GERRA ZIBILA (1936-1939)

ORTUELLAN ETA GAMIZ-FIKAN

Egileak:

Aldalur, Gemma

Avellanal, Eskarne

Campo, Julia

Carrión, Rebeca

Etxebarria, Ekain

2011/2012 Ikasturtea

Gizarte-Zientziak eta Beren Didaktika II

2

AURKIBIDEA

SARRERA 3

HELBURUAK 3

ERABILITAKO METODOLOGIA 4

HURBILKETA HISTORIKO ETA SOZIOEKONOMIKOA GAMIZ-FIKARA 5

HURBILKETA HISTORIKO ETA SOZIO-EKONOMIKOA ORTUELLARA 8

ELKARRIZKETATUEN AURKEZPENA 10

ELKARRIZKETAREN BALORAZIOA 11

ELKARRIZKETAKO GALDERAK 12

GERRA ZIBILA 16

AURREKARIAK 16 GAMIZ-FIKAN IZANDAKO AURREKARIAK 18 O POLITIKA BIZKAIKO LANDA EREMUAN 18 O GAMIZ-FIKAKO UDALETXEA ESPAÑAKO II. ERREPUBLIKAN 21

• Jeltzaleen nagusitasuna 21 • Ardoaren estatutua 23

ORTUELLAN IZANDAKO AURREKARIAK 26 AURREKARIAK NAZIOARTEAN 29 GERRA ZIBILA EUSKAL HERRIAN 31 O ALTXAMENDU MILITARRA 31 O GERRA BETEAN AUTONOMIA ESTATUTUA LORTU ZEN 33 O GAMIZ-FIKAN GERRAREN HASIERA 35 O ORTUELLAN GERRAREN HASIERA 40 O ZIBILEN ETA HERRIEN KONTRAKO BONBARDEAKETAK 42 O SANTOÑAKO ITUNA: EUSKAL HERRIAN GERRAREN AMAIERA 45 O ESPAINIAN GERRAK JARRAITZEN ZUEN 45 O NAZIOARTEKO LAGUNTZA 45 O GERRAREN ONDORIOAK 48

• Francoren diktadura (1939-1975) 48 � Frankismoaren ezaugarriak: 51

• Ondorioak nazioartean 56 � II. Mundu gerra (1939-1945) 56 � Gerra hotza (1945-1991) 57

HAUSNARKETA 58

ITURRIAK 60

3

SARRERA

Ikerketa lan honetan Ikastetxeetan gizarte zientziak era praktikoago eta

esanguratsuago batean irakasteko beste modu bat aurkezten dugu. Lan honetan Gerra

Zibila landu dugu. Baina, ikerketarako tresna nagusia elkarrizketa eta informazio

bilketa izan da. Izan ere, Gerra Zibila bizi izan duten Casimiro Bordegarairen

bizipenak izan dira lan honen abiapuntua (Juan Triguerosen bizipenak ere azaltzen

dira).

Alde batetik, Casimiro eta Juan elkarrizketatuak Ortuellakoak dira, taldeko kide batek

ezagutzen zituen eta elkarrizketa egiteko prest zeuden. Bestetik, beste taldekide batek,

Fikan baserria duenak, Gerra Zibilean Fikako Udaletxeko egoerari buruzko

informazioa lortzeko interesa azaldu zuen. Beraz, interesgarria iruditu zitzaigun,

Bizkaiko bi herrialde hain desberdinetan Gerra Zibila nola bizi izan zuten aztertzea,

beti ere denbora historikoan kokatuz.

HELBURUAK

• Gerra Zibilaren aurrekariak aztertu eta alderatuko ditugu.

o Herritarren bizipenak eta kontestu historikoa aztertuko dugu.

o Arlo politikoan bizi zen egoera, Gamiz-Fika eta Ortuellakoa eta

historikoa aztertuko dugu.

o Nazioarteko egoera ere aztertuko dugu.

• Gerra Zibila herritarrek nola bizi izan zuten Ortuellan.

o Gerra Zibileko bizipenak ezagutuko ditugu.

o Gerra Zibileko bizipenak kontestu historikoan kokatuko dugu.

o Gerra Zibileko gertakari nagusiak aztertuko dugu.

o Nazioarteko laguntzak ere aztertuko ditugu eta zer ondorio izan

zituzten ikusiko dugu.

• Gerra Zibila Gamiz-Fika eta Ortuellako udaletxean.

4

• Gerra Zibilaren ondoren Gamiz-Fika eta Ortuellan eman ziren aldaketak zehaztu

eta konparatu.

o Aldaketak esparru politikoan horren adierazle Udaletxea harturik.

o Aldaketak esparru sozialean, herritarren bizimoduan.

• Gerra Zibilaren ondorioak Gamiz-Fika eta Ortuellan esparru politiko eta

sozialean.

o Ondorioak alderatuko ditugu. Berdintasun eta Desberdintasunak

azpimarratu.

o Ondorioak kontestu historikotik aztertuko ditugu.

o Nazioartean zer nolako ondorioak eman ziren ere aztertuko ditugu.

• Gizarte irakasgaia lantzeko erabili dugun metodologia baloratu.

ERABILITAKO METODOLOGIA

Ikerketaren metodologia izan da gure lana egiteko oinarria. Lehenik eta behin helburu

batzuk finkatu ditugu. Helburu horiek bideratuta Gerra Zibileko informazioa bildu

dugu, horretarako liburuetara eta internetera jo dugu. Horrez gain, gure lanerako

informazio zehatzagoa behar izan dugu, bai Gamiz-Fikako eta bai Ortuellan Gerra

Zibilaren aurreko, gerrako eta ondorengo egoera eta herritarren bizipenak. Beraz,

Gamiz-Fikako Udaletxean garai hartan indar politikoen egora eta aldaketak islatzen

dituen aktak aztertu ditugu. Horrez gain, Ortuellako Udaletxeko egoera aztertzeko

Udaletxeko aktetatik ere informazioa bildu dugu.

Bestalde, Udaletxeetako egoera aztertzeaz gain Gerra Zibila bertatik bertara bizi izan

zuten, Casimiro Bordegarai eta Juan Triguerosi elkarrizketa egin genien. Casimirok

11 urte zituen eta Juanek 7 beraien bizipenak eta denbora historikoak izan ditugu

kontutan lan hau burutzerako orduan.

Informazio ugari geneukan eta denbora aldetik nahiko justu genbiltzanez. Taldeko

bilerak egin ondoren, asteroko lana banatu izan dugu eta Dropbox sistemaren bitartez

amankomunean jarri. Horrela erosoago izan da guztiontzat lan egitea.

5

Bukatzeko egindako lanak irakaskuntzan izan dezakeen erabilgarritasunaz hausnartu

dugu. Gizarte Zientziak edo Historia irakasteko eta ikasteko beste era bat izan da lan

honetan praktikan jarri duguna, eta horren inguruko gogoeta izan da lan honen azken

jomuga.

HURBILKETA HISTORIKO ETA SOZIOEKONOMIKOA GAMIZ-FIKARA

Gamiz-Fikako udala Bizkaiko iparraldeko erdigunean dago kokatuta, antzina Uribeko

Merindadea zenean. Egun, Plentzia-Mungia eskualdean sartzen da baina inguruko

zonaldearen gehiengoa ez bezala, lur lauak eta ibai-arteak daude Gamiz-Fikako

eremuan, zeintzuek Bizkaiko Sinklinala lotzen duten mendi tontor jarraituen bidez.

Hain zuzen ere, mendi tontor horiexek dira eremuaren historiaren bi mutur lotzen

dituztenak. Berreagako tontorrean herrixka harresitu bat kokatu zen bigarren burdin

aroan (K.a. I – K.o. I), justu erromatarrak iritsi aurretik, eta Urkuluko, Urruztiko eta

Gazteluko muinoetatik igaro ziren brigada nafar eta italiarrak Bilbora bidean 1937ko

udan.

Gamiz Fikako Udala 1928ko azaroaren hamazortzigarrenean eratu zen ofizialki,

Gamizko eta Fikako

udalerriak batzean eta

udaletxe berriko

zinegotziak zehaztean.

Hurrengo astean, 1928ko

abenduaren seigarrenean,

jada “Anteiglesia de

Gamiz-Fica” agertzen da

udaletxeko plenoetako

aktetan.

Fikako irudi panoramikoa

Baina bi herrixken lehen berriak askoz ere lehenago topatu dira: 1390ean “Tierra de

Vizcaya” deritzen lurraldeko elizateak aipatzen dira Libro I de la Nueva

6

Recopilaciónean, eta horien artean agertzen dira Gamiz eta Fica. Gaineratu dezakegu

bitxikeria bezala, Cristobal Colón nabigatzailearekin batera Pedro de Garaizar

fikatarra abiatu zela Indietara bidean eta, lau urte beranduago, 1498ean, Colónen

hirugarren bidaiko kideen artean Pedro de Gamiz, Ugarteko dorretxekoa, agertzen

dela (Magrobejo, 1996: 21-22, 38-39). Bestalde, aipatu Bizkaiko Batzar Nagusietan

60. eserlekua zuela Gamizek eta 61.a Fikak.

Gamiz-Fikako udalerriaren ezaugarri sozio-ekonomikoak garrantzitsuak dira, tokiko

dinamika ezberdinak ulertu nahi baditugu. Horregatik, udalerriaren garapen

demografikoa ikusi behar dugu:

Udalerriaren bilakaera demografikoa ingurunekoarekin erkatuko dugu, testuinguru

zabalago batean ulertu ahal izateko, eta dituen joerak ulertu ahal izateko. XIX.

Mendetik hazkundea izan zen nagusi Españako erreinuan, Amerikako koloniek

burujabetza lortzean bertara emigratzea zailagoa baitzen eta landu zitekeen lur azalera

handitu zelako hainbat lur desbinkulatzean desamortizazioekin, ezkontza-adina jaitsi

eta elikadura hobetzea eragin zuelarik. XX. mende hasierarako geldotu egin zen

igoera aurreko garaiko hazkundea estentsiboa izan zelako (lur gehiago lantzen ziren,

baina ez ziren produktiboagoak) eta Amerikarako emigrazioak abiada berria hartu

zuelako traba instituzionalak desagertuta. Hala ere, laster hasiko da berriro gora

biztanle kopurua, industrializazioaren testuinguruan garraiobideak hobetu, nekazaritza

teknika berriak aplikatu eta ondorioz, bizi-maila hobetu egin zelako.

Hazkundea batez ere 1940ko hamarkadaren bigarren zatian eta 1950ekoan emango

da, espainiar historiografian nekazaritza tradizionalaren urrezko aroa bezala definitu

den garaian, baina guk aztertutako garaian ere ikusten dira garapen horren zantzuak

7

artxiboko iturrietan. Batetik, 1936ko hauteskundeetan Gamiz-Fikako barrutia bi

sekziotan banatzen da: lehenengo sekzioa Gamizen eta bigarrena Fikan. Bestalde,

1944ko udan Gamizen mutikoen eta neskatoen eskolak banatuko dira, eskolaratzeko

adinean dauden haurren kopuruaren igoeraren 1ondorioz. Azkenik, industrializazioan

sakondu ahala, hirietan kontzentratzen joango da jendartea eta 1960ko hamarkadatik

beherantz egingo du landa guneetako biztanleriak.

Fikako plaza 40. hamarkadan

Bestalde, biztanleriaren jarduerak aztertu behar dira. Monasteriok (1997: 97) 1910eko

datuak ematen ditu aztertzen duen eskualderako. Une horretan, landa jendartea izaten

jarraitzen du, biztanleriaren ia osotasuna nekazaritzan aritzen delarik. Lurraren bi

1 (…) el Sr. Alcalde Presidente expuso que el objeto de esta reunión se refería como se expresaba en la convocatoria, para el examen de la propuesta de la Junta Local de Primera enseñanza de esta Anteiglesia que se dio lectura, y enterados los Sres. Concejales asistentes adoptaron los siguientes acuerdos:

1. Declarar la necesidad de creación de dos escuelas una de niños y otra de niñas por elevado número de niños [y] niñas en la edad escolar que cuenta este municipio.

2. Se compromete el Ayuntamiento a sufragar los gastos de adquisición del material de las dos escuelas de la nueva creación puesto que dispone de los locales adecuados para las dos escuelas propuestas.

3. Se preceda inmediatamente a incoar el oportuno expediente conforme a las disposiciones vigentes al acto (1944/07/10eko udal plenoko akta).

(…) Haciendo suya la resolución adoptada por la Junta Municipal de Enseñanza de esta localidad, en reunión celebrada el diez de los actuales, el Ayuntamiento acordó, se proceda a la creación de una escuela de niños y otra de niñas en esta localidad de Gamiz ofreciendo para locales de las mismas los dos que hay libres en el edificio de las actuales escuelas y que fueron construidos al efecto y material para la Escuela, así como casa habitación para maestros o, en su defecto, la indicación señalada por la Ley (1944/08/19ko udal plenoko akta).

dos que hay libres en el edificio de las actuales escuelas y que fueron construidos al efecto y material para la Escuela, así como casa habitación para maestros o, en su defecto, la indicación señalada por la Ley (1944/08/19ko udal plenoko akta).

8

heren basoa dira eta heren bat lantzen da, nagusiki artoa eta askoz gutxiago patata,

lekadunak, garia edota baratze produktuak. Horrez gain, nekazariek abeltzaintza eta

baso ustiapena dituzte beren etxeko ekonomiaren osagarri gisa. Lan honetan

aztertutako epean, badirudi egoera berbera mantentzen dela, 1930eko erroldan

biztanleen artean ia-ia guztiak agertzen baitira ´labrador/a´ bezala. Eta lurraren

jabetzari dagokionez, Arrietako udalerriko datuak daude eskuragarri eta bertan

nekazarien erdiak hektarea 1 eta bi arteko ustiategia du bere esku, %40ak 3-5

hektareako jabetza duen bitartean. Gainontzeko %10k ustiategi handiagoen jabetza

edukiko luke. Arrietako datu horiek Gamiz-Fikako egoeraren ideia bat egiteko balio

dutela uste dugu.

HURBILKETA HISTORIKO ETA SOZIO-EKONOMIKOA ORTUELLARA

Ortuella Bizkaiko udalerria da, Meatzaldea izeneko eskualdean dagoena,

Bilboaldearen barruan.

