuinak bi bakarrik ezagutzen ditugu. Itzulpen literarioen kopurua, ordea, ugaria da; zenbait itzulpenen luzera handia da; ordu franko eskaini zizkion prosa-mota honi. Eta itzulpen ofizialak egin, egin zituela besterik ez dakigu. Banan-banan eta bakoitzari berea, batzuri lerro gehiago besteei gutxiago emango diegu.

1. Ipuinak

Lehenik esan dezagun, Klaudioren bi ipuinek «Zeamako izkeran pasaizo bat» eta «Fernandoren ezurrak» izenburua daramatela. Biak ‘Euskal-erria’ aldizkarian argitaratu ziren (1).

Lehen ipuinaren izenak berak adierazten duenez, Zegamako hizkera garbian idatzia dago, eta hiru helburuetako bat, Zegamako moldaeraren aditzera ematea izan zen, egilearen hitzetan agertzen denez (2).

Bigarren helburua, noski, ipuinaren kontaketa da. Ipuinaren pertsonaia nagusiak hiru dira: Zegamako Koba baserriko Peru hilegorria, «bizkaino burro» ezizenez, eta izenik gabeko aita-alabak.

Peruk neguan bere baserriko lanak egin eta udaberrian Soriko mendietan ikazkin-talde batetan ateratzen omen zuen dima; abere eta lur batzuren jabe egitera iritsi zen, neska motz bat mantentzeko adina bazuela pentsatzeraino. Ikazkintzan zebilen neska sudur motz batek begi onez begiratzen omen zion Peruri, honen ustetan. Besterik gäbe età bapatean, eskua eskatu zion, eta neskak aho betean baietza eman zion, baina aita diruzalearen baimena lortu behar zuen eta horrek behin eta berriro oztopatu zuen Peruren asmoa. Bien elkarrizketa oso bizian, aitaren arrazoi nagusia hauxe zen: «diruik ezpaek, oa emendik» eta Peruren eran-

1. E .E ., 1884, X, 122-123 or. eta 1885, XII, 298 or.2. «Pasaizo au kontau nai izan det Perun erriko izkeran, aitzea emateko».

105

tzuna: «enekin dirukin ezkondu nai zola beorrek alaba». Azkenean, Peruk eta alabak ihes egin zuten aitaren ez-jakinean, baina hau segituan konturatu zen eta leihotik bota zion: «aizak, motell, prezio ortan eaman nai baek, ator besten billa- re nai dianen».

Soriko mendietatik bost eguneko bidea egin ondoren, Zegamara iritsi, ezkondu eta zoriontsu bizi izan ziren.

Klaudioren ipuin-kontaketaren hirugarren helburua moraleja hauxe ateratzea izan zen:

«Badiela zema lekutan guaso batzuk geio nai dioenak diruai been umeai baño» (3).

Bigarren ipuina, berriz, «Fernandoren ezurrak» deitua (4) Amezketako Fer- nandoren pasadizo baten bariante bat gehiago dugu. J. Ormazabalen liburuko «Oilasko hezurrak» (5) eta Klaudioren ipuin hau konparatuz, alde batzuk berdinak eta beste batzuk barianteak dakusgu:

Gauza berdinak hauexek lirateke: pertsonaiak berdinak dirá bi ipuinetan: erretorea, Femando eta apaizaren neskamea. Ipuinaren edukina antzeko egoeran gertatzen da: otordu batean; neskameak Femandori begira jarri zituen hezurrak eta honek hezurren kokapena aldatuz, erretorearen aurrean ipini zituen; eta, azkenik, ‘lepoa bihurritzea’ ere biek aipatzen dute.

Barianteak, berriz, hauexek dirá: pertsonaien aldetik, Klaudioren ipuinean, Fernando eta beste koplari batzuk ageri dirá; bestean ez. Ormazabalen kontaketan ez da zehazten eguna; Klaudiorenean igandea da. Honen ipuinean ez da kon- kretatzen otordua; bestean bazkaria da. Ormazabalek oilaskoa eta Klaudiok gi- sadua ipintzen du. Honek kazuelari eta Ormazabalek platerari ematen dio buelta. Ormazabalen kontaketan emazteari lepoa bihurrituko lioke Fernandok; bestean gezurra sartu dion erretoreari.

2. Itzulpen literarioak

Klaudioren itzulpen literarioak bi aldizkaritan argitaratu ziren: batzuk Iru- ñeko «Revista Euskara» aldizkarian eta beste batzuk «Euskal-erria»n. Tituluak, narrazioaren egilea, argitalpenaren xehetasunak, gaiaren berri eta kokapena emango ditugu banan-banan:

Antonio Truebak idatzi zuen «Lamiaren Kantua. Andre Florentina Cama- leño Santa Anari» ipuina, «Revista Euskara» 1880-8lurteetan hogei orrialdetan Klaudiok itzulita argitaratu zen. Bizkaiko Ibaizabal inguruko ipuina, baserriko ama alargun baten semeak dena saldu eta itsasora aide egiteagatik, ama hilarazi zuen eta baserri hartan, geroztik, Lamiaren kanta bat entzuten omen da.

Tennyson idazlearen «Dora» da bigarren ipuina; 1881. urteko «Revista Eus- kara»n sei orrialdetan dator Klaudiok egindako itzulpena (6). Allenek Gillermo

3. E .E ., 1884, 123 or.4. E .E ., 1885, XII, 298 or.5. O r m a z a b a l , J., 1984, Fernando Amezketarra, Elkar, Donostia, 107 or.6. Revista Euskara, 1881, 91-94 eta 127-128 or.

106

R E V IS T A »ASOONCrADA.

^ U H D A D O H

J O S É M A N T E R Q L A

IWCCTOUA N T O N I O A R Z À C .

C O L A B O H A D O U E :. ipirr«, «n*r* d» Mn. i n c t i . Itrm d*. A»wr»i», il» » » ,

lit!» , l i t u i L 4i . — t L 4».— ir»»», t . M Iguei» 4«.— I r u g ir u , J#U Irtit» 4 « .~ im i» .

buM Iw m 4t.—Ami» y WIU, »»tip« é i. - l iu l» , M . - I r u l i , ho»t. ~ AuinU, Iw « 4* — U m n, Jêàqii» L l*t»m> <• l« g « . lim 4 » .- llB i.» j »r.llt, h -C««pl.», Art»r».~C«ul lU ft l , ! r t if i, - -U U Ji«it| ,i»U .— tiup» 4« Itim i», ?___J u i L — I»t4 »m ti 4t fc r r t— WUrrtn, f .— Uk»p»r»j, U r « t l* 4«.

— U n i» T ilU », i Jw4. ttr iU - 'Ucdii, l t ! i s». CiImh!» 1«» 4«. Itn l»» , il (••<« 4» — lU m g ti, ftbta

- liur», l i f t t l l i t u i* .— IfMl», Ht uri»»* liibtirto, Ì. ï — Upr», *r»»clK* - I t M t i i j i , M a r t i .— I l i i a t ,

In u lt i» .__I»4i»iktlLl», l lg t -1 i t — I t u , l u i U » » l» .~ lltU f t ltp , lr»»ni** 4 i . - l » r n » , l i t w k t lg t t 4*.

— l»rUit, T. fi» ï i r l i . - li t if f» TÍIIMU4», Fruii«*. -Origli, Ja i Ctsptr 4f — 0*uri» y I u i if4 .—

(U>4U 4«.— N U J t*»t, U U ii» — h n J . l iu t .— Wrii»» J *• â lù M », l»4rig*. — *#m , I mwUh . A W i I —

în » k i,i iU ii» i t ,— Cri»fi»,J»t» Igtui», — Ttluu , U4iiit» 4e — WtbiUr, I t i l t w t k - ïiléik*.

Jomo M i l

(PRIMER SEMESTRE DE 1890.)

S a n S é b a s t i a n :

e s t a b l e c im ie n t o t ip o g r á f ic o d e i <03 h u o ^ i> k I . U . B a k o ja ,P l a z a fct l a c o w s t it u c io x .

"Cancionero Vasco", E.E. età Revista Euskara Aldizkarietan argitaratu zituen K. Otaeeik bere Ian batzuk.

107

semea età Dora iloba elkarrekin ezkontarazi nahi zituen, età Gillermok Maria izeneko emakume batekin semea izan zuen. Azkenean, seme hau zela età, pakeak egin età elkarrekin bizitzen jarri ziren Alien, Dora, Maria età honen semea.

Tennyson-en «Maia», hirugarren ipuina ere «Revista Euskara» aldizkarian, 1881. urtean plazaratu zen, Klaudiok itzuli ondoren, bost orrialdetan. 1881eko martxoaren 16ko data darama (7).

Ipuin osoan Maia, bere ama età ahizparekin elkarrizketan ari da, hiltzear dagoelarik. Heriotz aurreko gogoetak izango lirateke ipuin honen gai nagusia.

Nafarroako aldizkari berean agertu zen Klaudiok itzulitako beste ipuin-zati baten izenburua hauxe da: «Urte Berri Bezpera» (8). K. Otaegi itzultzailearen sinadura darama età ipuinaren pertsonaia età edukinak aztertuz gero, beldur haundirik gabe esan daiteke Tennyson-en «Maia» ipuinaren zati bat dela. «Maia» ipuinaren lehen zatiak, hots, aldizkariaren 155. orrian amaitzen denak ez darama firmarik età «Urte Berri Bezpera» deitua, berriz, 156. orrialdean hasten da; beraz, hirugarren ipuinaren zati bat besterik ez da.

«Aitor» (9), agure zahar età aitalehen haundia bere hobitik esnatu età Eus- kalerriaz errukitu zen. Euskalerria adierazteko arbolaren sinbologia darabil, ekaitzak gogor eraso zion, adarrakbanandu età gaisotasunak jota irauten zuen. Lurzoru berean haritz gaztea, arbola zaharraren muskil beretik zazpi adarreko zuhaitz gaztea eme età hazten ikusi zuen. Agureak ez zion begirik kendu, età egun batean adarrak adarren kontra burrukatzen hasi ziren, Oinaztarrak età Ganboarrak batzutan, Agramondarrak età Beamondarrak beste batzutan. Aitor aitalehen bene- ragarriak lotu zituen adar guztiak, ekaitzaren kontra elkar-gurutzatuta burruka zezaten. Età «agurea bere lanaz kontentu, itzuli zan polliki polliki etorri zan bidetik». Ondarribian, 1882-V-21eko datarekin amaitzen du Klaudiok ipuin hau.

Lau dira nafar aldizkarian, Klaudiok prosara itzuli età argitara eman zituzten ipuinak: «Lamiaren Kantua», «Dora», «Maia» età «Aitor», hiru Euskalerrian kokatuak età bestea atzerrikoa. Klaudio età aldizkariaren helburua garbi ageri da: euskal literaturaren esparrua ipuinez ere homitzea. Beraz, Klaudio ipuin-sorketa lanean; orain, berriz, itzulpengintzari ekin dio.

Klaudiok «Justiz» baserria izeneko poeman (10), ipuin-kontaketa bidez, Euskalerriaren eskolatik at, heziketa-mota bat egiten zela familietan adierazi zigun, horretarako langaiak età atzerriko ipuinak ere euskarara ekarri zizkigun.

«Euskaraz mintzo diran bazter guzietan Eskolatutzen dira gure mendietan Aoz ao alkarri beren bileretan Kontatutzen dituzten kondaira ederretan.Guraso zarrak dira gaurik luzenetan Pipa artuaz zizelu zarretan Auzoak bildurikan beren sukaldetan Poztutzen dituztenak jostaldi oetan».

Ipuinen itzulpenak argitaratzeko, aldizkariz aldatu età Donostiako Mante- rolaren ardurapean zegoen ‘Euskal-erria’ aldizkarian ematen hasi zen.

7. Revista Euskara, 1881, 154-155 eta 403-404 or.8. Revista Euskara, 1881, 156-157 or.9. Revista Euskara, 1882, 148-153 or.10. E .E ., 1885, XII, 294 or.

108

«Ispastergo Larrosa» ipuina (11), Bizente Aranaren gaztelerazkoa Klaudio Otaegik itzuli zuen. Hogei orrialdeko luzera du ipuinak eta bi zutabetan, gazteleraz etaeuskaraz eman zigun Manterolak ‘Euskal-erricC aldizkarian. Bederatzi ataletan banaturik dagoela dirudi, baina ‘Euskal-erricC aldizkariko testuan bigarren eta hirugarren atalak falta dirá.

Ipuina Bizkaian, Lekeitio ondoko Ispasterko elizaurrean kokaturik dago. Pertsonaia nagusiak, Ispasterko Laukariz etxean bizi den hemezortzi urteko dontzeilak Maria du izena. Dontzeila honen inguruan eraiki zuen Aranak ipuina eta Otaegik nahikoa hitzez hitz itzuli.

Maria, Laukariz etxetxoan, bere aita Martin alargun eta zuhurrarekin, herrisketako ohiturak gordez eta bere gaztetasunaz baliatuz, Pedro Belandiaz maitemindu zen. Bailara osoan oso estimatuak egin ziren biak. Pedro dantzari gazte eta bertsolari bikaina zen, txapelketetako onena, eta Mariaren edertasunaren berriak eskualde eta herrialdeko mugak gainditu zituen. Euskal herrisketako erromeria eta ohiturak goraipatzen dirá.

Baina, zoritxarrez, Mariaren ezohizko edertasunaren hotsa, egun tamalgarri batean Santxo Ortiz Mendiguna, Ermuako bere jauregian bizi zen jauntxo an- kerrarenganaino iritsi zen. Honek Martin diruzaleari alaba eskatu zion eta baita aitak harén eskabidea onartu ere.

Ispasterko dontzeilek, berria jakitean, negar egiten zuten eta ezkontza hori gauza ez zedin, elkartu eta eztai-egunean sarraskiren bat egiteko prest zeudelarik, bertako plazan bildu zen bailara osoko gaztedia.

Ipuinaren barman Mariaren ama zenaren papera garrantzitsua da, alabaren sentimentuetan etengabe ageri da, amets baten bidez konponbidearen berri izango du Mariak, eta alabak bete-betean sinetsiko dio:

Maria ez da ezkonduko Santxorekin, Ispaster-en ez da odolik isuriko, eta maiteminduta zeuden bi gazteak betiko elkartuko dirá. Amaiera oso irreala, poetikoa hartzen du ipuinak. Maria eta Pedro, biak hiltzen dirá maitasunez; horregatik, ipuin osoko leloa hauxe da: «Ispaster herriskako dontzeilak egizue negarl».

Hurrengo ipuina gazteleraz eta bertso rimatuetan Bizente Aranak Bordelen 1876an «Oro y Oropel» izenburuarekin idatzi zuen eta K. Otaegik prosan zati bat euskaratu zigun, Hondarribian, 1882-V-9an, eta urte berean argitaratu ‘Eus- kal-erria'xzn ale bereko 6 zatitan eta bi hizkuntzatan (12). Bere titulua hauxe da «Aberedari Miragarria», gaztelerazko «El brebaje maravilloso».

Ipuin honen helburu zehatza oso gogoko zuen Klaudiok: gerraren odol-huste, sarraski eta gorrotoak gaitzetsi eta pakearen aldeko laudoriozko kantu estimagarria bultzatu eta hedatzea. Gerraren giroa honela itzuli zuen:

«... guzia da negarra, naspilla, ikara, soilmena eta lutoa eta pozikeza» eta, alderantziz, poesía honen giroa adierazteko, berriz: «Kondaira bat nai dizuet kontatu egoaldeko eguzkia bezela distiaria; gaueko Erregiña zuriaren distiadura chaua eta biguña bezela garbia; amorioa, oroitzak, zoriontasuna eta esperanza bezela ederra, errechinol pollitak oianean kantatzen duen kantu maitagarri bezela biguña; egunsentiren aurpegia bezela parretsua, mendi altuetan gorderik, agertzen danean gure begi illunen aurrean itzalak eta lurrañak aboeztatuaz. Nik nai dizutet kontatu

11. E .E ., 1881, IV, 57-63, 85-91, 107-114 or.12. E .E ., VII, 1882ko alean 408-415, 442-449, 471-4800, 505-512, 529-537, 566-586 or.

109

neguko gau luzeetan Bizkayako echekoandreak età agureak sukalde bazterraren amorioan euren seme ta umezumeai kontatzen ziezten kondaira bat» (13).

Beraz, Bizkaian, Mundaka inguruan kokaturik dago ipuin luze hau; Basurto dorreko Jaun età alabaren kondaira da. Neska oso umetan gelditu zen amarik gabe, età amordekoa sorgin ospetsua zenez, bere jakinduria osoa bereganatu zuen Luz-ek. Basurto età Gomiz dorretxeen arteko etsaigoan giroturik, Luz-en ahaideen lapurretak età garaipenak gogorazi ondoren, berriro bengantza-arriskuan aurkitzen zela ikusirik, aitak bere alabari sorgintzaren bitartekotza eskatu zion. Alabak aita komentzitu nahi du gerrarik ez egiteko, ez alperrik ordea! «Biharko egunsentirako ukendu miraritsu hori prest egotea nahi dui esanda» lotara joan zen aita.

Ukendu hori prestatzeko, zenbait belarren bila irten zen; baina belarrak arraroak, bakanak età aurkitzen zailak izanik, ibili età ibili, asko kosta zitzaion topatzea; dena den, bazekien haritz-ipurdi baten ondoan non egon ohi ziren. Bertara iritsi età landare hori zimeldurik zegoen, età, okerrena, galdu egin zela Luz... Batzuetan ezkerretara, età besteetan eskubitara joz, urduri, arnasestuka, akituta eseri zen arbola ihar baten ondoan età hantxe zegoen landare preziatua. Ontzian ondo-ondo gorde orduko, otso tzar, goseti baten hatzaparpean ikusi zuen bere burua, baina Fortun izeneko gazte batek salbatu zuen Luz.

Honen salbatzailea Gomizko gudaria età neskaren aitaren arerioa zen, baina hau Luz-en ederragatik maitemindu zen.

Batak besteari, sekretuak komunikatu, basoan ukendu misteriotsua egin età Luz-ek, bertan lo eginez, indarrak berritzea pentsatu zuen, etxera itzuli aurretik.

Gau hartako Luz-en loaldian, Fortunen barruko burruka ondo deskribatu ondoren, goizean Basurto aldera zuzentzen dira; basoaren irteeran, bakoitza bere bidetik aldentzeko.

Luz-ek bere aitari Fortunek egindakoa zehatz-mehatz kontatzean, nahiz età une laburren batean zalantza txikiren bat izan, elkarrizketa bat Arribalzagan antolatu età egin ere egin zuten bi bandoek, pakeak egiteko età horrelaxe gertatu zen;

«Erregutu dezaiogun Jaungoikoari ez dedilla benere aditu mendi oetan età ibar parretsuetan gudaren dunbots ikaragarria» gehitzen du testuak (14).

Klaudio literaturzalea età bereziki ipuinzalea agertzen zaigu prosan. Klau- dioren obran bada gune literario bat definigaitza. Bere olerkigintza zortzi ataletan banatu dugu; ipuin età alegien saila nahikoa finkatua ikusi dugu, baina ‘oroi- menezkoen’ sailean denetako pasarteak daude, mitikoak, historikoak, omenez- koak, ipuinak, età gainera gertatzen dena zera da: Klaudiok nahastu egiten du edo era nahasian agertzen ditu jendearen nahiz talde kolektiboen pentsakera età ideiak età bereak. Adibidez, «Justiz...» izena eman zion poeman (15) herriaren età bere usteak bat dira.

«Itz bitan esango det emen gerta zana,Ez uste ipuia dela kontako dedana,

13. E .E ., VII, 1882, 414 or.14. E .E ., VII, 1882, 577-585 or.15. E .E ., XII, 1885, 298 or.

110

Baizikan egiazki iragoa daña;Auzo erri guziak ondo dio sinispena».

Hemen jakinaren gainean jarri gaitu, baina beste pasarte askotan ez digu inolako erreferentziarik ematen.

Gertakizun eta pertsonaia historikoak lantzean, alderdi poetikoa, prosan ari denean literarioa azpimarratuz, momentu bat iristen da batek ez dakiena Klau- dioren testu literarioak zer diren, historia, ipuina, mitoa edo pasarte historikoetan oinarritutako zer.

Histori ikuspegitik Klaudioren olerkigintza eta prosa-lana konparatuz, duda izpirik gabe, prosa errealistagoa da, kronikaren edo errealitatearen kontaketa gehiago da, nahiz eta Klaudioren espiritu poetikoa edonon nabari den. Alderdi hau areagotu egiten da, kronika erlijiosoari heltzen dionean; diogunaren lekuko garbiak Guadalupeko Ama Birginaren ermitari buruzko artikuluak ditugu.

K. Otaegiren ipuin-alderdia aztertzeari azken laburpen bat emateko, hiruzpalau gauza garrantzitsu esango ditugu:

Euskal familietan, neguko gau luze eta gordinetan, batipat aiton-amonek egin ohi zuten ipuin-kontaketari euskal heziketaren maila eta garrantzia eman zion Klaudiok. Ipuinak bildu eta sortu ere egin zituen, gutxi badira ere. Euskal aldizkarietan eman zituen hitz-lauzko itzulpenak, ia gehienak Euskalerrian ko- katutako ipuinak izanik, euskal ipuinen altxorra aberasten saiatu zen. Ez dugu ahaztu behar K. Otaegiren olerki-sailetakoak asko eta asko ipuinak direla. Klaudioren ipuingintza aberatsa dugu, bai bere olerkien bidez sortu zituen ipuinetan, bai itzulitakoetan. Beraz, Klaudioren literatur alderdia ez zen bakarrik olerkigin- tzara mugatu, ipuingintzari ere eskaini zizkion bere ahaleginak.

Hirugarren saileko itzulpen ofizialak ikusi aurretik, Klaudiok prosan egin zituen bi itzulpenen berri emango dugu oraingoan, ez dirá ipuin-itzulpenak, baizik eta, bata A. Kanpionen ohitur narrazio luzearen itzulpena, eta bestea izenik gabeko artikulu labur batena.

A. Kanpionek, 1881eko Uztailean Iruñean taxutu zuen narrazioa E.E. aldizkarian erdaraz argitaratu zigun (16). Hori bera, erdal testua eta euskal testua batera beste liburuska honetan ere argitaratu zituen: A. Kanpion, 1882, «Contrastes», Joaquin Lorda, Pamplona. Liburuaren haserako oharrean, III. orrialdean hauxe dakar: «Ni el artículo de costumbres ni la leyenda aqui reunidos, son nuevas para el público, pero lo son la versión euskara del uno hecha por el distinguido escritor guipuzcoano Sr. Otaegui...».

Klaudio Otaegik egindako itzulpenaren berri zehatzik ez dago inon, eta testua, berriz, 1882ko Iruñeko argitalpenean eta hori Julio Urkixoren Ondarean soilik aurkitu dugu. Beraz, berarekin topo egitea nahikoa zaila da. Ikus 10. eranskina.

A. Kanpionen benetako narrazio baten aurrean gaudela usté dugu, hau da, funtsean Goierriko ohiturak, eta Ordizian 1881 baino lehen, tren-geltokian iku- sitakoaz ari denaren ustea dugu. Beraz, ohitur literaturaren barman sartzen dugu, eta dioguna areagotzeko egilearen hitzak jarriko ditugu:

«Tengo ánimo de publicar un libro que se titulará Leyendas euskaras. Ninguna de las dos composiciones literarias que hoy aparecen en el presente folleto, caben

16. Kanpion, A. 1882, «Contrastes», E .E ., V, 33-36, 65-69. or.

111

en la proyectada publicación: la primera porque es un artículo de costumbres...». E ta ja rra ian geroago, narrazioaren helburua eta m otibazioa em an zigun: «.. .ambos están inspirados en los mismos sentimientos; amor al pais basco-navarro,

a sus glorias; entusiasmo por su naturaleza, tan rica de costumbres y tan merecedora de ser reflejada en las obras literarias; encarecimiento de la idea de unión entre los hijos del pais, sin distinción de partidos y colores; repulsión y antipatía hacia todo lo estraño que por medio de las costumbres o de la ley pretenda implantarse en nuestra tierra, alterando su peculiar estructura. Algunos me acusarán de no ser hombre de mi tiempo y acojerán con sonrisas burlonas mi estrecho provincialismo. No importa; ese grande error politico-social que se llama cosmopolitismo, es un lujo que únicamente pueden permitírselo los pueblos que son dueños de sus destinos».

Arturo Kanpionek 1882-V-lean idatzi zuen ohar hori eta K. Otaegik itzulitako erdal testuak 1. orrialdean egileak Juan Iturralderi egindako eskaintza eta 1882-VII-leko data dauka. 1882. urteko E.E. V alean erdal testua eta aipatzen ari garen liburuskan erdal-euskal testuak urte berean eta hilabete beretsutan eman ziren. Horrek esan nahi du A. Kanpionek K. Otaegiri bere testua itzultzeko eman ziola, erdal testua argitaratu baino lehen.

Narrazioaren edukiari begiratuz, pasartea Ordiziako tren-geltokian kokatu zuen eta honelaxe hasten da: «Arratsaldeko bostak, or nonbait ziraden Billa- prankako estaziora (Gipuzkoan) allegatu nintzanean, Mearritza eraman bear ninduen trenkorreoan sartutzeko asmoarekin.

Nai baña denbora geiago nuen eta zai nengoen bitartean atsegin izan nezan asi nintzan paseatzen bumi-bidertzaren luzeeran, oroituaz gozoki iragitako amabost egunak».

Hamabost egunetan dastatutako esperientziak eta arratsalde hartan geltokian lotsaz ikusi eta saminez sentitutakoak kontatzen dizkigu.

Narrazioaren tonoak, tartekatzen dituen iruzkinek eta oro har, testuaren osaketa eta itzulpenak egile-itzultzaileen pentsakera isladatzen dute: alde batetik, Euskalerriko ohitura garbien defentsa eta beste aldetik, atzerriko usadio likitsen sarreraren aurka agertzen dirá.

Klaudioren prosa-itzulpenei jarraituz, lehen aipatutako bigarren itzulpen labur baten berri emango dugu, «El Urumea» aldizkarian agertu zen «Víctimas del deber» sinadurarik gabeko artikulu bat (17).

«Eguinbidearen jauskañiak» du Klaudioren itzulpenak izena, eta gaiaren mezua bi hitzetan laburtuko dugu: erlijioak eraginda, Mariaren Mirabeek gaisoen alde egiten duten lana goraipatzen du eta guztiz beharrezkotzat jotzen. Aldizkariko artikulu baten itzulpena egin eta euskal kolaborazio bat gehiago E.E.rako eskaini zigun.

Atal honen haseran Klaudioren prosa-lanak hiru zatitan banatu ditugu, ipuinak, itzulpen literarioak eta itzulpen ofizialak. Lehen bi multzo horiek amaitutzat ematen ditugu, hau da, Klaudiok sortu zituen ipuinak eta itzulitakoak.

17. E .E ., XI, 1884, 49-51 or.

112

3. Klaudioren itzulpen ofizialak

‘Itzultzaile ofizial’ izena (18) eman zion Jon Juaristik, eta K. Otaegik berak aitortu zizkigun zeintzuk izan ziren itzulitako lanak: Gipuzkoako Diputazioari, Errege Alfontso XII.ari eta Gipuzkoako Batzarre Orokorrei itzuli zizkien dokumentuak dira itzulpen ofizialak. Data eta xehetasun handirik gäbe hauxe dio hitzez hitz:

«1874.garrengo urtean itzuli nituan euskarara Diputacio generalak Guipuz- koatarrai zuzendu zizkien itzak, gure arteko gerraren medioz. 1875.garrenean, gure Errege Alfonso Xll.garrenak lau euskalerriai zuzendu zizkienak. Eta 1878an Pro- vintzi onetako Batzarre Bakarrak artu zuan oroitzakin egin zan zirkularra ere bihurtu nuan euskarara, eta izandu zan biraldua ausarki erri guzietara, Batzarreak ala agindu zualako...» (19).

Klaudioren itzulpenak, XIX. mendearen azken aldean eginak izateko, egokiak, lexikoz aberatsak, agian garbizaleegiak eta horregatik zail samarrak egin zaizkigu.

Otaegiren eta Eguren ikuskatzaile-ohiaren metodoari buruz aritu garenean, Klaudiok partaide zen eta oso liburu estimatua, erabilia eta berak Zegamako azpieuskalkira moldatu ere egin zuela esana dugu. Metodo horren VIII. orrialdean, gaztelera ikasi beharraren aldeko argumentuak ipintzean, beste batzuren artean, zera dio: euskaraz irakurtzeko libururik ez dagoela (20). Horretaz jabeturik, jo ta ke ekin zion itzulpen-lanari.

18. J u a r is t i, Jon, El Linaje de Aitor, Taurus Ed., 207 or.19. Ikus 1. eranskina.20. «Método Práctico para Enseñar el Castellano en las Escuelas Vascongadas, por D. Juan

M ana de Eguren, Inspector cesante de 1 Enseñanza» VIII. or. « ... para el buen desempeño de su cometido o para adelantar en un ramo cualquiera de las artes o de la industria quieren consultar una obra que trate de tales materias, carecen también de este recurso (irakurketari buruz ari da) porque nada se escribe en vascuence...».

113

IX. K. OTAEGIREN GAZTELERAZKO KOLABORAZIO ETA ARTIKULUAK

K. Otaegiren bizitza eta, batez ere, bere obra literarioa aztertzerakoan, gehienak euskal idazlanak izan zirela ikusi dugu, hau da, euskarazko sorkuntzak edo euskal itzulpenak. Hor ez dago dudarik, baina baditu gazteleraz idatzi zituen artikulu batzuk ere. Ezagutzen ditugun bi unetara mugatu ziren, 1869-70 eta 1886ko urteetara, eta hiru gai nagusiki landu zituen: euskararen azterketa teorikoa; José Joakin Olio, Hondarribiko bikarioaren heriotza, eta Hondarribiko bi ohitura. Erdal esparru honetan, beste bi kolaborazio ere izan zituen erdal liburugintzan. Banaka, erdal hiru gaiak aletzeari ekingo diogu.

1869-1870eko negu-aldean, euskarari buruzko lau artikulu idatzi ornen zituen. Donostiako «Magisterio Vascongado zeritzayon papel batean» esan zigun K. Otaegik berak (1). Papel horiek eskola-maisu batzuren artean taxutzen zituzten, baina guk arakatu ditugun Donostiako artxiboetako ordenagailuetan sartzeke daude, eta agian betirako galduak. Horregatik, ez ditugu ezagutzen eta berorien izenburuek adierazten digutenarekin konformatu behar izan dugu:

«Antigüedad y orijen del vascuence».«Clasificación de los dialectos del vascuence».«Dificultades de la compresión del vascuence».«Observaciones acerca del mecanismo del vascuence».

Klaudio, 1860ko hamarkadan, Bonaparterekin ikusi dugu euskal dialektologiaren esparruan jo eta ke lanean, eta garai berean Juan Maria Egurenen método liburuaren euskal-erdal hiztegiaren auzalanean zebilelarik, aipatutako lau artikuluak sortu eta gauzatu zituen, garaiko eskola-maisuei formazio teorikoa ematearren.

1886an, berriz, hiru artikulu ‘Euskal-Erria5 aldizkarian idatzi zituen. Lehena, «Carta Necrológica. D. José Joaquín Olio» izena daraman artikulua zuzendu zion Antonio Arzac jaunari, eskutitz forman (2); bere data 1866-II-23koa eta gazteleraz idatzita dago. Honelaxe hasten da:

1. 1. eranskina.2. E .E ., XIV, 1886, 208-213 or.

115

«Triste dago Jaizkibel Triste Olearso Lantuz Ondarribia,Aita ili delako» (3).

«Bere bizitza luzatzeko irrikitan zegoen unean, Guadaluperako errepidearen inagurazioaren zain bait zegoen, hil zen» esanez jarraitzen du bere karta Otaegik.

Jose Joakin Olio Lezoko semea zen, età amaren sabelean zegoela, bere aita arrantzalea itsasoak irentsi zuen. Andriani, Iruneko Gotzai Jaunak Lezora egindako artzai-bisitan, haur honen egoera età dohaiez oharturik, ikasketak età gerora apaiz-karrera ere ordaindu zizkion. 1849an apaiz egin zen età urte berean Hon- darribiko bikario izendatu zuten, non 37 urtetan bere lanbideari zegozkion egin- behar guztiak ondo baino hobeto bete bait zituen, Klaudioren esanetan.

Hondarribiko parrokian egin zituen obren zerrenda luzea eman zigun artikulistak: Santa Maria Sagarra parrokiako aldare nagusia berritu zuen, Hondarribiko apaizentzat etxebizitza età baratzea erosi zituen, Guadalupeko Ama Birji- naren ermitan kanpai-dorrea età harlanduzko gurutze ederra eraiki zituen, santutegi honetako iturrirako ura aurkitu, età ur-hornikuntza osoa burutu zuen, età 70 urte zituelarik, ermitako errepidearen inaugurazioaren zain zegoelarik, heriotzak eraman zuen Hondarribiko hiritarren bihotza bereganatu zuen artzaia.

37 urte luzetan elkarrekin Hondarribiko bikario/maisu lanetan sarritan aritu ondoren, Don Juan Jose Olio joan zitzaion K. Otaegiri.

Urte età ale berean (4) «Tobera» izeneko ohiturari buruzko artikulua gazteleraz idatzi zuen, età berak egin età kantatutako koplak, hauek euskaraz, argitara eman zituen.

Tobera zer zen, noiz età noia gauzatzen ziren adierazi zigun. K. Otaegiren garaian, nonbait, indarrean zegoen ohitura zen età beraren alde agertu zen, ar- basoengandik zetorkigun usadio jatorren aldekoa bait zen.

Pertsonaia hauek parte hartzen dute toberei buruzko kontaketan: ezkonbe- rriek, gazte-talde batek età koplariak. Gauez, ezkonberrien eztaietako lehen afa- lorduan, beren etxe aurrean, oso urrundik entzun ohi zen triangelu tankerako musika-tresna batez lagundurik, koplariak bapateko edo lehendik prestatutako koplak, humore età ironiaz jositakoak botatzen zizkien ezkonberriei, età koruak leloa edo estribilua errepikatzen zuen bitartean, auzoko jendea inguratzen zen gertakizun hori ospatzera.

Tobera bukatzen zenean, eztaiei jarraitzen zitzaizkien, ezkonberrien festa- giroan.

Ohitura bitxi età preziatu honen iraupenerako urrats bat izan zedin, Klaudiok 1886. urtean, Hondarribiko bi gazte ezkonberri, sinpatiko età alaien ohoretan, izenik ez zigun utzi, abestu zituen hogei koplen letrak eman zituen artikuluaren azkenean.

Urte età aldizkari bereko bigarren alean (5), Hondarribiko beste ohitura bati buruz età gazteleraz hau ere idatzi zuen, età titulua hauxe da: «Costumbres

3. P o r t u , F l o r e n t in o , 1989, aip . ob., 397-398 or.4. E .E ., XIV, 1886, 565-566 or.5. E .E ., 1886, 121-123 or.

116

Guadalupeko Andra Marien Santutegia mendearcn hasieran. Udal artxibategiko argazki-ondaretik egina.

117

Vascongadas. Cofradías de mareantes»', data, berriz, 1886-VIII-3a dauka, eta Hondarribitik ‘Euskal-erria’ aldizkariaren Zuzendariari idatzitako lana da (6).

Hondarribiko itsasgizonen Kofradiaren inguruko datu historiko interesgarrien berri eman zigun. Bi zati nabarmen ditu artikuluak: Bata, urterò Kofradiako botere-aldaketa ñola egiten zen zehatz-mehatz adieraztea eta bestea, Hondarribiko Kofradiako Kutxaren barruko dokumentu eta objektu historikoak zehaztea.

Hondarribiko Itsasgizonen Kofradiako Abate Nagusiaren hautaketa:Urterò San Pedro ondorengo igandean, Kofradiak ordaindutako meza na

gusiaren ondoren, udaletxean, alkatea eta idazkaria bertan zirelarik, hiriko patroiak biltzen ziren. Denek, papelean idatzita, beren izena sartzen zu ten hauta- kutxan. Hortik haur batek ateratako sei lehen izenak idazkariak aldarrikatzen zituen, età sei hauek gauza bera errepikaturik, azkenik esku xaloak ateratzen zuena izango zen urtebeterako Abate Nagusia. Ondoren, berdin jokatuz, bi Abate Txiki eta Itsas Alkatea hautatzen ziren.

Botere aldaketa Madalena egunean egiten bazen ere, 1886. urtean San Ina- ziotan egin zen, patroi batzuk arrantzan bait ziren.