Ortuella Abanto-Zierbenako udalerriarekin egiten du muga ipar mendebaldean,

Santurtzirekin iparraldean, Portugaleterekin ipar-ekialdean, Trapagaranekin

ekialdean, eta Galdamesekin hegoaldean. Udalerria Trapagako haranean iparraldean

kokatzaen da Meatzaldeko eskualdean.

Serantes mendiaren magalean kokaturik, udalerria mendi honen lehen maldetan

ezartzen da. Ortuellako erliebea orokorrean malkartsua da, herriaren erdigunea muino

batean ezartzen da, udalerriaren ipar-ekialdean. Mendebaldean, gune industrialak eta

trenbidea.

Espainiako gobernuaren Estatistika Institutuaren arabera, Ortuella udalerriak honako

guneak ditu: Cadegal, Orconera, Nocedal, Ortuella, Triano eta Urioste. Hauetatik

batzuk auzo historikoak dira, tartean Urioste edo Nocedal. Ortuella sortu baino lehen

biztanledun gune propioak zirela. Cadegal eta Orconera meatzaritzaren hasierarekin

batera sortu ziren. Triano auzoa, berez, Abanto-Zierbenan dago, baina auzoko etxe

batzuk Ortuellan daudenez, zerrenda honetan kokatzen da.

9

Ortuella biztaledun gunea,

lehendabizikoz XVIII.

Mendeko bukaeran

aipatzen da eta bertan

badaude zenbait auzo ere.

Nagusienak Ralera,

Otxartaga, Gorbea

(hasieran Felix Basozabal),

Mendi-Alde eta Ganguren

dira.

Ortuellako irudi panoramikoa

Ortuellaren historia Enkarterriko historiarekin lotura handia izan du. Betidanik,

Somorrostro Haranaren errepublika barruan egon da, zehatzago bertoko Hiru

Kontzejuetan, Sestao eta Trapagaranekin batera. Hala ere, kontzejuaren izena ez zen

Ortuella izan Santurtzi baizik, eta izen bera mantendu zuen kontzejua udalerri bihurtu

zenean.

Udalerriaren izen ofiziala 1901ra arte “Santurce-Ortuella” izan zen. Urte hartan

Santurtziko udalerria Ortuellatik banandu zen. Banaketa gertatu zenean Ortuellak

Santurzik baino hiru bider biztanle gehiago zituen arren, Santurtzik gaur egun 45.000

biztanle inguru dauzka, Ortuellak baino ia lau bider gehiago.

1980ko hamarkadan, ofizialki “Santurtzi” hitza izenatik kentzen da “Ortuella” soilik

izeteko, bertokoek erabiltzen duten toponimia erabil dezala. Ebazpena Eusko

Jaurlaritzatik 1981eko martxoaren 27an egin eta maiatzaren 29 argitaratu zen.

Ortuellako biztanleriari dagokionez, azken mendean izandako bilakaera hurrengo

grafikoan dago ikusgai:

10

Iturria: wikipedia

Esan beharra dago datu hauek Ortuella Santurtzitik banandu eta gerokoak direla, eta

aurrekarietan biztanle kopurua handiagoa izan zela.

ELKARRIZKETATUEN AURKEZPENA

Casimiro Bordegarai Zamarripa orain dela 87 urte Uriosten, Ortuellako auzo batean,

jaio zen. Bere izenaren arrazoia bitxia da. Casimiro oso gaixorik zenez, bereahala

Trapagarango elizara bataiatzera eraman zuten. Horrela, lasai hiltzeko aukera izateko.

Aitak, osabak eta amamak eraman zuten elizara, Ama ere gaixorik zegoenez ohean

geratu behar izan zen. Egoera hain larria zenez, inork ez zuen erabaki zein izen jarri

jaio berriari. Eta azkenean apaizak erabaki zuen. Galdetu zuen ea zein zen egun

horretako santua, eta Casimiro zen. Orduan apaizaren hitzak hauek izan ziren:

“ Zein izen jarri ez du garratzirik, hain denbora gutxi biziko bada...”

Bere izena interneten edo gudako garaiko liburuan bilatzen badugu, SESB-ra 1937an

bidalitako ume euskaldunen artean aurkituko dugu, baina elkarrizketan azaldu

digunez, datu hau ez da egia. Familiaren azken minutuko erabakia etxera bueltatzea

izan zen, eta inoiz ez zen itsasontzira igo.

Juan Antonio Triguerosek ere gerra garaiko bere bizipenak kontatu dizkigu. Juanek 7

urte zituen Gerra piztu zenean. Casimiroren laguna da eta elkarrizketa egiterakoan

berekin zen. Nahiz eta ez eskatu, Juanek ere elkarrizketan parte hartu du eta

eskertzen diogu.

11

Casimiro Bordegarai

Juan Antonio Trigueros

ELKARRIZKETAREN BALORAZIOA

Casimiro aurretik ezagutzeak asko lagundu du elkarrizketa egiterakoan. Elkarrizketa

egin baino egun batzuk lehenago, berarekin adostu genuen zein egunetan eta zein

ordutan egingo genuen. Bazkalondoko loaldia errespetatzea izan zen bere balditza

bakarra. Pentsatu genuen komenigarria izango zela bera eroso sentitzen zuen toki

batean egitea, eta horrexegatik, Ortuellako Batzokiko bilera gela batera joan ginen.

Azpimarragarria da data eta ordu bat adosteko ordu bete behar izan genuela. Asko

poztu zen bere historia entzun nahi genuela azaldu genionean, eta berehala bitxikeri

piloa kontatzen hasi zen.

Elkarrizketa egunean, grabagailua erakutsi genion eta grabatzen hasi aurretik, galdera

guztiak irakurri genituen. Hasieran lasai zegoen baina grabagailua piztu genuenean

dena aldatu zen. Dena ondo ateratzea nahi zuen, horrexegatik bere kexka bat zen bere

12

ahotza grabagailuaren alboan egotea. Eta lehenengo galdera egin genionean, espero ez

genuena gertatu zen: Emozioz gainezka zegoenez negar egiten hasi zen. Grabaketa

moztu genuen, eta lasaitzeko denbora utzi genion. Minutu batean prest zegoen berriro

hasteko. Baina oraingo honetan jaso genituen erantzunak ez ziren aurreko egunekoak

bezain luzeak, eta “bitxiak”. Ez dugu esango monosilaboak zirela, baina bai erantzun

zehatzak. Ematen zuen berehala bukatu nahi zuela, presa izango balu bezala.

Dena den, bere jarrera oso egokia izan zela azpimarratu behar dugu. Galdetegia

bukatu genuenean, beste egun batean zerbait gehiago galdetu behar bagenion, inolako

arazorik gabe, pozik, berriro erantzungo zuela esan zigun.

Juan ere elkarrizketan izan zen eta ezin zion bere bizipenak kontatzeko gogoari eutsi.

Hainbat gertaera kontatu dizkigu eta solasaldi giro atsegina izan genuen.

ELKARRIZKETAKO GALDERAK

1) Nor zara eta non bizi zara?

Casimiro Bordegarai Zamarripa naiz. Ortuellan jaio eta bizi naiz, Urioste izeneko

auzoan.

Juan Trigueros naiz.

2) Zenbat urte zenuen guda piztu zenean?

Casimiro: 1936. urtean izan zen, beraz 11 urte neuzkan.

Juan: Nik 7 urte nituen.

3) Guda aurreko egunetan zerbait nabaritzen zenuten?

Casimiro: Bai, argi ikusten zen zer edo zer etortzear zegoela eta horrek zekarren

txutxu-mutxuak nabarmenak ziren. Arazoa heldu zen demokratizazioaren alde zeuden

herrialdeekin, Frankoren kontra baitzihoan.

Juan: Gainera, 1929ko krisitik Errepublika hasi arte urte gogorrak izan ziren, soldata

oso baxua zen. Lantegietan krisia zegoen. Errepublika garaian ere iskanbila zegoen.

13

4) Zer gogoratzen duzu guda piztu zen egunaz?

Juan: Nire aitarekin arratsaldeko 18:30ean etxerako bidean nihoala, milizianoen

kamioiak, beren eskopetak aldean zeramatela ikusi genituen. Aitari galdetu nion, zer

gertatzen da? Eta aitak erantzun: Gerra piztu da seme.

5) Zuk Casimiro zure arrebarekin ontziratu behar zenuen, baina ez zen

horrela izan. Zergatik?

Itsasontzia prest zegoen Santurtzitik Errusiara joateko, gure zain itxaroten zegoen

ordu erdi baino gehiago. Izan ere, auzoko 7 edo 8 familietako haurrak, guztioi batera

eraman behar ziguten, eta etxean zain geunden. Baina agurren orduan, amamak arreba

eta biok ez joatea erabaki zuen, ez ginela joango. Guztiok elkarrekin bertan geldituko

ginela esan zuen. Hil behar badugu, hemen hilko gara baina guztiok batera, esan zuen.

Eta horrela hemen gelditu ginen.

6) Casimiro zure emakumea aldiz, Euskaditik atera zen. Zer esan dezakezu

bere bizipenez?

Nire andrea Erandiokoa zen eta berak ezkondu ondoren kontatu zidan Inglaterrara

bidali zutela, eta handik Belgikara. Kanpamentu batean egon zen. Andreak baina,

osaba marinel baten laguntza izan zuen eta berak hartu zuen. Inglaterrako Gobernua

haurren kargu egingo zela uste zen, baina ez zen hala izan, abandonatuta utzi zituzten.

Gendeak lagundu zien haur horiei, batez ere sozialista eta komunistak zirenak.

7) Gaur egun berrien berri edonon aurki ditzakezu, irratian, egunkarietan,

telebistan, etab. Garai hartan nola enteratzen zineten?

Casimiro: Eskuz eginiko irrati moduko batekin gertuko berriak entzuten genituen.

Uriosten, lagun bakar batek zeukan tramankulu hori. La Gaceta egunkaria ere

bazegoen, baina ez zegoen irakurtzeko eta munduaz jakiteko zaletasunik.

8) Hainbat batailoi egon ziren. Zerbait gogoratzen duzu horretaz?

Casimiro: Ni ez nintzen gudan egon baina bai, batailoi asko zeuden, gudariez

osatutako euskal batailoiak ere bazeuden. Bilbotik Ortuellarako borroka guztiak ikusi

izan ditut. Jata bonbardatu zutenean esaterako. Izan ere, egun eguzkitsua zegoenean

menditik dena ikusten zen, eta dena sentitzen zen. Goiz batean, behiekin nengoela

tiroketa bat entzun nuen Artxanda aldean. Dena entzuten zen.

14

Juan: Gogoan dut Batzokian geundela eta nire tio Luciano PNVkoekin eta kapa eta

ezkopeta soinean zuten gudari batzuekin bildu zela.

9) Gudariak material gutxi zuten baina motibazio handia. Ulertzen duzu

hori?

Casimiro: Ortuella aldean, sentimendu sakona zuten. Gudariek dena ematen zuten.

10) Gernikako bonbardaketari buruz beti hitz egiten da, baina Trapagan ere

bonbardatua izan zen. Zer gogoratzen duzu?

Bai, gogorapen zehatza daukat niri tokatu zitzaidan eta. Hegazkinekin lehergailuak

bota zituzten. Hainbat pertsona hil zituzten, adibidez, garbitzen zeuden emakumeak.

Nik eta izeko batek, behiak zaintzen geunden bitartean, entzun genituen lehergailuak.

Fabrikek sirena jotzen zuten eta denok babeslekuetara joaten ginen korrika batean.

Egiten geundena bertan behera utzita. Ni behin behiak zaintzen nengoen eta sirena

entzun eta ziztu bizian alkantarilan ezkutatzen nintzen. Trapagaran bailara bonbardatu

zuten tropak herrian sartzeko. Eskuko 21 bonba bota zituzten, rompedoras hegazkinak

19 bota zituen eta gero 3 bonba handi. Bonbak askotan hurbil jausten ziren. Ondoko

familia bat hil zuten bonbardaketa horretan.

Gerra zibilean Frankisten aldetik aire errekonozimenduko bi hegazkin zeuden. Batari

arbuelo deitzen genion eta besteari alcaguetea. Lehenegoak bonbardaketak zetozela

abisatzen zuen, eta orduan fabrikek sirena jotzen zuten, eta jendea babeslekuetara

joaten zen. Bigarrenak, zonaldea ikuskatzen zuen gero non bonbardatu behar zuten

agintzeko.

11) Berdinezko gerrikoa. Nola bizi izan zen zure familian Garaikoetxearen

traizioa?

Inori ez zitzaigun ondo iruditu. Agian, falangistei ondo irudituko zitzaien.

12) Guda garaian eskolara joan ahal zineten?

Bai, eskola publikora. Denboraldi batean ez gudara joan behar zutelako, baina bestela,

bai.

15

13) Nola baloratzen duzu estatutuaren lorpena guda erdian?

Euskadirako gauza ontzat hartzen zen eta orokorrean denak estatutuaren alde

geunden.

14) Elikagai gehienak itsasontzitik heltzen ziren “Euskadiko marina

laguntzaile”ak zekarren. Zer jaten zen guda garaian?

Casimiro: Nire kasuan eta gehienen kasuan ez zen arazo handirik izan. Guda garaian

bazegoen jateko. Arazoa guda eta gero heldu zen 1940. urte inguruan. Gerra ondoren

dendetan ez zegoen jateko ezer, errazionamendua izaten genuen; 100 gramo azukre,

edo 200 gramo dilista edo arroza aste guztirako. Herrialdeen arabera errazionamendua

ezberdina zen. Euskadin gehiago zigortu zuten eta gutxiago ematen ziguten.

Meatzariei errazionamendu gehiago ematen zien besteei baino.

Juan: Gure etxean baina, ez genuen goserik pasa maria gailetak eta esne kondentsatua

geneukan.

15) Hotza pasatzen al zenuten?

Guda garaian eta lehenago, ez zegoen ezer berotzeko eta. Ohean sartzean bustita

zegoela zirudien eta adreilu bero bat sartzen genuen berotzeko.

16) Zer nolako arropa zeneramaten? Anaia-arreben edo lehengusuen artean

konpartitzen al zenuten?