Kargua uztera zihoan Abate Nagusiak egiten zuen zeremoniaren xehetasun guztiak eta luzeak eman zizkigun K. Otaegik: segizioaren hasera-ordua, ibilbidea, partehartzaileen zeregina eta kopurua, berauen ordena, bakoitzak zeraman jan- tziaren komentarioak; eta azkenik, udaletxean Kofradiako Kutxa hartzen zuen urtebeterako hautatua izan zen Abate berriak. Jarraian, antzeko segizioan, le- hengoez gain agintari zibilak eta elizgizonak gehitzen zitzaizkiolarik, Abate Na- gusi berriaren etxean merienda bat egin ohi zuten.

Hondarribiko Kofradiako Kutxaren barruko dokumentazio eta objektu historikoen zerrenda ere utzi zigun, batzutan komentario interesgarriz homituta: Amerika eta Ipar Europara egindako arrantza-bidaien eskuezkribuak, 1606-1678 urteetan Kofradian izandako Abate Nagusi, Abate Txiki eta Itsas Alkateen non- bramentu-aktak, 1566.eko Kofradiako Ordenantzak, Kofradiari Klemente Aita Santuak 1595-V-12an luzatutako buida pergaminozkoa... agertzen dira, beste batzuren artean.

Kutxa horren giltza hiru hauen eskuetan egoten zen: Alkate Nagusi, Abate Txiki eta Itsas Alkatearen eskuetan.

Kutxaren barman gordetzen ziren beste zenbait objektu esango ditugu: meza emateko apaizaren jantzi, kaliza, patena, binajera, San Pedrori bere egunean ezartzeko zilarrezko lau giltza trinko, lau bastoi, zetazko lau faja beltz, zilarrezko bi gumtze, San Pedroren eta Santa Maria Madalenaren erlikiak. Objektu guzti horiek noiz eta zertarako erabiltzen ziren esanez, amai tu zuen artikulu interesgarria K. Otaegik.

6. P o r t u Ir ib a r r e n , F l o r e n t in o , 1989, Hondarribia: Notas Históricas y Curiosidades, 276-279 or. Testu osoa dakar.

X. K. OTAEGIREN EUSKARA ETÀ IDAZKERA

Otaegiren bizitza, Hondarribian eman zuen irakaskuntza, Bonapartek, Klau- dio taldekide zelarik, euskal dialektologian sortu zuen mugimendu età lorpenen berri, Hondarribiko maisuaren olerkigintza età prosagintza landu ondoren, bere euskara età idazkera aztertzera goaz.

K. Otaegiren olerkigintzaz, oro har, balorazioak ikus ditugu, baina laudorio età kritika orokorretan gera ez gaitezen, beronen obran ikus ditzagun jarraian bost puntuok: ortografia, lexikoa, deklinabidea, aditza età sintaxia. K. Otaegi L.L. Bonaparteren lankidetzan aztertu dugunean, esan dugunez, zegamarraren mere- zimenduetako bat, età ez txikiena, Goierrikera azpieuskalkiaren erabilera izan zen. K. Otaegiren euskarari buruzko atal honetan ez dugu aipatu ere egingo alderdi hori, gai horrek, berak, beste lan bat osoa mereziko bait luke.

1. K. Otaegiren ortografia

K. Otaegik erabili zuen ortografia aztertzerakoan, zailtasun handi batekin aurkitzen gara: eskueskribuak kenduz gero, Klaudiok berak erabili zuen ortografia ez dugu ezagutzen, gure idazle honek bere lanik gehientsuenak 'E .E .’ aldizkarian argitara eman zituen età. Aldizkari hau, berriz, J. Manterola età A. Arzac-en ardurapean zegoenez, berauen ortografi araudiaz gidatzen zen.

Beste aldetik, lehen esan dugunez, Klaudiok ez bazuen bere obrarik argitaratu età bere eskueskribuak argitaratzeke baldin badaude, ez dakigu zenbateraino merezi duen bere ortografiaz iharduteak.

Dena den, K. Otaegiren ortografiaz gauza hauek esan ditzakegu:

1.1. L.L. Bonaparte età J. Manterolaren eraginen menpean egon zen età, autonomia handirik ez zuen izan arlo horretan. Beraz, bi autore horien ortografia aztertu beharko litzateke, Klaudiorenaz hitzegin aurretik, baina hori, zorionez, egina dago. Gauzak horrela direlarik, L.L. Bonaparteren ortografi arauak età bere taldearenak ezagutzeko, Koldo Zuazo-ren liburura zuzentzen zaitugu (1).

Hala ere, Klaudiok erabilitako ortografiaren laburpena egingo dugu, guk jaso duguna plazaratzeko asmotan.

1. Z u a z o Z e l a ie t a , K o l d o , 1988, Euskararen Batasuna. La Unificación de la Lengua Vasca, Euskal Herriko Unibertsitatea età Euskaltzaindia, Bilbao, 239-249 or.

119

Hasteko esan behar dugu, gaurko gipuzkeratik oso gertu dagoela bai euskara, bai euskal kode idatzia; horregatik bere obraren irakurketa nahikoa erraza egiten da.

Eskueskribuetan nahiz bere garaiko ‘E.E.' età «Revista Euskara» aldizkarietan gauzatutako gure irakurketan berezitasun aipagarriok atera ditugu:

1 .2 .

— b/v, età c/z grafemak bereizteko erizpide zehatzik gabe topatu dugu, batzuetan bata, besteetan bestea ageri da. Baina deklinabidearen atzizki edo desinentzietan età aditzaren sujetoaren adierazpenetan beti ‘K’ grafema darabil: «diputado», «provincia», «probintzia», «pazienzia», «Ce- gamako», «Claudio», «chikiko», «elkargo», «viva», «jakintsuek», «euskaldunak», «dek», «zuek»...

— 1 età 11, beti erizpide bera darabil: «olio», «euskal», «ili bat età illa», «ille», «milla», «pillota», «lan», «lo», «langille», «lambro»...

— r età rr grafemak erabiltzen ditu baina inoiz ez r: «ur», «ura», «hura», «urrà», «erre», «erro», «eri», «ero»...

— n età ñ ahoskatzen diren bezalaxe banatzen ditu: «nabil», «nago», «nengoen», «baña», «baño», «gañera», «dotriña», «alegiñ», «zeña», «ze- ñetan», «zeiñ»...

— g eta gu kasutan gehienbat lehena darabil, baina noiz behinka bigarrena ere ageri zaio: «begi», «bizitegi», «lorategi», «arpegi», «-garrengo», «Gipuzkoa», baina, «iztegui», «Guipuzkoa»...

— s, s eta z kode idatzien bereizketa garbia darabil: «sudur», «busti», «señar», «oso», «susen», «piska», «eserleku», «isuri», «gaiso», «bisi- garri», «berealase», «zuzena», «zar», «ziri», «zan», «zion»...

«Distiatu», «distiera» eta «distiari», «sustar» (zuztar), «eskondu», «egasti», «ostu» (hoztu), «saristatu» (ordaindu) idazkerek lehen momentuan harritu egin gaituzte, baina Azkueren arabera gehientsuenek forma zahar horiek ere badituzte.

— ts, ch eta tz kode idatziaren bereizketa garbia da: «otso», «atzo», «etsi», «utzi», «atso», «eche», «chiki», «chistu», «chorchor»... Inoiz ez du erabiltzen ‘tx’ grafiarik.

— sh grafema ere jaso dugu, Y edo V bokalak aurretik daramatzala: «gais- hoa», «erreshago», adibidez maiz darabiltza.

— b eta p grafemen aurretik V edo ‘m’ nahasian darabiltza: «ainbesteko», «aimbeste», «denbora», «dembora», «zenbat», «lambro», «lenbiziko», «konbidatu», «danboliñ», «konparsa»...

— h letra, euskal hitzetan eta ez maileguetan, bi kasutan ikusi diogu, baina ez beti: «hura» (erakuslea) eta «hitz», «hitzegin»...

— y grekerazko grafema askotan erabiltzen du, ez beti: «deya», «zaye», «deritzayon», «geyenak», baina «geiago»...

— ’ apostrofoa erabiltzen du: «t’erdi»...— I bustidura adierazteko kasu aislatu batzutan aurkitu diogu: «koladua»,

«Mainfoni», «irulen», «aitu»...— Harridura eta galde-ikurrak haseran eta amaieran, bietan normalki era

biltzen ditu: «¡Milla aingerua!», «¡ Arraiek pulatu!», «¡ Ausen dek poza!»,

120

E.E. XXII, 1980,89. or.

121

«¡Ausen da lasaitasuna!», « ¡Jainko aundia!», « ¡Ama maitia!». Harridura ugari darabil.

— (-) marraren erabilerari buruz bost kasu ezberdinetan aurkitu dizkiogu adibideak:• Zenbakietan, «1863-garren, 1865-an, 1868-an»...• Hitz-konposaketan, «eskola-Maisu», «Done-Juanen», «Bidaso-ibai-

ko», «Euskal-erri»...• Izen nagusi eta deklinabide atzizkia bereizteko, «Guadalupe-ko», «Jo-

nas-ena»...• Aditzaren zenbait elementuren lokarritzat darabil, «goza-erazten», «al-

izan», «ezal-du», «al-zintuzten»...• Beste zenbait kasutan, bitxikeria antzekoak edo: «ederrak-gatik» eta

‘-zale’ atzizkiarekin maiz.Euskararen maila mintzatuari lehentasuna emanez, hitzak lotuta idazteko

joera nabari zaio K. Otaegiri. Bi adibide emango ditugu:— ‘ez’ partikula negatiboa aditz laguntzaileari erantsita idazten du oso maiz:

«eztu», «ezta», «ezpadu», «ezpaditu», «etzuen», «etzuten», «etzaio», «ezpazaio», «etzen», «etzeunden», «oiez»...

— Beste forma batzuk: «oiezbezela», «oiezbezelako», «batezere», «piska- bait», «aliketa»...

Izen nagusi toponimiko eta abizenen jatorria edo gaztelerazko ebakera eta grafia errespetatu ohi ditu, baina ez beti: «Abbadie», «Miguel Rodriguez», «Hambsburgo», «Dinamarka», «Jonas», «Marcos»; baina «Cegamako», «Villa- franka», «Frantzia», «Karidadezko Aizpak», «Mariaren Mirabeak» (Siervas de Maria), «Salazar», «Ronkal», «Lisboa», «Ganjes»...

Klaudiok azentu grafikoa askotan erabili zuen: «zer», «berari», «kosturä», «jaunari», «osta ostä», «berrirö», «mireskirö», «ospatsurö», «bistä», «urä», «Konde»...

Izen nagusietako azentuak ez goaz ematera, agian erdarazko grafia manten- tzeagatik erabili zituen eta.

2. Klaudio Otaegiren lexikogintza

Gai hau aztertzerakoan, eta Otaegiren eremuan zuzen-zuzenean sartu aurretik, autoreari buruzko gure aportazioak oinarritzeko, Joseba Andoni Lakarraren «Larramendiren Hiztegigintzaren Inguruan» (2) eta Ibon Sarasolaren «.Larra- mendiren Eraginaz eta» (3) artikuluak goraipatzeaz gain, beraietatik funtsezko ideia batzuk ematera goazkizue, lehen-lehenik, gai honi buruz zein baino zein interesgarriagoak eta lagungarriagoak gertatu bait zaizkigu.

Larramendiren lexikogintzak eragin bortitza izan zuen XIX. mendeko euskal literaturan, jakintza età kulturan, XIX. mendearen amaierarantz Lore-Jokoetan, euskal olerkigintza berrian età prosa ez-erlijiosoan Larramendiren hiztegiaren beharra areagotu egin bait zen. Hitzez hitz honelaxe dio I. Sarasolak: «Lore-

2. L a k a r r a , Jo se b a A n d o n i , 1985, «Larramendiren Hiztegigintzaren Inguruan», ASJU XIX-1, 11-50 or.

3. S a r a s o l a , Ib o n , 1986, «Larramendiren Eraginaz eta», ASJU XX-1, 203-216 or.

Jokoen garaiari dagokionez eta hoien inguruan sortu zen hizkuntz eraberritzean badago oraindik zer azterturik I. Pagolak azaldu dituenez gainera. Adibidez, Antiaren itzulpen lanak DT-aren erabat mendeko eta are morroi lotsagabe agertzen dirá. Vicente de Arana-ren honako pasartean marka guztiak hausten bidé ditu Otaegik: «kolko tupozkari altxatuaren, eta lepo marmol-arrimueta ederraren antza»: «el levantado seno palpitante y el primoroso cuello alabastrino» (Euskal- Erria 1882c, 578): cf. Larramendiren DT-n «Alabastro, marmolen motako arri churi bat» (4).

Larramendiren eragina neurtzeko ez da aski beronek asmatu zituen hitz berriak Klaudioren testuan bila ibiltzea. Horretaz gain, Ibón Sarasolaren aholkuari jarraituz (5), Otaegiren euskal atzizki-sistema eta bere lexikogintzaren beste eremu batzuk ere aztertu ditugu.

Klaudio Otaegiren lexikogintza, beraz hiru ataltxotan banatuko dugu: lexikogintza garbizalea, hitz-eratorketa, hitz-konposaketa eta honen barruan onomatopeia.

2.7. Lexikogintza garbizalearen joera nabarmena ageri zaio Otaegiri. Adibidez gure 1. eranskinean zerrenda hauxe beha dezakegu: «kondaira» edo «historia», «jostaguda» (concurso), «iztegui» edo «diccionario», «eskutitz» edo «karta», «berezinde» edo «artikulu», «eraskitza» edo «berboa», «mailleztatu» edo «dek- linatu», «erabidatu» edo «konjugatu». Klaudioren beste zenbait lanetan aurkitu dugun zerrenda ematen dugu jarraian: «betuste» edo «konsiderazio», «alori» (armonía), «aloritsu» (armonioso), «Irurtasun» (Trinitate), «beargille» (langile), «bilkida» (concurrencia), «ipigandu» (depositatu), «diarte» (jende), «beltxarga» (cisne), «libroi» edo «atrilla», «esperanza» edo «igurika», «ostabatza» (capilla musical), «eleiz-osgille» (ezkila), «azoge» (zilar), «uztaitzin» (bobeda), «uron- dika» (coral), «altiste» (perla), «dinbere» ( timbre), «dierri», «deserritu», «itzera» (euskalki), «(h)umanta» (heroe), «amegu» (maldizio), «anaitu», «uramil», «do- nekitu» (dedicar), «doneti» (done, goitargi), «donausle» (sacrilego), «beiralari» (vigía), «gogargitu» (inspirar), «joaketa» (despedida), «gogaberoti», «preskania» (promesa), «gaitzikabe», «eginde» (hazaina), «argidotar», «suspar», «jargoi» (trono), «bozarokio» (jolgorio de los pájaros), «izkunde» (hizkuntza), «dondusle», «latargi», «genasi» (bravo), «donekidatu», «erajoia» (influjo), «gertapen» (aventura), «jaiera» (pasión), «bidostari» (vandálico), «bekaitza» (disgusto), «berzki» (bando), «irozotu» (erasan), «mugidalda» (impresión), «ondore» (consecuencia), «aldiri» (bailara), «uztarrede» (coyunda), «betziztu» (infamar), «usai- gozo» (fragante), «biursate» (poema), «meriomende» (merindade), «erago» (crónica), «ergoi» (une), «otserri» (energia), «pozkida» (alaitasun), «otsare» (entusiasmo), «erachi» (gehitu), «indartsa» edo «erresistenzia», «beroneurria» (termómetro), «airepisu neurria» (barómetro).

Otaegik bere itzulpengintzan bai Larramendiren lexikogintza, bai berak ezagutu eta sortu zituen hitz berri garbizaleei beldurrik gabe heldu zien, baina «noble», «tumba», «señalatu», «koraje», «kulpa», «ansia», «zeremonia», «pro- binzia», «libertade», «ekersitu», «ansiatu», «zizpiro» (suspiro), «sarjin» (jardin), «amirusa» (musa), «dinbre», «erretaila», «donzella...» eta antzeko hitzmaileguak

4. S a r a s o l a , I b ó n , 1986, aip. art., 204 or.5. S a r a s o l a , Ib ó n , 1986, aip. art., 206-207 or.

123

ere erabili zituen. Dena den, Larramendiren Hiztegi Hirukoitzak batu eta hedatu zuen euskalki ezberdinetako anitz lexiko ere erabili zuen: «txetu» (xehetu), «la- jatu» (laga), «ortxikatu», «mamorro», «larats», «laratz», «tegi», «larroin», «is- kinka», «kereiz», «anpoila», «argiaren kabila» (haria), «zortu» (zor izan), «gaien- du» (gailendu), «artzanor», «malkarro», «ordi», «biligarro», «beltzitu» (belztu), «ninika», «zizelu», «idortu», «bereganatu», «ebatzi»...

Beraz, alde batetik, euskal ondare zaharraren jabe ageri zaigu, bai bere euskalkikoak, Gipuzkerakoak, bai besteetakoak ere bereganatuz, eta beste aldetik, edonondik hitz berriak jaso zituen, maileguak eta asmatuak, beharren arabera.

2.2. K. Otaegiren lexikogintzarijarraiki, zehazki hitzeratorrieibegira, atzizkidun hitzen erabilera oso bariatua eta aberatsa izan zen bezala, aurrizkiena murritzagoa eta benetan txiroagoa izan zela aitortu beharrean gaude.

K. Otaegiren lan bakar batzuk gainbegiratu ondoren (6) hitz eratorrien uga- ritasuna nabaria da. Ez dugu azterketa exaustiborik eta osorik burutu, baina, bai, bere atzizki-sistema aberatsa déla aitortzeko gai gara. Ondoren multzoka hitz eratorri nagusien lagin batzuk emango ditugu:

Aditz berriak sortzeko erabili zuen bidé bat hauxe da: -TU edo -DU atzizkia. «Deserritu», «gudatu», «urpetu» edo «ingurutu» (anegar), «zeagigartu» (idolatrar), «esekigotu» (afiliarse), «batallatu», «naikidatu», «gartu», «erdiotu» (concentrar), «obeditu», «eskudatu» (defender), «keinatu» (amenazar), «koroatu» (coronar), «anzundu» (comparar), «aurrandetu» (continuar), «andiskatu» (ponderar), «otasretu» (entusiasmar), «egaatu», «gogargitu», «zertaratu», «horretaratu», «aurkaratu», «naitaratu», «kanebetatu» (acuchillar), «otseztitu» (cantar con melodía) , «besteratu»...

Izen berriak adierazteko edo gaztelerazkoen ordaina aurkitzeko lexiko berrien beharrean ikusi zuen bere burua Klaudiok, eta erruz erabili zuen euskal iturri aberats hau, eratorpena:

— TASUN/-DASUN atzizkiaren adibideak: «atsegintasun», «edertasun», «ondasun», «aberastasun», «zoriontasun», «zuritasun», «erbaltasun» (debilidad), «oztasun», «suspertasun» (fiereza), «mintasun» (dolor), «bi- guintasun», «zuzentasun» (puntualidad), «oritasun» (palidez), «amata- sun», «aunditasun», «ezeretasun», «Irurtasun», «burtasun»...

— TZA atzizkiaren adibideak: «buzkantza», «laguntza», «agintza» (agindua eta promesa), «ikustza» (entrevista), «bekaitza» (disgusto/aversión), «irrintza» (irrintzi), «gaizkintza», «arrantza», «eraskitza» (aditza), «biur- tza», «oroitza», «ekintzategi»...

— KUNTZA atzizkiaren adibideak: «izkuntza»...— DI atzizkiaren adibideak: «jendedi» (jendetza), «otadi», «ontzidi», «eli-

sardi» (feligresía), «etxadi» (familia), «zabaldia» (lautada), «arboladi»...— PE atzizkiaren adibideak: «barrunpe», «ondarpe» (barra), «urdinpe» (or-

tzi), «ilunpe»...— SA atzizkiaren adibidea: «jainkosa».— KIN atzizkiaren adibideak: «sendakin» (sendagile), «salkin»...

6. O t a e g i , K l a u d io , 1879, «Euskal Lanen Kondaira». Ikus lan honetako 1. eranskina, eta «Ispastergo Larrosa», E .E ., 1881, IV. Bi lan honetako adibideak dirá gehientsuenak.

124

— TURA eta -DURA atzizkien adibideak: «oitura», «aztura», «distiadura»...

— MEN atzizkiaren adibideak: «aipamen», «idurimen», «etsimen», «al- men», «uritarmen» (democracia)...

— TADE eta -DADE atzizkien adibideak: «bakardade», «libertade», «kris- tandade», «kristaudade», «karidade», «edade», «umildade»...

— KERIA atzizkiaren adibideak: «zorakeria», «losinchkeria», «erokeri», «pozkeria», «panparroikeria», «onkeria»...

— MENDU atzizkiaren adibideak: «etsimendu» (desesperación), «antola- mendu»...

— PEN atzizkiaren adibideak: «gertapen» (aventura), «garaipen», «sinis- pen», «iraupen»...

— KETA atzizkiaren adibideak: «izketa», «oaketa» (despedida), «negar- keta»...

— DEGI eta -TEGI atzizkien adibideak: «bizitegi», «lorategi», «iztegui», «mintegi», «presondegi», «eritegi», «ardotegi», «itegi»...

— KUNDE atzizkiaren adibideak: «izkunde», «egikunde»...Otaegiren lexiko-hustuketa sakonago eta zabalago eginez gero, dudarik gabe

hitz eratorrien zerrenda aberatsagoa egin zitekeen, baina hemen aurkezten ari garen lagin honek lexiko berriak sortzeko bideak nahikoa urratu zituela frogatzen digu.

Hildo berari jarraiki, bai izenak, bai adjetiboak adierazteko edo gazteleratik itzultzeko erabili eta batzutan sortu zituen hitz deribatu batzuk emango ditugu jarraian:

— (L)ARI eta -DARI atzizkien adibideak: «orrulari», «koplari», «arrapari», «dantzari», «bersolari», «ezkudari», «serbitzari», «bidastari», «agintari», «garailari», «sutunpari» (cañonazo), «salkindari», «gaztañari», «mur- murlari»...

— KARI atzizkiaren adibideak: «barrenkari» (penetrante), «gurteskari» (súplica), «izerkari» (sudario)...

— GILLE atzizkiaren adibideak: «berezgille» (banderizo), «odolgille» (san- ginario), «limosnagille», «kondairagille», «beargille», «langille»...

— LE atzizkiaren adibideak: «biztanle», «beargile», «asgile», «eskale», «donausle», «dondusle», «erakarle»...

— TZALLE atzizkiaren adibideak: «ikustzalle», «iskribatzalle», «neurtza- lle», «biltzalle», «zatitzalle»...

— KIDE atzizkiaren adibidea: «adiskide».— KI atzizkiaren adibideak: «entzuki» (belarri), «aizetorki» (clima), «jaki»,

«etorki» (fluidez, linaje), «birtantziki» (remordimiento), «eunki» (mende), «izeki» (ardor), «irurki» (tercio)...

— KIZUN atzizkiaren adibideak: «etorkizun», «argiparkizun» (indefinible), «eleizkizun»...

— GO atzizkiaren adibideak: «ekigo» (empresa), «etsaigo», «onirisgo» (agradable), «ansiazgo» (ansioso), «erago» (disgusto/crónica), «bidago» (peregrinación), «bilgo» (bilera), «paisago» edo «sufrimentua», «isugo» (sombra)...

— DUN atzizkiaren adibideak: «euskaldun», «zaldun», «dirudun», «ogen- dun» (criminal), «bidutzidun» (montruoso)...

Oraingo beste multzo honetan, berriz, adjetiboak soilki adierazteko Klaudiok erabili zituen hitz eratorriak emango ditugu:

125

— TSU atzizkiaren adibideak: «parretsu», «zabaltsu», «ospetsu», «ospatsu», «indartsu», «berritsu», «gozatsu» (delicado)...

— GARRI atzizkiaren adibideak: «ikaragarri», «izarpaezgarri» (inexpugnable), «gurgarri» (venerable), «gaitsesgarri» (odioso), «nekatezgarri» (incansable), «maitagarri», «miragarri», «esangarri», «izugarri», «garaitezgarri» (invencible), «galgarri»...

— KOI atzizkiaren adibideak: «barrenkoy», «ifarkoi», «burkoi» (pertinaz)...— TI atzizkiaren adibideak: «beldurti», «doneti», «gogaberoti», «gezurti»,

«basati», «ezinti» (impotente)...— (e)ZKO atzizkiaren adibideak: «kolezko», «amoriozko», «urrezko», «zo-

rionezko», «maitasunezko»...— ZALE atzizki bezala ageri da batzutan eta beste batzutan aparte -ZALE

atzizkiaren adibideak: «diruzale», «odolzale», «Fuero zale», «euskara- zale»...

— TAR atzizkiaren adibideak: «aberetar» (brutal), «argidotar», «itsastar», «ugarotar» (navegante), «Kartagotar», «Erromatar», «urtar», «egotar»...

— GAITZ atzizkiaren adibideak: «ezigaitz», «burkaitz»...— KOR atzizkiaren adibideak: «pizkor», «iragokor», «igeskor», «itzalkor»,

«biurrezkor»...Adberbioak osatzeko ere atzizki bidez baliatu zen Klaudio, hara adibide

batzuk:— KA atzizkiaren erabilera: «gurteska», «lasterka», «deadarka», «segika»,

«diasolka»...— KI atzizkiaz ere baliatu zen: «egiazki», «ederki», «berzki», «emeki»,

«suminki», «egoki», «trebeki», «ausarki»...— RO atzizkia soilik ere batzutan erabili zuen: «ospatsuro», «doatsuro»,

«doakabero», «ustekabero», «setatsuro», «maitatsuro», «osoro», «go- zoro», «haundientsuro», «zorigaiztoro», «bildurgabero», «arrigarriro», «diñaro» (dignamente), «guziro», «ugariro», «otsandiro»...

— KIRO atzizki bikoitza sarritan erabili zuen eta arrazoi berezirik gabe gure ustetan: «bozaroki» (pozez), «karinoskiro», «donauslekiro», «noskiro», «mireskiro», «amuruskiro», «umilkiro», «segurkiro», «minkiro», «ber- dinkiro», «tristekiro», «berezkiro» (distintamente), «umanezkiro» (inhumanamente)...

Aditzondoak osatzeko, Klaudiok beste bidé batzuk ere erabili zituen, hots, batzutan aditzez baliatu zen: «illik», «ikusita», «utsik», «makutsik», «zintzilik»... eta beste batzutan deklinadibe instrumentalaz, izenak «zerez» kasuan erabili zituen: «eskuz», «buruz», «ziñez»...

K. Otaegiren atzizki-sistemaren konplexotasuna noraino iritsi zen jakiteko, eta bere hitz-eratorpenari amaiera emateko, atzizki ez-ohizkoak eta gaur erabiltzen ez ditugunak, askotan Larramendirengandik hartuak, eta atzizki bikoitz bereziaz jaso, sailkatu eta jarraian emango ditugu:

— DE atzizkiaren erabileran Larramendiren eragina nabari zaiola dio Ibón Sarasolak, adibidez: «Erakasde» (lección), «eginde» (hecho), «araude» (exactitud), «gizonde» (caudillo), «goiende» (tirania), «urrunde» (ausen

126

cia), «arrizde» (encanto), «jainkode» (genio), «ongunde» (concordia)... Ikus «araude» eta «arrizde» (7).

— KIDA atzizkiaren erabilera ere Larramendirengandik zetorkion Klaudiori: «Naaskida» (alucinación), «Irurkida» (Trinidad), «lagunkida» (compañía), «bilkida» (unión, concurrencia) (8), «irabazkida(tu)» (conquistar), «gogakida» (instinto), «erantzukida» (corresponsabilidad)...

— TIDEZKO atzizkiaren adibidea: «donetidezko» (religioso).— TZAZKO atzizkiaren adibidea: «itz-neurtzazko» (poético).— EZGARRI(ZKO) atzizkiaren adibideak: «gozaezgarria» eta «gozaezga-

rriena», «eramezgarri» (insoportable), «garaitezgarri» (invencible), «adierazgarrizko» (inintelegible), «emaezgarri» (intransportable), «as- katezgarrizko» (indisoluble; Larramendiren askaezgarri) (9).

— Gaztelerazko ‘m-’ aurrizkiaren itzulpenak egiteko «ezin»-tn bidez ere baliatu zen, «esaneziñezko», «artueziñezko», «aztueziñezko»...

— TIZKO atzizkiaren adibidea: «Jainkotizko» (divino).— KARIPE atzizkiaren adibidea: «egikaripean» (bajo la influencia).Atal honen haseran esan dugu Klaudioren atzizki-sistemaren lagin bat aur-

keztea zela gure helburua, horixe egin dugu eta horrek frogatu du duda izpirik gabe, Klaudio Otaegiren atzizki-erabilpenaren aberastasuna.

Otaegiren itzulpengintzari zorroztasuna nabari zaio eta honek sorrarazi zizkion hainbat lexiko berri, eta hitz berri horiek sortzeko erabili zuen iturririk oparoena, hitz-eratorketa izan zen, eta noski, Larramendiren eragina nabari zaio.

2.3. Klaudio zegamarrak lexikogintzan hirugarren bidé bat ere erabili zuen, hitz- konposaketa, alegia. Guk bildu eta sailkatu ditugunetan, multzorik ugariena,‘izena + izena’ sailak osatzen du. Hara lexiko zerrenda bat: «Otsorru» (kanpaiaren hotsa), «argi-armiarma» (lámpara), «ostabatza» (coral), «zeruargi» (izar), «lo- resorta», «eleiz-osgille» (campanilla), «lore-ontzi», «izarrargi», «atal-aurre», «arriarma», «oapuru» (oheburu), «argiontzi» (izar), «chimistagai», «ugolko» (golfo), «echandre», «egunsenti», «progabideko» (probable), «eztai-egun», «be- puru» (bikain), «illadats», «eleizaurre», «eskubide», «emaztegai», «lurzulo», «tellatuegal», «itsaslapur», «aberedari» (brebaje)...

Beste sail batean ‘izena + adjetiboa’ edo... batuz osatutakoak bildu ditugu: «otsezti», «mankutsik», «gargorri», «itzeroso», «keemear», «otsamar», «eche- azkar» (casa-fuerte), «zorigaizto», «gorputzilla», «itz-larri» (prosa), «itz-neurtu» edo «itz-neurtsa» (verso), «enbortzar»...

Hirugarren multzo batean aditza erabiliz osatutako hitz eratorrien sorta jarri dugu: «jostaguda», «itzualdi», «jargoi» (trono), «jazkai» (jantzi), «geitalchatu», «galgiro», «saleche», «orapillo» (lazo), «eginbide», «illerri», «illotza», «jaio- terri», «aditezin» (ininteligible), «lotargi» (letargo)...

Hitz-konposaketaren barman leku berezia utzi diogu onomatopeia fenome- noari, Klaudiok garrantzi handia eman bait zion. Izan ere, naturako hots eta

7. M ic h e l e n a , L u is , 1989, Diccionario General Vasco. Orotariko Euskal Hiztegia. II, 337 eta 677 or.

8. M ic h e l e n a , L u is , 1992, Diccionario General Vasco. Orotariko Euskal Hiztegia. V, 334 or.

9. M ic h e l e n a , L u is , 1989, Diccionario General Vasco. Orotariko Euskal Hiztegia. III, 38 or.

oihartzunak isladatzea oso gogoko bait zuen: «chinpin-kuluis», «pi pi piak», «burrunba», «chor chor», «urrunga» (usoarena), «oji oju», «pir pir», «gor gor gor», «pipipim», «bee», «irrintzi», «orru», «kokoko» (oiloarena), «kikirriki» (oilaskoarena), «kukurruku» (oilarrarena), «zaunga» (artzanorrak), «iji oju», «chilin talan», «ziriku» (suziriarena), «tupost» (taupa), «dunbots», «aji eku», «mur-mur», «beeka», «pirpirka», «gar-gar»...

Beraz, zegamarrak lexikogintzan erabilitako hirugarren iturria, hitz-konposaketa araaitzen dugu adibide horiekin, baina ez iruzkin bat egin gäbe.

Erabat ados gaude Ibón Sarasolarekin, XIX. mendearen azken aldera, Lore- Jokoetan, euskal olerkigintza berrian eta prosa ez-erlijiosoan Larramendiren beharra areagotu egin zela dioenean (10).

Klaudio Otaegi, adibidez, «Aberedari Miragarria» edo «Ispastergo Larrosa» ipuin luzeak itzuli zituenean erabilitako lexikogintzan Larramendiren beharrean aurkitu zen, eta Hondarribiko maisuaren obra osoa aztertu gäbe egon arren, beldurrik gäbe esan dezakegu bere lexikoa oso aberatsa, bariatua eta iturri ugarietatik edandako lexiko gardena erabili zuela.

3. Klaudio Otaegiren deklinabidea

Deklinabideari dagozkion ezaugarri morfologikoak K. Otaegiren obran aztertzerakoan, erreferentziatzat gaurko gipuzkera hartu dugu (11). Txillardegi eta bere taldeak agertu zituen sei taulatako flexioak eta Klaudiorenak erkatuz, oso alde txikia aurkitu diegu.

Nominatibo plurala eta ergatibo plurala berdinak dira, i-ak‘ atzizkia erabiltzen bait du: «iturriak», «echeak», «gizonak»; baina «biek», «batzuek» ere erabiltzen ditu.

Datibo pluralean ere t-aV Gipuzkerazko atzizkia darabil, baina ez beti: «gizonai», «itzalai», «erriai», «gaitzai», «zorigaitzai»; baina «biei», «dutenaei» ere aurkitu dizkiogu. Aurrez aipatutako kasuetan eta ‘lau’ zenbakiarekin ere plurala darabil, «lau gizonai».

Adlatibo bukatuzkoaren atzizkia. raho’ darabil, eta ez ‘-raino’: «basorano», «errirano», «Ondarrabirano», «gaurdano»...

Direktibo kasuan, berriz, ‘-ronz’ atzizkia hobetsi zuen: «echeronz», «aritz galantaronz»...

Izen nagusietako deklinabideko adibide batzuk bildu ditugu: «Azpeitiko», «Nafarroko», «Ondarribiko», «Donostiako», «Bizkaiako», «Irungo», «Salazar- ko», «Ronkalgo», «Nafarrorako», «Lisboarako»...

Izenorde pertsonaletan, intentsiboetan eta erakusleetan ez diogu alderik aurkitu.

Gipuzkeran erabiltzen diren deklinabideko zenbait ezaugarri berezi Otae- girengan ere nabarmentzen dira noizbehinka: «nundikan», «noiztikan», «zerga- tikan», «horregatikan», «eskutikan», «zugandikan», «arriturikan», «berriroti- kan», «d i r e l a r i kan» , «baiz ikan», «dudagabe tar ikan», «lanikan»,

10. S a r a s o l a , Ib o n , 1986, aip. art., 205-206 or.11. Txillardegi eta beste autoreak, 1987, Euskal Dialektologiaren Hastapenak. UEU, 107-

116 or.

128

«lagundurikan»... Bitxikeria hau bertsotan gehiago aurkituko diogu, prosan baino.

Birdeklinabide aberatsa du Klaudiok: norako, norekiko, norenganako, no- rengandikan, norentzako...

Deklinabideko ezaugarri morfologikoetan lokera arkaikoak edo zaharrak ikusi dizkiogu: alde batetik, hara batzuk: «sariakgatikan», «beokgatik», «onegiñak- gatik», «ederrak-gatik», «gaitzikgabeko», «denaen», «gerraetan», «illaen»; età beste aldetik, superlatiboen deklinabidean forma hauek jaso dizkiogu: «jakin- tsuenean», «bekoskoenaen», «aundientsu». Hala ere, gaurko Gipuzkeratik oso gertu dabil Otaegiren deklinabide-sistema, ia alderik ez diogu topatu età idazle txukuna da, arlo honetan ere.

4. Klaudio Otaegiren aditza

Hondarribiko maisuak erabili zuen euskal aditzari begira, zera esanez hasi nahi dugu atal hau: L.L. Bonapartek euskal aditzaren aurkezpena eginez eman zituen gipuzkerako aditzaren taulek (12) Klaudioren aditz-flexioen antz handia dutela. Beste aldetik, Lardizabalen aditzaren eragina ere nabari zaio (13). Dena den, puntuok aipatu nahi ditugu: aditz-tratamenduak, aditz-jokaerak, adizkerak età adizkiak.

Euskaldunok, historian zehar, tratamendu ezberdineko aditz-formak erabili ditugu, lehen gehiago gaur baino. Klaudioren garaian, eskolan, errespetuzko hizkera lantzen zu ten, ‘berorika’ tratamendukoa deritzona. Euskara hori ageri da, Klaudiok Juan Mari Eguren-en Metodoaren laugarren partea itzuli zuenean (14).

Otaegik, bestela, normalki ‘zuka’-ko aditza erabili zuen, gaur neutroa deritzona gure artean (15). Baina, aldizka, età, batez ere elkarrizketa giroan, ‘hika’- ko aditzak, beraz, ondorioz, ‘hitanoa’ ere ageri da Klaudioren obran.