Casimiro: Soberan zegoena aprobetxatzen zen. Aitaren prakekin umeentzakoak egiten

ziren, alegia.

17) Gaur egun garai hartako zauriak itxi direlakoan al zaude?

Bai. Gorrotoa desagertu da. Orokorrean, gaur egun ez dago.

18) Familia asko bananduta geratu ziren pentsaera edo ideologia dela eta.

Ikusi zenuen bando aldaketak interesengatik?

Bai bandoz aldatu ziren pertsonak egon ziren, bai. Horrek zekarrena haientzako onura

baino ez zen. Kasu batzuetan, harremanetan arazoak sortu ziren.

19) Errepresioa bizi izan duzu lehenengo pertsonan?

Casimiro: Ez. Baina nire amaren lehengusua Nazionalek hartu zuten eta paredoira

eraman zuten, tiro egin behar ziotenean, makurtu eta korrika alde egin zuen. Errekan

16

ezkutatu zen. Bost urte eman zituen ezkutatuta. Gero Gerrako editoriala irten zen,

beraz polizia-etxean, Larrinagan aurkeztu zen eta hilabete batzuk kartzelan eman

zuen, gero irten zen.

Juan: Nire ama Gernikakoa zen eta euskaraz bazekien, baina errepresioa zegoen eta

beldurra zuen eta ez zidan euskaraz hitz egiten, ez zidan euskara irakatsi.

20) Gudatik zerbait ikasi dezakegu?

Casimiro: Bai, noski. Gerrak herrientzat ez dira onak. Baina, egun ere leku batean ez

bada bestean gerran daude.

Juan: Zoritzarrez, gerrak egon dira, daude eta egongo dira. Baina ez dira onak.

GERRA ZIBILA

AURREKARIAK

Primo de Riveraren Diktadura (1923-1930)

Miguel Primo de Rivera Bartzelonako kapitan jeneralak 1923ko irailaren 13an bere

tropekin eraikin ofizialak hartu zituen, eta manifestu bat plazaratu zuen, ekintzaren

arrazoiak azalduz.

Anarkia egoera kontuan hartuta, biztanleri gehiena Estatu kolpearen alde agertu zen.

Baita erregea, Alfonso XIII.ena ere.

1928an diktaduraren gainbehera hasi zen, kausa nagusiak:

- Gero eta oposizio handiagoa

- Primo de Riveraren eta Alfontso XIII.aren arteko harremanetan arazoak

- Gatazka sozialak eta grebak berriro agertu ziren 1929an ( ikasle eta langileak)

Juan: “1929ko krisitik Errepublika hasi arte urte gogorrak izan ziren, soldata oso

baxua zen. Lantegietan krisia zegoen”

- Estatuaren egoera ekonomikoa: zorretan zegoen.

- Militarrak Primo de Riveraren kontra.

17

- Donostiako Ituna: 1930eko abuztuan indar politikoak elkartu ziren

etorkizunean Errepublika ezartzeko: erregionalistak, konstituzionalistak,

errepublikazale historikoak eta alderdi sozialista.

- Diktadorearen gaixotasuna.

1931n Espainian I Errepublika

Errepublika aldarrikatu zuen lehendabiziko udalerria Eibar izan zen 1931ko

apirilaren 13an. Laster, Konstituzio berria onartu zen, eskuineko alderdien gustukoa

ez zena. Izan ere, Gobernu errepublikarrak erreforma sozialak martxan jarri zituzten

langileen onurarako. Baina, burgesiak, militarrek eta elizak ez zuten bere pribilegioak

galdu nahi.

Espainian gizarte-asaldura izan zen garai hartako ezaugarririk nabarmenena.

Ezkerreko alderdiek Elizaren aurka azaldutako jarrerak eskuineko alderdiak

mugiarazi zituen. Gainera, azken horiek beren gizarte-pribilegioak kolokan ikusi

zituzten, ezker iraultzailearen indarra zela eta.

1932ko irailaren 9an Kataluniak bere autonomia-estatua lortzen du.

Hego Euskal Herriak ez zuen eskuratu horrelako testurik gerra hasi zen arte.

1933an Alderdi Eskuindarrak CEDAk irabazten ditu hauteskundeak. Bi urteko

Kontzerbadorea, Errepublika garaiko legeak atzera bota ziren.

1934ko Iraultza langileek grebak egin zituzten.

1936ko otsailaren 16an hauteskundeak egin ziren II. Errepublika

Hainbat gobernu krisiren ostean 1936ko otsailaren 16an, hauteskundeak egin eta

Fronte Popularrean elkartutako ezkerreko alderdiek (tartean Eusko Abertzale Ekintza)

irabazi zuten. Errepublikako presidente Manuel Azaña hautatu zuten. Azañak berriz,

Francisco Largo Caballero Sozilista-Komunista aukeratu zuen Gobernu buru.

Hego Euskal Herrian, berriz, eskuineko alderdiak irten ziren garaile. Eskuineko

blokeak hamabost diputatu, Fronte Popularrak hamabi diputatu eta EAJk hamar

diputatu lortu zituzten. EAJak, batez ere, herri txikietan eskuratu zituen bozka gehien.

18

Baina, kaleko biolentzia eta politikarien hilketak ohikoak bihurtu ziren. Gerra Zibila

piztu zuen ekintza: Ofizial errepublikarrek, 1936ko uztailaren 13an Jose Calvo Sotelo

hil zuten. Dolores Ibarruri “La Pasionariak” mehatxatu eta gutxira. Calvo Soteloren

hilketa muturreko eskuindarrek Jose Castillo tenientea hil zutelako ordaina izan zen.

Beraz, Calvo Sotelo Diputatu monarkikoaren hilketaren ondoren, Gerra Zibilaren

ekintza piztu zuen, Jose Sanjurjo, Emilio Mola eta Francisco Francok altxamendu

militarra prestatu zuten. Hasiera batean Estatu Kolpea izan behar zena, azkenean

Gerra Zibil bilakatu zen.

Gerra Zibila aurreko mende bukaeratik zirauen gerra sozial, politiko eta erlijiosoaren

ondorioa izan zen.

Ortuellako Casimiro Bordegaraik Gerra aurreko garaiak gogoan ditu “argi ikusten

zen zer edo zer etortzear zegoela eta horrek zekarren txutxu-mutxuak nabarmenak

ziren”.

GAMIZ-FIKAN IZANDAKO AURREKARIAK

o POLITIKA BIZKAIKO LANDA EREMUAN Une honetara iritsita, 1930ko hamarkadan Gamiz-Fikan topatuko ditugun ideologiak

ezagutu behar ditugu. Horretarako, derrigorra da Ander Delgadoren lanera hurbiltzea.

Bere tesia, Euskal Herriko Unibertsitateak argitaratua (2008a), Bizkaiko landa

eremuaren garapen politikoaren aldarri bat da, gure egin duguna. Izan ere, eremu

horren garrantzia

“fue crucial en la configuración de la Diputación Provincial, que tan destacadas

atribuciones tenía conferidas dentro del sistema de los Conciertos Económicos. En

segundo lugar, las nuevas élites económicas y políticas vizcaínas surgidas de

crecimiento industrial y minero necesitaban extender su poder a esta zona para

mantener su hegemonía política en la provincia. Para compensar la implantación y

empuje del republicanismo y socialismo en los núcleos mineros e industriales

vizcaínos, necesitaban el respaldo que podían recibir de la zona oriental de

Bizkaia” (ibid.: 16).

19

Aurreikusten da, pasarte horretan, eremuan ideologia kontserbadoreak izango direla

nagusi. Hain zuzen ere, monarkikoak, karlistak eta abertzaleak topatuko ditugu

1930eko hamarkadan Gamiz-Fikan, eta ezkerreko ideologia banakako gutxi batzuek

izango dute. Hala ere, ez dira hiru ideologia kontserbadore horiek egoera berdinean

iristen garai horretan. Izan ere, 1876an Errestaurazioaren sistema ezartzen denean,

gerra galdu duen karlismoa izango da erabat nagusi eskualdean, baina Errepublikaren

aldarrikapenaren hurrengo urteetan abertzaleak ia-ia hegemonikoak izango dira.

Honakoa esan dezakegu, aipatu Delgadoren lanean oinarrituta, indar kontserbadoreen

bilakaerari buruz:

Lehenik eta behin, Errestaurazioaren sistema politiko-ekonomiko liberala

sostengatzen zuten monarkikoak zeuden, karlisten aurkakoak. Horiek kazikeen

inguruan egituratzen ziren eta eragin bide informalak (harreman pertsonalak eta

klientelak) erabiltzen zituzten boterea mantentzeko. Kazikismoaren adibide dira

Gernikako (bertan sartzen zen Gamiz-Fika) eta Markinako barrutietan Allendesalazar

familiako kideak 2 eta indar politiko nagusia ziren 1890eko hamarkadan. Mende

bukaeran, industria iraultzan kapitala metatzen joan ziren Bilbo aldeko familia

burgesak agertu ziren politikan eta azkenean, ezkerraldeko industrializazioaren

laguntza ekonomikoa eta landa eremuko sare klientelarren artean Unión Liberal ( ´la

piña´ bezala ezagutua) delakoa osatu zelarik. Monarkikoek, hala ere, harreman

sozialetan jarraitu zuten oinarritzen beren politika eta ez zituzten sozializazio

politikorako tresna berriak erabili, hedatzen zihoan masa jendartearen ezaugarri

izango zirenak. Gainera, karlisten aurka egin beharrak berak mantentzen zuen talde

politikoaren kohesioa eta ez ziren egituren eta ideologiaren uniformizatzeaz kezkatu.

Aipatu karlistak bestalde, erabat errotuak jendartean nahiz eta erakundeetan

ordezkaritzarik ez izan, erabat desegituratuta geratu ziren azken karlistaldian galtzaile

atera ondoren, gerraosteko erbesteratze eta errepresioarekin. Gainera, hasiera batean

korronte “integrista” deritzona nagusitu zen, parte-hartze politikoa eta egitura

ofizialak baztertu eta garrantzia jendartea birkatolizatzeko lanean jartzen zuena.

Jarrera horrek, boteretik aldenduta mantentzean, eragin soziala gutxitu zion

2 1930eko Gamiz-Fikako landalur kontribuzioetan agertzen da Manuel Allendesalazar delako bat Barandieta izeneko baserriaren jabe bezala, bertan Landeta-Iriagui familia bizi zelarik urte bereko erroldaren arabera.

20

mugimenduari. Baina jarrera aldatu eta parte-hartzea hobestean ere, oso zaila zen

monarkikoen botere ekonomiko eta sare sozialei aurre egitea, eta erakundeetan

gutxieneko ordezkaritza bat bermatzeko, bigarrenekin akordioetara iritsi ziren.

Jokabide horrek, baina, bere oinarri sozialaren aurrean legitimitatea galtzea eragin

zion eta bidea erraztu zion oso hurbileko ideologia zuen Euzko Alderdi Jeltzaleari.

XX. mende hasierako EAJ-PNVn bat egin zuten Sabino Aranaren ideologia

independentista eta sektarioak eta Sociedad Euskalerria de Bilbaotik zetorren Ramón

de la Sotaren liberalismo foruzaleak. Horrela, hasierako garaietako erdi

klandestinitate eta elitismotik, barne demokrazia parte-hartzailea sustatzen zuen eta

ideologiaren propagandara bideratuta zegoen masa Alberdi batera igaro zen. Gainera,

Eliza katolikoak hobetsitako “batasun katolikoko” hautagaitzetan zalantzarik egin

gabe aurkeztu zen hauteskundeetara 1910eko hamarkadak, karlistak dudamudatan

ibili ziren bitartean. Ikusia zegoen nola mende aldaketa garaian ideologia foruzale

“esentzialista” (inolako proiektu politikorik gabea) zuten hautagaitzek bazuten boto

kopuru garrantzitsua lortzeko aukera eta horri katolikotasunaren alde gogor egitea

gehituta, jeltzaleek gero eta emaitza hobeak lortu zituzten 1917 eta 1918ko

hauteskundeetan garaile atera arte.

Garaipen horrek izugarri kezkatu zituen gainontzeko sektore kontserbadoreak eta

landa eremuan ezkerreko oposiziorik ez egotean, faktore determinantea bihurtu zen

nazioaren auzia. Hau da, monarkikoek eta karlisten sektore batek españolismoa

aldarrikatu zuten, zeina krisian zegoen errestaurazioaren sistema osoa bezala bai

politikoki bai ideologikoki (1898ko kolonien galerak identitate española bere

osotasunean krisian sartu zuen – urte hartan izan zen lehen aldiz Sabino Arana Foru

Aldundirako ordezkari bezala hautatua). Eta are gehiago I Mundu Gerraren osteko

testuinguruan Wilson USAko presidenteak eta Lenin sobietar iraultzako buruak

autodeterminazioaren aldarria haizatu zutelarik. Garai hartan EAJk izan zuen

hedapena izugarria izan zen, bere diskurtsoa batez ere naziotasunaren auziaren

inguruan egituratzen joan zen neurrian (karlisten sektore bat ere hurbildu zitzaion,

katolikotasuna eta euskal lurraldeen autonomiaren inguruan elkarlanean aritzeko).

Hala ere, hazkundeak muga jo zuen, sektore kontserbadore-españolista sendo

egituratu zelako eta hauteskundeetan “intervención gubernativa” delakoa, hots,

21

emaitzen makillatzea, egon zelako. Baina 1923an Primo de Riveraren estatu kolpeak

hauteskundeak eta alderdi politikoak galarazi zituenerako, sistema politikoaren

akatsak zuzendu eta Españaren batasuna nahita nahiez mantentzeko helburuarekin,

ezkerreko alderdien eta nazionalismo periferikoen indartzearen testuinguruan,

jeltzaleak oso errotuta zeuden jada Bizkaiko landa eremuko jendartean.

o GAMIZ-FIKAKO UDALETXEA ESPAÑAKO II. ERREPUBLIKAN

• Jeltzaleen nagusitasuna

Adierazgarria da 1931n osatzen den udaletxeak ez diola erreferentziarik egiten

errepublikaren aldarrikapenari, honakoa adierazten su soilik:

“se dio lectura por mí el Secretario al acta de Constitución de este Ayuntamiento el día

diez y ocho del corriente mes dando cuenta también del parte telefónica remitida Excmo.