Zegamarrak erabili zuen aditza gipuzkeraren barman kokatzen da. Horrekin ez dugu esan nahi, beste euskalki batzutako formak erabiltzen ez zituenik, adibidez, «zagozte», baina orohar, gure euskalkiaren barman mugatzen dugu bere euskal aditza.

Bi aditz-jokaerak darabiltza, bai perifrastikoa, bai trinkoa; perifrastikoari lehentasuna damaio; nahiz età aditz trinkoen erabilera mugatuagoa izan, baditu bere obrak hainbat jokaera trinko: «izan», «ukan», «egon», «ibili», «eduki», «etorri», «joan», «jario», «jakin», «eman», «eraman», «iruditu», «egin», «ekarri», «etzan», «iraun»...

Aditz-jokaera perifrastikoan lau sistemaz baliatzen da, oreka ederra man- tenduaz, edozein sistemako aditzak nonnahi ageri bait dira.

12. B o n a p a r t e , L .L ., 1869, «Tableau montrant la conjugaison complète du verbe guipuz- coan, dans ses tempes simples, les variantes et traitements familiers exceptés», Londres.

13. L a r d iz a b a l , F r a n c is c o Ig n a c io , 1856, Gramática Vascongada, Baroja, San Sebastián.14. J.U .O .15. Une honetan Zuberera euskalkiaren «zutano»-a deitzen zaion tratamendu bereziaz ez dugu

ihardungo.

129

Klaudiok bost adizkera nagusiki erabili zituen: indikatiboera, baldintzera eta ondorioa, subjuntiboera, ahalmenera età agintera. Bost moldaeretan oso zuzen aurkitu dugu.

Ahalmenera, subj untiboera eta agintera egiteko partizipio burutua erabili ohi zuen ia beti: «Nere lirak ez ditzake ospatu...» (16).

Baldintzeran zenbait nahasketa, herriak gaur ere erabiltzen dituenak baina Lardizabalen Gramatikan ageri ez direnak aurkitu dizkiogu: «banuke», «balira- ke», «baluke», «balezateke mintza»... (hots, baldintzari -KE erantsita).

Otaegiren Zegamako aditzari buruz ihardun genuenean, Zer-Nori-Nork-eko aditz komunztadurari buruz zuzen osagarriaren morfemak, bai singularrean, bai pluralean berdinak zirela esan genuen, baina Klaudiok bere lanetan puntu hori oso ondo berezi zuen, hala ere labandura txikiren batzuk izan zituen noizpait: «kendu zaidazu neronen ondasunak» edo «bada chikitatik erakutsi zion Luzi bere jakintzaren isillikako miragarriak»... (17).

Otaegiren aditza aztertzean, ezin utzi dugu beste puntu hau, adizkiak: infinitiboa, partizipioa, sujetu-ezaugariak, pluralegilea eta aditz-lokarriak.

Aditz faktikoetan, eta zehatz-mehatz «arazi, erazi edo arazo» bidez osatu- takoetan, Otaegik infinitiboa erabiltzen zuen: «jakin erazi», «jakinerazi» ere bai, «ekar erazi», «ikuserazo», «egiñ arazten», «ikaserazi», «para erazi», «negar erazi», baina «sinistu arazi» ere aurkitu diogu.

Puntu honetan Lardizabalen Gramatikatik at dabil (18).Partizipioaren bidez egiten eta adierazten digu aditzaren aspektua, baina

partizipio burutugabearen forma hau darabil: partizipio burutua + «-tzen» adizkia: «ikusitzen», «estalitzen», «jantzitzen», «utzitzen», «itzulitzen», «gurtutzen», «lagundutzen», «kendutzen», «mintzatutzen», «ezagutzen», «zabaldutzen», «adi- tutzen», «segitutzen», «eskatutzen», «jarraitutzen», «artutzeko», «paratzen». Bi salbuespenekin aurkitu gara: «isurtzeko» eta «errezatzeko».

Izan, egon eta jakin aditzen partizipio burutua honelaxe egin ohi zuen Klaudiok: «izandu», «egondu» eta «jakindu».

Aditz-sujetuen ezaugarriei begira ez goaz lau aditz-sistemetako, sei adiz- keretako, aditzaldi eta sujetu guztietako morfemak Otaegiren lanetan aztertzen hastera. Hala ere, gipuzkeratik bereizten diren zenbait sujetu-ezaugarri adieraziko ditugu.

«Zuek» ergatiboaren sujetu-ezaugarritzat, gipuzkeran bezela, «-zute» erabiltzen du: «dezute», «itzazute», «dirudizute», «egiozute», baina «dizkiotzute» ere aurkitu diogu.

Nor-Nori aditz laguntzailearen hirugarren ordenako sujetu pluralaren ezaugarri bereziak ere badarabiltza: «zazkit», «zazkie», «etzazkio», «zazkigu», «zitzakion», «zitzazkien».

Iraganaldian, «Zuek» ergatiboaren ezaugarriak bikoizteko joera ageri zaio batzutan: «zituzuten» (zenituzten erabili beharrean), «zinuzen» (zenuen flexioaren ordez).

Baldintzerako «Zuek» ergatiboan ere joera bera aurkitu diogu, «bazekizute» (bazenekite flexioaren ordez).

16. E .E ., 1882, VII, 413 or.17. E .E ., 1882, VII, 449 or.18. L a r d iz a b a l , F r a n c is c o Ig n a c io , 1856, a ip . o b ., 67 or.

130

Aditzaldi bereko «Guk» ergatiboan ere joera berdintsua aurkitu diogu, «gen- kigun» (genekien-en ordez), «genezaguke», «genezakegu».

«Zuri» età «Zuei» datiboen sujetu-ezaugarrietarako, berriz, ‘-rzw’ edo i-tzute’> adizkiez baliatu zen batzutan: «zaituzte» (zaizue), «bazaitzu», «zaitzu» ((ba)zaizu), «dijoazkitzute», «daukazkitzute», «daukazkitzu».

«Nor» aditz laguntzailearen erabilpenean «de» lokarrizko morfema aurkitu diogu: «ziraden», «dirade».

Egon aditza «Nor» sistemaren orainaldian, pluragilearen bikoizketa egiten du, «zaudezte(la)», «daudezte(la)», «dagozte(la)».

Gure gaurko gipuzkera euskalkiarekin erkatuz, «Nor-Norìc» sisteman «eduki» trinkoaren pluragile ezberdina darabil Klaudiok: «daukazkit», «daukaz- kidan», «zeuzkakit(en)», «zeuzkakite(la)», «zeukazkien».

Lardizabalen aditzarekin erkatuz, berriz, Klaudio Otaegiren aditz-flexioek irregularragoak, zenbait adibidetan herri xeheak gehiago erabiltzen dituenak edo zituenak dirudite. Honen lekuko izango lirateke sujetuaren morfemak errepikatzea età «ba-» età «-ke» baldintzera età ondorioko morfemak aditz-flexio berean lotze hori.

Beraz, orokorrean hauxe diogu: Otaegik erabili zuen aditzaren età gaurko Gipuzkeraren artean,ñabardura batzuk kenduz gero, ez dago alde haundirik.

5. K. Otaegiren ezaugarri sintaktikoak età idazkera

Otaegiren idazkera età joskerari dagokionez, età bere ezaugarri batzutan oinarrituz, idazle aberatsa da Klaudio idazkera aldetik, bai olerkietan, bai prosan, batipat itzulpenetan. Olerkia età prosa bi jeneroak kontutan izanik, dena den prosako sintaxian gehiago oinarritu gara età honako ezaugarri sintaktiko hauek azpimarratu ditugu: Izen sintagma, euskal zenbakien erabilpena, graduazioa, aditzaren edo aditz laguntzailearen gabezia, aditzaren aberastasuna, aditz faktikoak, erdal sintaxia, esaldi konposatuak età aberastasun isladak.

5.1. Izen sintagma

Klaudiok erabiltzen duen izen sintagma osagai hauetaz hornitua dager: IS : (Iz. lag.) + Iz.+ (Adj.) + (Mug.), hots, izen laguna gehi izena (behar-beharrezko osagai bakarra) gehi adjetiboa gehi mugatzailea, adibidez: «Espartako Erregeren emazie liraña» (19). Izen lagunak ugaritzen zituen bezala, gehitzen zituen adjetiboak, azkenean mugatzailea atxikiz, zegokionean.

Erakusleen erabilpena eskuin aldean agertzen da: kondaira au, donzella oriek età erri hura; baina ordena hori aldatuz gero, zegamarrak hain gogoko zituen harridurazko esaldiak egiten zituen, «Ai au atsegiña!».

5.2. Euskal zenbakien erabilpenari buruz, «-a» mugatzailearen lekuan, kasu askotan «bai» partikula (ez zenbakaria) gehiegi ageri zaio Klaudiori. «Bi» zenba- kariaren kokapena aldakorra da: «bi gizon», «bi ama», «aurcho bi», «usocho bi».

19. E .E ., 1882, VII, 412 or.

131

Zenbakiak, bai zifratan, bai letraz idatzi zituen: «seietan», «ogei ta bederatzi urte», «iru milla ta»... «milla seireun ta bigarrengo Mayatzean emen ili zen» (20). «... irurogeitamar urteko elurrak» (21). Batzutan mugagabeko eta mugatutako komunztadura aurkitu diogu.

Datak honela ipini zituen: «Ondarribian Marchoaren 13.an 1887.an».Bere sinadura aldetik, berriz, aniztasun osoa utzi zigun: «Otaegi-ko Klau-

dio», «Otaegi-ko Klaudiok euskaratua», «Claudio Otaegi-koak»,... «zeña dan Otaegi-ko Klaudio», «Claudio de Otaegi», «C. de Otaegi».

5.3. Izenen, adjetiboen eta adberbioen graduazioa egiteko ezaugarri hauek aurkitu dizkiogu:

Lehen ezaugarri nabarmenena hauxe da gure ustetan: «ch.it» graduatzailearen erabilpen ugaria baino ugariagoa du Otaegik, bai izen, bai adjetibo, bai adber- bioetan. Horren kideak edo antzeko gutxi ordezkatu zituen, adibidez: «oso», «guztiz», «arrunt», etabar.

Gauzen haunditasuna adierazteko «-tzar» elementuaz sarritan baliatzen da: «kuchatzar», «echetzar», «gaztelutzar».

Alderantziz, txikitasuna edo familiartasuna espresatzeko, beste bide batzuz baliatu zen: «usocho», «chikicho», «aingerucho», «echecho», «kondairacho», «mendiska», «mendizka», «nescach», «maizcho».

Superlatiboak taxutzeko ildo arruntetatik bideratu zen: «aundien», «ede- rren», «luze-luze», «alper-alperrik», «geldi-geldi», «polliki-polliki», «erdi-erdian».

5.4. Galdegaia. Malgutasun haundia nabari zaio; hara hemen adibide sorta: «Asi dira ezkillen mingañak...» «Allegatu da...» «Kantatu dira...» «Irten dira...» «Kantatu dituzte...» «Bukatu da...» «Izandu naiz...» «Egin zuen...» «Berritu zuen...» (22). Artikulu bereko hamaika esaldiren haserak dira; beharbada, gaurko gure ikuspegitik, ordena «trakets» samarrean.

5.5. Aditzik gabeko esaldiak edo aditz laguntzaileari muzin eginez beroriek erai- kiz, idazkerari arintasuna eman ohi zaio sarritan. Hirn adibide ipiniko ditugu: «¡Zer bistá ikuskarria arkitzen dan nere begien aurrean egunsentiko instante onetan Guadalupe-ko dorretik! Choriak kantari daude; zelaiak eta arbol orriak intzez bustiak; itsasoa mugi gäbe ta paketsu; Zerupea urdiñ ta garbi; aizea ere biguñ, guchitan gerta oi dana urte muga onetan; erreka eta iturri leiarrezkoak mur-murka, eta zeruargien errege, bere urrezko errañuak zabaltzen mendi mu- üotan» (23).

«Baña ¡ah, aita maitia! ¿ez da oraindik ase umanezko eta odoleztuko gudaz? ¿Ez dio mugitzen biotza gogoratzeak pake naigarrizko gozotasunean truk datozela negar eta mugatitzaren gertapenak? ¿alderdi au, orain zorionekoa arrigarrizko pake doatsu baten erdian, arkitutzera dijoala negar malko eta deseigoetan naasia? ¡Zenbat eche garraen tartean, zenbat zelai soilduak edo baso ondotik

20. E .E ., 1882, VII, 368 or.21. E .E ., 1882, VII, 447 or.22. E .E ., 1884, XI, 523-525 or.23. E .E ., 1884, XI, 523 or.

132

ebakiak, zenbat Jaunaren eche, gaztelutuak, età zenbat aldare doneti odolez bustiak! ¡Zenbat ama seme gabe, zenbat emazie señar gabe, zeña baizan bere poza, zenbat aurcho ¡ai! aita amorotsuaren pallakarik gabe, zenbat neskach garbi amurustuk jantzi bear duten soiñ beltza jazkai zuri politaren ordez!» (24).

«Baña antza ez da egiazkoa, zeren kondaira arrigarri età ikusgarri ondako otsoak jakindu zuen noia geitu bere lenagoko ondasun aundiak aideen età auzoen bizkarretik» (25).

5.6. Aditza edo aditz laguntzailea ez erabiltzeak bere idazkerari, prosari arintasuna badamaio, erabilitakoan dotore età euskal sen handiz jokatzen badaki. Jarraian adibide batzuk emango ditugu:

«Jaiera aberetarrak etzituen loak artu izan urteen erajoiak. ..» (26). «Betiko loak artu izan zuen» (27). «Eguzkiak betiko dauzka izutuak». «Erri guzietara biraldua izanda zan».«Uso lasoak ikusiko du bere burua batua, uztarrede bi- dutzidunean» (28). «Bildur dira batzuek bere burua il ote duen» (29). «... età basoko landare gaisoaren gisara, iltzen da bere buruaren onkairik gabe» (30).

5.7. Aditz faktikoen erabilera oparoa Klaudiok oso gogoko izan zuen, età lehen infinitiboari buruz aritu garenean jarri ditugun adibideak kontutan izanik, zera gehi genezake: ‘arazi’, ‘erazi’ età ‘arazo’ aditz faktikoen bidez adierazi zuela euskal faktikotasuna. Aditz horiek jokatuz, edozein euskal aditz età edozein aditz- aspektu nahiz aditzalditan erabiltzen zituen: «begira eraziko dizutela», «aztu erazitzeko», «isur erazten» età «aizecho gaisoak bigunkiró mugitutako orrien otsan- tzak erazten zuen eziñ adierazi liteken arrizde bat» (31).

5.8. Esaldi konposatuei buruz gure iharduna asko luza genezakeen baina bereak dituen ezaugarrietara mugatu gara:

Esaldi konposatuen artean, Hondarribiko maisuaren esaldi kausalak barietate haundikoak dira: ‘-(e)lako’, ‘...età’, ‘... bait...’, ‘...bai-’, ‘-agatik’.

Hori hórrela delarik ere, Klaudiok baditu salbuespenak:«Gazteak bear dituen belarrak chit bakan dira basoan, baña noia berak

badakien lendik bakoitza zeiñ lekutan egiten dan, laster iristen du guziak bil- dutzea. Baña ez... palta bai du oraindik besteak ez bezelako gai bat» (32). «Zergatik orrelakoen gurasoak ala nai dute».

Età askotan, ‘zeren' partikulaz egiten ditu kausalak: «¡Ah, nere ama! —go- goratu zitzaion—. Zergatik etzaude emen ni eskudatzeko? Erregutu egiozu Jaun- goikoari eraman nazala zure ondora nere burua gizon orrekin batua ikusi baña lenago, zeren bakarrik gogargitzen dit beldurra, bekaitza età mezpreza» (33).

24. E .E ., 1882, VII, 478-479 or.25. E .E ., 1882, VII, 447 or.26. E .E ., 1882, IV, 60 or.27. E .E ., 1881, IV, 114 or.28. E .E ., 1881, IV, 63 or.29. E .E ., 1881, IV, 87 or.30. E .E ., 1882,VII, 510 or.31. E .E ., 1882, VII, 509 or.32. E .E ., 1882, VII, 510 or.33. E .E ., 1881, IV, 62 or.

133

Erlatibozko esaldi esplikatiboak egiteko ere juntagailu ugari jaso dizkiogu: ‘non’, ‘eze’, ‘ezik’, ‘ezikan’.

Otaegi bai gaztelerazko testu katramilatuetan, bai bere sormenezko prosa- lanetan gaztelerazko sintaxiari gehiegi lotu zitzaion. Itzulpenetan testuaren zehaztasuna gailentzen da, euskara malgu età j atorraren kaltetan, età sormenezko prosa-lanak, berriz, astunegiak dirateke.

«... bat D. Felipe Arrese età Beitiarena, zeña baita izandu sariztatua» (34).«Bere nai ogenduna eraio zan neskach gaztearen birtuteren kontra zeñak etzi-

tuen aztu izan bere ama onaren erakusdeak... Bazekien zeñen maitatua zan aldirian Ispastergo Larrosa, età etzuen dudarik asko alchatuko zirala armetan bere kontra, zerekin alaituko ziran beti betiko etsaiak... Orregatik, età etzuelako legezko aurrik zeñari utzi bere izena età bere ondasunak, erabaki zuen Martin Laukarizgori eskatzea Maria ederraren eskua» (35).

«Mundaka ibaiak bere beronz garbia eskaiñiaz itsas gaziari umilki zorra pagatzen dion lekutik urbill, kare-arrokaren gañean, zeñak ziñu egiten dion trapasen bajode ezintiari, zegoen egiña Basurtoko dorrea, aundientsua età goitusteduna, mendean zuela Kantauriko ugolko ekaiztia; jargoi irmean eseria dagoen erregiña bezela zeña ez duten mugitzen jende nasien urruñak» (36).

Bere kroniketan, tarteka, euskal joskera «trakets» antzekoa somatzen dugu, erdal joskeraren eragin nabarmen samarra:

«... età azkenean, gañ gañeko bersoakin aditzera eman zuten zenbat konbeni dan euskaldun guzien alkartasuna, nai baditugu irichi gaur ditugun baño egun obeak» (37). «Asi zan, ongietorri maitatsu bat egiñez an arkitzen ziran 6.000 aditzalleai; età esanaz, kristaua dagoela obligatua, batezere lendabiziko urteetan, Jaungoikoari eskaintzea obra on guziek...» (38). «Nola euskal-erriko eskoletan bear dan modu berezi bat erdaraz erakusteko...» (39).

Itzulpen batzutan ere gaztelerari lotuegia iruditu zaigu:

«Gañera iruditzen zait gaizki dagoela uste izatean Portun età bere adiskideak dituztela berorri bengatzeko asmoak» (40).

Akatsak akats, kontuan izan behar dugu Klaudiok hautatu zituen itzulpen- testuek zailtasun handiak zituztela garai hartarako. Erdal joskera konplikatua zuten, ez-erlijiosoak ziren, horrelakoetan inongo tradiziorik ez zegoen, bidea gehiegi urratu gabea età itzulpengintzako tresnak ez ziren gaurkoak bezain zorrotzak.

Hortxe, XIX. mendearen azkenaurreko hamarkadako itzultzaile età prosalari bikaina dugu Klaudio Otaegi; hiruzpalau adibide emango ditugu:

34. E .E ., 1881, IX, 239 or.35. E .E ., 1881, IV, 61 or.36. E .E ., 1882, VII, 466-467 or.37. E .E ., 1880, I, 112 or.38. E .E ., 1885, XIII, 29 or.39. 1. eranskina.40. E .E ., 1882, VII, 479 or.

134

Lehen lehenik, harridurazko adierazpenak, berak hain gogoko zituenak, nonnahi, baina egoki zerizkion:

«¡Zer astaputza dan!»«¡Adiskidea, biotz-biotzetik arren!»«¡Ai, zeru altuak!»«¡Beajun deiola, motell eldu den urtean alkate!»«¡Laja idak sar nadin iré echean!...» «Bidasoak dio, eta itsasoak erantzun,

¡esti atzera!»«¡Ai au atsegina!Arrapatu aut egiñArren alegiña!» (41).

Esamolde aberatsak baditu: ner neronez jakitera..., Arri eta zur gelditu. «Baña ber beretakoak ere gorrotatzen zuten, aditzera ez eman arren» (42). Apai- tara konbidatu. Esan eta egiñ. «Fernandok laster igarri zion beretakoren bat egin nai ziola» (43). «Eta askotan gogoratzen zait, umeak egiten ote dituzten ematen zaizkan duruak» (44).

41. E .E ., 1884, XI, 175 or.42. E .E ., 1881, IV, 60 or.43. E .E ., 1885, XII, 298 or.44. E .E ., 1884, XI, 526 or.

XI. K. OTAEGIREN NORTASUNA

A. Kanpionek Beran ezagutu bidè zuen, 1880ko Lore-Jokoetan età hamar urtetako harreman sakonak gorde ondoren, K. Otaegiren heriotz ondoko apunte nekrologikoetan, ‘Euskal-ErricC aldizkarian, berak eman zigun K. Otaegiren nortasun fisiko-psikologikoa, non arrantzale zahar, etxeratuaren età lur barruko, mendiko gizon sendoaren izaeraz deskribatu bait zigun: Klaudio garaiera ertai- nekoa, kementsua, lodi samarra, sendoa, begiratu bizikoa omen zen (1).

«Masaila inguruetako bizarrak, yankee modakoak, arpegi zabal età biziari gizatasun nabari bat azpimarratzen zioten. Bazirudin itsasoa uztekoan bere zer- gauzak artu età zahartzaroa baño lehen, arbasoen lurretara datorren itsasgizona, azken urteak atseginez itsas hertzean dastatzeko asmoz» (2).

Aske antzean itzuli dizkigu Xabier Zegamako olerkariak A. Kanpionen ideiak.

Aizkorripean jaio zen zuztar età gerri handiko haritza Hondarribira aldatu zen età han itsasertzeko arrantzale eremu zabalean emari oparoak zerizkion nor- tasunaren jabe egin zen.

Osasun oneko gizona età gaisotasun gutxiko maisua izan zen aidanez, baina bizitzaren heldutasun bete-betean erori zen gure zuhaitz mardula età urminez jota ehortzi behar izan zuten berrogeita hamalau urteko Hondarribiko maisua.

Aiurri konstanteko pertsona zen, hogeita hamabi urte luze, emankor, soti- letan ihardun bait zuen, maisutzan. Nolabait, bere biziaren ondarrean, bere me- rezimenduak ezagutu zizkion arrantzale hiriak (3). Bapatean Udalak bere alar- gunari asignatu zion pentsioa ere gauza beraren adierazgarri dugu.

Oroimen handiko maisu idazlea dugu Klaudio. A. Kanpionen hitzak dira:

«... su memoria, arsenal de cuentos chistosísimos, en los que ponía singular gracejo su meloso acento guipuzcoano» (4).

1. E .E ., XXII, 1890, 82 or.2. U r k iz u , P. eta A z u r m e n d i , X ., «K. Otaegi olerkaria», 36 or.3. «Sus servicios dilatados fueron por el Ayuntamiento de la ciudad agradecidos y recom

pensados con varias conmunicaciones laudatorias y con un sobresueldo anual extraordinario». E .E ., XXII, 1890, 83 or.

4. E .E ., XXII, 1890, 83 or.

137

Buruz, askotan errepikatzen zituen pasadizo ugari, xelebrekeriak... eta bere joera horri esker, E.E. aldizkarian ere, humorezko pasadizo anitz utzi zizkigun (5).

Bonaparteren bidaikide aukeratzeko arrazoi bat izan zitekeen, izan ere, xehetasun guztiak buruz hartzen bait zituen.

Izaeraz oso alaia zen Klaudio, eta horren frogarako hara zer dioen A. Kan- pionek (6):

«Este era el tono ordinario de las conversaciones de D. Claudio, sobre todo en las giras campestres o en las tardeadas de la Marina, sentado a limpios manteles, con el chardin bizi-biziyak en el plato y la aromática sagardúa chispeando en el terso vidrio. Tremolaban la risa sus labios, de donde á borbotones y por sartas manaban y se escurrían anécdotas, historietas, sucedidos, cuentos, salidas y ocurrencias que los comensales celebraban á carcajada tendida, como es de rúbrica entre euskaros de buena cepa. Y luego, cuando despues de componer la cara con la gravedad bonachona que usaba en público, se iba á dar cabo á la noche junto a la familia, era cosa de exclamar que en el mundo no se encontraría otro hombre, ni más feliz, ni más digno de serlo, que el Maisua ondarrabiarra».

Benetan pertsona atsegina, alaia, humoretsua eta oso irekia izan zen eta harreman zabalak izan zituen bere bizitzan.

Bere eguneroko bizitzan, maisutzan, Bonaparteren lankidetzan, kolaborazio ugaritan, kronista-kazetaritzan eta bertsozaletasun-arloan eta olerkigintzako eremuan itsaso zabalean mugitu zen K. Otaegi. Ez goaz arlo bakoitzean agertu diren izenak hemen adieraztera, luzeegi joango bait litzaiguke. Agian, interesgarriagoa iruditu zaigu harreman horietan agertzen diren pertsonen tipología ezberdinak aipatzea: Hondarribiko haurrak, gurasoak, agintariak, erlijiosoak nahiz zibilak, bertsolariak, idazleak, olerkariak, hizkuntzalariak, artistak... Harreman zabal eta luze horietako marruskadurak K. Otaegiren nortasuna gozatu, leundu, eta burutu zuen ontasunean goren mailara iristeraino.

K. Otaegik langile porrokatuaren emaitzak utzi zizkigun. Eguneroko irakaskuntzako lanez gain, itsasora begira dagoen Hondarribia hiritik Euskalerri osora hedatzen jakin zuen eta bere aportazioa eskaini zion gure XIX. mendeko Euskal Herriari (‘euskal herriei’ Klaudioren hitzetan). 1870. hamarkadan lau artikulu interesgarri «Magisterio vascongado» izeneko boletin batean (7) idatzi zituen (8). Gipuzkoako maisu-maistren prestakuntza zuen buruan. Euskararen jatorria, Euskalkiak, Euskara ikastearen zailtasunak eta Euskararen barneko me- kanismoari buruz aritu zen artikulu horietan. Zoritxarrez ez dugu berorien aztar- narik inon aurkitu. Bonaparterekin bidaiak amaitu ondoren, argitaratu zituen artikulu horiek.

«Eskola-Maisu batzuek Donostiako urian» idazten zuten boletin hori, beraz, Hondarribiko maisu-lanetara ez zen mugatu; bere inguruko irakaslekideengan ere euskal kezkak ereiten saiatu zen.

5. Denetara hamalau humorezko olerki baditu E.E. aldizkarian emanak etabeste pasarte batzuk prosan. Urkizu, P. eta Azurmendi, X ., aip. ob., 149-169 or.

6. E .E ., 1890, XXII, 85 or.7. Ez dugu inon aldizkari horren pistarik aurkitu, Donostiako Artxibategian bila ibili arren.8. Ikus 1. eranskina.

138

Behari oso fina izan zen K. Otaegi

Idazle honen nortasuna azaltzen ari garen atal honetan, bere obra literarioa- rekin oso loturik dagoen alderdia aztertzera goaz, K. Otaegi, bizitza età errealitatearen behari fintzat damagu. Bere olerki età prosa-lanak jorratuz, adibideak sailkatu età emango ditugu (9).

Naturaren fenomenoak K. Otaegik oso ondo behatu zituen: arbolak, lan- dareak, ekaitza, eguzkia, argia, eguna, gaua, itsasoa, arrantzalea... (10).

Klaudioren obran arbolaren erabilpena età horren sinbologia aberatsa da. Arbola-motei buruz, haritza gailentzen da maiztasun età sinbologi aldetik, artea, «sagardiak» ere tarteka-marteka ageri dira. ‘Arbola landatu zuen esku santua’ ere aipatu zuen.

Arbolaren zatiak zehatz-mehatz ematen ditu: zuztar sendoak, indartsuak, haritzak geni lodi, adarrak zabal, adar orritsuak, orriak ugari, orriak ihintzez bustiak, arbolaren muskil guriak, loreak, frutuak, niniak...

Haritzari buruzko komentarioak emango ditugu jarraian: Haritz zaharrari adarrak zatitu, haritzaren bakardadea, hostoak galdu, età galtzean sortzen dituen hotsak, ekaitzak haritza larrutu, haritz età arteak Libanoko tantaiak baino haun- diagoak, luzeagoak, zaharragoak, huntza arbolarekin besarkatua...

«Zitalkeria» poeman (Klaudio olerkariaren begiek ikusitakoa) haritz baten bizitza deskribatu zigun (11). Behaketa finen jabe agertu zaigu poeman, età amaierako moraleja esanahi haundikoa.

K. Otaegiren obrako loreei buruzko adibide batzuk ematera goaz: Lore eder, lore guriak, loreak ihartu, loreen lur sendo età guria, pitxiloreek beren eztia eskaini, urtartean pitxiloreak, udaberriko lore arantza gabeak, maiatzeko lorea bezala mudatu, landaretxoen ihintza, huntzaren antzera itsasi, ihia. Izate dena parretsu, mendi-oihanetan jaiotzen diren iturri età errekak...

Ekaitzaren sinbologia età irudia erabili zuen bere obran: Neguan sortzen ziren uramil età ekaitz haizetsuak, hodeietako trumoiak, ore mordoak (hodeiak), hodeietako soinuak, haizearen gaueko txistua, ekaitzeko argi-zuzia, ekaitzaren ondorioak: uramil gogorrak sortu, urak arretu età iturriak zikindu...

9. Zita bakar batzuk bakarrik ipiniko ditugu, testuari zailtasuna kentzearren.10. Bere ortografia gaurkotu egin dugu età adibide bakoitzaren erreferentzia ez dugu markatu.11. E .E ., 1888, XVIII, 432-433 or.

139

Eguzkia K. Otaegiren lanetan zeruargien errege, argia, egunaren irudia... da. Eguzkiak eguna zabaltzen du, argia dakar, età hau, argia, emankorra da: eguzkiak trumoi, tximista, euri età ekaitzak banatu, itzalak izutu, laino meheak urratu, urrez janzten ditu baso età mendiak, edo eguzkiak egunsentian urrezko nahiz zilarrezko errainuak banatzen ditu. Eguzkiak ihintzezko perlaz jantzi ditu baratze, zelaiak età uzta aberatsez mahasti età sagastiak. Klaudiok, argia itzala estaltzen, hegaztiak egunsentian kantari, diasolka ikusi zituen, età txorien kantuek oihan età mendiak airean dauzkate. Klaudioren begiek, udaberriko egunsentiko argi garbia, Foruen argi dizdizaria, zerupea urdin età garbi, haizea biguin età ahalmenak iluntzen ikusi zituzten.

Gaua, berriz, gutxiago garatutako fenomenoa da Klaudiorengan: gau luzea, gau beltza, gau ilunean argizuri ona, hegaztiek gogor età triste egon ohi dira gauean, saguzar età hontzak zuloetan, gautxorien belotsak... Badu, halere, Klaudiok gauari buruzko pasarte positibo bat: ‘Ahozko euskal ipuinen kontaketa gau luzeetan e gin ohi zeri:

«Euskaraz mintzo diran bazter guzietanEskolatutzen dira gure mendietan,Aoz ao alkarri beren bileretan,Kontatzen dituzten kondaira ederretan.Guraso zarrak dira gaurik luzenetan,Pipa artuaz soseguz zizelu zarretan...» (12).

Klaudiok itsasoa età arrantzaleen bizitzako sinbologia, irudiak età erreferentziak ere utzi zizkigun, baina nabari zaio ez zela itsas gizona izan, gainetik, axaletik edo kanpotik tratatzen du, nahiz età arrantzaleen itsasoa oso gertutik età urte askotan behatu.

Itsas genasiaren binomioa maiz erabili zuen, itsaso zabala età itsasoaren eragin bortitza adierazteko; itsasoak zelai età soroak berdindu nahi ditu, ez alperrik dio, arroken kontrako alperrikako ahalegina, itsas genasiaren betiko orruak, Kan- tauriko goitargia (izarra) itsasoa mugi gabe età paketsua ere ageri da. Jaizkibelgo Ama arrantzaleen pozezko goitargia, zure esperantzan dabiltza itsaso zabalean arrantzan, età beste behin, itsasertz hauetako olatu zurietan busti età beste batzutan:

«Mila trapesek setaz ondatu gaitu;Arroketan ontzia zatituko zaigu;Arrain bazka laster izan gintezke gu;Zure eskutikan, Ama, uzten bagaituzu» (13).

1887-V-14ean Bidasoak Kantauri itsasoari musu ematen dion tokian gertatu zen istripuaren berri ere eman zigun prosan:

«Itzuli ziran arin, guchi izan arren, età sarturik olatu tartean euren ontzi ezbala, bizi galdutzeko arrisko aundian asi ziran itsasoari atzaparretatik gizonak kendutzen eriotza segurutik...» (14).

12. E .E ., 1885, XII, 298 or.13. E .E ., 1887, XVII, 203 or.14. E .E ., 1887, XVI, 497 or.

140

K. Otaegiren behaketaren fratuak beste arlo batzutan ere ikusi ditugu. Begira ñola ikusten gintuen pertsonok: haurrak zoragarriak, zuri-gorriak, maiteak; galai eta neskatxak politak, neskatx lirainen bihotz beroak urtzen; gurasoak nobleak, zaharrak, ama gozoa, ama maitearen magal gozoa, eta aitón gordinen soinaz ere jabetu zen.

Egoera psikologikoak, barrengo sentimendu eta ideiak adierazteko gorpu- tzaren espresio edo atalen bidez baliatu zen, anitzetan. Giza soinaren ahalmenen artean ikusmena, begien sinbologia edo erabilpena nabarmendu zuen Klaudiok. Begiak itxutu, begiak jiraka itsasertzean, begiek itzuli (‘lagundu’ adierazteko), errainu garbia, lauso lodi eta ilunak «setatsuro» begietan, lausoak begiak estali.

Beste giza espresio batzuk ere bildu ditugu: aragiz jantzi gizonaren zentzua, buruz emea, burutik joan (ahaztu esateko), bihotzaerdibitu, bihotz biguina, barren garbia, mingainak hitza leunki egin, bihotz epelak berotu, gure bihotz-bularrak sutuak eduki, eliza-txokoa (bihotza), animaren zentzuak «sor eta gor» utzi, harri eta zur eginik geratu, bere burua jan eta egun nahastu, besoak lotu, arpegi eman, kateak hautsi, pozezko negar malkoak jario.

Eguneroko bizitzaren monotonian sinetsi zuen Klaudiok: pozez eta kontentuz lanari ekin; lanik ezak, eskean eta oinutsik ibiltzeak izutu, birao, hitz zikin eta ohitura gaiztoetara garamatza. K. Otaegiren bizitza orekatuaren ispilu dirá bere hitzak.

Egunero, egunaren buruan askotan eta urte luzeetan aurrez aurre, Honda- rribiko gazteluari bere eskola eta etxetik so egiteak sortarazi zizkion irudi eta espresioak emango ditugu jarraian: antzinako gaztelua, dorrezko gaztelu ederra, ez lastozko gaztelua aire bultzadaz erraz eroriko dena, harlanduz egina, traizioz bakarrik har zitekeena, gaztelu ezin hartua, ez dezu behar gaztelura igotzeko sutanparik. Espresio horiek ere bere obran sakabanaturik daudenak hautatu ditugu.

Klaudiok animalia, intsektu, hegazti eta abarren izenak erabiltzean ez ditu biologoaren behaketak egiten, baina behaketak izan arren, beste eremu batetako konnotazioak zerizkion. Gehiegizko sailkapenetan murgildu gabe, gure bizidunen sortaren berri emango dugu:

Erle behargileak ezti gozoa, erleak lorea maite, erle argidotar, txindurri langilea, erretxinolak gau eta egun kantari, txoriak haizea nahi, txoriek apirileko egunsentian zeruei diasola, guztiz ederrak amoriozko txorien kantu eztiak, pi-pi kantari kabugabeko amodioekin goizetan biligarro, txoka, txepetz, txoriandra, txitoen pipiak, oiloen kokokoak, oilaskoen kikirrikiak, oilarren kukurrukuak, hotzak dauden txitoak amaren hegalpea gogoko, arrainak ura, arkumetxoaren beeak, moxalen irrintziak, txahalaren orruak, artzanoraren zaunga, pipi zital galgarriak zura jan eta arrano tzarra mendian libre bizi ikusi eta behatu ohi zituen Klaudiok.

Bi aldiz entzun eta askotan ausnartutako adjetibazio aberatsaren aztarnak ere utzi zizkigun gure idazleak: Baso itxia, errainu garbia, ezti gozoa, erle behargilea, oihan zokoa, gorroto basatia, atsekabe eta pena saminak, eguzkiaren urrezko aurpegi diztiaria, zilarrezko ilargi ederra, hodei lodi iluna, haize txistua, itsas genasi orrularia, mintegi orritsu, arroka bikainak, tantai lodiak, pipi zital galgarria, etsai gordea, muskil guria, aitón gordina, bizitza laburra, mundu igeskorra, etorkizun parretsu, negar malkoak, Jainkoaren esku ikusezina, kristalezko iturri garbia, esku ongilez begi tristeak txurkatu.

Euskarari berari ere behatu ohi zion K. Otaegik; horren adierazgarri kontraste eta justaposizioen adibide batzuk jarriko ditugu: Ala lebita dutenak, non abarka

141

dutenak, zar-gazteak, aberats-pobreak, txiki età haundiak, ezkonberri età dama galaiak; herren, maingu, itsu età zenbait eskale, baina denak nahasian. Azken ideia hau, gizarteko mailak nahastea, oso gogoko du Klaudiok bere idazlanetan.

«Nere buru jaustea bada aundia, jaunaEzda txikiagoa noski berorrena» (15).«Panparroikeri, aunditasun età tratu ontxo baten partez,Barau aundiak, zilizio ta penitenzi asko zinez» (16).«Izurri età beroak ezin sufrituko dituela?Odol girozko pizti ta gizon iltzaileen bildur dala?Bai zera!Pozez età kontentuz dio lanari ekiten!Jan gutxi età lo gutxiago dituelarik egiten» (17).

K. Otaegi honelaxe ikusi dugu guk: Aizkorripean, Zegaman zuztarrak bota età izan zituen haritza, Hondarribia itsasertzeko hiri arrantzalean heldutasunera iritsi zen maisua, osasun oneko langile amorratua età konstantea, oroimen haundikoa, alaia età atsegina, XIX. mendeko idazle euskalzalea, musikazalea, olerkaria, bertsozalea, herriko no tablea età, azkenik, behari fina.

15. E .E ., 1888, XVIII, 183 or.16. E .E ., 1887, XVII, 456 or.17. E .E ., 1887, XVII, 457 or.

XII. K. OTAEGIREN PENTSAKERA

Klaudioren bizitza, obra, hizkuntza età nortasuna burutzen saiatu gara, baina oraindik bere alderdi bat arakatzea falta zaigu: K. Otaegiren pentsakerari zuzen- zuzenean ez diogu heldu; agian, tarteka-marteka, berorren zipriztin barreiatuak isladatu dira gure lan honetan, baina gaiari buruz buru ez diogu oratu oraindik.

K. Otaegiren kristau-fedea, pentsakera sozio-politikoa eta euskaraganako atxekimendu kontrajarria azaltzen hasiko gara.

1. Itsu-itsuan sinetsi zuen K. Otaegik, misterioen zoko ilunetan alderdi zalantzakorretako labainduari lekurik eman gäbe.

«Egiaz, ez da inor, aragiz jantzirik, misterioa zer dan jakin dezakenik.Orregatikan Jaunak erakusten digu, dezagula begiak itxirik sinistu» (1).

Klaudiorentzat Jainkoa oroegile da:

«Euskal-erriko doaiak, Jaunak zerutikan biralduak dira» (2).

Gure haritza, arbola, askotan K. Otaegik Euskal-erriaren sinbolotzat erabilia, zeruan dagoen esku santuak landatu zuen.

«Zeinen aundiak diran Jaunaren estalpeak, det pentsatzen!» (3).

Horregatik, Klaudioren ustetan, natura osoak laudorioak eman ohi dizkio bere egileari:

«Izate danok Jaungoikoari ematen zion (sic) eskerrak» (4).

Jainkoak, orojakitun izanez gain, guztion ardura ere badu. Euskara eta euskaldunon antzinatasunari buruz ari delarik, beste herrien artean ahaidetasunik gäbe, bakarrik, historian galdurik, misterio batean murgildurik bizi gara, baina

1. E .E ., 1888, XVIII, 184 or.2. E .E ., 1884, XI, 461 or.3. E .E ., 1881, XI, 460 or.4. E .E ., 1882, VII, 279 or.

143

Klaudio Otaegiren seme zaharrena, Sabino eta bere emaztearen argazkiak.

144

Rufina Salcedo

Urkizu, Patri eta Azurmendi, Xabier, 1991, "Klaudio Otacgi Olerkaria", 2/3.

«Jaunak bakarrik daki noiz ezkerozkoak» garen gehitu zuen (5). Euskalerriko seme gaiztoek emandako nahigabeei buruz ari delarik, «Jaunak bere eskutikan utziak dauzkanak» bezala definituko ditu ‘ama saldu nahi duten semeak’’ (6).

Markinako Lore-Jokoei buruzko poeman, berriz, euskal literatur gizon-emakumeak zerutik txaloka jarri zituen, hizkuntz guda età festa haien animatzailetzat, «Jainkoak agindu balie bezala» (7).

K. Otaegiren erlijioari buruzko olerki età prosa-lanean, beste hiru gai garrantzitsu aipatu gabe ez dugu amaitu nahi: Indietako apostolua izan zen San Frantzisko Xabier, Aita Santua età Guadalupeko Ama Birjinarengan zuen ustea. Hirurak olerki ikuspuntutik landu zituen, età beroriengan mirespen età errespetu osoa jarri zuen.

2. K. Otaegi, lehen ikusi dugunez, XIX. mendeko 60-90 hiru hamarkadetako maisu età euskal kulturgintzako idazle izan zen: beraz, historikoki euskal nazionalismo aurreko euskal maisu età kultur gizon izan genuen. Bere obran argi età garbi ikusi dugunaz baliaturik, hauxe baiezta dezakegu: ez zen gizon politikari itsu-itsua, ez zuen joera edo talde politiko zehatzik defenditu publikoki. Hala età guztiz ere, bere zenbait joera età ideien agerpenetatik, K. Otaegiren iritzi per- tsonaletara iristen saiatu gara: batzutan arlo politikoan mugituz, beste batzutan, berriz, kultur arloan murgildu gara.

Lau garai età ataletan banatu dugu gai hau: lehenik, euskara età Euskale- rriaren jatorriaren ikuspegia; bigarren, Klaudioren euskal historiaren erreferentziak; hirugarren, bere garaiko iritzi kritikoa; età azkenik, bere etorkizuneko euskal mundua.

Euskara età Euskalerriaren jatorriari buruz Klaudiok artikulu zehatza idatzi bazuen ere, ez dugu begiz jotzeko aukerarik izan, horregatik hor-hemenka jasotako baliabidez landu dugu puntu hau.

Gai honetan poema nagusia gure ustetan «Euskarari Kantotxoa» (8) da; zegamarrak poema honetako sarrera-hitzetan bere mezua adierazi zigun: «Pre- miazkoa da gure izkuntz garbia, naasi ez dedin euskaldunen jatorria».

Lehen bost bertsoetan, zerutik etorritako hizkuntza, aingeruek egina edo Jainkoaren lana da euskara. Larramendi età Baskoiberismoaren iturritik xurgatu zituen ideiek osatu zuten poema hau, neurri batean behintzat.

Seigarren bertsoan euskara età beste hizkuntzen konparaketari ekin ziolarik, gure hizkuntza lehen postura jaso zuen, ondoren euskara età euskalkien dohainak poetikoki nabarmentzeko, bildurrik età lotsarik gabe.

Hamazazpi età hamazortzigarren bertsoak hitzez hitz kopiatuko ditugu, zeure kabuz ikus ditzazun K. Otaegiren euskarari buruzko ideia apologistak:

«Premiazkoa da gure euskera Kondaira egiztatzeko:Premiazkoa, izkuntz guzien itz-jaiotzak bilatzeko:Premiazkoa, kondairaurreko Ilunpeak argitzeko;

5. E .E ., 1883, IX, 269 or.6. E .E ., 1883, IX, 292 or.7. E .E ., 1883, IX, 428 or.8. E .E ., 1884, XI, 460-462 or.

146

Sare lodiak altxatu età Bideari jarraitzeko:Premiazkoa, Espainiaren Asierak arkitzeko.

Premiazkoa, naasi ez dedin Gure jatorri garbia;Premiazkoa, nor bere dedin Beti izan Euskal-erria:Premiazkoa, ez dezan galdu Bere seilu ezgarria;Tubai etorri ezkeroztikan Duen molde berezia:Premiazkoa zatitutzeko Erdaldunen uztarria» (9).

Euskarak historiaurrea argitzen du, hizkuntza guztien lexiko-oinarriak to- patzen dira euskararen bidez età premiazkoa da Espainiaren haserak aurkitzeko.

Bigarren garaia, Euskalerriaren historiari dagokiona, Klaudiok zuzen-zuzenean ez zuen landu, baina aipamenak, zenbait pasarte solté età hainbat pertsonaia historikori buruzko erreferentzia ugari ditugu aztergai.

«Gure ama gaberik ez gintezke bizi» poeman (10) hamaikagarren bertsotik aurrera doazen beste hamabi bertsoak euskal historiaren erreferentziazkoak dira.

Euskaldunon askatasun egarrian età irrikan datza Klaudiorentzat Euskalerriaren iraupen-mirari a. Poetikoki honela adierazi zigun:

«Landaretxoak intza, txoriak aizea, otzik dauden txitoak amen egalpea, arraiak ura età erleak lorea,Ainbat du euskaldunak nai libertadea» (11).

Erromak età Mahomak garaitu gabeak gara euskaldunok. Lehengo euskaldunak honela ikusten zituen:

«Arranotzarrok bezela libre Mendietan bizitzeko,Etziran inoiz besteren juan- Etorrietan nastuko;Or konpon bitez beuden artean Erdaldunak sekulako.Utzi ezkeroz pakean guri,Zioten betiko» (12).

9. Tubalen aipamena beste poema batzutan ere egin zigun. Adibidez ikus Urkizu, P. età Azurmendi, X ., 1991, «Klaudio Otaegi olerkaria (1836-1890)», Etor, Donostia, 74 or.

10. Hiru aldizkaritan argitaratua, saritua età itzulia dago poesia hau; hirugarrenean, Arturo Kanpionek 1889. urtean gaztelerara itzulirik. Revista Euskara, 1883, VI, 296-300 or., E .E ., 1883, IX, 269-272 or. età E .E ., 1889, XX, 571-574 or.

11. E .E ., 1883, IX, 270 or.12. E .E ., 1881, IV, 77 or.

147

Garaipen hauen arrazoiak, Klaudioren ustetan, euskaldunen batasunean (13), eta beren mugagabeko entregan zeuden (14).

Euskalerriko mendi eta oihanetan borrokatu ziren eta atzerritarrek betirako hilobi hotza aurkitu zuten ibar-zoko hauetan.

Euskaldunon libertadea, K. Otaegiren begi poetikoentzat, Gemikako haritz azpian inurri langileek paratua, benetakoa, norberak bere neurrira moldatua zen, eta horregatik zen estimatua, gurtua eta huntzaren antzera itsasia (15).

Euskal inurri langile horien izenak eta jestak ere aipatu zizkigun, lehen esandako dozena bertso horietan: Orreaga, Padura, Nabasi, Pabia, Arlaban eta Hondarribikoa ziren euskal gertakizun historikoen izen batzuk. Eta jarraian hainbat euskal pertsonaia mitiko, gudari eta historikoren izenak ere eman zizkigun: Lekobide, Zuria, Mina, Okendo, Txurruka, Urzelai eta hauen antzeko mila «umanta», ezin konta ahala, «menditar azkarrak», zeruko izarrak, itsasoko hon- darrak età zelaietako belarrak baino ugariagoak (16).

K. Otaegik, Euskalerriaz ari zenean, euskaldunek borrokatu zuten herriaz ziharduenean, zer ulertzen ote zuen? Bi ikuspuntutatik begiratuko diogu gai honi: lurralde ikuspuntutik eta lurralde horien barrengo antolakuntza politiko alderditik.

Dena den, inoiz ez dugu ahaztu behar, K. Otaegikez zigula gai hauei buruzko liburu, artikulu edo berarizko lanik utzi; hor-hemenka bere olerki eta prosa-lanetan barreiatutako ideia solteak baizik.

Euskalerriaren lurraldetasuna K. Otaegiren garaian finkatzen ari bazen ere, baditu hiruzpalau ideia tinko bere idazlanetan ageri zaizkigunak. «Elkar gaitezen denok, napar-euskaldunak» izenburua ipini zion poeman lau kontzeptu hauek utzi zizkigun: Euskalerria, hegoaldeko Lau Probintziek osatzen zuten; bi zatitan banatuta zeuden napar-euskaldunak; bazen muga garbi bat historikoki finkatua, Ebro zeritzona; età Iparraldean ere euskaldunak bizi ziren.

Jarraian beroriek frogatuko ditugu. Lehenik, Euskalerria «Lau Probintziek» osatzen zutela lau poematan esan zigun (17).

«...-arren bildu gaitezen,Jainkoaren izenean,Lau Probintziak bat eginikan Erri maitearen onean...»

Ez goaz aipu guztiak hemen ematera, baina, nahi izanez gero, irakur oi- noharreko aipamenak (18).

Bigarren, Lau Herrialde horiek adierazteko, beste era batera esateko, «Napar-euskaldunak» ideia etengabe erabili zuen:

13. E .E ., 1881, IV, 77 or.14. E .E ., 1881, IV, 77 or.15. E .E ., 1883, IX, 271 or.16. K. Otaegiren «Gernika Arbolari» poeman beste aipamen hauek ere egin zituen: Nabas,

Padura, Oran, Pabia, eta Aroko Lope Diego eta beste Jaun miragarriak. E .E ., 1890, XXII, 172 or.17. E .E ., 1881, IV, 76-79 or. 11. bertsoa.18. E .E ., 1882, VII, «Arbolari oroipena», 26 bertsoa.E .E ., 1883, IX, «Markinako Euskal-pestai diasola», 15 bertsoa.E .E ., 1887, XVII, «Lau arbolatxo» poema osoa da Lau Probintziei eskainia.

148

«Alper alperrik egingo ditu Aleginik aundienak Berezituak iduki naian Napar età euskaldunak...» (19).«Ez da bearrik. Orca Iruinen,Orca Bilbaon bandera;Zoazte danok, zuri, beltz goni,Danok azpian jartzera;Zabaldurikan arkitzen baita Ebrotikan Igercera;Napar pizkor ta euskaldun azkar Denak an kabitzen dira» (20).

Hirugarren alderdian, Klaudio Otaegik Euskal Herriaren ideia geografikoa azpimarratzeko, Ebro ibaia mugatzat hartu zuen, poema berean hiru aldiz aipa- tzeraino iritsiz (21).

Età azkenik, Iparraldearen nolabaiteko erreferentzia ere egin zigun:

«Orcegatikan alkartasuna Nai genduke euskal-ercian,Ala emen non Lapurdi età Suberorekin Frantzian:Izkuntza bera duten mendiak Jakintsuen iritzian, gaur edo bigar batuko ditu Jaungoikoak etxadian» (22).

K. Otaegiren «Euskal-erria» kontzeptuak adierazi nahi zituen ideiak Ara- nismoaren atari-atarian kokatzen ditugu, Sabino Arana-Goirik 1893-VI-8an «Biz- kaitarra» aldizkariaren lehen alea argitaratu bait zuen.

Klaudioren pentsakera politikoa aztertzen ari garela, bere «euskal- errien» (23) lurraldetasuna ikusi ondoren, berorien antolakuntzari buruzko erreferentzia poetiko barreiatuak biltzen saiatu gara.

Arestian aipatu dugun «Elkar gaitezen denok, napar-euskaldunok» poeman zazpi aldiz aireratu zituen Euskal Lege zaharrak (24). Gure idazlea ez dabil Gipuzkoa herrialdeko Foru soilen baitan, ez du probintziakeria gogoko, alderantziz baizik. Lau Probintziek «esan zioten, bada, elkarri, -mutillak, gurutzatu ditzagun irmoki adarrak» (25).

Poema berean honelaxe darraio gaiari:

«Esan età egin: euren Adarrak zituzten

19. E .E ., 1881, IV, 76-79, 31. bertsoa.20. Ibidem 22. bertsoa. «Arbolari oroipena» poeman ere agertzen da ideia hori, 29. bertsoan.

E .E ., 1882, VII, 279-281 or. età «Gernikako Arbolari» 22. bertsoan. E .E ., 1890, XXII, 170- 173 or.

21. E .E ., 1881, IV, 76-79, 14, 22 età 26 bertsoetan.22. E .E ., 1881, IV, 34 bertsoan.23. Batzutan horrelaxe erabiltzen du, minuskulaz.24. 7, 9, 14, 24, 25, 28 età 32. bertsoetan.25. E .E ., 1887, XVII, «Lau arbolatxo», 491 or.

149

Txikordatu ala,Non bat ziraditen.

Eta geroztik dira Laurak bat eginik,Aritz aek doatsu Alkarri itsatsirik.Zeren alperrik dira Ekaitz indartsuak Lurrera botatzeko Aritz anaituak.Euskal-erria, libre bizi nai badezu,Ispilu eder ontan begira ezazu».

Larramendi, Iztueta eta aurreko idazle gipuzkoarrei ikusten ez zitzaien pentsakera zabalagoa, Gipuzkoaz gaindik zebilena nabari zaio.

K. Otaegik bere burua Foruzaletzat ai tortu zigun, J. Manterolari idatzi zion kronika batean (26). Eta Fora horien aurrean euskaldunon berdintasuna adierazi zuen:

«Etzan aundi txikirik, baizikan berdinak,Legeak egiteko bildutzen ziranak:Eta, zer Lege garbi, merke ta zuzenak!Mundu guzian dira gaur ere ezagunak» (27).

Batzar Orokorrei eta Legeei buraz, poema berean hauxe dio:

«Aen gereiz azpiko Batzar jakintsuak,Aiton buru zuriak libre moldatuak Ziraden ain zintzoak noia indartsuak,Etsairik aundienak ere laudatuak.

Andik sortutzen ziran legeak etziren Maiatzeko loreak bezela mudatzen:Ez da gaur egin eta bigar urratutzen Oraingo denboretan dana gertatutzen» (28).

Erregeen zina aipatzeko beste bertso hau ere idatzi zuen:

«Zenbat Errege ziran oen oinetara Antzinatik etorri juramentatzera,Euren omenajea, magoen gisara,Burua makurtuaz pozez ezkeintzera!» (29).

Haatik, lege horiek egiteko Batzarreak euskaldunen berdintasunean oinarritzen direlarik, Klaudiorentzat, Lege Zaharrak Euskalerriak sortuak dira, Erregeek

26. E .E ., 1883, IX, 238 or.27. E .E ., 1883, IX, 269 or.28. E .E ., 1883, IX, 270 or.29. E .E ., 1883, IX, 270 or.

150

zin egindako lege garbi, merke, zuzen, jakintsu, iraunkorrak, età ez dira maiatzeko loreak bezala mudatzen (30).

K. Otaegik bere obran Euskalerria zer den isladatuz gero, hots, bere kontzeptu politikoa adierazi ondoren, beste ideia nagusi età konstantea, edonon ai- patua età bene-benetan barrendik aitortua, euskaldunon zatiketa, batasun eza izan zen.

Hemeretzigarren mendeko Euskalerriko anaien arteko gerra luzeak alde batetik età bestetik, Gipuzkoa età Bizkaiko industrializazioak areagotu zituen gi- zarte-mailak ezaguturik, età talde politikoez jabeturik, Hondarribiko maisu pa- kezaleak euskaldunon batasunaz hiru garai berezi zituen: historia mitikoa, XIX. mendearen hondarreko errealitatea età gerorako bere ustea.

Lehengo euskaldunen historia interpretatuz, gu herri askea izan ginen, età horren arrazoia, inoren menpean ez egotearen kausa gure batasunean zekusan:

«Erromak izan zuen podere,Omen età patu onak;Bere ontzidi, ekersitu ta Kapitanik azkarrenak,Ondatu ziran aitz orietan Zeudelako euskaldunak gure Lege ta zorionezko Oitura zarren zai danak» (31).

« . . .

Or konpon bitez beuden artean Erdaldunak sekulako,Utzi ez keroz pakean guri,Zioten-emen betiko» (32).

«Obi otza betiko emen zuten izan,Mendi oen erdiko ibar zokonetan,Libertade maitea ebatzi naieanSu ta gar atzerriak sartzen zirenean» (33).

«Alper alperrik etortzen ziran Atzerriak lur ontara,Oju gerrari beldurtiakin Uztarria ezartzera;Aberats, pobre, zar età gaztek,Oji eginaz aurrera!!Naiago zuten mila bider il Ez utzi sartzen etxera» (34).

Beraz, atzerritarren aipamena batzutan età bestetan erromatar edo mairuena egitean, hau da erdaldunak oro har, Euskalerriko haitz, ibar, lur hauetara beren uztarria ezartzera zetozenean, heriotza, hondamendia ematen zieten euskal aberats nahiz pobreek, zahar nahiz gazteek.

30. E .E ., 1883, IX, 269-270 or.31. E .E ., 1881, IV, 76 or.32. E .E ., 1881, IV, 77 or.33. E .E ., 1883, IX, 270 or.34. E .E ., 1890, XXII, 171 or.

151

Historian zehar horrela jokatu bazen ere, Klaudioren garaian batasun-kontzientzia hori kolokan zebilen:

«Oraindik ere nai dituzute Galdu indarrak alperrik Zuen arteko iritzi tx arrak Aide bat utzi gaberik?...» (3 5 ).

« . . .

Zerengatikan esan ez? dauzka Alkar ezin ikusiak,Bere semeak oapurutik Apartatuak guziak» (36).

« . . .

zuen artean etsairik bada Ebroz aronz dijoala Erdaldunakin Makiavelon papera an egin dezala...

Jaunak argitu ditzala orko Zenbat umeren begiak,Euskal-errira, beste lan gabe Gure etsaiak biraliak,Zuen tartean erein ditzaten Belar gari galgarriak!Baita, zuen gain aberastutzen Dabiltzan merkatariak» (37).

«Naigabeak izango dituzu ausarki;Urne atzerrituak ere, ai nork daki Saldu nai zaituztenak poliki poliki!Ukatu dituztenak, zeinek ez dakizki?...» (38).

«Bakardadean zaituzte utzi,Bakardadean, Amatxo,Zure umerik bikainenak ai!Aspaldi il zirelako;Bakardadean laja zaituzte,Zutaz aztu diralako;Zure umeak setatsu alkar Ikus nai ez dutelako...» (39).

Eta gainera, Euskalerriaren kontrako ekaitza ikaragarria izanik, itsasoaren eraso setatsuarekin parekatu zuen, edo, beste metafora bat erabiliz, euri-zaparra- dek sortuko zituzten «uramil» gogorrekin, baina hauek ez zituzten iturrietako ur garbiak arretu eta zikinduko (40).

35. E .E ., 1881, IV, 77 or.36. E .E ., 1881, IV, 77 or.37. E .E ., 1881, IV, 78 or.38. E .E ., 1883. IX, 292 or.39. E .E ., 1890, XXII, 172 or.40. E .E ., 1883, IX, 292 or., 24 eta 25. bertsoak.

152

Beste poema batzutan, berriz, Euskalerriaren aurkako zeregin honetan, ama saldu nahi duten seme atzerriratuak gutxi batzuk besterik ez ziren (41).

Hala eta guztiz ere, gure idazle goierritar adoretsua ez zen kokiltzen; alderantziz, itxaropentsu agertu zitzaigun: berriro euskaldunok, bere ustetan, batuko ginen; horrela agertu zen lehen ere aipatu ditugun hiru poemotan:

«Alper alperrik egingo ditu Aleginik aundienak Berezituak iduki naian Napar eta euskaldunak:Besarkatuak biziko dira Emendik aurrera danak,Oraindik intza izan dezaten Arbola santuren zainak» (42).

«Eta ikusitzean denok bat eginik,Ama zoragarriak, umeak bildurik,Iritxiko dizkigu zeru goietatikGoza ginuzen doiak berri berrirotik» (43).

«Bai, Amatxo, bai, itsuturikan Egon gerade gaurdaino:Oroitz Santuak zirikaturik,Ez gera lotan egongo:Zuri ditzagun amorioak,Gaitu danok bat egingo;Eta zorion antzinakoak Dituzu berriz izango» (44).

«Bihotzaren barruan ez duzue sentitzen, b il gaitezen Ja in ko aren izenean», omen zen K. Otaegiren deia. Batasun honen ideiak defenditu zituen bere poemetan eta prosan, eta abagadunerik txikiena ere beroriek azpimarratzeko erabili zuen.1880. urteko ‘B ertsolarien K ro n ik a n ’ , Klaudiok bertso-gaietako bat horixe azpimarratu zigun (45).

«Ez da egun asko O n d a rra b ia rra k eman dutela ejenplo o ri, eta atsegin izango genduke bald in beste e rria k ere orre la egingo baluteke» dio Klaudio kronistak, momentu hartako norbaiten ahotsa jasoz.

Lehen, ipuingintza aztertzerakoan, gerraren kontrako eta pakearen aldeko joera garbia ikusi diogu, baina oraindik Hondarribiko maisu idazlearen pentsakera eta jokabideen muin-muineraino ez gara iritsi eta beronen xede nagusi hori azaldu, zehaztu, kritikatu eta nabarmendu arte, ez diogu atal honi amaierarik emango.

3. K. Otaegiren euskaraganako atxekimendu kontrajarria azaltzera gatoz- kizue.

«E lk a r gaitezen denok, napar-euskaldunok!!» poeman, hamahiru eta hamazazpigarren bertsoetan, ideia mamitsu hauek defenditzera heldu zen: euskal-

41. E .E ., 1883, IX, 28. bertsoa.42. E .E ., 1881, IV, 79 or.43. E .E ., 1883, IX, 292 or.44. E .E ., 1890, XXII, 173 or.45. E .E ., 1880, I, 112 or.

153

dunon dohai bakarra euskara da, mundu guztiko jakintsuek estimatzen zuten eta euskal idazle berrien bokazioaren aitormena egin zigun.

«Badira seme azkar, alaiak,Federik bizirenakin,Bildu diranak Amari kontu Egiteko asmoakin:Bildur gaberik leiatzen dira Gaur luma satar batekin Bigar menturaz leia litezke Askoz zorrotzagoakin» (46).

Seme azkar, alai eta gaur luma zatar batez, bihar agian zorrotzagoz lehiatuko diren horien artean Klaudio dagoke.

1883. urteko Markinako Lore-Jokoei buruzko poeman, hau ere saritua izan zen, garatu zuen zabal samar euskararen gaia (47).

Lehenengo hamar bertsoetan egunaren deskribaketa orokorrak egin ondoren, hurrengo lau bertsoak A. D’Abbadie Jaunari, Euskalerriko erle «a rg id o ta rra ri» eskaini zizkion.

A. D’Abbadiek esnatu ditu euskarazaleak, olerkariak, bertsolari egokiak, euskal kultur eta kirol zaleak.

«Orri darraikiote napar bizkaitarrak,Prestatuz urteero euskal-pesta ederrak,Alkartu naian zinez menditar azkarrak,Berriro gozatzeko gure Lege zarrak.

Noia parretsu ez da egongo Markina Etorri bazaiozka gaur berarengana,Lau senide prestuak, eta gainera ama,Besoak zabaldurik bere umengana?» (48).

Bi bertso hauetan Markinako Lore-Jokoen euskal giro zabala eman ondoren, Martek bidalitako otinak, gorrotoak saihestuz (49), Amaren negar-malkoak xu- katuz (50), euskal literatur gizonak goraipatuz, eta (51) hizkuntzalari jakintsuen euskararen balorapenean oinarrituz, euskararen aldeko burrukan bere burua eta besteak ikusi nahi zituen (52).

Baina, beste une batean, Hondarribiko eskola publikoko maisu zenez, «ezin liteke egin gauza a u n d irik euskararen onean» (53) moduko intziria atera zitzaion, nolabait bere maisu-lanaren kezka adierazteko.

K. Otaegirentzat euskaldunei gaztelera irakastea beharrezkoa zen heinean, «erdaraz ikasten duten dem bora berean obetandutzen d ira euskarazko izkuntz

46. E .E., 1881, IV,47. E .E., 1883, IX,48. E .E., 1883, IX,49. E .E., 1883, IX,50. E .E ., 1883, IX,51. E .E ., 1883, IX,52. E .E., 1883, IX,53. 1. eranskina

429 or., 18 eta 21. bertsoak. 429 or., 22 eta 25. bertsoak. 429 or., 26-29. bertsoak.

154

ederrean» defenditzen zuen (54). Hauxe izan zen Klaudioren bizitzako kontrae- sana; euskaldunon dohain bakarra euskara zela pentsatzea, età aldi berean XIX. mendeko Hondarribia hiriko umeteria euskaldunari gaztelera irakasten saiatzea, eta ondorioz, lehen ia erabat elebakardun zen herria elebidun egitea.

K. Otaegiren azken urteetako emaitzatzat bi poema hauek, «Zitalkeria» 1888. urtekoa eta «G ernikako A rb o la r i» 1890. urtekoa jo ditugu (55).

Aipatzen ari garen kontraesan honen islada dakusgu berorietan.«Z italkeria» deitutako poemako haserako bertsoa eta amaierako beste biak

soilik erlazionatzen dira Euskalerria eta euskararekin, baina naturaren adibide ezin hobea garatuz, haritz mardularen età bere «m om orro» ahul, doilor, zital eta galgarriaren istorioa kontatu zigun (56).

Harrari zuhaitzak ostatua ere eman zion, azkenean ezin jasanik hauxe aur- pegiratu zion:

«Orduan zion esan ajika:-Salkindaria! mintza ari:Nik emana dek ostatu ori,Eta, iltzen ni aiz ari?...» (57).

Moraleja honekin amaitu zuen poema:

«Irakorlea: onek ekarri Erazten digu burura,Txikitandikan ikasitako Antzinako esaera.Au da: atzerri edo kanpotik Etorriko da gugana,Gure etxetikan, ustekabero,Botatuko gaituena» (58).

Hori idatzi zuenean, Klaudio ez ote zen euskararen ordezkapenaz jabetzen hasia?

Bere «G ernikako A rb o la r i» izeneko azken poeman ere horrelako hodei ilun, luze, zabal, trinko eta iraunkor bat somatu dugu Otaegiren zeruan (59). Hogei- talau bertso ditu poemak, horietatik hogeitahiru Euskalerri eta euskararen iragana goraipatzeko, eta egilearen garaikoa, berriz, kritikatzeko; baina hogeitalaugarre- nean ostarte txiki bat ikusi zuen:

«Etorriko da egun berria Eguzki zilartsuarekin,Zabaldutzera bere errainuak Emanai ugarirekin;

54. 1. eranskina.55. E .E ., XXII, 1890, 170-173 or. «Gernikako arbolari». E .E ., XVIII, 1888, 432-433 or., «Zitalkeria».56. E .E ., XVIII, 1888, 433 or., 11 eta 14. bertsoak.57. E .E ., XVIII, 1888, 433 or., 18. bertsoa.58. E .E ., XVIII, 1888, 433 or., 22-23 bertsoak.59. E .E ., XXII, 1890, 172 or., 19. bertsoa.

155

Eta orduan, Aritz Santua,Gure poz aundiarekin,Apaindurikan agertuko da Lenagoko jazkaiakin» (60).

Bere bizitzan, hogeitamar urte luzetan, erdararen irakaskuntzan jo ta ke ihardun ondoren barru-barrutik intziri sakon hau atera zitzaion:

«Euskara beti bizi dedin,Erdaraz ez itzik egin» (61).

60. E .E ., XXII, 1890, 173 or., 24. bertsoa.61. E .E ., XX, 1889, 39 or.

156

BibliografíaA l z ó l a G e r e d i a g a , N i k o l a s (1957), «Bonaparte’ren eun-urte-muga dalata (1857-

1957)», Irungo «El Bidasoa» aldizkarian hamar artikulu: 624 zkia. VII-27; 625 zkia. VIII-4; 626 zkia. VIII-10; 627 zkia. VIII-17; 628 zkia. VIII-24; 629 zkia. VIII-31; 630 zkia. IX-7; 632 zkia. IX-21; 633 zkia. IX-28; 634 zkia. IX-5.— (1957), «Euskal-Bibliographirako Oarrak. Otaegi’tar Klaudio», EGAN X, 367- 374 or.— (Valentin de Berriochoa), (1958), «Correspondencia del Príncipe Luis Luciano Bonaparte, Clemencia Bonaparte, Duque de Mandas, Resurrección María de Azcue y otros documentos», BAP XIV, 55-68 or.— (1959), «Otaegui a Bonaparte esquela de felicitación» , BAP XV, 75 or.— (1960), «Euskal-Bibliografia. Otaegi’tar Klaudio», EGAN XIII, 244-255 or.

A n a u t , B e r n a r d o (1979), «Enseñanza», Diccionario X, EGIPV, 558-613 or.A r a n a , B i z e n t e (1876), «Oro y Oropel», B ó rd e le .A r a n a M a r t i j a , J o s é A . (1989), «Katalogoak I Catálogos. L.L. Bonaparte, Eskuiz-

kribuak-Argitarapenak. Manuscritos-Publicaciones», Euskaltzaindia.— (1990), «Katalogoak 2 Catálogos. Bibliografía Bonapartiana», Euskaltzaindia.

A r p a l , J. eta beste batzuk (1982), «Educación y Sociedad en el País Vasco», Txertoa,Donostia.

A s t i g a r r a g a , Luis (1825), «Diccionario manual Vascongado y Castellano...», Gurru- txaga, Tolosa. (Obra honek XIX. mendean 20ren bat argitalpen izan zituen).

B i l b a o , J o n (1970), «Bibliografía» III, EGIPV, 370-376 or. eta VI, 340-342 or. B o n a p a r t e , L.L. (1847), «Specimen, Lexici Comparativi omnium LINGUARUM EU-

ROPEARUM», Florentzia.C a n t ó n , B.B. eta beste batzuk (1991), «Gizonak» 3, Sendoa.D a r a n a t z , J.B. (1928-1931), «Correspondence du Capitaine Duvoisin», RIEV XIX,

59-70, 280-286, 425-433, 449-492 or. RIEV XX, 152-181 or. RIEV XXI, 70-79, 334-368 or. RIEV XXII, 44-73, 310-337 or.

E g u r e n , J u a n M a r í a (1867), «Método práctico para enseñar el castellano en las escuelas vascongadas», E l Semanario Católico Vasco-Navarro, Vitoria.— (1868), «Guía manual del lenguaje para uso de los viajeros en el País Vasco», Vitoria.— (1876), «Diccionario manual o vocabulario vasco-castellano», San Sebastián.— (1876), «Manual de conversación», San Sebastián.

E s t o r n e s L a s a , B e r n a r d o (1978), «Bonaparte L .L.», Diccionario V, EGIPV, 450- 452 or.— (1978), «Renacimiento Literario (1789-1960)», Literatura I, EGIPV, 307-564, 664-665 or.

E t x e g a r a y , K a r m e l o (1897), «Eúskaros ilustres, M. Antoine d’Abbadie», E .E ., 314- 317 or.

157

E x t r a m i a n a , J o s é (1981), «Historia General del País Vasco, Historia de las Guerras Carlistas», VIII, L. Haranburu, San Sebastián.

F e r n á n d e z d e P i n e d o , E m i l i a n o (1974), «Crecimiento económico y Transformaciones Sociales del Pais Vasco 1100-1850», XXI Siglo veintiuno, Madrid.

G a r c í a B., E u g e n i o (1893), «Reseña histórico-geográfica de Guipúzcoa para uso de las escuelas de esta provincia», Baroja, San Sebastián.

G a r m e n d i a , P e d r o (1933), «La colección de manuscritos del Príncipe Luis Luciano Bonaparte en la Diputación de Guipúzcoa», RIEV XXIV, 138-149 or.

G o r o s a b e l , P a b l o (1967), «Noticia de las Cosas Memorables de Guipúzcoa», L .G .E .V ., Bilbao.

G r a n d m o n t a g n e , F r a n c i s c o , 1944, «Los Inmigrantes Prósperos», Aguilar, Madrid. I r a k a s l e Bi (1990), «Otaegi maixua», ‘Hondarribia’ aldizkaria, 39 zkia., 13 or. I r i g o y e n , A l f o n t s o (1957), «Cartas de Inchauspe al Príncipe L.L. Bonaparte», Eus-

kera, 171-393 or.— (1957), «Cartas de Mariano Mendigatxa a D. Resurrección María de Azkue», Euskera II, 119-170 or.

I t u r r i a g a , A g u s t í n P a s c u a l (1842), «Diálogos basco-castellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa».

J u a r i s t i , J o n (1987), «El Linaje de Aitor. La invención de la Tradición vasca», Taurus, Madrid.

K a n p io n , A r t u r o (1889), «Una composición de Otaegui», E.E. XX, 571-575 or.— (1890), «Apuntes necrológicos. D. Claudio de Otaegui», E.E. XXII, Donostia, 82-89 or.

La c o m b e , G e o r g e s (1924), «Quelques mots sur les Versions basques du Cantique des Cantiques», RIEV, 197-208 or.

L a k a r r a , J o s e b a A n d o n i (1985), «Larramendiren hiztegigintzaren inguruan», A S JU XIX-I, 11-50 or.