Sr Gobernador Civil de la Provincia y Presidente de Gobierno Provisional Alcalá Zamora

de la constitución de este Ayuntamiento la adhesión al mismo” (1936-04-26ko udal

plenoko akta).

Badirudi ez zaiola garrantzirik ematen erregimen aldaketari, baina eskura ditugun

iturriak kontsultatzean, Gamiz-Fikako udaletxean hiru ordezkari errepublikazale ageri

dira (Euzkadi, 1933-04-02: 3, in: Talde, 1975: 100-102). Hala ere, horrek ez du zertan

adierazi joera errepublikazaledun hiru zinegotzi egon zirenik. Izan ere, errepublikaren

aldarrikatzearekin, monarkikoak desagertu egin ziren definizio horrekin,

independiente, eskuineko errepublikazale, tradizionalista edo jeltzale bezala

birformulatuz eta, beraz, 1933ko iturriak une horretan udaletxeko ordezkariek zuten

joera da aipatzen duena (de la Granja, 2008: 101), hasiera batetik errepublikazaleak

izatea ezin dezakegun arren baztertu. Badirudi udalaren lehentasun politikoak beste

batzuk zirela, galdutako foruen defentsaren ildotik 3 . Mugimendu foralista

autonomiazalearen gailurra Lizarrako Estatutua izan zen 1931n, eskuineko sektore

ezberdinak ordezkatzen zituen udalen asanbladak Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta

3 “se adhiere a la moción presentada el 24 de Diciembre último al Ayuntamiento de Bilbao, por don Vicente Alayo, en defensa de los Fueros y sobre la pérdida de las libertades seculares, así como la oposición a cuanto suponga vulneración de derechos el 26 de Octubre de 1839, que fueron suprimidas” (1931/02/05eko udal plenoko akta).

22

Nafarroarako erregimen autonomikoa, erlijio arloko eskuduntzak barne, aldarrikatuz,

gobernu zentralak onartu ez zuena.

Bestalde aipatu behar da hainbat udalerri txikitan zinegotziak 29. artikuluaren bidez

aukeratuak izan zirela (orduan indarrean zegoen 1907ko hauteskunde legearen

arabera, aukeratuak izan behar ziren zinegotzi kopurua baino hautagai gehiago ez

baleude, aurkeztu direnak zuzenean aldarrikatuak izango lirateke) apirilaren 5ean eta

Gamiz-Fika horietako bat izan zen 4 , (hurrengo atalean aztertuko ditugu

hauteskundeetako emaitzak).

Kontua da Espainiako gobernuaren 1932ko abenduaren 20ko legeak 29. artikuluaren

bidez aldarrikatutako zinegotziak kargugabetu zituela eta beren ordez gestorak ezarri,

hauteskundeak egin arte. Gamiz-Fikan, EAJko lau zinegotzi, jeltzaleen hurbileko bat,

monarkiko bat eta aipatutako hiru “errepublikazaleak” izan ziren kargugabetuak eta

beren ordez hiru kideko gestora bat ezarri zen gobernazio zibiletik: Antonio Llona

Lotina, Goicoabadeneko (Ergoyen auzoa) nekazaria; Maria Luisa Estévez Urquijo,

Gamizko maistra eta Ramona Izagirre Meabe, Arene baserriko (Acillona auzoan)

nekazaria 5 . Hala ere, ez daukagu 1931n ezarritako zinegotzien ordezkapenaren

berririk, udaletxeko akta liburuan 1932/07/07 eta 1933/02/25 arteko aktak jasotzen

dituzten orriak erauzita daudelako ez dakigun arrazoiren batengatik. Kontua da

gestora horrek 1933ko apirilerako hauteskundeak antolatu zituztela eta horietan

Euzko Alderdi Jeltzalea izan zen nagusi, bederatzi ordezkariak lortuz (hurrengo

atalean aztertuko ditugu hauteskundeak).

Horrek erakusten du oso errotuta zegoela Gamiz-Fikan EAJ-PNV. Primo de

Riveraren garaian (1923-1930) ezin izan zuen alderdi politiko bezala aritu ofizialki

baina present egon zen kulturaren eta kirolaren bitartez eta indartsu iritsi zen

diktaduraren bukaerako unera (Delgado, 2008b: 121). Oinarrizko askatasunak zabaldu

zirenean, EAJk bere egituraketa eta komunikabide indartsuak erabili zituen euskal

4 “Los que deben continuar en el ejercicio de sus cargos durante el presente bienio cuyos nombres son los siguientes (…) cuyas acreditaciones credenciales presentaron en Secretaría en tiempo oportuno sin que resulte declarada ni reclamada su incapacidad y declarados concejales por el art. 29 de la Ley Electoral de 1907” (1931/04/18ko udal plenoko akta). 5 1930eko erroldaren araberako datuak dira.

23

nazionalismoaren inguruan eskuineko jendea biltzeko. Izan ere, Jose Antonio Agirre

Euzko Jaurlaritzako lehenengo lehendakaria izango zenak kontatzen duenez,

“El día 15 de Abril [1931] desfiló potente por las calles de Bilbao el nacionalismo vasco.

Llamó poderosamente la atención aquella majestuosa marcha de miles y miles de vascos

nacionalistas, que a su paso, era engrosada por la juventud rebosante de entusiasmo. Y

los balcones de muchas casas, hasta entonces cerrados, se abrieron aquel segundo día de

República, aplaudiendo desde ellos quienes atemorizados se habían ocultado recelosos.

El nacionalismo vasco les prestaba confianza. No se había visto nunca, según uno de los

que aplaudían, “una tan grande multitud con tanta camisa limpia6”

Masa alderdi baten gisan egituratu ziren jeltzaleak, aurreko atalean aipatu joera

jarraituz, eta hedapen kuantitatiboa hobetsi zuten kualitatiboaren gainetik boterea

lortzeko tresna bezala. Gure eskualdeari dagokionean, 1930eko bukaeran jada

udaletxeen ia erdian zuen Udal Batza bat, Gamiz-Fikan 1931n eratu zena, eta 1933an

jada Plentzia-Mungiako biztanleen %100ak zuen bere udalerriak EAJra afiliatzeko

aukera. Hazkundea itzela izan zen, afiliatuen datuek adierazten duten bezala: 1930ean

3.000 inguru ziren Bizkaia guztian eta hiru urtetan zenbaki hori hirukoiztu egin zuten

(Tápiz, 2001). Horregatik, jeltzaleek markatu zuten eskualdeko, eta Hego Euskal

Herriko (eskualdekako ñabardurekin), agenda politikoa II Errepublikaren garaian.

• Ardoaren estatutua

Zentzu horretan, 1933ko apirileko hauteskundeetan eratutako udaletxeak eratu osteko

egunean bere intentzioen deklarazio bat egiten du:

(…) a propuesta del Sr. Alcalde se adoptaron por unanimidad los siguientes acuerdos:

1º. Este Ayuntamiento protesta por la Ley de 25 de Octubre de 1839 impuesta por la

monarquía Española a Bizkaya y sus hermanas las regiones vascas peninsulares; y

pide a los poderes de la República la declaración de ilegitima su aplicación en

Bizkaya con todas las consecuencias jurídicas que de esta declaración hayan de

derivarse.

2º. Este Ayuntamiento pide el inmediato término de la comisión gestora [de] Bizkaya y

su sustitución por una comisión de Alcaldes, nombrados en asamblea de municipios

de Bizkaya, en cuanto no se convoque a elecciones populares para la diputación.

6 AGIRRE LEKUBE, José Antonio (1976), Entre la revolución y la libertad, 1930-1935. La verdad de un lustro, Bilbo, editorial Geu. Hemen aipatua: Díaz Freire, 1993: 36-37.

24

3º. Pide igualmente que cesen las humillantes y abusivas detenciones Gubernativas,

decretándose la libertad inmediata de cuantos ciudadanos en Bizkaya actualmente

las padezcan (1933/05/11ko udal plenoko akta).

Eta jarrera ideologiko horrek, praktikan, euskal estatutu autonomiko baten aldeko

lanera zeraman. Hain zuzen ere, 1933ko hasieran Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako

Foru Aldundietako gestorek estatutua eratu eta martxan jartzeko batzorde bat aukeratu

zuten, PSOEko, Euzko Abertzale Ekintza-Acción Nacionalista Vascako (euskal

nazionalista liberal-ezkertiarrak) eta joera errepublikarreko kideekin (horiek ziren

gestoretan presentzia zuten alderdiak). Batzorde hori 1932an lau Foru Aldundietako

gestorek eta Hego Euskal Herriko udalek onartutako proiektuan (baina Nafarroak eta

karlistek bertan jarraitzeari uko egin ondoren bertan behera geratu zena) oinarritu zen

aurre-proiektua zehazteko, baina EAE-ANVk batzordea utzi egin zuen lanen

geldotasuna argudiatuta eta ekinbidea udalek hartzea proposatu zuen. Azkenean,

udaletxeek asanbladan onartu zuten Estatutu proiektua Gasteizen 1933ko abuztuan eta

erreferendum bidez onartu zen azaroaren bosgarrenean (Gamiz-Fikan boto guztiak

aldekoak izan ziren).

Baina jarraian iritsi zen eskuina gobernura Madrilen, erreferenduma egin eta bi astera

ospatu ziren hauteskunde orokorretan. Eta estatutua geldiarazteaz gain, Estatu

españolaren barnean mugarik onartuko ez zuela ebatzi zuen. Horrela, 1933an zerga

berriak ezarri zituen eta baskongadetan ere kobratzen saiatu zen. Eskuineko alderdi

españolek lege proposamen bat egin zuten Ardoaren Estatutua aldatzeko, ekoizpen

espainiarreko ardoaren gaineko zergak ezartzea debekatuz, baina, bigarren atalean

ikusi dugun bezala, ardoaren gaineko zerga oinarrizkoa zen euskal udaletxeen

finantzaketarako. Udaletxeek kontzertu ekonomikoa bera arriskuan ikusi zuten

(gobernu zentralari estatutua lortzearen alde presio eten bakoa egiteko jeltzaleek zuten

dinamika politikoaren testuinguruan) eta 1934ko uztailaren 5erako asanblada batera

deitu zuten (Gamiz-Fikatik alkatea bidali zuten 7 ), zeinetan monarkiko eta

tradizionalistek ere parte-hartu zuten. Bertatik batzorde bat atera zen, zeinak gobernu

zentralarekin negoziatzeko “Comisión Permanente en defensa del Concierto

7 “(…) acuerdan designar representante del Ayuntamiento, con voto en nombre del mismo, para la Asamblea de todos los Ayuntamientos de Álava, Gipuscoa (sic) y Vizcaya que se celebrará el día cinco del próximo mes de julio, a las once horas de la mañana, en la casa Consistorial de la Villa de Bilbao a Don Juan Bta Ibarzabal Ercoreca” (1934/06/28ko udal plenoko akta).

25

económico y de la autonomía municipal” aukeratzeko zeharkako hauteskunde bidez

(udal hautetsien bitartez) bat martxan jarri zuen. Baina hiru herrialdeetako

gobernadore zibilek galarazi egin zuten bozkaketa, komisio horrek Foru Aldundietako

gestorak ordezkatuko zituelako akusaziopean.

Egin egin ziren Bizkaia eta Gipuzkoako udalerri gehienetan eta Arabako zenbaitetan

zeharkako hauteskunde horiek, hala ere, eta hainbat izan ziren hautetsiek jasotako

isunak. Giroa gori-gori zegoen eta irailaren hirugarrenean, udaletxeek kontzertu

ekonomikoa bermatzearen alde Zumarragan egindako asanbladaren hurrengo

egunean, alderdi katalandarretako gonbidatuak Gernikako arbola bisitatzen ziren

bitartean, Errepublikako segurtasun indarrak ongietorria egiten ari zirenei oldartu

zitzaizkien. Horren ondorioz, Ardoaren Estatutuaren eraldaketaren aurka

mobilizatutako udaletxeek dimisio kolektiboa eman zuten. Honatx Gamiz-Fikakoa:

“Y una vez reunidos y siendo el objeto de esta reunión, como se decía en la convocatoria,

dar cumplimiento a la orden [del] acuerdo adoptado por los Comités Ejecutivos de los

Ayuntamientos del País Vasco reunidos en Bilbao el día cuatro de los corrientes, de

presentar la dimisión colectiva de los Ayuntamientos del País Vasco.

El Sr. Alcalde Presidente presentó su dimisión y seguidamente renunciaron de sus

respectivos cargos los concejales Don Matías Menica, Don Timoteo Oleaga, Antonio

Llona, Don Fernando Gamboa, Don Gregorio Rique, Don Máximo Echegaray, Don

Domingo Atela, Don Pedro Acillona.

El Sr. Alcalde Presidente manifestó que,

En la Asamblea de Municipios del País Vasco celebrada en Bilbao se acordó nombrar

una comisión que, actuando en su representación, defendiera el concierto económico y la

autonomía municipal del país. Por haber cumplido este acuerdo se ha procedido a

destituir alcaldes y concejales, procesarlos y sancionarlos con repetidas multas.

Una vez nombradas las comisiones se han visto mediatizadas por el Gobierno español

declarándolas facultas e ilegales.

Por los actos de fuerza y violencia improcedentes con [los] que se trató de impedir la

reunión de la Asamblea de Parlamentaros y representantes de los municipios del país en

Zumárraga.

Por el trato de absoluta desconsideración de que fueron objeto los representantes

parlamentarios vascos y catalanes y el pueblo de Guernica en la visita que aquellos

hicieron a esta localidad después de acudir a la Asamblea de Zumárraga. Por destitución

26

del Ayuntamiento de Vitoria y su sustitución por la comisión Gestora de nombramiento

gubernativo.

La actuación de los Municipios hasta el presente, encaminada a la defensa de sus

intereses, ha resultado prácticamente obstaculizada por todos los medios, incluso la

violencia. Ante la imposibilidad de velar con dignidad por los derechos municipales y del

país, cuya defensa les fue encomendada, renuncian [a] los cargos que el pueblo les otorgó

con dicho objeto” (1934/09/09ko udal plenoko akta).