L a r d i z a b a l , F r a n c i s c o I g n a c i o (1956), «Gramática Vascongada», J.R. Baroja, Donostia.

L o id i , J. A n t o n i o (1983), «Euskal ja iak», Irungo U d a la .L a s a , Fray J.I. eta beste batzuk (1968), «Sobre la enseñanza primaria en el Pais Vasco»,

Auñamendi, 57. alea, Donostia.L e k u o n a , J u a n M a r í a (1982), «Ahozko Euskal Literatura», Erein, Donostia. M a n t e r o l a , J o s é (1881), «Un concurso de improvisadores bascos», E.E. III, 141 or.

— (1883), «Juegos Florales de Fuenterrabia», E.E. IX, 239 or.— (1981), «Poesías en Lengua Eúskara por...», Cancionero Vasco III, Sendoa, Donostia.

M i t x e l e n a , K o l d o (1957), «Otaegiren Voc. Zeg. eskueskribua», BAP XIII, 285- 289 or.

M i c h e l e n a , L u is (1987), «Orotariko Euskal Hiztegia», Descleé De Brouwer, Bilbao.— (1988), «Historia de la Literatura Vasca», Erein, Donostia.— (1988), «Sobre Historia de la Lengua Vasca II» , Anejos de Anuario del Seminario de Filología Vasca «Julio de Urquijo» 10, Donostia.

M o r a l e s d é l o s R ío s , A d o l f o (1890), «Apuntes de Viaje. Una visita a Fuenterrabia», E.E. XXIII, 225-235 or.

M o u r l a n e M i c h e l e n a , P e d r o (1919), «Los Poetas en Lengua Vasca. La Poesía Vascongada en el siglo XIX», Primer Congreso de Estudios Vascos en Oñate, Bilbao, 621-643 or.

O n a i n d ia , Aita (1954), «M ila Euskal Olerki Eder». Karmeldar Idaztiak, Larrea-Amo- rebieta, 370-377 or.

O n a i n d i a , J a k o b a (1972), «Euskal Literatura» II. Gráficas Bilbao, Bilbao. O r m a e t x e a , N i k o l a s (Orixe) (1927), «Euskal Literaturaren atze edo edesti laburra»,

Euskal Esnalea XVII, 148-156, 169-173, 191-196, 205-215, 228-237, 246-252 or.— (1991), «Idazlan Guztiak» III, Etor, 243-276 or.

158

O r m a z a b a l , José A. (1984), «Fernando Amezketarra», Elkar, Donostia.P a g ó l a , R o s a M i r e n (1991), «L.L. Bonaparte (1813-1891)», Gasteiz.P o r t u , F l o r e n t i n o (1989), «Hondarribia: Notas históricas y Curiosidades», Honda-

rribiko Udala.R o d r í g u e z - F e r r e r , M i g u e l (1873), «Los Vascongados, Su País, Su Lengua y el P rín

cipe L.L. Bonaparte...», Madrid.Ruiz d e L a r r i n a g a L., J u a n (1954), «Cartas del P. Uñarte al Príncipe L.L. Bona

parte», ASJU, 35-106 or.— (1954), «Cartas del P. Uñarte al Príncipe L.L. Bonaparte». BAP, 231-302 or., BAP 1957, 220-239, 330-348, 429-452 or., BAP 1958, 397-437, 438-443 or.

S a n M a r t í n , J u a n (1980), «Literaturaren inguruan», Hordago, Donostia.— (1989-1990), «Klaudio Otaegi Hondarribiko Maisua», ‘Hondarribia’ aldizkaria, 35 zkia., 8-9 or.— (1990-1991), «Berriz ere Klaudio Otaegi», ‘Hondarribia’ aldizkaria, 42 zkia., 17 or.

S a r a s o l a , Ibón (1986), «Larramendiren Eraginaz eta», ASJU XX-I, 203-215 or. S a t r u s t e g i , J o s é M a r í a eta beste batzuk (1987), «Iparragirre», Jagon 2, Euskaltzain-

dia, Bilbo, 300-377 or.S o r a r r a i n , G e n a r o (1891), «Catálogo de obras eúskaras o Catálogo general crono

lógico...», Tasso, Barcelona.T x i l l a r d e g i eta beste batzuk (1987), «Euskal Dialektologiaren Hastapenak», U E U . U r k i j o , J u l i o (1908), «Cartas escritas por el Príncipe L.L. Bonaparte a algunos de sus

colaboradores», RIEV II, 215-221, 655-659 or.— (1910), «Cartas escritas por el Príncipe L.L. Bonaparte a algunos de sus colaboradores», RIEV IV, 233-297 or.

U r k i z u , P a t r i eta A z u r m e n d i , X a b i e r (1991), «Klaudio Otaegi olerkaria, 1836-1890», Etor, Donostia.

V i l l a l o n g a , J o s é (1953-1957), «Introducción a un estudio sobre Luis Luciano Bonaparte y sus trabajos», E u sk o -Ja k in tz a V II , 39-58 o r.

V i l l a s a n t e , Fr. Luis (1979), «Historia de la Literatura Vasca», Aranzazu.Z a b a l a , A l f o n s o M a r í a (1885), «Ondarribiko Ama Guadalupekoaren ziazaldea edo

historia», López, Tolosa. E.E. eta ‘Euskalzale’ aldizkarietan atalka argitaratu zen. Ikus ‘Euskalzale’, 1899, III. alea.

Z a b a l e t a , J. (1980), «Euskal Itzulpenaren Antología», Itzultzaile Eskola.Z a b a l e t a , J o n eta beste batzuk (1992), «Lur Hiztegi Entziklopedikoa», II, 316 or. Z a v a l a , A n t o n i o (1964), «Bosquejo de Historia del Bertsolarismo», Auñamendi 37.

alea, San Sebastián.— (1992), «Pello Errota...», Auspoa, Tolosa.

Z u a z o , K o l d o (1988), «Euskararen Batasuna...», Euskal Herriko Unibertsitatea eta Euskaltzaindia, Bilbao.— (1991), «Euskararen egoera Bonaparteren garaian», Jakin 66 zkia. 12-43 or.

Z u b i z a r r e t a , I ñ a k i (1991), «Klaudio Otaegi», Senez I, 157-158 or.

159

KLAUDIO OTAEGIREN ARGITARATUTAKO LANAK, ALFABETIKOKI

«Aberedari miragarria», E.E., 1882, VII, 412-415, 446-449,476-480, 509- 512, 534-537 eta 578-586 or. Arana, Vicente-ren «El Brebaje maravilloso» ipuinaren itzulpena prosan. E.E., 1882, VII, 408-412, 442-446, 471-476, 505-509, 529-533 eta 566-577 or.

«Adiskide baten oroitza», E.E., 1884, XI, 374 or. Olerkia.«Agustín Santuaren pasadizo bat», E.E., 1888, XIX, 183-184 or. Olerkia.«Aita Santuari», E.E., 1888, XVIII, 1-4 or. Olerkia.«Aita Sebastian Mendiburu-koren lendabiziko euntean», E.E., 1882, VII,

58 or. Olerkia.«Aita Sebastian Mendiburu-koren liburuak», E.E., 1882, VII, 42 or. Prosa.«Aitor», R.E., 1882, V, 149-153 or., Arana, V.-ren «Aitor» ipuinaren itzul

pena. Prosa.«Ama gaintipiñia», E.E., 1881 IV, 209 or. Gerrero, Teodoro-ren «La Madre

Postiza» alegiaren itzulpena. E.E., 1881, IV, 209 or. Olerkia.«Ama urrikaltsua», E.E., 1888, XVIII, 263-265 or. López G., D.B.ren

olerkiaren itzulpena. Olerkia.«Amalauduna», E.E., 1882, VII, 389 or. Olerkia.«Amarduna», E.E., 1880, III, 52, 64 eta 120 or. Calderón de la Barca, P.

idazlearen poesien itzulpenak. Poesia.«Amerikatik. Otoitzaketa zizpiruak», E.E., 1889, XXI, 231-232 or. Olerkia.«Amets on bat», E.E., 1887, XVII, 358-360or. Olerkia.«Anima garbi baten esaera lasaia», E.E., 1884, XI, 294-295 or. Olerkia.«Antonio Okendo jaunaren bizitzak eta azañak», R.E., 1880, III, 305-313

or. Olerkia. Eranskina.«Antonio Okendo-koa. Esiskina», E.E., 1884, X, 193-206 or. Roure, J.ren

«Antonio de Oquendo» poesiaren itzulpena. Olerkia.«Arbolari oroipena», E.E., 1882, VII, 279-281 or. Olerkia.«Arrantzalearen bizimodua», E.E., 1889, XX, 39-41 or. Olerkia.«Arratoi zar bat tranpan eroria», E.E., 1881, III, 196 or. Olerkia.«Arrenkura egokiak», E.E., 1886, XIV, 28-29 or. Olerkia.«Artzaina eta otsoa», R.E., 1879, II. 207-208 or. Olerkia. Eranskina.«Astoa baña astoagoko astazai bat», E.E., 1882, VII, 240 or. Olerkia.«Asto baten ipuia», E.E., 1882, VII, 368 or. Olerkia.«Aterik aña maratill», E.E., 1889, XX, 288 or. Olerkia.

161

«Aurra eta micheleta», E.E., 1884, XI, 174-175 or. Olerkia.«Aurtasuna», E.E., 1884, X, 154 or. Selgas, J.ren «La Infancia» olerkiaren

itzulpena. Olerkia.«Bertsolariak Ondarrabian», E.E., 1880, I, 111-112 or. Prosa.«Bilinch Doakabeari!», E.E., 1882, VII, 547-549 or. Olerkia.«Biursate damugarria», E.E., 1881, II, 101-104 or. Roure, Josek idatzitako

olerkiaren itzulpena. Olerkia.«Buenos-Airesen diran euskaldun leyalai», R.E., 1879, II, 382-384 or.

Olerkia. Eranskina.«Chori baten eskerrak», E.E., 1884, X, 565-566 or. Olerkia.«Chori baten gorgorak. Amalauduna», E.E., 1883, VIII, 80 or. Olerkia.«Churruka Illezkorrari Oroitza», E.E., 1888, XIII, 230-240 or.«Cosme Damian Churruca jaunaren oroitzari», E.E., 1882, V, 201-208 or.

Olerkia.«Costumbres Vascongados. Cofradías de Mareantes», E .E ., 1886, XV, 121-

123 or. Gaztelerazko prosa.«Damacho baten pena», E.E., 1885, XII, 377-380 or., Olazabal, J. mu-

sikagilearen konposaketarako olerkia.«Danzajolaza», E.E., 1886, XIV, 379 or. Olerkia.«Donostiari. Enara-kabi baten berriak», E.E., 1884, X, 38-39 or. Olerkia.«Dora», R.E., 1881, IV, 91-94, 127-128 or. Tennyson-en prosaren itzul

pena. Prosa.«Edale garbia», E.E., 1888, XVIII, 160 or. Olerkia.«Egiazko amorioa», R.E., 1883, VI, 140-141 or. E.E., 1887, XVII, 40 or.

Campoamor-en olerki baten itzulpena. Olerkia.«Eginbidearen jauskañiak», E.E., 1884, XI, 50-51 or. «Víctimas del deber»,

‘El Urumea’ egunkariko artikulu anonimo baten itzulpena. E.E., 1884, XI, 49- 50 or. Prosa.

«Elkar gaitezen denok Napar-euskaldunok», 1881, Balverde, Irun. E.E.,1881, IV, 76-79 or. R.E., 1881, IV, 325-332 or. Olerkia.

«Eranzuera egoki bat», E.E., 1882, VII, 304 or. Olerkia.«Erbia kantari», E.E., 1884, XI, 256 or. Olerkia.«Erregiña maiteari», E.E., 1887, XVII, 132 or. Olerkia.«Eskutitz eder bat», E.E., 1887, XVI, 496-498 or. Prosa.«Esperanza edo Igurika. Artzaijolasa», E.E., 1885, XIII, 491-492 or. Jon

Bilbaok EGIPV, Bibliografian 340 or. hauxe gehitzen du: «égloga trad. al eusk.». Olerkia.

«Euskal Lanen Kondaira», Urkizu, Patri eta Azurmendi, Xabier, 1991, «Klaudio Otaegi Olerkaria (1836-1890)», Etor, 33-36 or.

«Euskarari kantachoa», E.E., 1884, XI, 460-462 or. Olerkia.«Fernandoren ezurrak», E.E., 1885, XII, 298 or. Prosa.«Gabon Kantak», E.E., 1890, XIII, 542 or. Olerkia.«Gernikako arbolari», E.E., 1890, XXII, 170-173 or. A. Campion-ek ale

berean gaztelerara itzulita eman zuen, 490-494 or. Olerkia.«Gizon bat eta zakur bat», E.E., 1882, V, 16 or. G. Belmonte Muller-en

«Un hombre y un perro» olerkiaren itzulpena. Olerkia.«Gogartea», E.E., 1887, XVI, 289-294 or.«Guadalupeko Ama Birginari», R.E., 1881, IV, 88-90 or., E.E., 1887,

XVII, 203-205 or. Poesia.

162

«Guadalupe-ko bidearen festa», E.E., 1887, XVI, 241-244 or. Prosa.«Guadalupe-ko iturriaren bendizioa», E.E., 1884, XI, 523-526 or. Prosa.«Guadalupeko peregrinazioko donzelleen kantak», E.E., 1885, XII, 563-

564 or. Beste autore batzuk ere: Beobide età A. Zabala. Olerkia.«Gure Ama gaberik ez gintezke bizi», R.E., 1883, VI, 296-300 or. Olerkia.

E.E., 1883, IX, 269-272 or. A. Campion-ek gaztelerara «Una composición de Otaegui» izenburuarekin E.E., 1889, XX, 571-574 or. itzulita eman zuen.

«Inozenzia», E.E., 1886, XIV, 469 or. Olerkia.«Ipuia», E.E., 1887, XVI, 321-324 or. Olerkia.«Ispastergo Larrosa», E.E., 1881, IV, 57-63, 85-91, 107-114 or. Prosa.

Arana, V.-ren gaztelerazko «La Rosa de Ispaster» ipuina Klaudiok itzuli zuen. Prosa.

«Itz-Jostallua», E.E., 1880, I, 264 or. Olerkia.«Jale on bi», E.E., 1881, II, 168 or. Olerkia.«Jaureguia età echóla», E.E., 1886, XV, 498-501 or. Olerkia.«Jesukristo», E.E., 1884, X, 309-313 or. Prosa. Abdon de Pazen «Jesu

cristo» prosa-lanaren itzulpena. E.E., 1884, X, 304-308 or.«Jesukristoren igoeran edo igandean», E.E., 1882, VI, 142 or. Olerkia.«Jesus piztua», E.E., 1880, I, 239-240 or. Olerkia. I. Montes de Oca,

Puebla de los Angeles-eko Obispoaren «Jesus Resucitado» poemaren itzulpena.R.E., 1880, III, 350-351 or. Ipandro Acaicok egindako «Jesus Resucitado» poemaren itzulpena.

«José Joaquin de Olio», E.E., 1886, XIV, 209-213 or. gaztelerazko prosa.«Kampora emendik», E.E., 1884, X, 554-555 or. Olerkia.«Kastigu bat», E.E., 1884, XI, 408-409 or. Olerkia.«Konseju bat», E.E., 1888, XIX, 69-70 or. Olerkia.«Kontu andaluza», E.E., 1885, XII, 576 or. Olerkia.«Kukurruku», E.E., 1883, IX, 64 or. Olerkia.«Kutizia», E.E., 1882, VII, 141 or. Olerkia. Jose Selgas-ek gazteleraz poe

ma idatzi età Klaudiok itzuli zuen.«Lamiaren Kantuà. Andre Florentina Camaleño Santa Anari», R.E., 1880,

III, 93-96, 158-160, 270-272, 319-320. R.E., 1881, IV, 282-285, 310-313 or.«Larrosa età erreka», E.E., 1884, X, 446 or. Olerkia. M. Gonzalez-en «La

Rosa y el arroyo» poesiaren itzulpena.«Lau anai eiztari», E.E., 1885, XII, 187-188 or. Olerkia.«Lau Arbolacho», E.E., 1887, XVII, 491 or. Olerkia.«IVgarren Itanasia», E.E., 1880, I, 192 or. Olerkia.«Lumatu baño len egaatu nai», E.E., 1886, XV, 405-407 or. Olerkia.«Machin Arzukoren azaña bat», E.E., 1882, V, 220-223 or. Olerkia.«Madame Richard-i eskutitza, Fuenterrabia, 15 de febrero 1869» BAP,

XIV, 215 zkia.«Magaliren kantua», E.E., 1884, X, 30-32 or. Olerkia. Mistralen «Mireya»-

tik itzulpena. A. Kanpionek gaztelerara «La Canción de Magali» izenez itzuli zuen, E.E., 1884, X, 79-80 or.

«Maia», R.E., 1881, IV, 154-157, 403-405 or. Prosa. Tennyson-en poema baten itzulpena. •

«Maizter baten ateraldiak», E.E., 1881, IV, 23-24 or. Poesia.«Markinako Euskal-pestai diosala», E.E., 1883, IX, 427-429 or. Olerkia.«Negua», E.E., 1887, XVI, 23-24 or. Olerkia.

163

«Odeiak», E.E., 1880, I, 169 or. Olerkia, G. Humboldt-en poemaren itzulpena eta era berean Jaime Clark idazleak gaztelerara itzulia «Las Nubes» izenez.

«Okendo-ri», E.E., 1887, XVII, 248 or. Olerkia.«On José JJmaran jauna-ri», E.E., 1885, XII, 101 or. Olerkia.«Ondarrabiako arrauntzaleen bizimodu gaitza», R.E., 1880, III, 123-125

or. Olerkia.«Ondarrabian Uztaillaren 3an 1885an. On Antonio Arzac zuzendariari es-

kutitza». E.E., 1885, XIII, 28-30 or. Prosa.«Ondarribiko cherkoa 1638-an», E.E., 1883, VIII, 438-443 or. Olerkia.«Ondarribiko Euskal-pestak», E.E., 1883, IX, 236-238 or. Prosa.«Ondarribiko oroitza», E.E., 1883, IX, 245-256 or. Félix Ortiz eta San

Pelayo-ren partituraren letra. Olerkia.«Pagausoa eta Listorra», E.E., 1884, XI, 155-156 or. Olerkia.«Pedro Calderón Barcarengori Kantachoa», E.E., 1881, III, 32-35 or.

R.E., 1881, IV, 204-214 or. eta Baroja, San Sebastian 1881ean ere argitaratua. Olerkia.

«San Francisco Jabier-ko Indietako apostoluari alabantzak», R.E., 1883, VI, 24-28 or. E.E., 1887, XVII, 455-459 or.

«Sukalde chokoan kantu-kantari. Fernandoren ezurrak», E.E., 1885, XII, 298 or. Prosa.

«Tobera», E.E., 1886, XIV, 565-566 or. Prosa-Koplak.«Umaran jaunari bere egunean», E.E., 1885, XII, 248 or. Poesia.«Umaran jaunari diosala», E.E., 1885, XIII, 41-42 or. Olerkia.«Urbietako Juan Ernaniarra», E.E., 1885, XIII, 326-328 or. Olerkia.«¡Urrikaldu pobreaz!», E.E., 1887, XVI, 465 or. Olerkia.«Urte berri bezpera», R.E., 1881, IV, 156-157 or. Prosa.«Vocabulario de Cegama», Mitxelena, Koldo, 1957, «Otaegiren Voc. Zeg.

eskueskribua», BAP XIII, 285-289 or.«Zeamako izkeran pasaizo bat», E.E., 1884, X, 122-123 or. Prosa.«¡Zembat jostakallu munduak baditul», E.E., 1888, XIX, 383-384 or. Oler

kia.«Zitalkeria», E.E., 1888, 432-433 or. Olerkia.«Zor pagatzaile on bat», E.E., 1889, XXI, 31 or. Olerkia.«Zoriontasuna», R.E., 1883, VI, 221-222 or. E.E., 1883, IX, 293-296 or.

Olerkia.«Zubietako Umantai», E.E., 1887, XVI, 55-59 or. Olerkia.«Zu eta ni», E.E., 1884, X, 180-181 or. J. Selgas-en «Tú y yo» poemaren

itzulpena. Olerkia.

Oharra: Jon Bilbao-ren EGIPV, Bibliografía VI, Klaudio Otaegi-ri dagokiona osatu eta zuzenketa batzuk egin dizkiogu.

KLAUDIO OTAEGIREN ARGITARATUTAKO LANAK, URTEZ URTE

1879. urte a.

R.E. I. «Artzaia età otsoa», 207-208 or.

— «Buenos-Aìresen diran euskaldun leyalai», 382-384 or.

1880. urtea.

R.E. III. «Lamiaren Kantua...», 93-96, 158-160, 270- 272, 319-320 or.

— «Ondarrabiako arrantzaleen bizimodu gaitza», 123-125 or.— «Antonio Okendo jaunaren bizitza età azahak», 305-313 or.— «Jesus piztua», 350-351 or.

E.E. I. «Bersolariak Ondarrabian», 111-112 or.

— «Odeiak», 169 or.— «IVgarren Itanasia», 192 or.— «Jesus piztua», 239-240 or.— «Itz-Jostailua», 264 or.

1881. urtea.

R.E. IV. «Guadalupeko Ama Birginari», 88-90 or.

— «Dora», 91-94, 127-128 or.— «Pedro Calderon Barcarengori Kantachoa», 204-214 or.— «Lamiaren Kantua...», 282-285, 310-313 or.— «Elkar gaitezen denok, Napar-euskaldunok», 325-332 or.— «Maia», 154-157, 403-405 or.

E.E. II. «Biursate damugarria», 101-104 or.

— «Jale on bi», 168 or.

E.E. III. «Pedro Calderón Barcarengori Kantachoa», 32-35 or.

— «Amalauduna», 40 or.— «Amarduna», 52 or.— «Amarduna», 64 or.— «Amarduna», 120 or.— «Arratoi zar bat tranpan eroria», 196 or.

E.E. IV. «Maizter baten ateraldiak», 23-24 or.

— «Ispastergo Larrosa», 57-63, 85-91, 107-114 or.— «Elkar gaitezen denok, Napar-euskaldunok», 76-79 or.— «Ama gaitipiñia», 209 or.

1882. urtea.

R.E. V. «Aitor», 149-153 or.

E.E. V. «Gizon bat eta zakur bat», 16 or.

— «Cosme Damian Churruca jaunaren oroitzari», 201-208 or.— «Machín Arzukoren azaña bat», 220-223 or.

E. E. VI. «Jesucristoren igoeran edo i gande an», 142 or.

E.E. VII. «Aita Sebastian Mendiburu-koren liburuak», 42 or.

— «Aita Sebastian Mendiburu-koren lendabiziko euntean», 58 or.— «Kuticia», 141 or.— «Astoa baña astoagoko astazai bat», 240 or.— «Arbolari oroipena», 279-281 or.— «Eranzuera egoki bat», 304 or.— «Asto baten ipuia», 268 or.— «Amalauduna», 389 or.— «Aberedari miragarria», 408-415, 442-449, 471-480, 505-512, 529-537,

566-586 or.— «/Bilinch Doakabeari!», 547-549 or.

1883. urtea.

R.E. VI. «Pagausoa eta liztorra», 24-28 or.

— «Egiazko amorioa», 140-141 or.— «Zoriontasuna», 221-222 or.— «Gure Ama gaberik ez gintezke bizi», 296-300 or.

E.E. VIII. «Chori baten gorgorak. Amalauduna», 80 or.

— «Ondarribiko cherkoa», 438-443 or.

E.E. IX. «Kukurruku», 64 or.

— «O n darrabiko E uskal-pestak», 236-238 or.— «O n d a rrib iko oroitza», 245-256 or.— «G ure Am a g a b erik ez gintezke b iz i» , 269-272 or.— «Z oriontasuna», 293-296 or.— «M arkinako E uskal-pestai d iosala», 427-429 or.

1884. urtea.

E.E. X. «Magaliren Kantua», 30-32 or.

— «Donostiari. Enara-kabi baten berriak», 38-39 or.— «Zeamako izkeran pasaizo bat», 122-123 or.— «Aurtasuna», 154 or.— «Zu ta ni», 180-181 or.— «Antonio Okendo-koa. Esiskiña», 193-206 or.— «Jesucristo», 309-313 or.— «Larrosa eta erreka», 446 or.— «Kampora emendik», 554-555 or.— «Chori baten eskerrak», 565-566 or.

E.E. XI. «Eginbidearen jauskañiak», 49-51 or.

— «Pagausoa eta liztorra», 155-156 or.— «Aurra eta micheleta», 174-175 or.— «Erbia kantari», 256 or.— «Anima garbi baten esaera lasaia», 294-295 or.— «Adiskide baten oroitza», 374 or.— «Kastigu bat», 408-409 or.— «Euskarari kantachoa», 460-462 or.— «Guadalupe-ko iturriaren bendizioa», 523-526 or.

1885. urtea.

E.E. XII. « Um aran ja u n a ri d iosa la», 41-42 or.

— «On Jo se Um aran ja u n a -r i», 101 or.— «Lau A n a i E iz ta r i», 187-188 or.— « Um aran ja u n a ri bere egunean», 248 or.— «F ern an d oren ezurrak», 298 or.— «D am acho baten pena», 377-380 or.— «G uadalupeko pereg rin a zio ko donzelleen kantak», 563-564 or.— «Kontu andaluza», 576 or.

167

E.E. XIII. «Ondarrabian Uztaillaren 3an 1885an. On Antonio Arzac zuzendariari eskutitza», 28-30 or.

— «Churruka Illezkorrari Oroitza», 230-240 or.— «Urbietako Juan Ernaniarra», 326-328 or.— «Esperanza edo Igurika. Artzaijolasa», 491-492 or.— «Gabon kantak», 542 or.

1886. urtea.

E.E. XIV. «Arrenkura egokiak», 28-29 or.

— «José Joaquín de Olio», 209-213 or.— «Danzajolasa», 379 or.— «Inozenzia», 469 or.— «Tobera», 565-566 or.

E.E. XV. «Costumbres Vascongados. Cofradías de Mareantes», 121- 123 or.

— «Lumatu baño len egaatu nai», 405-407 or.— «Jaureguia eta echóla», 498-501 or.

1887. urtea.

E.E. XVI. «Negua», 23-24 or.

— «Zubietako Umantai», 55-59 or.— «Guadalupe-ko bidearen festa», 241-244 or.— «Gogarta», 289-294 or.— «Ipuia», 321-324 or.— «Urrikaldu pobreaz», 465 or.— «Eskutitz eder bat», 496-498 or.

E.E. XVII. «Egiazko amorioa», 40 or.

— «Erregiña maiteari», 132 or.— «Guadalupeko Ama Birjiñari», 203-205 or.— «Okendo-ri», 248 or.— «Amets on bat», 358-360 or.— «San Francisco Jabier-ko Indietako apostoluari alabantzak», 455-

459 or.— «Lau arbolacho», 491 or.

1888. urtea.

E.E. XVIII. «Aita Santuari», 1-4 or.— «Edale garbia», 160 or.— «Ama urrikaltsua», 263-265 or.— «Zitalkeria», 432-433 or.

168

E.E. XIX. «Konseju bat», 69-70 or.

— «Agustín Santuaren Pasadizo bat», 183-184 or.— «¡Zembat jostakallu munduak baditu!», 383-384 or.— «Aurra eta chanela», 444 or.

1889. urtea.

E.E. XX. «Arrantzalearen bizimodua», 39-41 or.

— «Aterik aña maratill», 288 or.

E.E. XXI. «Zor pagatzalle on bat», 31 or.

— «Amerikatik. Otoitzak eta zizpiruak», 231-232 or.

1890. urtea.

E.E. XXII. «Gernikako arbolari», 170-173 or.

KLAUDIO OTAEGIREN ARGITARATU GABEKO LANAK

«Catecismo Castellano. Cegamaco escuera. Irungo uscará. Azpeitico éusquera. Hernaniko eusquera», BDG microfilm 2-C-15.

«Catecismo en el dialecto de Hemani. Crishtau dotriñaren sarrera», BDG microfilm 2-C-16.

«Catecismo en el dialecto de Tolosa. Dotriña Cristianaren sarrera», BDG microfilm 2-C-16. Manterolak «Cancionero Vasco» III 266 or. aipatzen du.

«Conjugación del verbo activo en el vascuence cegamés en sus tratos cortés y ordinario», BDG microfilm 2-C-15.

«Doctrina cristiana Villafrancaco escueran», BDG microfilm 2-C-15. Manterolak bere «Cancionero Vasco» III tomoan 265 or. Otaegirena déla dio.

«Eguren jaunen metodon Laugarren partea Cegamaco escueran» BDG microfilm 2-C-15.

«Gure Jesucristo Jaunen Evangelio Santue San Mateoc dionez Ceamaco escuera itzulia», BDG microfilm 2-C-15.

«Jesucristoren Evangelio Santuaren ogueigarren burua Juan Santuaren araura», BDG microfilm 2-C-13. Letra behintzat Klaudiorena déla dio Arana M., J.A. (1).

«Jonasen profecie Cegamaco escueran», BDG microfilm 2-C-15.«Klaudio Otaegiren espedientea», Hondarribiko Udal Artxibategia, Sec. B.,

Neg. 3, Ser. 1 Lib. 1.«Madame Richard-i Klaudioren eskutitza, Fuenterrabia, 15 febrero 1869»,

BDG microfilm (2).«Nota de las faltas que tiene el Astete de Uriz...», BDG microfilm 2-C-6.«Ruthen Liburne Ceamaco escueran», BDG microfilm 2-C-15.«Salomonen cantan cantea Cegamaco escueran», BDG microfilm 2-C-15.«Zorion txartela Bonaparte-ri», BDG microfilm 2-C-15 (3).

1. Katalogoak I, 66 or.2. A l z ó l a G ., N ik o l a s (1958), aip. art., BAP XIV, 215 zkia.3. A l z ó la G ., N ik o la s (1959), «Otaegui a Bonaparte esquela de felicitación», BAP XV ,

75 or.

KLAUDIO OTAEGIREN GARAIKO PERTSONAIEN AIPAM ENAK ETÀ BERORIEI BURUZKO OLERKIAK

Jarraian, urtez urte, hamaseiren izenak emango ditugu.1881. urtean, E.E., II. alean, «Biursate Damugarria» Antonio Truebari

eskaini zion. Urte bereko R.E. IV. alean «Guadalupeko Ama Birjiñari» A. Kan- pioni eskaini zion.

1882. urtean, E.E., VII. alean, «/Billinch Doakabeari!» egin zion.1883. urtean, E.E., Vili, alean, «Chori baten eskerrak» bere sormenezko

poema «On Antonio Arzac-i...» eskaini zion.1884. urtean, E.E., XI. alean, berriz, hiru pertsonaiarenganako begirunea

adierazi zuen Otaegik: Jose Manterola hil berriari «Adiskide baten oroitza» olerkia egin zion, Juan Iturralde Suit adiskideari «Pagausoa età Liztorra» età Ramon Artolari «Erbia kantari» eskaini zizkien.

1885. urtean, E.E., XII. alean, «Lau AnaiEiztari» izeneko olerkia egin zion Luis Luziano Bonaparteri. Ale berean, Umaran jaunari hiru poesia egin zizkion, Amerikako bere etorrera zela età.

1986. urtean, E.E., XIV. alean «Inozenzia» olerkia «Neska Justacho Enrile età Arzac-i» eskainia ageri da. Ale berean, «José Joaquín de Olio» Hondarribiko bikario izan zenaren heriotza zela età, kronika luzea egin zion Klaudiok.

1887. urtean hiru eskaintza ageri dira. E.E., XVI. alean «Negua» Santiago Meaberi età «lpuina» olerkia, berriz, Arturo Kanpion-i eskaini zizkien. Urte bereko XVII. alean «Amets on bat» poema «On Alfonso Maria Zabala nere adiskide Apaiz Predikari Gain-gainekoari...», Ezkioko semeari eskaini zion.

1888. urtean, E.E., XVIII. alean «Zitalkeria» olerkia Kandido Olaskoaga bere adiskideari oparitu zion. Età urte bereko E.E., XIX. aleko «¡Zembat jostakallu munduak baditu!» poesia Marzelino Soroari eskaini zion.

1890. urtean, E.E., XXII. alean «Gernikako Arbolari», bere azken poema «Euskal-erria deritzayon Bilbaoko Elkargo Fuerozaleari donekitua» argitara eman zuen.

Beraz, denetara, eranskin honetan hamasei pertsonaiaren izenak ageri dira, età guztiak Klaudioren garaikideak izan zirenak. Aipamen horietan ez ditugu sartu bere kroniketan aipatu zituen izen zehatzak, begirune berezia agertu zienak soilik baizik.

173

ERANSKINAK

1. K. Otaegiren euskal lanen kondaira, 1879. (1).2. «Hemaniko familiyetako gurasoari» (2).3. «Inventario de los enseres...». K. Otaegiren ikasgelako tresnen inben-

tarioa (3).4. Hemaniko udala, L.M.I.P.B.L.a eta Juan MaríaEgurenenbilerakoakta,

1860-V-4 (4).5. «Eguren Jaunen metodon laugarren partea Cegamaco escuaran» (5).6. «Buenos-Airesen dirán euskaldun ley alai» (6).7. «Artzaia eta otsoa» (7).8. «Ondarribiako arrantzaleen bizimodu gaitza» (8).9. «Antonio Okendo Jaunaren bizitza eta azañak»(9).

10. «Kontraegoerak». (10).

1. K. ÜTAEGik 1879-VI-28an, Hondarribian sinatu zuen bere euskal lan anitzen ‘Kondaira’; noski, 1879 baino lehen egina. Klaudiok borradorea Manterolari bidali zion, honek bere iritzia eman eta, zuzenketak eginik, berari egiro ziezaion. Lan hori Elizondoko 1879ko Lore-Jokoetara aurkeztu zuen eta 100 pezetaz saritua gertatu zen. Saria ‘euskal maisu-ereduarentzat’ antolatua zen.

José Manterolak «El Sr. Claudio Otaegui y sus trabajos en favor del bascuence» izenburua ipini, «Contestación y observaciones por D.J. Manterola» gehitu età bere artxiboan gorde zuen, eta akenik Julio Urkixoren Ondarean azaldu zen. Eta gaur hortxe dago Gipuzkoako Diputazioko Artxiboan, 5723 a signaturaz sailkatu eta mikrofilmatua.

Hiru zati ditu: Otaegiren eskutitza Manterolari, bere ‘Euskal Lanen Kondaira’, (hau 19 zen- bakitan banaturik aurkitzen da), eta hirugarrena, Manterolaren erantzun eta zuzenketak.

Dokumentu honen grafía gaurkotu età zati handi bat X. Azurmendik «K. Otaegi Olerkaria» liburuan argitaratu zuen; bestea argitaratu gabe dago. Argitalpen hori osoa ez delako eta, batez ere, kontestua falta zaiolako, osoki eman dugu, egilearen grafía errespetatuz.

Gure ustez, K. Otaegik bere ‘Euskal Lanen Kondaira’ nonbait aurkezteko egin zuen lehen prosa-testua da; agian, saritua izanez gero, argitaratzera ere irits zitekeen.

K. Otaegi euskal idazle izatera honelaxe heldu zen. Berak dioenez 1863an hasi zen «euskararen onean zerbait egiten».

2. Hemaniko Udal-Artxibategia, S.B ./N .5./S .4./lib . 1, exp. 6.3. Hondarribiko Udal-Artxibategia, S .B ./N .3 ./S .1 ., lib. 1.4. Hemaniko Udal-Artxibategia, S .B ./N .5 ./S .4 ./lib . 1., exp. 2.5. Bosgarren eranskin honetan bi dokumentu jaso ditugu: lehenik, Egurenen lanaren zati bat;

etajarraian, Otaegik Zegamako azpieuskalkira egindako egokitzapena; (Klaudioren eskuizkribuaren kopia irakurgaitz samarra gertatzen bada ere, bere horretan eskaini nahi izan dugu).

6. Revista Euskara, 1879, II, 382-384 or.7. Revista Euskara, 1879, 2. urtea, 207-208 or.8. Revista Euskara, 1880, 123-125 or.9. Revista Euskara, 1883, III, 305-313 or.10. K a n p io n , A r t u r o (1882), «Contrastes», Joaquín Lorda, Panplona, 1-83. or.Azken eranskin honetan Arturo Kanpionek 188lean Iruñean moldatu, eta 1882an erdaraz nahiz

K. Otaegik itzulita euskaraz eman zigun ohitur artikuluaz dihardugu. Liburu honetan Klaudioren itzulpen hori sartzeko, bi arrazoi hauek izan ditugu: lehena, Klaudiori buruz Jon Bilbaok emandako bibliografian ere agertzen ez denez, oso zaila da aurkitzea eta ondorioz irakurri ahal izatea testu hori, eta bigarrena, A. Kanpionek idatzitako pasartearen, beraren interesa, Goierriko XIX. mendeko gertakizun bat baita, dirudienez.