Herritarrek aukeratutako hautetsiak berriro ere gestorek ordezkatu zituzten eta horiek

izan ziren udaletxeetan Frente Popularrak hauteskundeak irabazi eta kargugabetutako

zinegotziak beren postuetan berrezarri arte8.

ORTUELLAN IZANDAKO AURREKARIAK

1923 – Primo de Riveraren Kolpe Militarra

Primo de Rivera Generalaren Kolpe Militarrak udaletxe guztien kargugabetzea ekarri

zuen. Honela izanik, 1923ko urriaren 2an, Ortuellako udaletxea kargugabetua izan

zen eta bere alkatea eta zinegotzi guztiak kanporatuta modu sekretu baten bidez eta

junta militarrez alkate eta zinegotzi berriak aukeratzen diren heinean.

Diktadura honetan modu berezi honetan aukeratua izan zen lehengo alkatea Ignacio

Garaygordobil izan zen, bere izaera industriala zela eta, 1924ko martxoaren 24rarte

iraun zuena.

1930 - Trantsizio urtea

Primo de Riveraren mandatua bere amaierara helduta, Dámaso Berenguerrek

zuzendutako aro berri bati hasiera lasaia ematen zaio.

1930. otsailaren hamabostean Konstituzio Lege berria ezartzen da udaletxean,

diktaduran jasandako egoera zuzentzeko espiritu gartsuaz. Lege berri hau udalerriko

8 “(…) bajo la presidencia del Sr. Alcalde Don Pedro Echegaray y Uriarte se reunieron previa convocatoria personal los Sres. concejales de nombramiento Gubernativo (…) asistiendo también los Sres. concejales de elección popular de Abril de mil novecientos treinta y tres (…) y dada lectura de la telegrama del Excelentísimo Sr. Gobernador civil de la Provincia recibida en esta secretaría con fecha de hoy para que se de posesión a los Sres. Concejales de elección popular en cumplimiento del mismo, cesan en este momento los Sres. concejales nombrados gubernativamente, y reponiendo en sus respectivos cargos a concejales de elección popular de veintitrés de Abril” [1933] (1936/02/23ko udal plenoko akta).

27

hauteskundeak eratu arte egongo da ezarrita. Zinegotzien erdia zerga ordaintzaile

handienak dituzten biztanleak izango dira, eta beste erdia 1917-1923 urteen bitartean

bozka gehien izandako zinegotziak izango dira.

Udaletxe berria eratzean, Andrés Allende Alonso izendatzen dute alkate, zinegotzi

zeharrena izateagatik. Baina denbora gutxian desoreka soziala ageria da, eta politikan

nabariak dira honek dituen ondorioak Alfonso XIII herrialdetik alde egiterakoan.

Alkate eta zinegotzien falta nabarmena da udal plenoetan, baina egoera hau II.

Errepublikarekin aldatuko da.

1931 – I. Errepublika

1931ko apirilaren hamabian, igandean, Ortuella udalerriko hauteskundeak ospatzen

dira, eta bertan jasotako emaitzak ezkertien aldekoak eta errepublikaren

aldekoentzakoak dira. Sozialistek sei eskainu jasotzean, komunistek hiru eta talde

ezkertiar errepublikanoak bost.

Hauteskunde hauek izan eta bi egunetara, hau da, 1931ko apirilaren hamalauean, II.

Errepublika ezartzen da ofizialki.

Apirilaren hamabostean Vicente Vicandi izendatzen dute alkate 9 , gobernutik

jarraibide berriak jaso arte. Momentu honetan, Euskadiren izaera hobesten da, izaera

9 (…)Sesión constitutiva provisional del ayuntamiento de Santurce (Ortuella), con el motivo de la

proclamación de la republica de España. En dicho acontecimiento se reunieron los concejales, elegidos

por sufragio universal, en las elecciones del 12 de abril, y son los siguientes:

Tomas Andres, Santiago Fernandez, Nicolas Lopez, Enrique Arostegi, Candido Lopez, Anastasio

Romero, Guillermo Pardo y Lucio Gomez.

En la reunión se leyó el art. 53 de la ley municipal del 2 de actubre de 1877, manifestando que han

cumplido los deseos de todos al verse proclamada la republica de España, manifestando seguidamente

que se va a proceder a constituir internamente el ayuntamiento de santurce, hasta tanto reciban

isntrucciones de las autoridades constitutivas.

Seguidamente se lee el art 55 de la misma ley y se aucerda por unanimidad proclamar al alcalde

interino, al Sr. Vicente Vicandi, quien toma posesion del mismo , procediendo seguidamente a leer el

art 56 y 57 para proclamar por unanimidad a:

• Teniente alcalde 1 a Candido lopez

• Teniente alcalde 2 a Santiago Fernandez

• Procuradores a Tomas Andres y Enrique Arostegi

Se acuerda que las sesiones ordinarias del ayuntamiento se celebren el miercoles a las 20h y las

subsidiarias los viernes a la misma hora. Se acuerda dirigir un telegrama de salutacion al Gobierno del

a republica, al gobernador, al presidente y se acuerda a su vez adquirir una bandera republicana.

28

historikoa, norberaren gobernaziorako eskubidea, dena Ortuellako Buru Batzarrak

sinatutako dokumentuan.

Egoera hau diktaduraren koadroekin zer egiten den aztertzeko eta kaleen izenak

aldatzeko erabiltzen da.

1932ko irailean Vicente Vicandik bera kargua utzi zuen, izan ere, Errepublikak

sortutako ideiak eta ahaleginak desagertzen zihoazen, eta ez ziren kapazak lehen

mailako behar izanei aurre egiteko. Egoera nahasi honek eta eskuinak jasaten ari den

gorakadak CEDA-ren inguruan, herrialde askori dimisioa aurkeztera bultzatu zuten,

hauen artean Ortuellako udalari. Honela, gobernuak izaera kontserbadoreko gestora

bat jarri zuen urriaren hogeita hamarrean.

1932 oso urte latza izan zen, bertan izan ziren hilketa kopuru handiagatik, bai

nazionalisten artean eta militante sozialisten artean ere. Urte gogorrak izan ziren,

1934 arte, CEDA gobernuan sartu eta estatu faszistaren sorrera ematen den arte.

Urriaren seian greba orokorrerako deialdia egiten da. Ortuellan egoera kontrolatzeko

asmoz, guardiak heldu eta jende asko kartzelaratu zituzten.

1936 – Frente Popularraren garaipena II. Errepublika eta Gerra Zibila

Errepublikarekin jarraitu nahian, ezkertiarrak 1936ko otsaileko hauteskundeetara

“Frente Popular” bezala aurkeztu ziren, eta baita irabazi ere. Honela, Ortuellako

alkate Enrique Atozqui izendatzen dute eta zinegotzi bezala 1931an kanporatuak izan

zirenak izendatzen dituzte10. Hala ere, ezjakintasuna eta urduritasuna agerikoa da

Referente a los cuadros y objetos relativos al regimen, se acuerda quemarlos y entregarlos al pueblo.

A contionuacion se lleva a cabo el nombramiento del as comisiones, por unanimidad, y se acuerdan las

siguientes:

Comision de hacienda y fomento, Gobernacion y estadistica, Beneficiencia, Instruccion publica,

Matadero y alhondiga, Banda y festejos, Local y enseñanza Comision escombrera del zarzal .(...)

(1931/04/15eko udal plenoko akta).

10 (...)Alcalde: D. Enrique Atozqui

Concejales: Sr. Antolín, Sr. Fernández, Sr. Del Campo, Sr. Romero, Sr. Andrés, Sr. Pardo, Sr.

Velazquer, Sr. Nuñez, Sr. Nicomendes López y Sr. Cándido López.

29

uztailaren 18ko altxamendu militarra dela eta. Otxandio da lehenengo bonbardaketa

jasaten duen herrialde zibila.

Militarren eta errepublikazaleen arteko lehia gogorra ematen zen bitartean, 1936ko

urriaren 1ean, Euskadiren administrazioa, politika eta autonomia arautzen zituen lege

judizialak onartu ziren gorteetan. Ortuellako udaletxea berri honengatik poztu egin

zen.

AURREKARIAK NAZIOARTEAN

Nazioarteko egoera politikoak eragina izan zuen Espainian, horren arabera muturtu

baitziren jarrera politikoak. Alde batetik, Italiako faxismoak, Alemaniako nazismoak

eta Europako beste lurralde batzuetan, demokraziaren aurkako indarrek eginiko

aupadaz baliatu zen eskuina herri fronteen politikari aurre egiteko, eta muturtu egin

zen bi blokeen arteko enfrentamendua.

ITALIAN

Italian Lehen Mundu Gerran (1914-1918) sartu zenean Benito Mussolini ados zegoen

eta gainera bolondres moduan joan zen gerrara eta bertan karguz igo zuten gerran

egindako merituengatik.

Gerra bukatu zenean, Italiako Gizartea ez zegoen gustura Italiak Versallesko tratatuan

abantaila ekonomiko txikia eta lurrei dagokionez etekin handirik lortu ez zuelako,

nahiz eta Frantzia eta Britainia Handiak egindako promesengatik gerran parte hartu.

Reposición de los cargos a los aguaciles interinos destituidos por la autoridad militar D. Caludio

Iñiquer y José Airra y al músico de la banda municipal D. Demetrio Sanchez.

Destitución Jefe Guardia Municipal D. Mamerto Lorenzo.

Acta de arqueo entre alcalade entrante y saliente.

Telegrama del Presidente Frente Popular al Sr. Alcalde agradeciendo el ofrecimiento de esta alcaldía y

Ayuntamiento al posicionamiento de nuevo de este Ayuntamiento. (1936/02/28ko udal plenoko akta).

Delegación en Alcaldía para fiscalizar acuerdos de la gestora.(...)

30

Nahigabe horren ondorioz, langile eta nekazarien grebak egiten zituzten etengabe,

gerratik etorritako soldaduak ere batu zitzaizkien. Gainera, Mussolinik

Ezkerreko alderdien kontra altxatzeko deia egin zuen, Gizarteak bizi zuen egoera

beraiei leporatuz. Hortik sortuko da ondoren Alderdi Nazional faxista.

ALEMANIAN

1932ko hauteskundeetan NSDAP-en porrotaren ondoren matxinadak eta kale borroka

bultzatu zuen Adolf Hitlerrek. Beraz, Gobernu berri, eta oraindik ahula, kolapsora

eman zuen. Estatuko jefea Paul von Hindenburg Hitlerrekin akordio batera iristeko

presionatua izan zen. Ondorioz, Hitler Alemaniako kantziler izendatu zuten. Kargua

hartuta, hauteskunde berriak dekretatu zituen, propaganda nazi izugarria egin zuen.

Gainera, hauteskunde egunerako gutxi falta zela, Reichstag eraikinari su eman zioten

eta Hitlerek komunistei egotzi zien errua. Sutea matxinada baten hasiera zela aditzera

eman, eta izua piztu zuen hauteskundeetan emaitza hobeak lortzeko asmoz. Eta hala

izan zen. Hitlerrek irabazi zuen eta lege bat ezarri zuen bide demokratikoetatik

diktadura ezartzen zuena. Bera zen “herria”, eta bere gain zeuden erabaki guztiak.

SOBIETAR ERREPUBLIKA SOZIALISTEN BATASUNA

Errusiako Iraultzak Sobietar Batasuna sortzea ekarri zuen 1917an. Iraultzak Tsarraren

irudian oinarritutako sistema ordezkatu zuen. Bi garai bereiz daitezke Iraultzan:

Lehenengoa 1917ko Otsaileko Iraultza izan zen, Errusiako Nikolas II.a tsarraren

autokraziarekin bukatu zuena eta errepublika liberal bat ezarri zuena, eta bigarren

fasea Urriko Iraultza, eta bertan Sobietarrek, Boltxebike alderdiaren menpean, boterea

kendu zioten behin-behineko gobernuari.

Sobietar Batasuna Errusiako Iraultzaren ondoko gerra zibila garaitu eta gero sortu zen

1922. urtean, eta Mikhail Gorbatxev gobernuburu zela desegin zen 1991. urtean.

Itsaso Baltikotik eta Itsaso Beltzetik hasi eta Ozeano Bareraino zabaltzen zen. Errusia

zen Batasunaren errepublika handiena, bai zabaleran bai biztanle kopuruaren aldetik.

Errusiak agintzen zuen bai politikoki eta baita ekonomikoki ere.

Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna edo Sobietar Batasuna XX. mendearen zati

handi batean mantendu zen herrialde sozialista izan zen.

31

GERRA ZIBILA EUSKAL HERRIAN

Espainiako Gerra Zibilak ezaugarri bereziak izan zituen Hego Euskal Herrian.

Lehenik, eskuindar espainolen matxinada lagundu eta bultzatu zuen masa-mugimendu

bat zegoen: karlismoa. Bigarrenik, Espainian ez bezala, burgesia abertzaleak

Errepublikaren alde egin zuen. Hirugarrenik, gerra-egoerak sortutako baldintzen

ondorioz, Lizarrako Autonomia Estatutua lortu eta, botere politikoaz gainera, euskal

gudarostea ere sortu zen. Laugarren eta azkenik, elizaren jokaera berezia izan zen:

elizaren zati batek eskuin matxinatuen aurka eta errepublikarren alde egin baitzuen,

Espainian ez bezala.

o ALTXAMENDU MILITARRA 1936ko uztailaren 17an Francisco Franco jenerala Melillan Errepublikaren aurka

altxatu zenean, harekin bat egin zuen Iruñean zegoen Emilio Mola jeneralak eta nafar

errekete karlistek. Araban ere, Jose Luis Oriol lurjabe karlistak, bere botereaz

baliatuz, altxamenduaren alde jarri zuen ia herrialde osoa. Bizkaia errepublikaren alde

agertu zen eta Gipuzkoan zalantza uneak izan ziren hasiera batean. Horrela, laster

Hego Euskal Herria bitan zatitu zen.

Juan Triguerosek gogoan du gerra piztu zeneko momentua, bere bizipen batekin

lotzen du berehala: “Nire aitarekin arratsaldeko 18:30ean etxerako bidean nihoala,

milizianoen kamioiak, beren eskopetak aldean zermatela ikusi genituen. Aitari

galdetu nion, Zer gertatzen da? Eta aitak erantzun: Gerra piztu da seme.”

Matxinoek EAJ beraien alde jartzea espero zuten, alderdi kontserbadore eta kristaua

zelako, baina EAJ Errepublikaren alde azaldu zen. Hala ere, alderdiaren jarrera

eztabaidan zen azken unera arte.

Altxamenduaren aurrean Hego Euskal Herriko herrialde guztietan jokabidea ez zen

homogeneoa izan eta fase desberdinak eman ziren.

32

Gerra Zibila piztu zenean haur asko erbesteratu egin zituzten Gerra pairatu ez zezaten.

Baina beste hainbeste, nahiago izan zuten bertan gelditu eta familia osoarekin egon.

Casimiro oraindik hunkitzen da une horiek gogoratzean: “Itsasontzia prest zegoen

Santurtzitik Errusiara joateko, gure zain itxaroten zegoen ordu erdi baino gehiago.

Izan ere, auzoko 7 edo 8 familietako haurrak guztioi batera eraman behar ziguten, eta

etxean zain geunden. Baina agurren orduan, amamak arreba eta biok ez joatea

erabaki zuen, ez ginela joango. Guztiok elkarrekin bertan geldituko ginela esan zuen.

Hil behar badugu, hemen hilko gara, baina guztiok batera, esan zuen. Eta horrela

hemen gelditu ginen.”

“Nire andrea Erandiokoa zen eta bera Inglaterrara bidali zuten, eta handik

Belgikara. Kanpamentu batean egon zen. Andreak baina, osaba marinel baten

laguntza izan eta berak hartu zuen. Inglaterrako Gobernua haurren kargu egingo

zela uste zen, baina ez zen hala izan, abandonatuta utzi zituzten. Gendeak lagundu

zien haur horiei, batez ere sozialista eta komunistak zirenak”.

“Amaiur” batailoiko gudariak, Faustino Etxebarria fikatarra beheko ilararen erdian dagoelarik

Hasiera-hasieratik, Espainia osorako garrantzi handikoa izan zen Iruñean Mola

jeneralak egin zuen altxamendua, oligarkiak, karlistek, Eliza katolikoak eta hedabide

nagusiek lagunduta. Nafarroan matxinatuen aurkako indarrak desagertarazteko

errepresio bortitza nagusitu zen (3.000 lagun hil zituzten kolpistek). Bortizkeriaren

biktima nagusiak langileen sindikatuak izan ziren. Aipatzekoa da, Sartagudako

sarraskia 1300 biztanleko herrian 90 bizilagun hil zituzten. Sartagudak alargunen

herria ezizena hartu zuen.

33

Gipuzkoan, ordea, errepublikarrek matxinada berehala menderatu zuten. Baina

eskuindarrek Nafarroatik inbaditu zuten eta Alfonso Beorlegi buru zela Irun hartu

ondoren irailaren 4an, berehala iritsi ziren Donostiara 1936 ko irailaren 13an. Horrela

iparraldeko frontea Frantziako mugatik isolatuz eta errepublikar ejertzitoaren ahulezia

agerian utziz. Irun eta Donostia hartuta Mola generalaren tropak Gipuzkoa osora

berehala hedatu ziren.

Gerra hasi eta handik hiru hilabetera, frontea Gipuzkoa eta Bizkaiaren arteko mugan

zegoen.

Casimiro: “Gerra garaian Eskolara joaten ginen bai, baina bazeuden Gerra zela eta

joaten ez ginen denboraldiak ere. Nahiz eta orokorrean joaten ginen.”

o GERRA BETEAN AUTONOMIA ESTATUTUA LORTU ZEN 1936ko irailaren bukaeran, Bizkai Buru Batzarrak inoiz baino duda gehiago zituen

Errepublikari emandako sostenguaz, batez ere irailaren 25ean Altuna-Mendi eta Cabo

Quilates itsasontzi-espetxeetan egindako sarraskiak eta gero. Buruzagi jeltzaleak

arrakastarik gabe saiatu ziren britainiar diplomaziarekin harremanetan jartzen,

Londresek euskal gobernu autonomo bat babes zezan. Mugimendu horien berri izan

ondoren, Errepublikako Gobernuak Valentzian 1936ko urriaren 1ean onartu zuen

Euskadiren Autonomia Estatutua. Beraz, Lizarrako Autonomi estatutua lortu eta

Euzko Jaurlaritza osatu zen urriaren 7an.

Carimiro Bordegaraik: “Gure ustez, Euskadirentzako ona zen Autonomia Estatutua

lortu izana. Sozialistek ere babestu zuten gainera. Lehenengo Euskal Gobernua Jose

Antonio Agirrek Gobernatu zuen”

Izan ere, 1936ko urriaren 8an Gernikako Batzar Nagusian Jose Antonio Agirrek

Euzko Jaurlaritzaren lehendakari kargua zin egin zuen. Gobernuak bederatzi hilabete

iraun zuen. Batasun gobernua sortu zuen abertzale, komunista, errepublikazale eta

sozialistekin. Beronen ekimena praktikan estatu independente batena izan zen,

halabeharrez gerrak bultzatuta: bere unibertsitate, diru, armada, eta abarrekin.

34

Ortuellako udaletxeak kontutan hartzen du autonomia estatutuaren aldarrikapena, eta

honako hitzekin jasota dago:

(...)Se propone acordar felicitar al Gobierno Vasco en el día de su formación al darse el

Estatuto a esta región, adquiriéndose esta corporación a su gestión, esperando que sus

actividades se desplieguen en pro del bien de la República y del país Vascongado.(...)

(1936/10/09ko udal plenoko akta)-

Euzko Jaurlaritza sorberriak hartutako lehendabiziko neurrietako bat indar polizial

guztiak desegitea eta bere ordez Ertzaintza jartzea izan zen. Horrela, ordena publikoa

hobetu zuen eta, salbuespenak salbuespen, exekuzio politikoekin bukatu. Hala ere,

ezin zituen Bilboko sarraski basatiak geldiarazi: 1937ko urtarrilaren 4an, Larrinagako

espetxean zeuden 224 preso politiko erail zituzten miliziano sozialistez osatutako

batailoiek. Gudariek sarraskia gelditzea lortu zuten, 100 preso salbatuz. Eusko

Jaurlaritzak erantzuleak epaitu eta haietako sei fusilatu zituen. Eraso honen ondoren,

Euzko Jaurlaritzak frontetik zortzi batailoi kendu zituen Bilbon ordena publikoa

mantentzeko.

1936ko urriaren 5ean Bilboko Burdinazko Gerrikoa eraikitzeari ekin zion

Jaurlaritzak. Lanak bukatu eta hilabetera, lanen zuzendariordea atxilotu eta fusilatu

zuten, matxinoekin harremanetan jartzen saiatzeagatik.

Urriaren erdi aldera, Bilbora hegazkin, kanoi, metrailadore eta armaz jositako

itsasontzia heldu zen. Urriaren 26an, Jose Antonio Agirrek eusko indar guztiak berak

zuzendutako Euskadiko Defentsa Batzarraren aginduetara zeudela aldarrikatu zuen,

hau Errepublikako Armadatik independentea zela adieraziz. Azaroaren 7an, Eusko

Gudarostearen Aginte Nagusia sortu zuten. Juan Trigueros gogoratzen da behin

batzokian gudari batzuk ikusi zituela:“Batzokian geunden eta nire tio Luciano

PNVkoekin eta kapa eta ezkopeta soinean zuten gudari batzuekin bildu zen.”

Eusko Gudarosteak 1936ko azaroaren 20an entrenamendu gabeko infanteriako 27

batailoi zituen, 25.000 lagun ingururekin. Gainera, frontean 10.000 eta 12.000

miliziano inguru zituen, orduan geldirik.

35

Gasteizen, azaroaren 30ean egin zen Euskal Armada eratu berriaren erasoaldi bakarra

eta azkena, Legutioko gudua edo ofentsiba izenekoa. Euskal armadak Araban eraso

egin eta Gasteiz hartzen saiatu zen. Horretarako 29 batailoi, 5 ingeniarien konpainien

laguntza zutenak, 25 kanoi eta 8 gerra-gurdi zituzten Gasteiz konkistatzeko. Operazio

honen helburua altxatutakoek Sevilla eta Irun artean zuten komunikazio-lerroa

zatitzea zen. Baina, ez zuten lortu Mola generalaren aire ejerzitoek abantaila ematen

baitzien.

Bizkaian, negua eta gero, 1937ko udaberri aldera hasi zen Bizkaia menderatzeko

frankisten ofentsiba, Iparraldeko frontea izeneko kanpaina hasiz. Horretarako, Molak

lau errekete-brigada nafar erabili zituen, 28.000 lagun ingururekin: Brigadak Araban

eta Gipuzkoan osatutako 10 batailoi, karlista nafar asko eta Espainiatik etorritako

tropa erregularrek osatuta zeuden.

Gainera italiarren laguntza izan zuten; Kondor Legioko 140 hegazkin, eta artilleriako

7 kanoi-bateria. Molak bere alde zuen airea eta baita itsasoa ere, Euskadiren

kostaldean ezarritako blokeoarengatik.

Gudariek aldiz, ez zuten hainbesteko armarik izan eta alderdikoek herririk herri

boluntarioen bila biltzen ziren tropa sendoagoak sortzeko asmoz. Casimiro

gogoratzen da: “Ortuellako altxamenduan sozialista eta komunisten kuadrilak batez

ere, genteari borrokarako presta zitetzen esaten. Eskopetak eta zegoena hartzen

zuten. Ez zuten ezer eta.”

“Boluntarioak ziren gehienbat, dena ematera zihoazen gudariak”. Baina, bazeuden

erdi behartuta eraman zituztenak ere, dio Juanek. “Nire aita Asturiasera eraman

zuten Francoren tropak zetozela eta borrokara”.

o GAMIZ-FIKAN GERRAREN HASIERA 1937ko uztailaren 18ko altxamendu militarrak huts egin ondoren, Bizkaia gobernu

konstituzionalaren kontrolpeko zonaldean geratu zen, baina altxatuen menpe zeuden

Araba eta Nafarroatik laster hasi zen erasoa. Atal honetan, nahiko era grafikoan

36

azaltzen dugu gerrak Gamiz-Fikan duen eragina. Horretarako, tropa nazionalen

hurbiltzea eta udaletxeko aktetan gerrari buruzko zeharkako aipamenak erkatu ditugu,

frontea hurbildu ahala gero eta eragozpen handiagoak izango baitira herrian:

Lan honen sarreran aipatu dugu nola Gamiz-Fikako eremua menperatzen duten

tontorretatik igaro ziren Brigada nafar eta italiarrak. Izan ere, inguruko mendietan

eratu zen Bilboren Defentsarako Linea, nazionalek “burdinazko gerrikoa” deitu

zutena. 1937ko maiatzaren lehenean Bermeon ziren tropa nazionalak eta Bilboko

biztanleriaren zati bat ebakuatzen hasi ziren. Hurrengo hamabost egunetan Bizkargi

aldean eraso eta kontraerasoak etengabeak izan ziren, baina hilaren 20rako Fruiz eta

Morga erori ziren. Azkenik ekainaren 1ean Gamiz-Fika hartuta zuten nazionalek eta

aurrez-aurre zuten Bilboren defentsarako gerrikoa.

37

Gaztelumendiko tontorrean dagoen gudarien gotorlekua nazionalei aurre egiteko

Fikako plazatik zuzenean mendian gora abiatuz gero, Urruztiko gainera iritsi daiteke.

Handik goitik Larrabetzurako bidea hartzen badugu Gaztelumendiko tontorrera

helduko gara. Hain zuzen ere, eremu hori zen defentsarik kaskarrenak zituena Bilboko

Defentsarako Linean (Jimenez de Aberasturi, 2003: 227, 235; Egaña, 1999: 185).

Ekainaren hamabigarrenean hegazkin alemaniarrek eta nazionalen artilleriak lau

orduz bonbardatu zuten gune hori eta I, V eta VI brigadek Gaztelumenditik zeharkatu

zuten “burdinazko gerrikoa”, bertako defentsan hil zirelarik nazionalen aurkako

Saseta, Sacco, Venceti, Salsamendi eta Celta batailoietako kideak. Handik aste betera

jaso zen honako mezua Franco generalisimoaren kuartel jeneralean: “Frente de

Vizcaya. Esta tarde a las 3,10 las tropas han entrado en la capital de Vizcaya. Bilbao

ya es España”.

Eta Gamiz-Fikako udaletxean, modu xelebre honetan adierazten da antzeko zerbait:

Diligencia: por la presente hago constar yo el Secretario que por haber adquirido otro

libro para las sesiones por el ayuntamiento que queda anulada para en lo futuro y doy fe.

Gámiz-Fica a veinticinco de junio de mil novecientos treinta y siete.

Bonifacio Martinez

38

Ez dago esan beharrik aurreko akta liburua bukatu barik zegoela.

Honela izanik, Gamiz-Fikan lehen udaletxe nazionala ezartzen da, eta modu honetan

jaso zen aldaketa garrantzitsu hau:

Acta de constitución Provisional del Ayto

En la Anteiglesia de Gamiz-Fika a veinticinco de Junio de mil novecientos treinta y siete;

se reunieron en esta casa consistorial los Sres. designados por las derechas de este pueblo

para la constitución del nuevo Ayuntamiento, totalidad que en arreglo a la [ley] municipal

vigente corresponde a este municipio y que al margen se expresan, y así reunidos e

inmediatamente por los referidos señores se procedió al nombramiento de cargos, dando

el siguiente resultado:

Don Francisco Echegaray Güenechea Alcalde Presidente

Don Mateo Sagasti Hormaeche 1er teniente alcalde

Don Francisco Menchaca Oleaga 2º teniente alcalde

D. Eugenio Furundarena Legarreta Regidor Síndico

Do Ramón Galdona Goitia Concejal

Don Gregorio Izaguirre Meabe ibid.

D. Patricio Goyenechea Badiola ibid.

Don Victor Endemaño Uriarte ibid.

Don Felix Madariaga Larrabeiti ibid.