Testu osoa dagoen eran fotokopiatuta ematen dugu. Zuzenketak testuan eta A. Kanpionek liburuskaren azkenean emanak, bere horretan errespetatu ditugu.

175

1. ER ANS KINA

Q (j L v ,

-*!*• «H . Jv í^p n . C¿L¿~ ttnr ¿4?

O l t / k t fa c to r * . -* / & * ~ r e * o ¿ Á ' & i *

/ • /

Ç À ^Û Z L K ^^C U t^ t^U T i^ i

176

/^ //< / fr (I / k ^A 1 ii*~ ge

,fyct*'. ¿¿I* *4>'* Z f Jut*** / f / /('

i /» f 'y c ß* Jh* ': -fájy y+t< ‘j *m «

f&îit(r U'<V />a A.yk* ^jn^u. e ( CiA./ri »'«- Pt< -///» //v> ^

<? , *u f c/_t <JXlA.t\* , S<

fiCû¿ tOi ' j t<d)a ,//J/</■>- /u rfiStmn, /Irttfc r/s

c t r •

^Û \y\ /htt* AJïh j /* 4 f/~ ¿i h< e+ /rt/MA 'h r rfi ***»*. ' t uet * t

Áfil* ./?✓«/ u>< (/ft /}uji t/f/iHit/vn ¿V, /a /*/

J l l i f* i tx t / t i f f e t l u &

S& *(# /PA / jfi»//(i*'dr> [ / (X \¿ ^ CAffo i t /• Aft*

i/ii y'/f ///»//«/«f* ^ r«» e f (tt* e 'jr <*.e*i+ f f* y** n ^

. f \ ( , : <•■ f i t . f a f , n * / i f*, ¿ / t jT f /e

/ 7 /'/to /£ /> .-{i f** ¿tu t/o i f/* rv /• *V, 1• **

.;iis* / - ' ■ « , /( // /m /«.#*« A //4A nt^ttSy* y

it c/( f> ? ( i t (?rt rifsi /{ ¡te • /,' n/jo /*/*/*(.

Ml

^1* (1 a /i« ' ^ •

(c*~- ^ ^ i/Aa */rit ✓ ¿Te* c¿*~

¡yft/4*. y ¡ h y<\ (/tr yt< ^^ )c ttt ^ tAJL ^

/*/». *«<* J l \ t \x * f <i/j<W<T J ,,* f* " ,,

<V* a f»« ?« U t ^ A t t , ri* ,« ,

Û /*» />«« r/i«?/,* y /i*f,% r(í,¿e ¿Min fi**'

l a t / o ¿rCt. t+*j(Lt* Cf<4,. ^ J \ an a. ./C rft

i /<( /t a £• r 4 fua

^ t f / . ’t (• f a «YÎ A - * * / ^ >''

¿ /s tr .///, ( ' ’/¡Cttyn

178

¿YZjfClhhAtcr 'hjAlkaJdwh, ìrjK ahjfr

joi't-Û L'O jâM iâH / i t a , , d 'lJ ¿ b a d i ¿y

jtUí'Y ôMiyvh'UA'k e<uHj. fàU OA^

ûLrkyi diifôcM , .¿su a x tú íiV ¿M fa tu i-r

*ÎCL frjAJAi'Yi'O fû/ÿu a J¿ Q ffT 'filiJuli* / ¿Aß/)iKUrv

ditf- t iu K J . tAKwn k AM+X' siYilÛAvy

J.ytot- dt'tivrf& w U w A -ü lin frldudtl . c(a*i *I

'U 'k. û liîi c b tC 't lK ¿(-¿L' J ì i f i x o Pj & U a IC,

X íM n J jjp to i* v Hx ì / jU' U h l^L ’ Á truJ/iA v''

''/¿ tV u ¿ÍJ-fítátfi qtlñ. C)A ¿A di ■ávf' /t-tifc-"

¿ i j i m l i d c óuK# j í a j &U* d i* a k f ix j í

¿judies .¿ìfìitto'XA c M ì ì a UiV r u ta n '

h A i )\uktAh OjAA/hx c s jtk tl, éS¿L'

ílí¿L , Jfrw&sli tHuJi dÂh /¿Juan

$ J k a \ ¿de sfnnA du au( (

(teff’ lXd>\ i l ’UCtyllx. 4&rt<jJ< id t —

cllh <xK-*.<TiVyt ¿a ht a fo fu K W ' 'K tS lt h ^

i ( 7 /n\cu. ; ¿ML o h o k^ rnJia^obc éa fcosj '¿ a d a J L /'

-¿jKûfùI / . *A!CUJUs ¿uHfr 4 A (li\jir M a í i U /hcf( '¿ d £ ¿ L y

P^HúU ■tola' /}vi£/l$U tn ¿yi^ta

'J o b i *vk/ï\ d û t fst-X , w h À l l fa ’ '¿aJ& nsh ¿J- lA O M ^

JaJâs CUjY Àuk' dU'UrcdxXA.ft ItKvn, ¿éíij^hjA^

d& U ' <jíXM&. (fya /K A s ¿Jd'hs d lX a J - ü r ^

û Jfi'U lÂ cc ll'ù fi a A tu cd C VLOA^ d v rû J â s; t y f r i a j '

< jlK ^ l a k Á t w o ja v a J d ¿ á Á / í/K d A c jto M a¿<l s

( { J i /H 'é n d u ' jaju/h-fiM . c j j i k fo , d ih in J tV i, o J ^ —

‘i j i h cuw \ úU&JC t C c u íla i- c V u / i i i ^ M o n k s

i f Cu 'ChJ/i CiÁLír / ¿ ft ti jp tl l l i d l¿ Jh, dcnrM*'

hsLOL' , - m H ¿L üü& t- ^ f i u n ' k a i ^ n ( V

j¿CjÁM- ch i+ d d A * ^A /n xil JanhU yxA iYv jI&¡A<¿l. y

tA 'Kü'wjr djaùu Ufad a or ¿i,.

/ / / i . io JíMm j ¿ í/ikáA v ¿y<; / fr m k / iA x ' é¿u-

" (U i m k jhjPAav bjvd>c¡u¿ ¿ a í k w . M hJi a l h \ \ ^/

• ''hÄiä^t- ¿ lü í{(l\ fc) CL cCuu c¿(< h ¿ln tr ßfh,¡

180

( ìU * a \j>t f¿ l u 'n d ^ n ¿2 A ¿ *z , C u s /¿ U l¿ lí£ h .

S t - f u M ¿ i ! U jU )7 \ ft k ù ^ l n a > u H¿r ) t jrz f ilìb H c

A/ ! . . f£Í¿L (M u n ^ r d'I kè^ûsn. f £¿¿L 'Pi/r-a.ìdu* syux/ítir*.

(ít l iJ k o f i ¿I'M K-- 'Vytfßfi-■ / ¿ / ¿ A h , J¿ía \á ¡Í -

tj C ) \ a k ^ in a (d lL iAO/n ollk& locl& 'Ki '

•J(fé6 - j Ol ÌU ttl lIh '4 u k r & tü 'h u A ^ $*<<Jin * -

¡ío a tto i h i h a 4 oU^i/i£JfA. '/a * /u/iyU 'k- Ìv a \ia c L ò &/

e l 'i la , -JciSiiYs AÄi^ijpiy^ ¿jiiKj. ¿kÜiw ; f/lXi<oc j z n l -

A c d ¿ i l /y iv J la .tU ’ S iu M x ' ¿i >ia ,Ko-

■ f . d 'H yj({ ¿2/W T m -k / ? 4a\ frA lf> A 'n J{si\ A.'

■ ih l 4J ß siU'û.f«. /} \u ( ly . tZu^D- ¿ 'z /U a ^ L 'f/t

iÏM td a & w -cfd é i i d t / i i i )Uryx. vM fxO -j^t , Ah/h a -

A ‘ ( luC tk l ï ï i i l / K e f a k o l i H i ' i û ’il* ' sáéito'& fC

i\nCLv\Ciï..

f £ £ £ qûlïuwqc- sU ik& ìv (¿i jU h cLo sjitflx, f i ,

( J , , ( ' hUjits . íkwyy. ffiii H ) a >U' / L tC^&OA' , ■cäfß'zß'l

Jio\ i i Æ / c t- ; i t a ( ti'iAirfío yU ítd i ¿ a i ftj/¿ # fn ^4l

c u ic iH c ím iiú .'iL i X ^ c u k ) d . a>v {<*<* i t i t i * i(

fAU< -

J a h a u n d tä K É Â <*/ a a o m - ( 4 // < ,

d u /// ¿a lu l t k / ¿ v / 6 * * fa 's fp * .

d ì /-/l'il . i 4 f/J/t -k c rd it. s u l f i le - ¿ 1& ^ Í¿ u a (¿ ^ < t>4.2û..

Obik-o ¿f¿\. /¿-c ‘jsl'yi- icrí£^- £y\ i(ùLti4iZ'&'A .

/ ( *nßL\ f i i Ko . c k /( I f i t ’K faû-*' ( f )

/ / [n f )i fr/û. j 'd 'lâ j 6 ÛJ 4 Ho s b j ' f c Héfblt-M lixr (

£3 />t u \¿ ix £fi0L¿Vi ' 'fvilduyX f ,01 ¿h*-

‘ < i d y

. M i ^ h a n - oUywl-'-irOu ¿Lj/ítrU n 4 ^a/ vu te * * -* '

e i&s ( f il'wuj**, ^¿ttir^élUv^ ( 'tx. ¿L'y*.

Æ t /r A^vv û lii. fifd tjM / íi- A- K. ' £A d /f~ d /l i ,/^.l Î\-o j ¿j a. < ■

■ùé&u b& tùaSi ■ /fan k - '.éa ti< , .-lu(a +v

^ V S i-K it ' IvlnO M r t ÛK4CT AtlK & hfrn , ¿ h o ¿ * /( /

L sfa -jf/lliirra /

ß (UA Lu ïi( d. diJuK v 4 'lûM£ h Ci, t (?!&_ d S€,

/ l i a /1/)V J lv ïA u ¿yi.ru ¿u J-a JU -ciUí/iA.- / W ¿ y _

J'C ÿfûLU'**'# , 0YU, s ¡ v fiv ^ e h O tte tto 4 n « y i .

R / i i f a ' O u tk v v ¿ ité - ¿ 7 J

A (X^CK-k, M (X ^ V tû / l^ V d-fC ‘j g-f-<\ ^ fciìx . 'f>ulSì./2^L.

182

O jd^e.'iO .-' lU i& J d u s O uA H unv ¿> ÿù J a Á /-u U A -r ^

clhM jlfax' 'TuStl^Iäav' íxJ{. •

s f t f á / . jaJVWyUOM; £ //¿ u d & á l. /J u tü A * is

:J \(n t i 'f ic . OM'tx k Oyfio M u ffa ti M v ,

Jiln utoa.>) eeu*» bvHutit i,ÍL*ii.-, /¿¿¿rm ni/n,/ía*,-

À M /yx ¿l ii'f'A '', ¿J-ÍL- ¿j¿tlótvtÁK ^¿Uc, pt*IA K o4

lio MÍC'iA' Aa L i OA- líe Ans • PiuMu/y^

C / H ¿¿V -¿i i ¿«U Cx, ^ t ~ ^

4 l i k - fi\C fóLli 'ŸW**' ê jfi/ l tû s ¿h r-äLris /dq¿VK ^

sÍXOl- ¿j 'UAa ¿L <J) • ^ \s'í!A ./1* ¿l. ía M ^ yfAU*\a, —

JU ^H fK iX ( - C) ¿tah AAsK ö *%? ¿de ^ (ei^y a \¿>¿i ,

d tju / i Ayr*.-- s tó lt i ìu cho/L' ¿¿¡¿*11 sia. A u J¿o •/

■‘j(ff<f'-ÛAV ¿¿KU lû. t(<-' /yu. dû a ^ ' lid I /* t dsr'

'CJKj.V' i i k CU Ho aJ&L quAÙldbAs ) /a* 0-ê\y-

■■(?a dl^L ; 'f/Zti'n <zj\_ -^¿ écA'Vt ¿ lu d a J l -¿Va ¿a .

Iî J u K o .

, j \ lJ A^lUi* fytr 41*1 k/blt ' (LJjfîy /H in M û Vi

- i l t o . / / i t k x . X W ¿ - . '1 1 / 1 )0 * V t j A u w / l -

183

im d&âMy : iJiaA' e/iáAt <ji y u aiav Zajy>*,

lAuHcdduAv, I ¿kMfiSú 'f& 'i- —

A t-f^ itili, j tJ-d/ '¿¿jifa' j 1.i'rL>urWhs '/¿ Ins *4 d /là -'

(;, (olcM lsL t -C tuXa/itu ¿ é /ó u ^ o A ji^ ¿ ta - d /ítu n + i

4 h k , Ï ï iù v -4mJ{&£*)äAv r* d tfW fr$ 0 4 M > \s

/ A 1 ( 'CUi&tZ'lv 4 HoUMAAr /fU.'UiflAx -U u /flkt^U ^djL-

£lL& &i ti K a t tv '\ s l iùj^ ù itA u r do- ' ¿¿¿U —

I fj A cuj f.\- 4) bjoil ''{j&k&vv f ty ,H A ^ ¿¿zÆc^

a¿/y\dulw j&l'U/tL - U lfas*** Z/v A ujÄ áattv

dlXidn . ola ls'u lúauw JJÍqmo. %¿2a "

¿ o !a ci ij (/ u y fa s d i ( v a j ¿ t a u [ ß < ' ¿j o r n i v i

QSìAm As t S J fijx '4 '™ (U 1 ^ fÙ ûJjtth ) ¿fc¿/ f â-jj —

; ^/UasOjOl'iAJm AMsîv l i e n # ACL'ÏV' 'J l / t äU -

k z jt $ j i i -fe u (U u i/ f iu i u M w d b f y c u f i u ^ œ -. ' '

vd-As '/¿Ui 4 ôtbM/i* ¿lïlhûL / (ddn¿íA/~a ¿critxj aeets*.-'

M { _ ÏHJt C CLk a - j Hi.-cr' d e / y^¿UVi-cLu U •

J (f'ÿ o -újA tlU +^Q o l o l k A f o - ^

p /p • ( j / ' / i f / V //y .(A n ( tfîU ' $ c'/laH 1v t i K ÿ j i l u , ¿L¿Ai k '¿ r'

184

CV s t K t U & n - ¿i¿L ,h<VK\ ( V

i l j h t &• ? ' i 'C'lfOtl- LL ¿ d '»■¡¿'ht { l / \f

' ( l \ k CiihlWs 'V i ia td a -

A ( \ * :-i- x h K& ) >?/l tu /a 4 i / t t y L h te 1 ¿n ú n f i t í .

■C- cx. . {'(I rtk£hX- ( ^ o j ch x^

f i r f l k a l j r u o K ^ ^ ¿ ji> u .J ? a X u ^ , J â ^

i J l í l i LCVcîv 'b v¿ li^l& lurO L ''-/

y / ; / $ A /Iíú m iq m - ¿ x c in d u s 4 i t ) i h & Y L '/

° i l n , f a t i í j (i<md<rko st/{'>¿lriilfl(s v \/ ,

A x t 'v O U lC V íC iL J a k i U ì t L ¿ / ¿ l ì A ï J a M ô - ' "

d 'Y n Ciì^iu- e h à 'c M n ' ¿i<sra dt™ a i o

• t t a i c h O A ’ d i r ' ù r c U h l X y û*j * y

/ t Æ i ^ l i K '¿a J a. (/LtM&J** 1¿Uvr—c _ ¡ t '

h û jt ¿ ¿ û sfc ^ SZlrû.Y^ ¿¿¡¿iib'fcOl.ÏL ,

C )/x frjo j<QUïï.'C J¿lA\fchc~ "' ( tiï)f • 1 • ( /

W 4 / .¿ In n i i%(kA/ 'juc^A s, / t e l l >U 4^‘X

i d & ¿ L ìx x a ld b , o t ' K b U i t t o ^ , ¿ W /t

O ilu H d líL ' ' k i t - ¿ fh tr A n K k q¿</UA.i (

185

? " Kl( / /^ 1 iV i f l j u c L t n a t t / p i ^ n / k a / u ^ /¿ i^ a M ¿ u j -/

q&X'ky& 'fc-' ' h i ^ &/& / ¿Zk j a ¿z/ícorx/íaA*-

/ (fj f •'frCìU't^ £U\a^y\AA

j i ï j ' l ' ' i f &■ / 3- a*>. ■d hM l**' /h iA / ¿ccr^

c.-Ik^u jU (LcûIm /(¿/IM A* ''H lh t' ■tchLOA*' / ¿usÁysiJ-

■¿Vucüu f f/U fa ¿¿ÿj-t' ( 1cu\m o m / ê i u À a J \ ¿b /¿W v^ha,-

'U Xi ^ K a î ^ / b l u a j /Ïo ¿ /¿L ¿& /¿o, sJ*c

d l* l ¿ jJ O u 'l 'í l t u A í í Oax Afi¿s> ' l 'A s t roJ a û Lv ¿ÓS¿/ / } * - '

í^fw À ¿ A i \ h u A A. ■

/f f ^ / f . ¿j áhU^Qtr ¿¿A'/eA'H/ 4/éux.¿t sru /fc /in ,

¿LL¡iI[CL}1MCü Á 'b td -a tu r /¿ y J n r J lJ l

I ' I L 1 'h (Il Zlufl 6a*. M is ¿UA/Ctv^ w ï t i l t f ¿j/iM* ¿kA/¿Ál^y'

q m a u ^ 'h x ld u /l . '/ { f f á C fkM lniO Av ,

yi/>M jjt' //¿Ul

■6YU QjU ÏUk lP ^ úUu ¿ u n J -L lï i aJ ( . 'jßsfz jA t

f / l r v m h o f ^ U a J t r ß tiA s W U ' $ a A 'm / ï a 4 r i f o

X u ib v^ ' t ' u n k d k ^ tß i'h . 4a**, !¿ id A h i<Z M x ^

S 4Ac'*ltí*~ /h<4(lUr- ¿¿csfaÿM /L f ¿'4~ß JA Au d u ftf+ x

''¿ ¿ ’ta Jd u O s ÛUàJûJîJU. M b ' 4¿Ltue¿aA¿L', $ 4/ -

b ä h /llftA ' aJ¿1 ¿JaJÍit .

■ ^J ü K ' ¿4'YifrH/ /H i/l í u ^ /j¿Uvh/l'U

‘-£lu[{(L \ ÛÀl'i*-' OjdÁi¿íl^ 'HoiA Í/l 4~Uy ¡\¿U¿i -

4 x l \\ ZaA ciav ' í n v u a Á / -4 a d a .' ¿ r i j

/ v H . t '/ t ' l^A J H ood ie Hundt- ffhjtt Á¿/i¿' t/U *

/ * /Lll t¿< kut/Z^ jojhúi' % /Z^v ¿ fo 'H /Zlv^d* *' ebjL'% ¿sKakiAx,

'C.rXiXL^My /frv ii £&*■ V -ÚA- S h jju £.04. JXvrú.'W l u l¿ U * lu jn O J (

¿jaJilClX- t &iMn¿*v ¿a k id t t in ¿ j 4 ^ r j( i i l i altura d i A

d Hy t iu K ol ' tVLPw a afiL M i ■ &-/* ^a¿<r -

¿l¿Áw ûL aâ* ¿¿b> s '/ú c /r 'k.

<juTi<t f-Aw (XottkfrúL £yri i k n d ¿ /-{

d k c j i n auvxdi'/z 4À & J & 1 d m t ¿ « y 4 a t e t o *

V h l á t v ¿ ¿ ¡ ¿ f c l t d i r O A i - ' i & n ñ i t o - - h í í í d ¿ r * A -

J-Cn Jú>dOl'w Ó¿z / i ¿t h j. ¿1 i 'i .

£ d u ij U n d a s1 ì *.j h ’ j i < s/(¿l ¿ £ z / ,

CUl d û .' c i u d ^ ¿ < ¿ k i , b - ? j>< Ldd&Ax&wf.x..'

j j M * Ú M 4JLU H - t i c {*£-■ d i C ^ i k ú /l u í a e t c )

187

i ' l l Ai ! Lâi ¿ û u a j û tu J / iû . ¿ n a î t o ta 40/fu r*.

('(■ . . /

f u i i & H * - ' , À fa . A ii'ik 'K ' s tM X 'fc iû .iü ' d a r f ' e it v Â ’œ ^-

^ ¿ Ih l J a n £ .U Í¿ U e d ô fU >x ¿ / ¿ tirA ¿ fu r ^ . l /h s fff^ t*

i lu i-fa . J û tu n /lU b . .¿ 'é 'ilh u ' 4 a j t f f f •

■ Ì U U C ic U s f iíd i tn ô L 'iÂ ¿ ù o / a + il'i < f¿ ¿ U if fo

C il*CL 4*4^4. f i -¿4!Ù < é>A fu , f¿o ¿¿U /Z'vl ^¿¿n.’U ^ua o '/< ~~

/ ( a ¿ i ) u f a ) i - ¡ y u ta ko / a / / C - '¿ /i-

■/2,<ri\ ú L rh ,'jj¿¿ l& / f d iA ù c tV i^ ''

M a ï y 0(1*1*. f hd i 'l ¿Q. ^ a JU'ÿi tr f¿ \ tfh

/¿ lu fiix iJ l ^cr> fn <j a 4 a - a .Jifa .'h . jn a a / c

■ ''fó ji-ii-o ¿? íl/r ¿ l/hs ÍCtfy\ û tf< ^■c¿>¿i'f¿ '/cQ -

¿O, cL cIa Ia s ¿ U Ío yccfùluK o / U jlïC ns 4 /L udlc/u+ i*! . 4trfa.'U,\¿ ¿j£¿

'? ¿ fo t A'XQm J ít ûtiAûJôL 'U&'fc c u fio

û h M Jl /¿& *W ¿ n iffá t ^¿¿jÛ Lj& d iÂ O i /¿ 'h /t f f .

s [û jf U h - s¿ c /¿êôM æ o h d d r u '

C%Aa ^ /Ù je fU , &¿UcZ4 ¿ lu n d i s

'*Uï\. /\ ¿1*14/ltAy. tTï^ëAAx / 'fru t/yy '

PjlcXlA-h, c ftÜ L ^ l< ^& tu < v f¿ ¿yûiii ¿Í*Ja , £r¿]/¿L~-

/r a ¿ y i a J U a k o s

C lA . ¿h£y . cJo kJU tj sfiya á v ^ o o íh L ^

ehCL&UJ-b*' d u i H i t f d f r th i ïA . ¿ tu /{ fl/iû J c /

ifZ V n tilL '¿ ¿ n e 'lt s '& c /í

¿ ïd o ïiC Ü l /H ù L ¿ c lu th y y v ä d i 'h i ^ ¿z

i l Cc j \t^ ¡ C tto /í ¿juhajir¿L'iC -'

a h , }ia¿ oink , 'hte'Kf fn/ttn .

tilL tnC is 'l-i'y-a.fo lu h -tU o J-vi-o^hi'u/¿

- /? k t f adi^ a h. a / i /{¿la ¿l¿4¿i /c/¿i j~\ , . n

¿■’flÍ0 v ¿ Z s ■ ( ¿¿¿-///¿l /.CÍU'j¡¿>

Z l:\ á¿c^iXi\ ,(y£&.r ¿)f/Í4v /h i^ d u / b ï l ï x

i y ola la z £ > *■-Ku ï k (i* ih + K & J a /ú k/*J¿o

ÿ iljÇ U ti ({_ ¿fr /{.h m .Pí p ic /# -H f y ¡\ £U¿ *ì/l Z kyt < / Ctfcyi 'ounnx, ¿ tu \ a l~ Crpí¿doa^c v ìk fì-

4 di- & u ù u r t iù > ¿ a - k b / i f ia ¡ íq /-¿ i^ a ¿ (< -

J^Lil¿t> ' i ^ L Í r f l l l r A i v 4 Á ^ /yu¡¿ -/>¿yl¿Á<ena¿¿■

^ M r £ ) a 4 n / u J ú t i { a J u n , 'f

i d o - ¿fa K h ' i x & fu w , ¿ M M ¿ iv id á Á & n - ¿¿ lo

189

! i m J a a ,/¡U ït/ o a /Ù a i/ a +v /

ÿ a fii e » a ¿ & rd a s? /b á '/¿ S o l^ K a j a t / v é /a . a /d t/J a

4/ÍÜ u m J í û i ï fû s r ^ jK ¿uJ¿4^ ú¿cc/¿f)¿v

- í f í l -Hi o d “' 'th¿J-á/yis ¿ r d á /iá A 4 / / 4JM+U

lÍ$ .\ix /W l (>eMA^ 'r l^ fO A x d u / í jA ^ ú /lr ¿ l é ¿ u /f¿ L .—

•YciZ-Ko 4 /tK u A v fz £¿>l¿/iUOA-t' / ¿ ¿ K t/a *

¿L> tu ft* i ¿i‘j m /% a.c ¿ A e i/z ii 'L ¿ ïl - ^ ¿ z / k

" fy */tzu ¿de* fîÊ%.£-Ç ■1.-0*. •r

? * * t U i) il/fi'Æ ' % (f rfc.' l u c e ' / j f/ ^ / .

190

/ . 3+

I ‘f f o i Û *A ^á‘ A- S h -J*rt’ íJ^/r /s* ^

c? //- t ¿ / /a¿c<& , ee //4 io ¿Ct ' ÎS/0 sft (Vil fsr V/ y

c t í ce* fu 'jt* ii> ( i i 'f/ 'iisi.cl*i .~)

• ¿'‘St,, s+b 'm / '1 '< */{■>> ¿< J<- <-,.. A .,’/ /„U vf/ry , . ¿ /, / , ........ . V

'h& ^ c WH/Î<î(* fo*- f/'Ó A ¡ft? ?<* _ b '/*<* Md/Zto

■!> , f ‘ ' ' ^ . ' ít / (lí¿jilt*.fo ^ Û ( M¿¿Sfi* o c/eis*r /V/fV». t* <*■

} -*•*< V ea/ áû'm*K <* ff* r*, /• , <"*** •

a f*7 ' ¡ ¿ u ¿ t * ■

t - - ^ / g á fa te / AmsÛ; -4*d s /}*<<*. ^ ^

' i ¿ ß fä ¿ ¿ t (¿+ />v d í t f ¿<*j * • /%> ¿ L $ e - ¿**i- /&!■-yn¿* / » t - {T ^^ .'ú

i O, u C¿ ' /* /r¿ 'a ¿u,e('i y (A+*¿n ¿r /

¿^ ¿ w i à* & £jsf¿ M *v y t* C r' 'tu<AveA¿>/a.‘. ¿U+* y/LA-e-'

C&ijiuc, Í¿4 /a Usu. c¿4 'Alt{i+) ¿i¿¿,f)& i '¿4¿/r

tC'K jyoi\A*^-r ¿ f ¿su ¿/utXtt* / Ví /vUÂ. <*- <t r"

J<b*ji ( l ^ l ^ k : £ s / / AttWtni». & £ ^ Á / / i

tÂ áÛL * ^ U c U ^ f¿LVTV d , /« ^

íy+* fat**' /'V*\ ¿J- fiCu e sk * ^ ' * ' ^ er**. ¿’¿lACCtru ¿t*.'i \ \ r „ , ' , (/ /

// .. o l*h ¡/ivu<«tia, ">' ' / * 4

/(fu*, O o CS ÁJ U fiJ Z ■

191

P f h¿L/» LJ Æ , 4 /*'(*+- e / a / A, ~

* 1 y<J4aJ- 4 A / £A* /)¿r 'fc\ ,¿re.¿¿*-4. <SL A-

« J ï:

fd/iÀA. * ' f ° d ÌA*' r*j*r ¿ì/y^LM^ 4& tA/

soU&t' ¿^¿¡(aj, ¿a fCivu.Pk4/UA - Fhta/yi' ( ijav d ^ tu d *a»* /¿lixa./C-

ln'(À aJotu d \ '

tue- ✓,>*, y^7 ■/£ * ' O s ¿ /b ¿1* fa& hjl* }•, A*'* M h. '/ i /

<? lUr'fcb A d< ¿li*> / CAA# í uX- ¿i. 4 lc ^ ¿r* ¿¿¿¿to '¿tu

/. /yt^jyyvr c& jum- /*t¿y a oU Ja*^': ' ' ' ¿¿AH dl¿r¿

Xû J - lA/¿UAlÁAM'*- /Pru£fl/fyv ¿p-làt fili'éú-¿(A/yis '/¿Im¿MfiW lt<fc.¿//í¿ —

^ 4^ Jlsbu/v d itf 4< A }/tIu>atl l/'

** ' /* '^*¿.¿2/ aÁ* . -¿s')4, /*''/(<. ¿¿C/- ¿7h ¿/fríyi- &S¿Óu~

•{?O siti CL' ru j¿ ¿U fj/aJ- ìÀXu^ K oM ^ . * - ^

rü /i >u c/JA' ’-T ^ <¿ 'H* tu*

Qyi¿*yfe 'TPU, A ttu trJ /u Jt¿ j4*jAt/U* ¿ / L¡e ya./*/t<'sv

* M A ± .U % l U * k o * n a * . ¿ A (< U 4 /* e ^ ,M > a * t n # Á

/J-vuiV Ifa /Ú¿U¿/ss/¿IS, ( P , biL¿4 / 'fla u ti* . ¿ y #

'iji&ftv ^j\M n u .A ¿ r, ^<*¿4 y * /u* ¿ / "7^* , / i f

*. f iÁh. * .............. fó¿4 l¿r<dZL /TvuAav ’ ijxu A ^A .^ t, 'iA l.h 4 ftilt) -

Ax^ü. {/&u A ^-t^ \*& "

d é ¡m JubíL' 'C'kjiï4/ /luish’lS) 4 /i *7nJfrY / / / i ' ¿*** ¿*

íy^ha. ( ^ a) 4 ¿vi/**-

Ja Uwir* **\ í< </ //u -cd lW ir tL .

192

-¿.il. ‘¿ L a . ^ 4 , /?*<*,

(J.¿<£. ¿ / £*> *•> Q.'HUit.fc ££¿rfr{¿\ ^ a .

' f i l í l - f - ' . . , ¿¿^ ¿ ¿ in / / tLor-d.+x ^4^- ¿tu**/¿t‘Ayf¿.

ß) i c £ ¿ ' ¡ { á/¿ 4A¿Vu ¿/u~ fiU^A . •

"/✓/ Jija U K oM T ^ / ^ A & '*u£

Av^l' v C /¿w /¿*A* ah^ ú ñ o J u a .M o'

a h a4¿ J.

4-^ S l\x* a¿y* t?¿J ¿hÁ'&'t JA- fo ¿ ¿ S

ifr'jh: , ¿¿dt -tur ^ u i d t 'frajaA/s, t/i** /ti*+ p r f </a m * • •-»

htUifiL a¿ln¿t< 'vjaí* s-* ** *$***'

- Pa \!>4 ^ f * ' lu + t ,£ A ° - " S Í(\ J ¿ n U ¿ / l* s C s Û / 'd a à c 'H s U d * /

A fc iZ t i %¿>*>» , ¿Uy+ in /íir a ^ , ¿ M 4íaA -

4u<U^ s)UA*h¿l^ S f # j / a ïUrÆ' • • f b c * ^

O U u - ^ T ri» * ? ^y('l\J¿ ¡J\uf-Av^-1 -^uilyJ-H 'JrÙ d ’lA / sHu A*',

ÚMCt tilívr& i^., ¿),dü,'t& , . . -

_ f«/U‘-j* f y « " '6 Ut JiUtr- «-y ' é ty '»V / ¿ .í1/* /> í û í/y íl4ts ^ 't ¡ f ’¿ í. ^ A ^ '

* Ä4». ?■'' "' . - - - l*s '^ u A u , , A ¿/-A '$e ¿¿es,/)

1 ¡ { ü j- fc h s y / : t n ~ . V- j & Ê /ÏIA ,

■ . ■ 4‘aM O A Íg^ ¿ U tÚ Á i, V /

193

. '} ir h '/f) Aya. / 'h * c k + a&+* # ¿ ,’4 ¿ /¿ j

/\xj'> tÄtctnUS ‘

•.< & » '/> • ^ ' - */<v, 4 > « ^ -

Ihxwfa. A\c '/-¿/Lli (tJi ¿Lin/Z* A \ ■

tu e 6jJ- d iM ' ^ 'U 'j& H tiw , J> ClI*

'f'& iii ¿lAt. ^t

!’OA4 ! / 'ftt+i/itt * -tU-tfSl- ff* f ^ >'<aJ u tu . <

y'aiit» <

p M » n t L j <>’ ■ ■■ " / f / 7 - « * - — "

4 u Jr~ A . ^ J " e/“

yh u a,tiy ¿tt-t^ A t ,1 rJ- ! J - £■/ >au.

Cn. ^ ***■(> f a /v iln

i 11, ,/u U -^ . ***'*•'■ /< * * * '

" jy i-4. ~ / /k r& n J 'Ic lu^J-osri* $A sfa n v n

hodv lU\Ma %U( ¿£*v y ifr l h ¿U fii**. 4 ^* " X.A'Us tLc*- /¿tc/db94.

^UÜA. AxUa^ ^¿Ihy -¿ ¿ yd ld u & / ¿UCJOAM*. ¿M u *AirlA£.ht—

/¡¿L’ f\lhA A M (V U ^ C L*ybüdu\. *

ifÄ M -' 12. ^ ^ umM " d k J e ¿eta*. &>ua,r< /n '^ u u

¡f/U *s\:h*' (\ u HOA* 4V0 U ’/ t 4*4*.

ttK ä U u .klto \ MrCUyu ¿ZAXiJft. '

«i iM Jt/r ZaA Ka CU ,

U ^ aaaas/ , j d b ju U e ^ > « « tA h tts :

/ ¿ t h A > 4 A & > u 't f a ¿ h a u u ¿ ¿ * ¿ U ' , / ' \ S < v

S h ^ '/ U s k i f M A t ‘A iM s ¿ t e e * ¿ A ^ ^

J ) a U w 4 c a t < A f \ u i y ¿ a ¿ / - ______

¿U¿ {¿hr <ÍI¿l f l u i d i - ''

i f ¿ v i . J ó ¿ Z u b f a í t . k r / t ù * . / ? J c ^ " a A / M ó U '

~/¿lí< y¿-UU^ ■ - •

í} a/< ¿ \ k £ / ~ . . *

¿ ' - l f - 4 ^ x . ¿ A L ' a û L '- ^ 'û L u 't n - i 4 A s J ( ¿ s a * j í W a n / A . *

c ^ 'J í o ú l t r t i - ' f o + O s f - I f ¿ t u a v L . ^ ' ' / ¿ c ^ Á a J J í c ^

j ( ¿ l+ J '¿ tk j¿ u g A l^ J s ¿ ' f i n t e e Z * i . '

j í A o L ¿ A A ^ * ' f * u * '

i l , y . ' / . /■** <U^' ^ e-A'/uu^a * /

/ '

ú k i ^ í Á y i U A ^ j t +~'H ue¿** , J ^

/çM itku iA ** <a ' ** A *~1 ^

195

2. ERANSKINA

Hernaniko famílíyetako gurasnarí

N agusitza eguiten dedan errionetaco Batzarriaren izenian nuaquizute erregu b a t eguitera.

E rr i b a t am bat età gueyago beguiratuba, errespetatuba eta aundiyagua izaten da zem bat e ta audiyagua dan bere arguitasuna, Beguiramentu onekiñ, Hernaniko Ba- tz a m a k . oguindituzte alegiñ guztiyac. lagundubaz aldan guztiyan bere erritarrary em ateco aldan jakinduriyarik aundiyena. ateriaz illuntasun aunditik, ceñian da- guan, irakuntzen, escribitzen eta contubak ateratzen ezdaquiyen guztiya.

A legiñ oyek guztiyak izandu dira alperrak. Beguira zazute guiza argüirá edo estad istikará età ikusiko dezute gare erritarretan eunetik berrogueita amazazpik ezdaquitela irakurtzen ere; ¿eta ñola ez? ¡jua.ndan urteko neguban ichi biarra izandu ba itzan gabetako eskola iñor joaten etzalako!

Biyotzeko oñaze edo sentimenti! aun di batekiñ nator zueri esatera eguiya lo tzagarriyau , baño, gaitzaven aunditasunian eziñ utzi nezaque jan-i. gabe zuen a u rria n ishpillu arguì e tà garbi au. Oquerrago i zango litzake Hernaniko erriya idaquitz ia . Españiyako erriyetan atzeratuenetzaz eta au errem eriyorik gabe guer- ta tu k o da lengo neguko bidia eraman ezquero. Oraindik dembora da. Asko da zuen nai izatia , ez da besterik biar, età arako zuen seme eziñ juanditezguenak egunezes- kolára, m atricu la tu edo ja rr i ditzazute arratzeko escolarako ¿J1 onen amabostetik ogueita arnarrera b itartian , cergatik escola asiko dan Azaruaren bigarren egunean e ta ad itzera einaten dizutet B atzarriak atzo artu dubela baimena zuen ornan biar gu z tiya aa ia bere c.ontura, da esatia zuen semeari eracustia etzatzutela ezere costaco.