Constituído el nuevo Ayuntamiento provisional, conforme a lo dispuesto en el arto 57 de

la Ley municipal vigente, acuerdan por unanimidad señalar el Domingo de cada semana a

la hora de las nueve de la mañana para la celebración de sus señores.

Con lo cual se dio por terminado este acto y firman todos los Sres. concurrentes de que

yo el Secretario doy fe (1937/06/25eko udaleko plenoko akta)

Horrelaxe ezartzen da udaletxe nazionala Gamiz-Fikan, aztertu dugun bezala,

jeltzaleen nagusigodun eremu batean. Hala ere, udaletxean topatzen ditugun izenak ez

dira ezezagunak ez eta kanpokoak, jarraian ikusiko dugunez11:

11 1930ko erroldako, 1930 eta 1944ko kontribuzioetako eta Gamiz-Fikako erregistro zibileko (1877tik aurrerakoa da) datuak erabili ditugu.

39

- Francisco Echegaray Güenechea (1910, Ergoyen auzoko Agarre etxekoa):

bere osaba Juan herriko hogeita lau zerga ordaintzaile handienen artean

zegoen 1914an egin zen zerrenda eta bere aita Pedro Echegaray Uriarte (1883)

Gamizko alkatea izan zen 1916an eta 1928an Gamiz-Fikako lehen udaletxean

ordezko zinegotzi bezala izendatu zuten. Ondoren, 1930eko udalaren

berritzean zinegotzi izan zen eta, azkenik, 1934ean udaletxe jeltzaleak

dimititzean, bera izendatu zuen gobernadore zibilak udalerriko alkate.

- Mateo Sagasti Hormaeche (1867, Elejalde auzoko Inchaurra etxekoa): Fikako

alkate izan zen 1909-1911 artean eta 1914ko zerrendan hogeita lau zerga

ordaintzaile handienen artean zegoen. Bere anaia Juan Ignacio ere izan zen

Fikako alkate, 1918an. Azkenik, 1933an, Fikako Guardia Municipal kargutik

dimititu zuen udaletxe jeltzalea eratu zen egun berberean.

- Francisco Menchaca Oleaga (1902, Ergoyen auzoko Echezurikoa): ez dut

lotura aipagarririk topatu.

- Eugenio Furundarena Legarreta (1912, Olagorta auzoko Loaga Becoa

etxekoa): bere aita Juan zerga ordantzaile handienen artean dago da 1944an.

- Ramón Galdona Goitia (1880, Ergoyen auzoko Cafranga etxekoa): bere anaia

Benito ordezko izan zen 1928ko Gamiz-Fikako lehen udaletxean eta 29.

artikuluaren bidez izendatua izan zen 1931an. Badirudi, Ramón Unión

Patriótica Primo de Rivera diktadoreak eratu zuen alderdi politikoko ordezkari

izan zela12.

- Gregorio Izaguirre Meabe (1903, Acillona auzoko Arene etxekoa): bere arreba

Ramona udaletxeko gestorako kide izan zen 1933ko hauteskundeetatik

udaletxe berria eratu arte.

- Patricio Goyenechea Badiola (1904, Ergoyen auzoko Larraco Mayo etxekoa):

ez dut lotura aipagarririk topatu.

12 “acuerda la comisión municipal que se expida el libramiento a favor de Don Ramón Galdona de diez pesetas en representación del Ayuntamiento a la Unión Patriótica“ (1930/02/20ko udal plenoko akta)

40

- Victor Endémaño Uriarte (1872, Olagortako Maniena etxekoa): zinegotzi izan

zen 1930ean.

- Felix Madariaga Larrabeiti (1902, Acillona auzoko Asilloa etxekoa): bere

osaba Juan Madariaga Mallona Fikako alkate izan zen 1916-1917 artean.

Beraz, udaletxe nazionala ezin da okupazio baten eran hartu, herritarren zati baten

(gehiengoa) ordezkarietatik beste zatiaren (gutxiengoa) ordezkarietara boterea

igarotzea den heinean. Gainera, aldaketa horrek 1934 azaldu dugunaren antza du:

batetik, herrialdeko gobernaziotik ezartzen direlako karguak eta bestetik, lotura

pertsonal zuzenak daudelako. Bestalde, bi kideren inguruan ez dugu aurreko

udaletxearekin loturarik topatu baina kontuan hartu behar dugu gazteenak direla, eta

baliteke gerran zehar irabazi izana kargu horretarako izendapena lortzeko beste

legitimitate (alkateak 27 urte bakarrik ditu eta horrekin erlazionatuta egon daiteke,

frankismoaren hasieran erakundeetan ezarri zen “generación azul” delakoaren baitan

(Mariezcurrena, 1983: 79)).

o ORTUELLAN GERRAREN HASIERA Arestian aipatu bezala, gerraren aztarnak gero eta nabarmenagoak ziren, eta Franco

generalaren mandatupean zeuden faxisten aurrera pausoak errepublikanoen sinesmena

eta indarrak gutxitzen zituen. Honela, 1937ko ekainaren 23an, tropa faxistak

Ortuellan sartu eta komisio gestore bat sortu zuten13 alkate berria izendatzeko eta

herriaren boterea berreskuratzeko.Honatx tropak sartu eta hurrengo eguneko udal

plenoetako aktetan jasotakoa:

Acta de constitución de la Comisión Gestora con motivo de la entrada de las tropas del

Generalísimo Franco en este Concejo de Santurce (Ortuella)

13 (...)Se acordó mandar el siguiente telegrama al Generalísimo Franco. Al tomar posesión esta Gestora

Municipal felicitamos al V.S. como salvador de España esperando que con la cooperación de su

glorioso ejército conduzca a la nación a una España nueva por la que todos

aspiramos.(...)(1937/07/28ko udal plenoko akta)

41

En el Consejo de Santurce (Ortuella) a veinticuatro de Junio de mil novecientos treinta y

siete siendo las ocho de la noche y con motivo de la entrada triunfal en este pueblo de las

tropas del gneralísimo Franco defensor de la causa de la Falange Española, reuniéndose

en el salón de sesiones de esta Casa Consistorial bajo la presidencia del Capitán de la

Falange Española Don Angel Senarriaga Fernández, Don Angel Esteban Brizuela

Delegado de la Falange Española por el partido tradicionalista ( según carta autorizada de

Falange a favor de ambos que exhiben), los vecinos de este Concejo previamente citados

de orden de los Delegados indicados Señores Don Bernando Ibarra e Ibarra, Don Avelino

Fania Oses, Don Ramón Ciordia Miguel, Don Domingo Castillo y Alonso, Don Federico

Caira Cujiga, Don Faustino Landabaso Salcedo, Don Calisto Villanueva Buintarra

asistidos de mi el infrascrito Secretario.

Por el presente Capitán de la Falange Sr. Snarriaga después de pronunciar elocuentes y

patrióticas frases en favor de la causa nacional española que se va consiguiendo en esta

guerra merced a los triunfos de las tropas y esfuerzos de los buenos patriotas, indicó a los

Sres. Citados el objeto de esta reunión que era el nombrar una Comisión Gestora que se

haría cargo provisionalmente de la vida administrativa y orden público de este Concejo

hasta el momento oportuno en que se constituya un Ayuntamiento definitivo y que dicha

Comisión, en virtud de las atribuciones que él y su citado compañero Sr. Esteban traen de

la Falange Española e informes recibidos, quedaba constituida desde este momento, con

dichos vecinos relacionados comparecientes en este acto axcitándoles a cumplir

dignamente y con entusiasmo su cargo en bien de España.

Los Sres. mencionados, aceptaron el cargo de Gestores con el que se les honraba

prometiendo desempeñarlo lealmente en favor de España, acordando reunirse mañana

viernes para tomar otros acuerdos y nombrar presidente de la Gestora.

Entre los delegados citados y Señores Gestores cruzándose frases de afecto y

españolismo en honor de ARRIBA ESPAÑA dándose por terminado el acto con la

presente acta que firman por triplicado los concurrentes a fin de enviar un ejemplar al Sr.

Gobernador, otro para los delegados y otro para el Ayuntamiento, de todo lo cual

certifico. (...) (1937/06/24ko udal plenoko akta)

42

o ZIBILEN ETA HERRIEN KONTRAKO BONBARDEAKETAK Ofentsiba hartan arma berri bat erabili zuten, ordura arte munduko inongo gerratan

ikusi gabea: herritar zibilak bonbardatzea eta herriak suntsitzea, morala jaisteko eta

erresistentzia ahultzeko asmoz.

Zibilen kontrako lehenego bonbardaketa Durangaldean egin zuten. Durangoko

bonbardaketan Aviazione Legionariako italiar hegazkinek 336 pertsona hil zituzten.

Ofentsibaren etapa honetan, Eibar, Elgeta, Elorrio eta Otxandio ere bonbardatuak izan

ziren, lehen lerrotik gertu zeuden herriak baitziren.

Durangoko Bonbardaketa airetik. Durango 1937ko martxoak 31.

43

Durangon bonbardaketak 336 hildako eragin zituen.

Guztira hegazkinek 281 bonba baino gehiago jaurtiki zituzten. Durangok ez zuen aireko erasoen

kontrako inolako babesik.

Altxatuek Euzko Gudarostearen posizioen aurka aire eta artilleria bidez gogor egin

ostean, lurretik ekin zioten Bizkaiaren inbasioari. Apirilaren 20 eta 24aren artean,

Intxortako gudua gertatu zen, matxinatuak eusko gudarien fronte-lerroarekin talka

44

egin zutelarik, Elgeta inguruan. Hasiera batean, Euskadiko konpainiek erasoaldia

atzera botatzea lortu bazuten ere, azkenean Intxortak eta Udalaitz menderakaitza

erasotzaileen eskuetan gelditu ziren, frontea hautsiz eta matxinatuei Bizkaiarako

sarrera irekiz.

Casimiro: “ Bilbotik Ortuellarako borroka guztiak ikusi izan ditut. Jata bonbardatu

zutenean esaterako. Izan ere, egun eguzkitsua zegoenean menditik dena ikusten zen,

eta dena sentitzen zen. Goiz batean, behiekin nengoela tiroketa bat entzun nuen

artxanda aldean. Dena entzuten zen.”

Bi egun beranduago, 1937ko apirilaren 26an, Gernika bonbardatu zuten alemaniarrek.

Merkatu eguna zen eta hildakoak 126 eta 300 artean izan ziren. Eraikinen %70,

berriz, suntsituta gelditu zen. Hilabeteko erresistentzia bortitza bertan behera gelditu

zen.

Ondoren tropa frankistak Bilbora joan ziren. Bilbon errepublikazaleek defentsa

moduan Burdinezko Gerrikoa egin zuten, baina Matxinoek defentsa sistema horren

ahulezia guztiak zekizkiten Pablo Murga eta Alejandro Goikoetxea ingeniarien

traizioa zela eta. Hala ere, babes sistema hori zaharkituta zegoen, orduan sortu berriak

ziren hegazkin bidezko erasoen aurrean.

Casimiro eta Juanek ondo gogoan dute hegazkinen bonbardaketak: “ Fabrikek sirena

jotzen zuten eta denok babeslekuetara joaten ginen korrika batean. Egiten geundena

bertan behera utzita. Ni behin behiak zaintzen nengoen eta sirena entzun eta ziztu

bizian alkantarilan ezkutatzen nintzen. Trapagaran bailara bonbardatu zuten tropak

herrian sartzeko. Eskuko 21 bonba bota zituzten, rompedoras hegazkinak 19 bota

zituen eta gero 3 bonba handi. Bonbak askotan hurbil jausten ziren. Ondoko familia

bat hil zuten bonbardaketa horretan.”

“Gerra zibilean Frankisten aldetik aire errekonozimenduko bi hegazkin zeuden.

Batari arbuelo deitzen genion eta besteari alcaguetea. Lehenegoak bonbardaketak

zetozela abisatzen zuen, eta orduan fabrikek sirena jotzen zuten, eta jendea

babeslekuetara joaten zen. Bigarrenak, zonaldea ikuskatzen zuen gero non

bonbardatu behar zuten agintzeko.”

45

o SANTOÑAKO ITUNA: EUSKAL HERRIAN GERRAREN AMAIERA Euskal Herrian gerra 1937ko abuztuaren 24an amaitu zen, Francoren alde borrokatzen

ziren italiarren eta EAJren artean Santoñako Ituna sinatu zenean. Frankistek

euskaldunen lurrak bereganatu ondoren sinatu zuten. Alde batetik, euskaldunek

hartutako konpromezuak: armak utzi eta materiala legionario italiarren esku uztea,

okupatutako lurretan ordena publikoa ziurtatzea eta Santoña eta Laredon zeuzkaten

presoen bizitza eta askatasuna ziurtatzea. Bestalde, italiarrek hartutako

konpromezuak: euskal gudarien bizitzak errespetatzea, euskal agintarien bizitza

errespetatu eta erbesterako bidea ez oztopatzea eta Euzko Jaurlaritzaren aldeko jarrera

azaldu zuen edonork jazarpenik ez jasatea. Euskaldunek beren baldintzak bete

zituzten, baina Francoren alde borrokatzen ziren italiarrek ez; euskal agintariak eta

gudariak kartzelaratu egin zituzten eta euskal gudarien bila iritsitako itsasontzi

ingelesak hutsik itzuli ziren.

o ESPAINIAN GERRAK JARRAITZEN ZUEN Espainian Gerra Zibilak jarraitu zuen, 1938ko otsailean Teruelera jo zuten eta bere

egin zuten. Udan Ebroko Bataila hasi zen Errepublikarren Katalunia babesteko

asmoarekin, baina ez zuten lortu. Izan ere, azaroan Errepublika-Gudarostea Ebroko

frontetik erretiratu zen.1939ko urtarrilean Francoren armadak Bartzelona hartu eta

Alacanten zegoen Errepublikako gobernuak Frantziara alde egin behar izan zuen.

1939ko martxoan, Madril hartu ondoren, gerra amaitu eta Francoren diktadura faxista

hasi zen 1939 ko azaroaren 1ean, eta 1975 arte, Franco hil arte, luzatuko zen.

o NAZIOARTEKO LAGUNTZA Europako hiriek Espainako Gerra Zibilean ez parte hartzeko akordia hartu bazuten

ere, Alemaniak eta Italiak ez zuten bete tropa frankistak aktiboki sostengatu

baitzituzten. Baita gerora Sobietar Batasunak ere. Herrialde demokratikoetako

pasibitate antifaxistak haserretzen zituen sobietarrak.