E rreg u tzen d izutet bada Batzarre onen izenian ez atzeratzec© zuen naiz ezez zuen onerako artudan baimen eguiyazco onetaz eta joan zaiteztela gustiyok batian zuen sem iak m atricu la tzera edo listan jartzera.

Mo'iu onetan, guizon eguingo dira zure semiak. eta bestela izango da lenago esan dedana.

H ernanin U rriaren iruban milla zortzieun larogueita am alaugarren urtian

G U E N A L C A T I A ,

¿taí'é QwKowic STCa -tico^ei^a,

196

3. ERANSKINA

/¿¿ ¿ / '¿*r¿i/ ¿Zs/

¿U*t* 1-nrs

¿«¿5»X 7 ly '¿¿** stc<x*¿v«’

¿?¿fcZ¿}¿í 7 tc< ¿ ¿& '2z¿s ~¿kju<, '■'¿Vs

y, ¿¿¿>7 ¿U«-, sJÍ* ¿xy/z¿s 'Zêæ,

0 ^ á í5 t^ 5 » rf* j/y/'¿¿ c<sz.. S/to* <?£&* '* » 'T '+ S -

CSß£ tS<7v.

^ e ,

¿¿**-1' .-- /gz/ / ¿J?s ¿25' -¿¿>'/ ¿S<e**es¿£p ..■fzz&ji*-i£/*es, --^ ^ 7 ^

<5

/

¿'/At? tfCc- ■

-Sr/ s/?¿r >• 'y ¿ZÍ'S Zr/~¿s/s ¿zí?/

s¿í¿/¿ZS ■ </ '¿ ts <-**<■ < / ¿ g s / -----^ .'.« V '^ 'S s -

/ ^"¿Z*¿&(2—->t C^^rf'¿S/-C. £2cet«~~ >¿¿4S

¿?¿¿£S ¿¿ f¿/J¿st.*.¿¿y . J¿¿ J .t¿*£,\fs <£¿-¿-dVt~#r*-¿'s C-cs.'e ^/'V//^-/^y „✓</*<

^ sS¿ *€*¿1-

¿ ¿■r e* ¿>z.t~i¿4L- ¿¿ t-C'' 's*

^ S y "^ ■ U sa/.<¿s ,v~- ■**'#.*.,40'

-■s?- . ,. , y y y y '

• ' ' • * ' 'S ’*"■''tíe

197

'-¿rtzstrvz''

4. ERANSKINA

^¿■*^/ ' y ¿ - ^ C c ¿ ^ - '/ s s i -, ¿r

té # * ,^ ^LZ5. /Urs4*y¿i*,,rZj- ¿?¿L ¿T? <£l

^ ¿ y ¿ ¿

^ ‘V‘ ‘ c f í t y ¿ ¿ /

/ / ^¿ r ¿ v , t- rst l U / ’ < A ^& v ' ¿ ? ¿ - s £ Í£ - 7**

9 *

1 ' 'if f 1 ¿<n*

í

^ ' Í í í í í ^ '^ ^ í¿r <5*¿6<

<z * vj £ 'í l

¿háíof-lf

,■ \'S IA'¿¿:r> ¿r/— /

■ < ü rw ^ i- íV í v ^ ^ . í

é ^ ~ , , ¿¿Æ ^ . y

-/■ ¿P ¿^ J ¿ ? ¿ S ,7 ¿?C.

é /

'fiZ'f Ct'-lT7 ¿ ^ í í ^ 1<?t¿<'i ' í í l ^

!

'/^-t-' |j^

íí-/ <í>^:— ^ 7

y^ > X ¿ J /

c<'/r¿-iÁ /¿ > 2 ^ .^ ¿¿I í-*-<¿> -^2^ < *<fz

V

200

¿V. 2 /' jí'','*5'*-*-' C<

201

5. ERANSKINA

MÉTODO PRÁCTICOPARA

ENSEÑAR EL CASTELLANO

EN LAS

E S C U E L A S Y A S C 0 X G AI) A S,

ron

D. JÜAN MARÍA DE EGÜREN,IN S P E C T O R C ESA NTE DE 1.- EN SEÑ A N ZA .

V I T O R I A :Imprenta de E l S e m a n a r i o C a t ó l i c o V a s c o - N a v a r r o ,

á cargo d e D . M a t e o S a n z y G ó m e z .

18G7.

Z O & . O - O Z : 8 0 6 . 0 - 5XX.Vt - A ^ _ j C jo

202

CUARTA PARTE.

C O N V E R S A C I O A N U S A T Z E N F R A S E S U S U A L E S E N L A

D I R A N E S A E R A C . C O N V E R S A C I O N .

Bijoa Jaungoicoarequin...... vaya V. con Dios.Egun on, J a u n a c ................ buenos dias, señores.Betor Jaungoicoarequin...venga V. con Dios*Arratsalde on dezatela.......buenas tardes tengan Vdes.Baita zuri e re .......................felices las tenga V.Egun on Jaincoac diela buenos dias les de Dios.Gau on dezatela................... tengan VV. buenas noches.Agur, adisquidea........... -.....á Dios, amigo.Berori servitzeco.................para servir á V;¿Ñola dago?...-.... ..................¿cómo está V?¿Guciz ondo, eta berori?.. . ¿muy bien, y V?Ondo, eztago novedade par-

[ticularric, Jaincoari es- bien, no hay novedad par-[querrac . ............................ [ticular, gracias á Dios

Alegratzen naiz. -................. me alegro.Esquerric asco.....................machas gracias.

Atera deítzen du tc . ............llaman á la puerta.¿Ñor da q r? .............. ............ £quién está ahí?¿Ceñ da?—Iñor ez............... ¿quién es?—Nadie.¿Ñor etorri da?.................. -... ¿quién ha venido?

203

Ezaguna ez dan jaun bat...un señor desconocido.¿Cer nai d u ? ...... — ............ ¿qué quiere?Berorrequin hitzeguin nai

[ d u . .................... .... -......— quiere hablar con Y.¿Ñola deritza berorri? •-......¿cómo se llama Y?¿Ez ñau ezagutzen?............ ¿no me conoce V?Ez naiz oroitzenuneonetan no recuerdo en este mo-

[mento.Garcia, Irungoa naiz - .........soy Garcai, el do Irún.Ongui etorri dala. ...............sea Y. bien venido.¿Cer d u n i r i aguintzeco?..¿qué tiene V. que mandar-

[me?Cer deseatzen du?...............qué desea V?

Ez tet berori ezagutzeco no tengo el honor de co-[honrar ic ...........-............... [nocer á V.

¿Gaztelaniazhitzeguitendu? ¿habla V. el castellano?Bai Jauna.—Ez Ja u n a ........ si señor.—no señor.Euscalduna naiz eta ez det s°y vascongado y no en-

[aditzen gaztelania.......... [tiendo el castellano.¿Comprenditzen ñau? ......... ¿me comprende Y?Ez daquit eusqueraz hitze-

[ g u i t e n ...............................no se hablar el vascuence.¿Cer da o r i ? ........................ ¿qué es eso?

¿Mesedebat eguingo dit?....¿me hará V. un favor?Atseguin andiaz ........... ...... con mucho gusto.¿Noiz dator correoa?........... ¿cuándo viene el correo?Arratsaldean,—-arratsean - á la tarde;—á la noche.Adi n a z a . ...............................escúcheme V.

204

Aditzen d io t . .........................ya le escucho á Y.¿Cerbait beur d u ? .............. ¿necesita Y. algo?¿Certan gusto eman nioza- ¿en qué puedo complacer

[ q u e ? ............ -................. - [á Y.?¿Cer esan nai d u o r re c ? ..... ¿qué significa eso?¿C eresanna i du orr^quin? ¿quéquiere Vdecir¡coneso? Barca beza, descuidatu

[nintzan-............................ perdone V., me equivoqué.¿Cer ordu dan esan nai dit? ¿quiere V. decirme que ho-

[ra es?Amaica ta erdiac d i rá ....-...son las once y media.¿Cer egun da bigar?............¿qué diaes mañana?Bigar igandea d a . .................mañana es domingo.¿Cerordutanbazcaltzendu? ¿á qué hora come V?Ordu bata eta erdian bal-

[caltzen d e t ....................... como á la una y media.

Berorren nayera nago .........estoy á la disposición de Y.Berorrec aguindu beguira

[nago .................................. estoy á la árden de V.Eragozpenic eztet................ no tengo inconveniente.Nerequin corita beza........... cuente Y. conmigo.Al dedan gucia eguingodet haré cuanto pueda.Nere contura utzi beza..... deje Y. á mi cuenta.Orretan gusto andiadaucat tengo mucho gusto en eso.Nerequin conta lezaque... puede Y. contar conmigo.Berori servitu nai nu q u e..quisiera servir á Y.Eguiaz, bai aleguia.............Ciertamente, si por cierto.

Orañ oran becela ecin li-

205

[teque. —.........................— no puede ser por ahora.Nic eztet culparic...........no tengo yo la culpa.Iñola ere ecin nezaque..... rae es imposible.Erregutzen diot barca di- suplico á V. que me per-

[zadala................................ [dohe.Ecin atseguiñ eguin nio-

[zaq u e . -........................ no puedo complacer á V.Beste cerbaitetan servitu-

[co det. ..... -.................... — en otra cosa le serviré á V.Jaungoicoari ala nai da-

quiola..... .................. ......... Dios lo quiera.

Ematen dio tzoriona........... doy á V. la enhorabuena.Ematen diozcat esquerrac. doy á V. las gracias.Ezta cergatic........................ no hay de que.Ez ditu m e re c í .................. - no las merece.Etzaizquit aztuco seculan

[orrem beste m esede ..... nunca olvidaré tanto favor.Ezdaquit ñola esquerrac

[eman berorri - ............... no se cómo agradecer á V.

Ori gueiz ciertoa da............ eso es muy cierto*.Eztago dudaric ..................... no hay duda.Dudez garriro ala da indudablemente es así.Orretaz gnciz seguru nogo estoy muy seguro de eso.(íauza segurutzat esan nio-

[z a q u e . ............ - ................puedo asegurar á V.Sinisteosoan egon liteque. puede V. estar persuadido.Progatuco diot ................... - se lo probaré á V.

206

Utseguiten d e z u .................. se equivoca V.E z taeg u ia ............... ............... no es verdad.Ori orrela ez da ................. eso no es así.Ori ecinsinis litequeana da eso es increíble.Orrelaco gauzaric buruac es imposible concebir tal

(ecin eman lezaque......... [cosa.Palsoa da......... .................. -...es falso.Ori utseguite bat dat............ eso es un error,Aztua dagoberori ................ está V. trascordado.Ucatzen det orrelaco gauza niego semejante cosa.Berori engañalu dute .........le han engañado á Y.Ori ecín d i t e q u e - ............... eso no puede ser.Ez, ezta ori ...... ................ - no, no es eso.

Ongui izan l i teque............. — bien puede ser.Guciz ichurazcoa da............ es muy probable.Arritzeco gauzaric eztu......nada tiene de particular.Ecer ezta errezagoric..... — nada hay más fácil.Ori berez datorrena da...eso es muy natural.Beti icusten degu ori.........continuamente vemos eso,Eztago arritzeco bideric...no hay motivo para estra

ga r lo .¿Norc au dudatzen du?.... - ¿quién lo duda?Ezta cer dudatu . ...... -......-...no hay que dudarlo.

¿Cer eguingo luque beror- [rec orrelaco suertaldián? ¿qué haria V. en tal caso?

Eaagutzen du berorrec ne-[re iritzia......... —.............. ya conoce V. mi opinion.

Arrazoi du - ........................... tiene Y. razón.

207

¿Cer conseju ematen dit?..¿qué me aconseja V?Jarri bedi nere lecuan. ......póngase Y. en mi lugar.Gogoracio.bat da torquit ....me ocurre una idea.¿Cer deritza b e r o r r i ? .........¿qué le parece á V?Cirt édo zart eguin bear da es necesario resolverse. Eziagobeste erremedioric. no hay otro remedio. Asmoa eguiña nago -..........estoy resuelto.

¿Seguru dago berori?........ ¿está Y. seguro?Asco dudatzen detv............. mucho lo dudo.Aguitz arritzen ñ a u ............me sorprende sobremaneraSeculan orrelacoric usteco

[ez n u e n .......................... - nunca lo hubiera creído.Izutua nago ..........................- estoy pasmado.Norc pensa cezaquean.......quién lo pensara.Orrelaco gauzaric seculan

[ucusi ez d e t . ...................nunca he visto cosa igual.Mirari b a td a t ..................-..... es una maravilla.

Zori onecoa naiz................ . soy feliz.Pocez zoratzennago............estoy loco de contento.Nere egarria asea dago..... está satisfecha mi ambición*Sosegu andi bat d a ............... es una gran satisfacción.¡Cerlastima!................. -.......jqué lástima!Gueiz m ingarr iza t ...............me es muy doloroso.Ez bear bat d a ......................es una fatalidad.Ernegatzen nago...................- estoy desesperado.jCeñ ezegot[ui andia!.......... ¡qué desgracia tan grande!¡Cer zori gaiztoco suertea! ¡qué suerte tan desgraciada!

208

Eztago orrembesterañoco no hay sufrimiento para[eramanic. ........................ [tanto.

jCer infamia!.........................¡qué infamia!Au izugarria da. .................. esto es espantoso.Sutua nago.............................estoy furioso.Eztago ascodiñaco pacien-

[ciaric.................................. no hay paciencia qiie baste.Eztaquit cer eguiñ .-- ........ no sé que hacer.Guiar guiarrean icutu dit. me ha herido en lo más vivo

Jaincoác nai daena izan(b e d i . .....................—------- sea lo que Dios quiera.

Gucira jartzen naiz............. á todo me resigno.¿Cer eguiñ bear d iogu?..... ¿qué le hemos de hacer?Eztauca erremedioric. .........no tiene remedio.Gucia eraman bearra dago. hay que-sufrirlo todo. Guciaz gañ Jaungoicoa...... Dios sobre todo.

D O M B O R A R E N A C . D E L T I E M P O .

¿Cer demborainodu egui- ¿Qué tal tiempo hace porten du aldeoetan?.................aqui?

Guciz charra, Jauna, illa Muy malo, señor, hace bete baño gueyago da eu- más de un mes que noriric eguiten ez duela...... • llueve.

Baña ordañez egunac ost- Pero en cambio están los garbi eta edérrac daude eta dias claros y hermosos y compoaz gozatzen uzten permiten disfrutar del cam-d u t e . ....... -..... .........................po.

Ori ona izango da asco Eso será bueno para los paseatzen du tenaundim an- caballeros que pasean mu-

209

y / * " ' '*'* ' y ' ’ * " ' y» *'' ’•'

^ y > / V / : / ' / ¿ 'y *S-S*u* c^ùVr,-,„,Æ <^y

^ ^ <,*> — , X^ /,4 )/ y */,/*/1 s ***•. i / / f i j * , f /.» <*. t / ,X 'A 'ys*ï*M. V r '/s .r /ïc , s '-t .ríi'S.Y. ?y 2vv »c*. ^ . <-sfc<fs s I . î *' /*£ /■'/. > . Í / *' <’*/'/ .■ / ' / . * " /h -fi • * • / ¿ y

^ ¿ r ’/ ' t /Í**- . /V /./Ía- /fr /jcy*s-/ ,VS/1*-/'*’. /ír. rii ^ '.^ /v //J c /r , / / , r . -*'*

<6+

/ / r s - s -, r¿~

/• t/ï-s'ft / f >rS-2L. S t / ' ï " Ä SK'^-r

. c s ’/ i e -A*? - ¿. yi* .? y * C 2.

fcc* r , s . . s je ’¿’ ' . m>t / . / " s i C S f , r r ' '■ ( ' J t s ' s - ’ -‘y ' " ~

yí'.'^íV#». S t * f s. .. ^* V * \ i Ï S t ¿zc+ / t ’c f ?~ s V ^ ¿ 7s *sjc**

- ¡ ¿ ’¿ i ' j. - . / / . T e ? , r^/-, ^ ¿ / V . S t ' / , T / , / ¿ / S s r / , * , ^ ' ' / ' - f s , , 1 * ^

: r /£ * '” /Ss.’ ,</*/ ¿7¿Vr y

C ^ 7 /;v ,* y,,

/ '/ • ,- t S „ ‘X {¿ ¿ ¿ ^ ¿ ^ . s r . r„

/ . r , . , . « - H, / ' ' ' " ' - ■ « v / ;V A i,.« ;/? ,- / , /V -

' \ ‘ ¥ í / . y , . . V , y r , s f , A

f Y S r s , . / f K i f s-¿ — . vc J t / ¿ r y ' /- >,

/ /S M s fsy rS sr ,,. . . 7'c,, r ^■*- ^7 /* rs, *s:s, __ (-o r¿ t,s* . « ' ' „ -'ft^te* , * ¿jCss/'

^ > >v - , l ^//V -í^V yi ‘ ís/s/c* r's '* ‘-rr~ *y / , . ‘ ' 1 ^^ ‘ ' V ^ / /V /; j- s *'*?£+«**-

. 7 / . ' ‘4; / / / ^ ¿ ’ / I . '.V i t ' s - / c_._.

/"/-,/£• i y'/ViJ.'K7' « /-//<.»/«;» <•’/•< / ^«r. C SÌ??*** *

L \ j _£ ’Y/s M ,■/£■*■ *y ¿ S , ? / 'r r - i ?s*-y */<-•*y r * * c-*.* ¿ l¿ x . ¿ * '> '

¿ ¿ ?/¿< r/l6.<’sL , ¿ * ‘*7 & r S s*/& s ’yrsí/í***.

/ / r 'S r í S s ¿ ^ f.7 * / i

r / A ' / S . i. V A V / V ’,

c r I

210

' c " 7S~4 / / / / t / i V ;■.* X í /^y s f / ,,V T S t l^ / 'S S * S's í ¿^V,^

/^ ’ÍVr , „ /i/f ï’/i<r _/ V;/ • ï <*~

/'* , -<*. r / , . , . , , / / / * , ' /ÍV V ,* V y " ' * * "

t . / f f / y ^ . 7 /V / / Î Æ y / s C J4 W / / s 's - s T , '? / , , / r ¿ T ¿ , s / v / * * f 4 ï . Á r t '

S ' s s ’' - / i ~ ¿ r / 7 i f . r / T . / '/>/. / virv --*v<r . s t < ■-

X > v v ^ / ^ v ^ . ¿ 1 ? / s J f s > s < < '¿ 7 S ^ S ' t v V ' f e *’* s / < ^ ¿

¿ •é’i ^ - s ' . r ¿ 7 & z ¿*Ss* t r t* * t r y / / / y / ' / r / » ¡

/ v W ^ / v . ^ V , y . r / / s S s ’. - / , . r , ' t / r -

í W / f r : r / v , , ' s , <% > s ' / s , . r / , - s , ^ S / , s S . ^ / y / , s , <*

/ Ss/sKT^r,, , /C, ,*£%r// . ^ % 'ft'Srs / / / / V ' ' ./z .s * '- / ' ¿ y y / s f ' s s s - ¿ / ¿ - ’s s ¿ .’ ¿ s / j y V/ ✓ s* s~ f¿> ////■ •//',

if*?K * r ^ /s / / ¿ 'y > / / s ' s >-< r r / / t l/ í * / / / / » » ' / / A v v v / . ( . J s /

y f * y / s / C * ¿ r . < ¿ * ’

y / <?<_’ '^ - s 'f / s 'r ¿ J Í r . ' / / * * / • * S s y r / s - r * , S s s r f ' ?

* r * r < / I r s y s s s " ^ ' / * v f y ' s ^ ^ / h s . < S . r / y * / < - m

(. S'-S-try t f f / s**- ¿ 1*. / / r/'u’<’,*'/*> *’ß * _ í 'V L ^ Í# ' S*<*YS'i\

r/}.r>^'¿e*¿jSx ss/T_ \ < ¿ íá ,

y / t A s s / ^ / s ’ / V / W ' t ; y ¿ & ¿ * s Z s t¿ £ /r . A í / / / r ^ t ’, f _ ,-V íC #

' f¿ y ~ /7 f'* /í' ¿ Í r /C * - jfs /s * ’ * ' ¿ ? Í t Z v / / / / . s -< >

/ ¿v V / / / .y , y/f "--.r/ S S't'S.T e 7y / ’/’<’£’.

/ S s / s . ' (r *£ , <- / / / y/ r '/ / 4 /*<-**,*. , V Í» , Ç ^ / - / í ’ / 7 / V /

f •rf'»/ ^/ 2 ¿T. í -£/!* / V S~r'~', y .y ///<- y'<Yy*ss / ,

C _st ' / / sfs*/s s? /'/ , . V ¿ «.i

'té-/'/ 'S ¿ .

211

. y ' " ■/<* / / / ' ^ ' ' V V S ^ / f r ^

/ J y / ’/ f - ‘ Ç'ïlïsrr*;,-,* ' / ¿¿ / ‘ < , , '^ V w -

¿V/// / / r r /A "* ,W .'e s /y f s ’/ " r /^ M - 'x .S 'S .V ^ / / - r // , ¿r / ¿ W s / t . C /sr.^Y* y - *.*** ¿T^V* / f ^ ^ / / - Í Vv/» /'/'/* s^ / , t7 / 4 > y ^ /■■V 7 r w ' ,♦ C ^ T Í V , - tZ Y f 'S , S '/* r c^P

t-Tf/V/'a «. ff/f*’ < P's/'■/’, * £ ' (.fa.*/ * 4 'S y

/ j , r / / . ( C. r.f * ,V f / .r / ' / r / ‘; t / f / / f ¿ / j - / f . r s -t '* 'r . 'V ? / r / / ' * s*sr<?.

a f <7 / / ’/ / S/.r i rS/t f ^X V V /^. ¿’¿ '/i* / / /V 'S f /*£-/*+"

t'{? . >, >. < t . r / . ' , -‘ rS ''í/%+ ¿ , * / , r /As/t'**"*’

J**t’ ".T/tss’sr / / ‘ rrp . Vi’ ï:’ /7Sfß**.St-/fTyd /? S'/Syr ¿ /^W.

^ f S j . r< '***- / J 'f f / /* * '* ^ ^ V» • f s f S ^ ' S * *** S

< /////,//<* / ¿✓V/ "'S'- <jtY -/*• i Ç >*y/ / r i ^ </«

¿ <"/' í t-vrsr ^ ? s * ¿Tv-

;■•/£/«*• ^ __/ ; > . v / . v / - - ^ / * " • ? * . Y*.

- r<‘ < ^ » r ^ '¿ y+ T ys ,t y ( \ j~ svi*.. t } /* /« ,■

’■''" r xJ' s*' . t /'Zsrj-* ¿;£¿ *C*S~ ¿*/’/z - 1 fS&— i t-* >■/ Í-///Í/Y *

? , ï , / y " < ' *.’. fs*~xc . í \ íZ ? s , . < r , ^

4 ï( il* ÿ l Y / / * S 4 ? . * t \ t S l s f ? . a£>J f / f ^ r t ^ Z J / * X .

^ í ^ / V / y / o v * / / / ^ * ^ / ¿ í * //Ív / íVÍt //. l ¿A*'*- -

^ s-tTcTj t f í t /*/<*-

'A f ff* /*Sf Jl ¿ /f/// J. ( ^ S*s s S t s 1 /* ' t /*'¿ > y / ’•-'V - T» ví -ÿ<r, / ív , , Vr>&.

¿Zy/Tí- ^r*T¿^*rz-C / ^4e

V

212

6. ERANSKINA

F I E S T A S E U S K A R A S E N B U E N O S - A I R E S .

Con motivo de las terribles desgracias que convirtieron en ruinas y escombros las herm osas vegas de Alicante y Murcia, nuestros herm anos de América tuvieron la feliz y patriótica idea de celebrar unas fiestas euskaras para allegar recursos á las víctimas de la inundación. Estas fiestas fueron organizadas por una Comisíon de la Sociedad Laurac-Bat, y merecieron los unánim es aplausos de la prensa del país. Las fiestas comenzaron con grandes marchas ejecutadas por tamborileros bascongados y una gran sinfonía y aires españoles por la banda de música la E as harina', despues hubo partido de pelota á rebote por bascos de uno y otro lado del Pirineo, lucha entre varios afamados tiradores de barra, mediando una apuesta d e 20.000 pesos'm/c, carre ras á pié, concurso de herbolar¿s y sorteiko , cuyo aurreshu y atseska fueron desempeñados por bascongados muy distinguidos de aquella ciudad, La reunión se disolvió con el mayor orden despues de agitar los ¿eos con el antiquísimo grito nacional de los euskaklunas.

El espíritu euskaro no decae; por el contrario, cada dia aum enta su vigor y fuerza: buena prueba de ello es el acontecimiento que acabamos de reseñar. Reciban pues, nuestro entusiasta parabién los bascongados de Buenos- Aires y la Sociedad Latirae Bat, que tanto hace en aquellas apartadas regiones en pro de nuestros compatriotas.

213

El Sr. D. Claudio Otaegui, abundando en los mismos sentimientos que acabamos de expresar, remitió á Buenos-Aires la siguiente composicion dedicada á la Comisión de las fiestas euskaras, que tenemos el mayor gusto en publicar como una m uestra de la s im patía que nos merece tan laborioso, ilustrado y modesto escritor.

BUENOS AIRESEN DIRAN EUSKALDUN LEYÁLÁ1.Oju au banatu da ichasoz aronzdik:

«berri tristeak datoz España aldetik, kantauriko desdichak aztu ez oraindik eta aundiagoak datoz egoaldetik.»

«Negargarriak d ira ¡ai! ango berriak,» alkarri esan diote gure anai alaiak, atzo oso aberats ziraden erriak gaur lurra joa dauzka arras miseriak.

Erri asko eram an ornen ditu urak; milla izango dira noski ango illak; auzkalo zenbat dirán berriz umezurtzak gurasorikan gabe gelditu diranak.

Ainbeste zorigaizto dala oroiturik, ez dutela ez eche, jantzi ta jakirik, ez guraso, senide, eta adiskiderik, mundu triste onetan iñorcho gaberik.

¿Zer egin dezakegu ¡adi euskaldunak! ikusirik egiaz an dirán negarrak?Guziok bildu nonbait, gazte e taza rrak , aríndu dezaiegun albadegu penak.

Eta orretarako modurik obena daeuskaldun guziok ondo dakiguna egin pesta eder bat alik egokiena burudegularikan, chistu ta thanthana. (1)

Ayerza jakintsuak beste askorekin prestatu du pest ori oen laguntzakin; nolakoa ote zan nai dueñak jakin

(1) Pronunciación de la u francesa.

214

aburo esango da «obegorik eziñ »Buenos-airesgo uri eder ta librean,

ínillaka ikustzalle zirala aurrean, aurten ikusi dira lenengo aldian gure oitura zarrak nolakoak dirán.

Egunaren erdian kanpo zabalean egin ziran pest oek umore onean:Oju eta irrintzaz gaua urbiltzean echeratu ziraden bake ederrean.

Zer iruditu zaion ango jendeari; galdetu au diraden iskribatzalleri; eta bestela berriz jende arrotzari edo an bildu zuten diruts-aundiari.

Chistu ta danboliña ziraden aurrena, pi Ilota apoztua zan berriz urrena, palanka zeñek bota gero urrutiena eta ñor zan ikusi oñez azkarrena.

Bersolariak ziran noski egokiak, kanta ornen zituzten emengo gloriale a lkarri botatuaz ederki loriak gogoratuaz «Lege» oroipengarriak.

Azkenean dantzatu zuten aurreskua jostaera eder t°* gaitzikgabekua euskaldunen artean chit antziñakua, baita ere ondoren ariñ ariñehua.

Beste gisa onetako soñu asko ere dantzatzeko asmoan iñolazé dire: ¿Zenbat limosnagille, juango ez dirado jakiñik ura dala atsekaben alde?

Beti izan dute pam aeuskaldunjendeak antziñatik zirala gaitzen ongilleak; aupara itzazute beti eskaleak, agindutzen du ere jainkoen legeak.

¿Zer pozkida aundiaam ak izango ez du bere semeak urrun ikusten baditu izkuntz ta lege zarrak ez ditezen galdu alegiña egiten daudenean estu?

Ama baten urneak gerade guziok,

eskutikan ez utzi ifioizere lau ok; beli baldin bagaude alkarrek in lauorok begiruna izango degù euskaldunok.

Ayerza jakintsua ta beste lagunak segi au rre ra orla, senide leialak; atsegifi aundiakin, emengo anaiak, ikus dituzte orko pesta egokiak.

Oriek nai bezela koplas kantatzeko ez det nik ifiondikan jakintsarik asko; asiberria naiz ta barkatu bearko borondate onakin asi naizelako.

C l a u d i o O t a e g i k i p i n i a k *

Ondarrabian 1879 garrengo Abenduaren 16 garrenean.

216

7. ERANSKINA

A R T Z A I A E T A O T S O A .

-------------— ---------------

( d i a l e c t o g u i p u z c o a n o . )

Paskualcho artziak egiten badaqui, otsoaren papera guziro egoki; nastutzen dituela basterrak ederki bere burua farrez jostaten du noski.

Ojuka asitzen da ¡otsoa! ¡otsoa! ain seguru non zeruan at.soa egiztuko etzala sekulan plazoa, baña en gaña tu zan gazte gisajoa.

Aren beste lagunak oek aditzean juaten ziran korrika ala zalacoan; baña aren burla ezagututzean

mintzatutzen ziraden ondorengo eran:

—«Allegatuko zaik dembora benetan gertatzen dan bezela orrelakoetan; alperrik adiko aiz ojuka ziñetan geldi egongo gaituk eserlekuetan.»

Egikaritu zen usté baña askoz len.

Otso adol zale bat ará etorri zan zanga eta ojuai kaso gaberikan eta sartu abian ardien tegian.Etzizkien barkatu ango ardiai eta orobat ere zikirotzarrai.

217

Iges egin zuan Paskualchok andi deadarrak eginaz luzé mendiz mendi.

Bere artzai lagunak farrez ta chaloká eranzuten zioten guziak enfaká;

baña alchatu gäbe zendela eserita.

Eta otso gaiztoak bete zuan tripa artalde gaissoaren kontua emantá.Gertaldi on onek crakusten digu,

Ez dedilla ifioiz ere keja gezurtia, sinisten ezpadiote esanta egia.

C l a u d i o d e O t a e g u i .

Antonio isuak, dio morroyari dagoela chit listo kontuz neurriari; etu ez baldinbadu betetzen osoki ukitu dezayola churm inoa polliki.

Sartu ziran tabernan biek elkarrekin egarria kentzeko ardo gozoakin; egiftik bere sena chit trebe aundiaz itsuak esan zion, deadar egifiaz:

—¿Zergatik ez du bete chopifia egiyaz? Aditu zuanean tabernariak au

abian esan zion, «gezurrik ez diok, bafia deaubruari siilis eraziyok, uste nuan bezel a, iretzat dala gau.»

Askiro itsua naiz, Antoniok dio^ eta zerala trebe osoro naiz fio begiak zabaltzeko deabru zarrari zeren zure gaizkintzak alashen diruri.

C l a u d i o d e O t a e g u i .

218

8. ERANSKINA

ONDARRABIAKO ARRANTZALEEN BIZIM0DÜ GAITZA

¿Zer izango ote da urrutiko ura, ichas olatuetan eguzki aldera?¿ez diozu ematen ontziren ichura?¿edo da m arloiren bat egaan onata ara?

Adierazi dute San Telmo menditik, ori dala lancha bat juana emendik, eskatuaz jaunari biotz biotzetik libra ditzala beti ichas perilletik.

Salbe bana esanas Ama Birjifiari, baita ere kredoa Gurutz Santuari, atzo ju anak d ira esanaz alkarri, ea mutillak ¡eupa!...,.gogor arraunari.

Ypar ederra età izarrak ausarki apaindua zeukaten zerua ederki: a rra i dan tok ira juateko jlasaiki ichas ederragorik ezifi auta noski.

Baña ogei orduko bidaje luzean emengo arrantzaleak juaten diranean urteak dituenik illik gaitzenean, maiz du eguraldiak m udantza bidean.

Beroneurria (1) asten danesn beerà, airepisu neurria (2) berriz ekaitzera,

(1) Termometro.(2 Barometro.

219

alclia ain gura età mutillak.... cchera, prestata trésnale ongi beartzen bagera.

Lanchagidariak au esan beziñ laister oreak sortzen dira eskuil eta ezker; dize indartsu eta naasiak oker, echeratzen bagera ja inkoari esker.

Gero eta geiago aizea naastutzen, nra ere asi da chal upan sartutzen trapasak or emendile datela ingurutzen; zer gerta litekean ezta errez somatzen.

Chimistak lertzen dira, turm oia issiltzenez, aïako galernarik esateko ziiiez, ez emenda izandu, jendeak dionez.¿Usté dezute dala garaitzea errezV

«¡Ea mutillak! dio, patroiak deadarrez, bazekiat beldurtzen zeratela nekez; ejemplorik obena alkarri emanez ez etsi inoiz ere alegifia egiîîez.

Lancha berria digu lema dik zimela; belak ez urratuko bere bereala.Jaungoikoaz guziok oroitzen gerala Igerko gazteluan gaituk bereala.

Batzuetan igotzen da odeietara, besteetan betitutzen ichasopetara; marro maiz trapasai egiñaz aurrera urbiltzen ari d ira idorre aidera.

Emazte, au r ta aide atsekabetuak (1) ichasora begira daudo izutuak, esanaz, Ama Santa Guadalupekuak adituko alditu gure erreguak.

Ara... non agertzen dan urbillean bela! ftaiü nere jaun aundia! baldin balitz ala! ¿etzaitzu iruditzen ura ala dala? dudagabetanikanj ¡¡ara!!... ara!!... bela!!...

Baila perill guziak ez dira bukatu: ondarpe (2) charradago, gukeziíl ukatu;

Afligidos.Sarra.

220

oraindik ere berriz bear burrukatu: langite charragorik ¿liteke autatu?

Iragoko dirala doi doia bederik sinistu nai genduke bildurtu gaberik: echera etorri ta atea ichirik, istilluak dira or ezin iragorik,

Zembat amaren urne orchen galdu dira ez gelditzeagatik gauaren begira! a rr iskoak pasa ta etor nai urira ta onenean egiten dute jirabira .

Asturiagan kaia egiten ezpada Ondarrabian maiz negarra izango da; Gobernuari eska, iñondik albuda, igeslekucho ori premiarkoa da.

Orra Lasala jauna, euskaldun prestua, ain da gizon zuzena noia jakintsua: agintaria da gaur lan oetakua, norbait eskatutzera argana bijua.

Mendi ta menditarrai nai dizkie asko, am aren seme ona beti izan dalako: aren biotz onean pio geralako, lendik eman dezaigun eskerrikan asko.

Ona esan argiro oen ebillera, ezdakit noia duten grifìa arrantzara: neke ta perilletik beñere et atera, ala ere beti prest juateko iehasora.

C . O t a e g u i .

Ondarrabiau, Otsaillaren 20.un 1880 garren urtean.

221

9. ERANSKINA

ANTONIO OKENDO JAUNAREN BIZITZA ETÀ AZAÑAK.C O M P O S IC IO N P R E M IA D A C O N E L R A M O D E L A U R E L D E P L A T A

E N L O S J U E G O S F L O R A L E S D E S A N S E B A S T IA N .

Mundua egin ezkerozlikan Ez da izan icnas-gizonik. Okendon giga, eun gudetan lilork garaitu gaberik.

Donostiako uri ederrak ¡Zenbat ume eman ez ditu,Ala Ichasoz ñola idorrez Dutenak mundua arritu!Oen arteko baten omenak 1 Iñondikan albanitu,Euskal-Izkuntza paregabean Nai nituzke otseztitu. 2

Oriek jakin erazitzeko Zertarañokoak dirán,Nere etork ia3 bañan obea Duenak bear ditu esan:Itz neurtutzalle gañ gañekoak Bereziturik aukeran,Nere ustean , ez ditu esango Ari dagokion eran.

(1) Las glorias.—(2) Cantar con melodía.—(3j Numen.Revista Euskwa,-—III 39

Bada aiñ aundiak izandu zíran Bere bizitza ta azañak,Ezik itz bitan dio Henao Kondairagille zuzenak »Oso pizkorrak izandu arren »Len da gero ichas-gizonak »Aiñ azkar eta jakintsurikan »Etzuela izan Españak.»

Izena zuen Antonio ta Okendo berriz lombrea.Aitaren gisa gaztetandikan Iehas-lanetan trebea;Amasei urte zitueneko Juan zan itsastar ernea, Napoles-eko ontzidietan Etsaia garaitutzea.

Arrai aundiak chikia iresten Duen gisa ber berean,Dembora aetan, indar aundia Zutenak nagusi ziran: Oñazpituak gizarandeak 4 Begirun izan ordean 2 Arrazoia maiz arkitutzen zan Indar utsaren mendean.

Orregatikan itsasaldeak Nasten zituzten ontziak, itsaslapurrez ondo ornituak Ziran ikaragarriak. Espartatarren gisa alkarri Esanaz «ea mutillak »Danak garbitu bear dizkigu »111 edo bizi, etsaiak.»

Derecho de gentes.—(2) En vez de respetarlos.

Ingelcs arro baten mendean Zebiitzan gure uretan,Ikaraerazten ugarotarrak4 Eta beti lapurretan:Buruzari asko izanagatik Azkarrak ichas-gudetan,Okendo, aren kontra juateko Autatu zan guzietan.

Milla seireun eta laugarren Urteko Agorra zala,Dobladilla ta Delfin arturik Irten zan esan etsaien billa:Ingelesa ere jazar oetan Izanik gizon abilla,Nai zuena zan aren etsaia Azkarra izan zedilla.

Ikusi beziñ laster aurrez-aur Ekin zioten alkarri,Sarta ere eun gizon ontzira Ingelesak Okendori Merezi zuten bezela onek Egiñaz ongietorri,Lendabiziko pelealditik Odol asko zan isuri.

Unez un 2 berriz jende berria Botatzen zion ontzira,Lengoen gisa, are aisago,Porrokatuta urera:Mutill bikafiak galdu ta gero Porchan Okendon mendera,Bere etsaiakin chit garailari Sartu zan Kaskaes-era. 3

(1) Los navegantes.—(2) Por momentos.—(3) Puerto en la desembocadura del Tajo.

224

Odelaz goiti alchatu zuten Garaipen ospatsu oek;1 Eta etzituen ogeita zazpi Urte galai pizkor onek: Bizkaiako ontzidien buru Izenda zuen Erregek; Kantauriako agíntzadana Etzuen laster ark bestek.

Jipoi ederrak eman zizkion Olandako armadarL Kalteak egin zituelako Giire uretan ugarí:Beste azaña eta servitzo Pranko eginda askori,Izendatu zan ichasotako Ontzi danen agintari.

Malla goien au irichi eta Andik denbora guchira,Mairu samalda izugarriak •Ertsitu 2 zuten Marmora: Agudo juan zan Okendo ernea Irriskutik libratzera,Baita desegiñ eta usatu Biziro beuden echera.

Baña Okendok izan zituen Jazarrerik gogorrenak, Kondairak dio, izan zirala, Orain esango diranak:Batzuek ziran Brasil-go uretan, Ipar aldean besteak,Jendez ta ontziz askoz geiago Zirala beti etsaiak.

Estos celebrados triunfos.—(2) Cercar ó sitiar.

Santuguziak ta Pernanbuko Deritzazkioten plazak,Desegindurik, lurperatuta,Zeukazkiten Olandesak:Gaztiga zuten Españiara Ñola zebiltzan an gauzak,Okendo laster bideratu zan,Arturik neurri zorrotzak.

Brasil aurrean ontzidi biak Ikusteratu ziraden:Bi kapitanak 1 laster alkarri Portizki ekin zioten:Gurutzatuak bezela trabes Buruz b u ru 2 burrukatzen,Zortzi orduan, seta aundiaz,Odol asko isur zuten.

Hanspater jaunak ikusirikan Ausia oso galdua,Lotsaz beterik, botatu zuen Urera bere burua:Irabazirik ichas-jazarra Gelditu zanean sua,Etzuen iñork iges egingo Ezpazan aiñ urbill gaua.

Modu onetan ichaso aek Menderatuaz gañera,Garaiseñ 3 asko ekar zituen Berekin Españiara:Oetatikan erregalatu Zituen Aranzazura Bi arroako bala ichachi b a t*Eta amabi bandera.

(1) De origen bascongado.—(2) Mano á mano.—(3) Trofeos.—(4) Una balaincrustada en la Capitana de Oquendo.

226

Oroikarriak izandu ziran Iparraideko jazarrak,Ta batezere, irozotua 1 Bakarrik Okendo azkarrak: Eun ta amalau ontzi cituen Olandesak chit gogorrak. Okcndok berriz, nolapaikoak, Ogei eta bat bakarrak.

Urrufl aundiaz eraso zion Olandesak Okendori, Begiraturik bien arteko Indarts:} desberdinari:Biek alkarri ondoratuta Ontzi lodiak ugari,Ertsi zioten aide guzitik Gure umant erneari.

Ondorazteko onen ontzia Edo ertzez-ertz jotzeko 2 Egin zituen zenbat alegin Aditu ez bezelako:Nekez arturik etsimendua Etzutela garaituko,Mardik-en sartuzan, geldituaz, Gudatokia arendako.

Gortean estu estu arturik Tromp olandes generala,Nola etzuen garaitu etsaia. Eranzun zuen onela:«Kapitan on.zi Espahaiarra, Okendo barn suela,Ecji garbiaz mintsatutseko Garcdtesgarria sala.v

Sostenido.—(2) Para abordarla.

Lotsa aundiaz, oso nastua Etzekiela zer esan,Burua m akur m akur zuela Aur bat bezela mintza zan,¿Ote lezake esan etsaiak Geiago itz guchigotan Izan dan umant aundienaren Onra età alabantzan?

Ainbeste neke, ibillera ta Jazarretako erasoak,Ekar-erazi zizkion noizpait Guztiz ondore gaiztoak:Bere indarrak jausbe titu r ik ,1 Makaldua oso beroak 2 Laster Corunan eman zioten Etsimena sendakifiak 3

Jaungoikoari kontu eman zion Pesta-berri egunean, Sutunpariak 4 ari zirala Prozesio bitartean;Bere burua minez nasia,Oetik alcha naiean, Burrukatzeko, urbill etsaiak Ziradelako ustean.

¡0 Okendo jaun, kantauriako Illezkor umant aundia! Berrogeita bi urtez serbituj Zenduen jaioterria,Sekula irlork desegin gabe Zure mendeko ontzidia!Zenen ederki eman zizuten ¡Izende ain egokia!

(1) Desfallecidos.—(2) La calentura —(3) Los médicos—(4) Cañonazos.

228

Zure indarrak eta e rru ak 1 Etzuten izan bildurrik,Azkoz geiago aurkeztu arren Etsaiak ondo orniturik;Zure ontzia ta estandartea2 Onorez oso beterik,Mundu guzia egon zizkitzun Begira, chit arriturik.

Izan ziñuzen jazar danetan Zure zeña-agiriak 3 Ziran kuraia, ezagera ta Biotzeko funts 1 aundiak:Zure ametsak pake denboran Liburu ta ikas naiak,Eraskusteko ichas-mutillai Gubernatutzen ontziak.

Biotz garbi bat izan zenduen Sekula beztu gabea,Guchik bezela izan ziñion Españari amorea:Erregek zeuzkan perill aundiak Ziradeneko gordea,Zekielako gertoi estuan Iñor etzala obea,

Ifiork etzizun ezagutu, ez,Aundinai ta kutizirik,Zure ondoan etzenduen nai Ikusi losincharirik:Joia 5 berriak Españientzat Irabazkidatu 6 nairik,Etzen izandu eun gudetan Beiñ garaitu zinduenik

(1) Brios.—(2) Voz bascongada.—(3) Pruebas evidentes.—(4) Temple dealma.—'(5) Voz bascongada.—(6) Conquistar.

229

Arturgisko 1 ol eder batean Otallutu 2 bear ziran,Gipuzkoatar onen azafiak Irago ziraden eran,Bere oroitza aztu etzediñ Gerozko gizajendetan,Ta batezere Ichasorako Jaiera duten aetan.

Baña utsaldi au, nere ustean Beteko dute euskaldunak,Dirala aurrena Donostiako Seme noble ta leialak:Zeren ez dute mugarik izan Iñoiz oen emanaiak Onratu bear diradenean Alako urne argiak.

Aicha bezate bada lenbailen O roikarri3 bat ederra.Ondorengoak jakin dezaten Nor zan Okendo illezkorra,Guzi guziok nai degù ikusi,An umant Kantauritarra,Usbetatutzen 4 duela galanki Irozpe 5 baten gallurra.

E u s k a l d u n b a t .

(1) De diamantes.—(2) Esculpir.—(3) Monumento.— (4) Ocupando.—(5) Pedestal.

Revista Euskara.—III. 40

230

10. ERANSKINA

0 ÍÍURA ONAEM ETA CHARREN I3 ÄUDIA.Bizkaian egin dira

Bide laun zabalak Libre sartu deitezan Ekandu zitaluk.Orain gagez egiten Burdiña bidea Fueroak igastcko Segurua atea.

E i s e b i o M . # D o l o r e s de A z c l f .

^C'ÎV'^rratsaldeko bostak, or nonbait zira- / g & e n B iüaprankako estaziora (Gi- oc^^L?puzkoan) allcgatu nintzanean, Mea- rritza eraman bear ninduen t renkorreoan ôartutzeko asmoarekin.

Xa¡ baña denbora geiago nuen eta zai

231

nengoen bitartean atsegin izan nezan asi nintzan paseatzeu burni-bidertzaren luzeeran, oroitu 'z gozojíi iragotako amabost egunak.

Ez nituzke trukatuko beste amabostekin Victoria Empinaren gorte ber berean.

Denbora labur orrcn buruan esrin izan nuen nik, artzaien basobizitza cta librea. Espartintzarrakin eta arizko soiñ ariñare- kin jantzita, Sortaldeak larrosa kolorea artu beziñ laster, eta askotan ala ere lenago. juaten nintzan mendira intzez betetako belarrean oñak sartuaz. Xere anima-en atsegintasuna etzuen genasitzen gizonen errierta batek; onen ordez arbola eta aizea- ren betiko jardukia aditzen nuen. Beetho- venen elkarroskiak eta Mozarten soñuak paita banituen, oen partez etioriandrak artutzen ninduen chit ong'rbere lendabiziko otseztiakin eta errechinolak bere azkenekc gorgorakin. Xere arrizde aundienetako bat zan begira egotea ñola gordetzen ziran gel- diro lañoak, zeñak baidira zillarrezko sa- reak eguzkiaren irteeran eta suteozko erre- zel edo kortinak eguzkiaren sarreran. , 0

232

zer kolorezko pestak ematcn zidan egunsentia dcrizkion egille aundi orrek! Men- diak zirüriten trukatzen gaiez; lendabiziko urgieran ziran, autsezko mendiak, gero la- rrosaskoac, geroago zerutarrizkoak età az- kenear urrezko mendiak. Menditontur batzuek.oraindik ere eraku^ten zuten bitartean zillar berriaren iehura. ibar osoak ikusitzen ziran eskerrak bakarrik laño ut diñen goitargierari: ala etzala ez jakitea, us- teko zenduten pozkidaz ikustea lurraren izatea ichasoko bagaen trabesetik. Eguz- kiak bere suzko darduakin desegiten zi‘uen lurruñ guziak età gallur nasien tartetik zetorren itzal lotiak esnatzera. Zelaiak, lo- rez gorrituak età zurituak. utzitzen zijoaz- ten lañocho urrestua. età agertzen, bata bestearen ondoren. oetik alehatzen diran nescach-garbi edcrrak bezela. Basoko arbolak piztutzen zuten argiberde bat beren orri bakoitzetan età adar tartetik iragotzen ziran eguzkiarenic erreñuak, zeñak erreka- choen kolko preskoan sartzean ausitzen ziran chingar distianetan. Chorichoak leun- tzen zituzten mokoarckin beren lumak età

233

gero salto egiten zuten adarrez adar pare- ka, odo mugìgabe asitzen ziran kantatzen alabantzak armari, arrenkur« bat bora bc- ritzen r! n se':a biguña, burlatzen dan chistuotsa, poz croaron otseztia, amorio barrenkoiarcn eor_rora. Loreen iniruruan barrimibatzen zuten erica!;, berriz-egaatzen zuten micheletak, artistadizko lora pi 11 bi- zitsuak, czinkontaala arbiskak agiri zituzten beren' ego-kuchaen mcnastcko butargi zur.ak, urdiiiak, berdeak, urrestaliak, oriak gorriak età bcltzak. ¡0 izjta, bedeincatua izan zaitez, millaka aldiz bedeinkatua, iri- zonacn ama po/.kidatzallca, ederra età garbia!

Egazti baten kantua edo errekaehorcn murmurra aditzen, arriturik begira lore- cho ezjakiñ baten apainketa basatiai edo arranoaren egoera goitituari zeñak igotzen duen zerura eguzkiaren argiera distiatza- llean begiak obetoago gozatzeko, iragotzen nuen goiza, età ondoren zelaieko serbilleta berdeen gañean eserita, iretsitzen nuen baserritar janaria gogò onez apaindua, età kendutzen nuen egarria alboan nuen itu-

234

rriko ur izostuarekin, zjñarcn kristiiak autsitzen ziran, gorabera zebiltzan itar- tean. l'.ta bereala. aitalen bat baña zorr.;^» eta arabiatar bat baña ostatu-emallea-'« ko aritz adartsu baten oacan bl/karrez azplra etzana, jarritzen nmtzan p-;/.kidaz adar tartetik zcru arriban ia ikustcn eta katns->- zelaiai udako cgtterdiak eraztcn d i/'. ’cn issiltasuna enzuten. Dona ze:zoen lo r.erc inguruan: bakar bakarrik chindurri r.e- katsuak bcre lanai ¡arduten ziozkan, eta begi erdirekiakin be^iratuaz no!a zebiltzan^ v..

arbiska ehikieho orictako batzuek, nere alkandord zuriren bulastalkira igoak. lauter ni ere artutzen ninduen lo beteak. Arratsaldean berrim ¡blitzen nintzan bascan, eta mendien itzaiak ibar*etan zabaldutzen ziran orduaa irulietazko oiiazpiko baten gisara, eta izar erregerachcak irtetzen zutenean illunabar urdiñarrea aurreratzen zan bezela. itzulitzen nintzan base- rrira, idi, ardi. auntz eta beiakin batean, barriztatuaz kantari, ero baten gisa, \ irg;- lioren kopla batzuek erdi-aztuak.

Orduan ikusitzen nituen beste iruditegt

235

batzuck ^goaikiro ederrak, Inchaur-arbola bollostu baten sustraíak nituen esalkitzat. eta baso bat esne apartsu edan ondoren, egoten nintzan begira noia ustutzeh zituzten bi edo iru gurdi belar ebaki-berria. Echajaunak gurdira igorik botatzen zituen zamak bere egurrezko sardearekin, eta echeko-andreak bere alaba birekin bildutzen zituen eta era man buruan okullura. ¡Ikuskagarria zan zeF garboarekin betetzen zuten beren eginbidea neskach sendoak! Ille chirikordatuak bizkarretik beerà, erdi- rekia kolorezko lepokoa, kolko chit zuriaren asiera erakusten zutelarik, batezere piska bat eguzkiak urreztutako aurpegiaren aldean, bekokia izerditsua, begiak alai, ez- paiñ gorriak erdirekiak chimist zillartu baten chingartza ikusten zitzazkielarik, atorraren maukak ukalondoz goitik bilduak, kuadro cheezko perkalezko gona ero- riaz ankagoi rien gañera toleskai arinchoe- tar.-, oiñ-polikabeak eta autseztuak utzik, parre eta kantuen tartean bildutzen zituzten sortak, eta burura jaso baña lenago, sartutzen zituzten besoak belartartean

236

preskatzeko, eta gero, ardatz bat beziñ zu-zen pisuren bidé? burua makurtu trabe

* — i _ *pausoa ann emana/., arleun ¿ranean ere. ^ar-tutzen ziran tegiko ate illunetik, zeñak ¿i-rurien argiegiten parrecho batez, g u z í e a i ñ

doaintsuak sartzean. L)ozenerd¡ b a t o l i o

ari zitzazkion mokoka zimaur pilla bati,Pinto zeritziion zakur bat mingaña kam-poan zuela eta gelditu gabe buztanarekinlurra jotzen, begiratzen zieten kontuz in-chaur-arboletatik tellatura eta emcndikara egaatzen zuten e:haehoriai; bi neska-mutilcho urbill denbora berekoak, zurigo-rriak bi galbururen gisakoak zeramatenarrastaka piper pote uts bat egiten zuenotsak chalo eta parreak eraziaz, eta nereondoan, alboko sustarrean eseria eun urteurbill zitucn aitonak betetzen zuen ieltsoz-ko pipa zuria belarrarekin, eta batean es-tulegin eta bestean chistua bota, kontatzenzidan sekulaaztu gabeko Echarri-Aranazenartuerako kondaira «Zumalakarregí aun-diarengandik.»

Belarra bildu ondoren sartutzen giñan denok elkarrekin keez beltza eta prestuta-

237

sunez distiaria zan sukaldean, zeñaren mur- ruak ez-bai/.uten sekula ikusi eginbide b¡- lutsik, ez ero aren iotorriak berriztu itz zi- kiñik, arnegu nakaitzik edo itzera likiehik, almentsu galkidatuen gaztelu izugarriak baña ederragoa bere pareta beztuakin, non echeko treznak, errekako arria beziñ garbiak, distiatzen zuten; erretzen zan egurra ausarki eta aditzen zan kirkirraren suftu lela, sukaldeko kontuen baserritar musa.

Gero aitona, eSnejauna eta ni eseritzen giñan, ertz urdiñ zabaleko serbilletatzar zuriz estalitako maian, eta echekoandreak ipiñitzen zuenean lurriña zerion batzuriso- pa erdian, alchatzen zan nagusia, kendutzen zuen kapelua età erretzazen zuen Aita gureazeñari guziok eranzuten giñion egiazko biotz berarekin amen. Apaldutzen gen- duen bitartean, neskach biek ekarritzen zituzten cegarra batzuek ur eta geroago, denok elkarrekin juaten /man otzaroa edo preskura artutzea eta izketan egotea or- duerdiren batean ilkusia?, ez Sortaldeko leikitzen gañean edo Canovasen erortzaren gañean, baizikan ardí batek umea egin

238

zuelako borri aundiren iruùean odo Batista, Sagarzanet ikoak iskn’oatu ziola bere amari esanaz, Montevkìeon ehimuchetarano- koak iltzen zirala troseak. età beate iola*-

V . *

gai berdin egoki b a t z u j n eraftean. B e s t e batzuetan gizonak mintzatzen binari irure

V. * v v.

artean izandu zan azkeneko irerraren iranean età orduan neskaehak urrutiratzen ziran kana batzuek gure^randik età asitzen ziraa kantat/en erdissillik età bikidan, euskarazko otsezti dumurriatsu età bi.grunen bat. Oraindik ere oroitzen naiz azkeneko aldian aditu nienaz, otsekabezkoak età ederra bein^oan Mendelshonen ormeskade bat bezela.

Za ikustera nijoaneaa Zakurrak zaunka egitean Zenbat alditan botatzea uion Issiltzeagatik ogiva ¡Nere konsolagarrìya!

Età azkenean ^era berriz bizimodu ura bera cgiteko bigaramonean.

Orra or Biilaprankako estazìoko burnii bidertzean aronz ontfz nebillaa bitartean

§

239

oroitzen nintzan guzia. Mlkeletako sarjento bat, bi karabinero armatu eta dozenerdi bat glzon eta emakume ziran burnibidert- zeko bilkida moldatzen zutenak. Estaziotik eskereskubi zabaltzen dan esiz beste aldetik zeuden iru neskach'churimenta egiten errekaeho batean, urean sartuak, anka tartean gonak bilduak bclaun ganeraño, aztal zurí Iodiak erakusten zituztelarik. Erreka- choren ozker-ertzean paseatzen zuen apaiz zar, argal eta soiñ singiezko batek, kamino errealean, lastozko zapel zabala eta ¡tzalkai zuna zituen jauncho batekin.

Bat batetan soñu egin zuen chistu batek eta agertu zan trena. Izan arren irudideen eta sentieraen aurreratzea asko alabatzen duten aetako bat eta guchi egingaiena, ez det beñere kendu al-izan dijoan tren bat laudatzeko tenta/zioa. Ala da ere oiez bezelako pozkidarekin bota nion nere begia zaikidaren etcrrerari. Kolore urdiñarrezko kechit illunak irtetzen zuen galgaraka eraz- gillearen chiminitik nagiro zabalduaz bur- nibidearen alde bietara; burnizko goiantiak botatzen zituen birtatsi izugarri batzuek eta

240

berc sabelctik irtetzen z i ran e h i n g a r r a k m i - llaka eta erortzen ikatz p i z tu a k z a t ik a . Pis- kabat geroago g e ld i t z e n zan ez taz ioan t r e na. Dcnbora berean d u n b o t s i k a r a g a r r i b a t aditu zan, d e a d a r r e z , ch i s tuz , a r n o g u z , l¿- ketaz, kantuz, p a r r e a l g a r a z , o s t i k a d a z c í a eskujoidaz eg iña ; e d o z e ñ e k esanj.ro z u e n Rifleko echadiren b a t z e t o r r c l a t r e n a r e n barrenean.

— ¿Zer d a or i? g a l d e t u n u e n .—Zeutako tren bat. estazioko buruak

eranzun zidan.Dena ezagutu nuen, etzetozen mairuak

baicikan aen senideak. Madrillek bere iii- pedia botatzen zuen bere echetik Gipuz- koara eta botatzen zuen poz-trenaren ichu- ran. Au moldatzen zuten amar ordu ibilli ondoren dilijentzi bat arkÜtzen dan baña zikiñagoko eta autsezbeteagoko 2.en eta 3.en klascko 18 kochek. Egiazko ichaso bat giza-buru ikusitzen ziran leiotillaetatik; eta beste ichaso bat esku porchaz siñuka ari ziranak. Aurpegi bdchoak,. begi distiari beltzak, kolore bereko illea izerdiarekin kopetari jj&atsia, ikatzez beztatako matra-

241

Uak, azkaza^ beltzez err^bitatuak, qrnztun lodiz apaindutako beatzak, sedazko kpoko koíure a/gizkoak, zenbat mantaliña urratu, zimilorrczko eraztun beztuakin estututako lepobilkaiak, paperezko ^izegilleak chilis- tachoz erdieztaliak, ikuserazten zituztelarik or ta emcn bcatz zikin eta izerdits.uen siña- leak, ertz zabalczco zapel urdiñarreak, ema* kume lodiak ur arrea botaízen chalarme guzietatik eta iskanbillak eta beroaktonta- tutako aurrak, begitarte zimurtuak eta be- küskodunak, aurpogi argiak eta lotsaga- beak, emakume bigotedunak eta larranz ubelduzko gizon bizargabeak, neskach ederrak eta atso nakaskarriak, eskusaski beteak botella baten lepoa agira zala, er- diustutako saski izugarriak zaukazkitela- rik janaria eta oñeíakoak alkarukitzen, ur- murkoa, zatoak, makill bilgoak, euriztalak eta itzal^fíak eta gitarra batzuek; orra or begiratze batean troncan ikusten zana.

Jende pilla ura daha, berez ongiazigabea eta oituraz zikiña edo gaizkitzegiña, beroa- kin, jende-rretaerakin, zurrutakin eta bi- dajeko berritasunarekin eziñegona, Lega-

242

nestik iges egina zirurien. Itz-astun Jc età loitasunak egaatzen zuten aoz ao, cha!;>ak età parrak erazlaz beren moidukaitzkcri età itsuskisunaren araberan. Guzien tartean begira erazten zuen, eguzkizko be<riak età ortz chikiak età oso zuriak zitucn amazazpi urte inguruko neskatilla batek. zona mintzatzen zan egiazko zorroztasun arrigarria- rekin, soldaduen zaitzategi batean boccia, ez det sekula ikusi inpernuzko ao poiìtaao- rik. Aren ondoan desaotzen zan ollandat- zar bat estazioko mutili bat.^raldetzon non zeuden echekoandraentzat komunak. Adie- razo ziozkan mutillak età echandreak eranzun zuen.—Bada seme, para zinitzakete illargian; ezerezkeri baterako ez naiz ni ibi- Iliko zazpi ordu. Età ireki zuen atechoa. jechi zan bidera, età aurpegia kocheeronz itzulia kukurizkatu zan lurrean ain egoera jakina artuaz. Orduan, bai, esan mirala gauzak! mingain b^koiga onazpikoan biurtu zan, ao |akoitza likiskfnen sumeskan. età ojuak età chistuak errebitandu ziran, echandreak parrealgaraz jarraitu zion bildurrik gabe bere egitekoan, età alcnatu

243

zancan eskatu zuen baso bat ur:—izualdia irago dediñ, esao zuen. Ajolakabeko eche- koandraren koche berean zijoan, eztijario, aide, edc* gisa orretako bat, ichuraz beintzat, len esan degun neskatill míngañzikiña- ren urbilchoan zijoalako, zeña errepa/ratu zan aztalak agirian zeuzkazkiten lisiba-jot- zalletan eta bere lagunai adierazj/zien ikusgarri gozotsua. Bcrriro ojuak, chistuak, itz-astunak, eta lore likichak errekako nes- kachai zuzenduak; okerrena da eztijarioak esan izan bear zuela neskach aetakoren bat ederra zala, zeren bere ondoko neska^h- goisokaria aserratu zan eta asi zanbelarriak gortutzen zituen ojuakin lotsagabekeriak aei esaten, lasrundutzcn ziotelarik beste gizon eta emakume batzuek, gañerakoak zalapart aundia paratzen zuten bitartean aztal aginen gañean, ainbesteraño, ezik neskach gaisoak, lobelar batzuek baña gor- riagotuak eta lajaturik raski arropak, juan ziran estazio atzeko igeslekura.

—Eziñ ditekeana dirudi ointzar oriek onir^ztea iñori. Jea! emen dago gauz-ona! Madrill guzian ez da arkituko beste atabal-

244

chochik nereak bezelakorik! esaten badlzut azukre koskorohoak uirala! aji egin zuen neskach-goisokariak eta para zuen leioti- llarcn ertzean bere ezkerreko oñchoa, chi-ki chikichoa, Madrill-tarrarena baña chino-tarrarenagoa, kafesne kolorezko gañ-tela eta charol beltzarekin egindako botiñez jantzia.

— Biba gauz-ona, Praiskacho, oju eg!n zuen beste ursutuzko boza zucn eztijario batek, eta gitarra bat arturik, zirrin-zarran bat gaizki jo ondoren, kantatu zf\n gazte- / //*’ laniaz:

Eiztari crneak du Gauaz eizatutzen;Erbiak ditu onla Oian arrapatzen,Ta baldin tirakaiak Ezpaditu galtzon Ulkitu gäbe cz du Sekula utzitzen.

—¿Baña ikus dezute esan zuen egiazko bale andaluz, echokoandre pisegilleak, ze- ñen lotsa guchirekin erakusten duensagar- do iskin onetako neskachak beste toki ba-

245

tean bere eskongaiari bakarrik erakusten zaiona? Ksaten didate Barrameako San Lu- karren ordì baña apaiz geiago dirala emen, noia ez da bat moldesiak agintzen duena oriei esateko?

—Baña ez du ikusten, andre Simona, noia emen ez diran Flamenkoen izkuntzaz mintzatzen eziñ dutela alkar aditu? Età gañera begira beza noia datorren apaiza erre- kondoan paseatzera; seguru nago inpernu- ko karlistatzar orrek zentimetroak guchi gora bera badakiela, zein dan premileizde— ko aztalik lodiena. Jo zak, Josecho; zuret- zat. Bikario Jauna.

Età garrasika età gorputza erdiaterean kanpora, neskatillak kantatu zuen.

Apaiz bati ziotea Venuseko gerraa Zintzur ondoan ira Labañazo eman;Larri auadi batetik lìertoi estu ontao Merkurio Jaiakoak Ateratu zuan.

Demostenesen età Mirabeauren itzaurre

246

cderrenafe, etzuten egiazki izango. P r a i s “ kachoren seguidillak b a ñ a chalo a u n d i a “ goik; bíüajari guzia! urblldu ziran a t o c h o eta leiotilletara; eta b e s o a k atcrata, m u g i r zen zituzten airean zapelak, c h a n o a k e t a eskuzapiak, eta beste batzuck jotzen z u t e n makilla ta eskuakin surcan zczcn b i t i d c i - tzcn bazioten bezela. A p a iz a k , oso a s c r r a - tua, itzuK _uen bizkarra eta artu zucn z»>Iai zearretik Billaprankara dijoan b i d e c h i g o r bat; etzituen noski iau pauso emanona non datorkion bizkarrera bidajari aetako batek tiratu zion naranja erdia.

Ikusgarri oni denari begira denbora aundian egondu zan mikeletca eta naranjazoa ikustea arrain gogor bat bota ondorea urbildu zan kochera eta mintzoera indart^a- rekin eta sosegu esan zuen, nolapaikc er- daran:

—Josta nai badezute, ongi egite^ d e z u t e : baña ezaiozute burlarik egin jendeari eta alaere guchiago apaizari naranja azalak ti- ratuaz eta....

—¿Baña zer dio osaba kapelu gorri orrek bere bizkai trapuzko izkuntzarekinr

247

- T o z.cr c á a n , ’o d¡ñ! e r r e s p c t . i ucz igu la a na í /a . B<*ro a i t a o t e da?*

— B a ñ a orí ez da a p a i / a . or i d a so b o kan- d e l a b a t ¡1 ira za iozu n a r a n j a o so b a t . M m - L 'a a - lu /c , ¡a au - . i t /cn d i o z u n zape l - luzea !

— Z u rc a u r r e a n n a g o e n b i t a r t e a n ez d io - zu t i r a t u k u m a t u r r e k » b a t c / p a d c k a r t a nai b e in tz a t .

— A i z a z u , p a r d c l t z a r r a ; ken za i tez a u r r e - t ik , z e re n illar_rt aurpc_ri o r r e k i n ez d i d a z u u t / i t z e n egu/ .kia i k u s t e n ; o s a n z u e n P r a i s - k a c h u k .

—Zaude isillik aurra, zcren ikusi dezun aburoena artuko diot lebitaren neurria sa- gardu orri. Ez dio bada ukabillazo bat cmango didala? nai nuke ikusi ori. Xere bizi guzian beiñ bestetan ez du iñork izan ausartarik beste orrefnbeste esateko! Zoaz ortik, gatz gabeko gizona, ota etzaidazu jechi erazi zure tripak garbitzera purgarik gabe.

—Zer usté dezu zure labañaren bildur naizcla? Jechi ari nai badek, ikusiko dek ze- ñen azkar artuko dekan urean bañu bat eta errepreskatuko dekan arrabia.

248

P u n t h u a r t a n g i t a r - a jo t> z a l í e c s t i j a r i o a k . zcfta e g o n zan eze r e s a n g a b e e r r i e r t a a d i t - zcn , c t a no izean be iñ zatc► b a t o t i k arel, a e d a t e n , l e io t i l l a t ik b u r u a ate**a z u e n , c ta b o t a z u e n m i k o l e t e a r e n a u r p e g i r a ard> - a u k a r a b a t , esanaz :

—Ardoa doa!Suak artua Ígo zuen m i k e l e t e a k k o c h c a -

ren euskarira cta o r a t u / t o n ezr ¡ j a r io a r i . Ord uanche bertan jo zuen e<ki!lak, chista egin zuen erazgillcak c ta t r e n a a b i a t u z a r bere bidean. Koche aetakofren batean a i ziran kanta irigoki au kantatzen.

Lolaren atorra zuen Chulo batek eratnan Lolacho etzan azauiú Baña atorra agertu zan.

Mikeletea, euskaritik jechi trabe, ez dakit ezin zuelako edo itsutua zegoelako. egeera berean juan zan p>ska batean. Trcnak irago zuen estazioa, mikeletea lurrera erori zanean aurpegia odolez beterik; kocheko batek, iñor cz daki zeñek. tiratu zion laba- ñazo bat lepora: eskerrak ustekabeko bu-

249

ruaren mugiera gogor bati labañak eritu zuela m a s a l l a n , ustekabe doatsu orri zor zaio k u ch i l lazoa , tiratu zuenaren griña gaiztoren kontra, e tza la izan iltkorra.

Trc i : lastcrka urrutiratzen zijoan: mugí tari aren ke mordoak eta chingarrak glo- riazko argi-korua ziruriten, burnizko bldu- tziaren birikak bcre blrtatsiakin gortutzen zuten tokartea; trenak bidé okerrean sartzean, sugtrrasta izugarri bat zirurien, ze- ñaren crraictatik irtetzen ziran ezin kon- taala giza-uts. Eskerrak jendadi denotan ikusten dan elkarren antza izan naiari, orain bidajari guziak kantatzen zuten denak batean Lolaren kantuaren azkcna, Ma- drilgo jende-che garbiezaren ispillua.

Trena bcre íasterrera geituaz, sartutzen zan Gipuzkoan barren«. Irnditzen zitzai- dan ikusten nuela aurreratzen loiezko ichaso baten baga gerattzgarria, guzia urpetu eta beztutzen duen ur izurkaiezko trapas nekatezgarria. An zijoatzcn galai-eztijarioak eta neskach-goisokariak itz zikiñ bat s a r e r a z t e r a , itz arnegari bat ereitera, anj^- ziücíko o -<ra bat ¡ltzera, bertako jantziera-

250

rea zatîren bat besteren batekin truka..ra, tera, itz batetan, euskalerriaren koìore g lf bien gañetik berdintasunezko arroki u$a¡r dua pasatzera! Onck ilko du ura, nik er'e nion, Zelaiarango nere baserriaii begi n , gartsuakin begiratuaz, zeñak orduanc^ , Sartaldeko eguzkiaz gorritua, inchauiva ’ boia tartetik alchatzen zuen zerura, |jer sukalde gaisij età prestuko ke-pilla Ui<3ina incensuontzi bateko usaigozua g o n ^ ' dan bezela, errezoaren egoetan.

C l a u d i o O T A b u ì ì i *

euskaratua.

251

CORRIGENDA.

P ág.

38

1 420

tiil28

*>Vid ,3 a3334 id.id.id.

U .id .id.

td.id.

L ín . D ic e . LÉA.SE.

10 únicamente gracias gracias ùnicamente14 Luego el aitona Luego el aitona,i silvidos redoblaron, silvidos redoblaron:6 sierpe; de cuyas entrañas sierpe de cuyas entrañi2 onaem onaen

id. isaudia irudia6 kencar kenean22 eguzkiarenk e^uzkiareni egoalkiro ígoalkiro

21 zíñan giñanid. bera oera24 onuz onz*9 tentaizioa. tentazioa.25 Í8atsia itsasiai azkazal azkazalak3 argizkoak agizkoak5 dizegiileak aizegilleak

20 itzaldiak itzalkaiaki 2 bat igaldetzen bati galdetzen2 1 bokóiza bokoitza22 lakoitza bacoitzaid. likiskirien likiskerien6 erreparratu erreparatu8 adierazu adierazi24 onirsztea oniriztea

252

P a g . L i n . D i c e . L é a s e .

37 i 2 z i o n z u e n

39 *7 i n d a r t c n a - i n d a r t s u a -i d . 2 0 e g i t e a e g i t e n4 0 1 8 o r r e i n b e s t e o r r e n b e s t e

' 41 1 2 a e t a k o r r e n a e t a k o r e n

A* 2-4 a n t i - a n -

A ] 9 ¿ s a i s u g a i s o

17 2 6 Dice. Dicc.4 8 1 z e r u r a z e r u r ai d . 9 z e l a í z e l a i

-T) 1 a u r r c a n . K r r o m a t a r , a u r r e a n , E r r o m a t a ri d . 1 2 m u n d u k o M u n d u k o

? ° 8 a r z a z u t e a r z a z u t ei d . 1 -1 k o n s u l a d u a r c n k o n s u l a d o a r e ni d . 2 0 u z l a r r i r i k i* ; a b e u z t a r r i r i k g a b ei d . 2 -\ i d . i d .

5 1 23 c i r a n z i r a n

5 2 1 0 r r c s O r r c z

5 * 1 7 K a 1 el 11 n a k . k a l d u n a k

5 l 0 c t a . e t ai d . 2-1 k a r l e r i k ¿»‘a b e k a r t e r i k g a b e

S () 1 l b c l z a k b e l t z a k

57 8 b a ü a n b a t e a ni d . i 1 a r e k a r ki d . 1 7 z e n u e n z e n d u e n

5 ( ) 2 1 n a z . n a z :6 1 5 m u n d u M u n d u6 8 2 0 h a h a s

7() 2 V i / c a v a B i z c a y a

77 S E u s k a l - K r r i a K u s k a l - E r r i a .79 t 2 zas, zas!8 c > 1 8 c a n l .i U r i c a : c a n l á b r i c a .

253

Gerriko Ikerlan Saria

Documents

Transcript of Gerriko Ikerlan Saria