46

ITALIA ETA ALEMANEN LAGUNTZA MATXINATUEI

Italia izan zen Espainiako Gerra Zibilean aktiboki parte hartu zuen lehen estatua.

Mussolini Nazionalista espainiarrei laguntzeko interesa zuen Italia nazio “handi,

errespetatu eta beldurra eragiten zuena” bilakatu nahi zuen. Helburu hori lortzeko

bide onenea faxismoa Europatik zabaltzea zela uste zuen Mussolinik. Horrez gain,

Italiak mediterraneoan zuen pisu politiko eta batez ere militarra indartu nahi zuen,

Ingelesen eta Frantsezen eragina gutxituz. Gainera, Espainian komunismoari aurre

eginez Mussolinik Hitler inpresionatu nahi zuen eta horrela Alemaniarekin zituen

hartu emanak sendotu.

Beraz, Italiak espainiar nazionalismoa ekonomikoki babesten 1934an hasi zen II

Errepublika desusestatzeko asmoz.

Gerra Zibilean, Nazionalistek Alemania eta Italiako erregimen faxistei laguntza

eskatu zien. Francok ezin zituen bere tropak Marokotik Espainiara eraman

Gibraltargo itsasartea errepublikarrek blokeatuta zutelako. Beraz, Mussoliniri

laguntza eskatu zion hegazkinez tropak Penintsulara eramateko.

Mussolinik uste zuen bere laguntzarekin gerra berehala bukatuko zela eta Italiak

Espainian faxistek garaile izanda abantaila garrantzitsuak lortuko zituela kostu

handiegirik gabe. Baina, Errepublikazaleek erresistentzia gogorra egin zuten,

onodrioz Mussolinik gero eta gerra-material gehiago bidali behar izan zuen

matxinatuen porrota gerta ez zedin.

Ofizialki, Italiak Gerran ez parte hatzeko Europan egin zen tratatua sinatu zuen,

gainontzeko herrialdeak bezala. Horregatik, Mussolinik une oro ezeztatu zuen faxistei

ematen ari zen laguntza

Alemanian, Hitlerri garrantzitsua iruditzen zitzaion Europan ideologien oreka egotea.

Beraz, oso interesatua zegoen Espainian faxista-nazionalista eta Errepublika-

sozialisten arteko arazoek ekarriko zutenaz. Ortaz, argi ikus daiteke, Alemaniak Gerra

Zibilean izan zuen parte hartzea ez zela komunisten kontrako gorrotoak bultzatua

bakarrik izan, baita hausnarketa pragmatikoen ondorio ere.

47

Gainera, Alemaniari Espainian nazionalisten kontrolpean zeuden baliabide mineralak

( kobre, burdina) interesatzen zitzaion. Bestalde, Hitlerrek bere armak gerran probatu

nahi zituen, etorkizun batean gerra orokorrago bat, mundu gerra bat, pizteko zegoen

aukera ikusita.

Alemaniako kanpo arazoetako ministerioak Francoren gerrarako laguntza eskaera

errefusatu eta bi egunera. Hitlerrek laguntzea erabaki zuen, ministerioaren babesik

gabe. Alemaniak Gerra Zibilean ez parte hartzeko Europan sinatu zuten tratatuari

jaramonik egin gabe. Francoren tropak Afrikatik penintsulara garraiatzen lagundu

zien, errepublikarren itsas blokeoa saiestuz. Gainera, Condor Legioa bidali zuen,

Francok Gerra irabazteko gakoa izan zen indar aereoa.

Bai Mussolinik, bai Hitlerrek Francori berari, eta ez beste inori, eman zioten laguntza.

Horrek matxinatuen lider bakarra bilakatzeko aukera eman zion.

SOBIETAR ERREPUBLIKA SOZIALISTEN BATASUNA (SESB)-REN LAGUNTZA

ERREPUBLIKARREI

Ikuspuntu desberdinak daude. Batzuen ustez, SESBak errepublikarrei laguntza eman

zien tradizio komunistari jarraiki, hau da, Nazioarteko solidaridade demokratiko eta

faxisten aurkako ekintza izan zen errepublika salbatzeko. Beste ikuspuntu kritiko

batzuen ustez, Stalinei kritika egiten dio, izan ere, uste dute SESBak Errepublikari

eskainitako laguntza gerra luzatzeko bakarrik izan zela eta ez gerra irabazteko. Guzti

hori europako demokrata eta botere faxisten arteko erresumina pizteko.

Gauza batengatik edo bestearengatik, baina SESBak Gerran ez parte hartzeko tratatua

sinatu zuen, batez ere Alemania eta Italiarrek eskaintzen ari ziren laguntzen

justifikazioarik izan ez zezaten.

SESBak bazekien Italia eta Alemania laguntzen zebiltzala, beraz, Gerra hasieran

gutxi, baina gerora asko inplikatu zen. Gerrarako material ugari bidali zituen, karroak,

hegazkinak… Casimiro horren lekuko izan zen “ Zeruan bi aldeetako hegazkin cazak

borroka egiten zuten, gu begira-begira gelditzen ginen”.

48

Errepublikaren alde borrokatu ziren 40.000 bolondres ere bidali zuten, Nazioarteko

Brigadak deituak izan ziren. Brigada horiek esperientzia handiagoa zuten Gerra-

gatazketan, Lehen Mundu Gerran arituak baitziren Espainiako soldaduak ez bezala.

Nazioarteko Brigadak garrantzi berezia izan zuten, Teruelgo edo Ebroko batailan

esaterako, eta Madrilen defentsan.

o GERRAREN ONDORIOAK

• Francoren diktadura (1939-1975)

Errepresio eta zapalkuntza ideologikoak 40 urtez iraun zuen. Francoren Diktadurak

iraun zuena, 1939tik 1975era, hain zuzen ere.

Alde nazionalak errepresio bortitza abiatu zuen bere esku geratu ziren lurralde

guztietan. Horretarako, batetik justizia arrunta erabili zen (Bizkaiko Instrukzio

Militarreko lehen epaile Gonzalo Queipo de Llano jenerala izendatu zuten) eta,

bestetik, milizianoen justizia paraleloa. Oro har, 900 pertsona baino gehiago fusilatu

zituen alde nacionalak Bizkaian. Gamiz-Fikako artxiboetan ez dago horrelako

berririk, ez eta auzokoen deklarazioerik ere beste udalerri batzuetan egon ziren bezala.

Baina bai izendatzen direla milizianoak eta ez diogu ikusten errepresiorakoa ez den

beste zentzurik:

(…) acuerda por unanimidad la corporación municipal designar a Cornelio

Echegaray, Aniceto Torrontegui, Antonio Olazar, José Gangoiti, Genaro

Furundarena, Juan Duo y Telesforo Arrien como milicianos para el cuidado del

pueblo y cumplimiento de las órdenes que se reciban de la superioridad

(1937/07/18ko udal plenoko akta).

Bestalde, Gamiz-Fikako erakunde publikoetako ordezkariek ere jasan zituzten neurri

bereziak. Udaletxeko idazkaria, adibidez, bere postuan mantendu zuten “por ser

afecto a las derechas14” eta baita posta zerbitzuko arduraduna: Victor Endemaño

zinegotzia. Baina sendagileak eta udaletxeko fondo-gordailuzainek isunak jaso

zituzten. Are gehiago, bigarrenak dimisioa eman zuen.

14 1937/07/25eko udal plenoko akta

49

Ortuellan ere jasan zituzten errepresioaren gordinkeriak:

(...)Esta sesión tenía por objeto dar cuenta de los informes de la Delegación de Falange y

Guardia Municipal referentes a los expedientes de empleados suspendidos de empleo y

sueldo de este Ayuntamiento, y no levantada la suspensión o resuelto su expediente.

Prudenciao Herranz Herranz, oficial de 1ª de Secretaria= El informe dice que ignora haya

pertenecido a ningún partido político pero ha sido muy simpatizante del benecido Frente

Popular; habiendo asesorado en muchos casos a su cuñado Alcalde de este Ayuntamiento

y Presidente de dicho Frente Popular, por lo tanto declarmos desafecto al Glorioso

Movimiento Nacional e imcompatible con la nueva España.

Jesús Ugalde Pére, 2º oficial de Secretaria= El informe dice que es person de orden y que

no se le ha observado tenga simpatías más que por los partidos de derechas, siendo buena

su conducta y creyéndole afecto al Glorioso Movimiente Nacional y fiel colaborador de

la nueva España.(...)(1937/09/02ko udal plenoko akta).

Gerra Zibila frankistek irabazi ondoren, zentralismo indartsu bat ezarri zuten estatu

osoan, lurralde historikoetan bereziki, eta ezdeusean gelditu ziren autonomia

erregimen guztiak. Euzko Jaurlaritzak erbestean lan egin behar izan zuen. Euskaldun

asko ere Venezuelara, Argentinara, Mexikora eta Amerikako beste herrialdeetara

atzerriratu ziren.

Francok Bizkaia eta Gipuzkoako foruak indargabetu zituen “provincias traidoras”

izendatuz. Araba eta Nafarroak berriz, Gerran Altxamenduarekin bat egin zutenez,

eskubide foral batzuk mantedu zituzten, hala nola, polizia eta zergen autonomia.

Juan: “1950. urtean Araban bide hobeak zeuden Bizkaian baino, Bizkaia zigortuagoa

izan zen, ez zuelako gerraren alde egin Arabak ez bezala.”

Euskaraz hitz egiteko debeku bortitza zegoen. Eskoletan dena erderaz ematen zen,

etxeetan euskaraz hitz egitea debekatuta zegoen.

Juan: “ Nire ama Gernikakoa zen eta euskaraz bazekien, baina errepresioa zegoen,

beldurra zuen eta ez zidan euskaraz hitz egiten, ez zidan euskara irakatsi”.

Beste familia batzuetan baina, etxean euskaraz egiten jarraitu zuten eta seme-alabei

irakatsi zieten. Klandestinoki ere irakasle batzuek euskaraz ematen zituzten klaseak.

Aldaketak etengabe gauzatzen ziren arlo guztietan, baita kaleen izenak aldatu ere,

50

Ortuellan aurkitutakoan ikus daitekeen bezala:

(...)Diose cuenta a la Gestora del último arqueo de fondos llevado a cabo el 21 del

corriente, por el Alcalde que cesó Sr. Atozqui, según el cual la existencia en Caja

asciende a 9.870,68 pesetas de la cuales son en papel 9.850,00 y en calderilla 20,68

pesetas.

Acto seguido acordase variar los nombres de las calles siguientes; a la calle llamada de

Pablo Iglesias s ele llamará del General Mola, a la de la República calle del Generalísimo

Franco, a la de Fancisco Ferres de D. Alfonso Echats y a la Plaza de la República Plaza

de España.(...)(1937/06/25eko udal plenoko akta).

Bestalde, matxinatuen garaipenarekin batera, Estatu Berriaren aurkakotzat jotzen

ziren berrikuntza errepublikar ororen aurkako politika bizia bideratu zen, hala nola,

1931ko Konstituzioan jasotzen ziren eta estatuak bermatu beharreko askatasun eta

gizabanakoen eskubide guztiak. Baliorik gabe utzi zituzten baita ere 1932an

Nekazaritzaren erreformarako xedatu zen Legea, eta beraz, itzuli egin zitzaien lurjabe

handiei orduan kenduriko lur-eremu zabalak. Langileek eta nekazariek gizarte eta lan-

eskubideak galdu zituzten.

Arlo ekonomikoan, Gabeziek, goseteek, lehen mailako ondasunen eskasiak eta

errazionamenduak izan ziren gerraostean.

Casimirok ondo gogoan du: “Gerra ondoren dendetan ez zegoen jateko ezer,

errazionamendua izaten genuen; 100 gramo azukre, edo 200 gramo lenteja edo

arroza aste guztirako. Herrialdeen arabera errazionamendua ezberdina zen.

Euskadin gehiago zigortu zuten eta gutxiago ematen ziguten. Meatzariei

errazionamendu gehiago ematen zien besteei baino.”

Juanek: “Gure etxean baina ez genuen goserik pasa maria gailetak eta esne

kondentsatua geneukan.”

Espainiako ekonomia nazioarteko ekonomiaren menpe bizi zen eta ahalmen eskasa

erakutsi zuen barne-merkataritzaren faktore ekonomikoak suspertzeko Langileen

soldata-errenta apalak ziren eta beraz gerra aurreko urteetan baino bizi-baldintza

apalagoak ziren.

51

Gerra galdu zuten errepublikarren aurka bideraturiko bortizkeria biziki luzatu zen

gerra osteko lehen urteetan, eta etengabeak izan ziren fusilamenduak (25.000-30.000

pertsona 1939-1945 urte bitartean), jabegoak kentzea, errekisak, garbiketa

administratiboak (7.000 irakasle inguru, besteak beste), bortxazko lanak, irainak,

zigorrak edo espetxeratzeak (271.000 preso zeuden 1939.urte amaieran, hau da,

biztanleria aktiboaren %8tik gora).

Casimiro: “Nire amaren lehengusua Nazionalek hartu zuten eta paledoira eraman

zuten, tiro egin behar ziotenean, makurtu eta korrika alde egin zuen. Errekan izkutatu

zen. Bost urte eman zituen izkutatuta. Gero Gerrako editoriala irten zen, beraz

komisaldegian, Larrinagan aurkeztu zen eta hilabete batzuk kartzelan eman zuen,

gero irten zen.”

Casimiro: “Bizi izan dugun Gerratik ikasi daiteke bai, Gerrak herrientzat ez dira

onak. Baina, Gaur egun ere leku batean ez bada bestean gerran daude”.

� Frankismoaren ezaugarriak:

Erakunde frankisten ezaugarrietako bat jarraikortasunaren printzipioa da.

Mariezcurrenak (1983: 89) ederki azaltzen du:

“Hubo en el franquismo notable interés en dejar bien claro que una de las principales

virtudes del régimen inaugurado tras la guerra civil era su “continuidad”, antídoto contra

las acciones revanchistas y las políticas partidistas, que garantizaba, se aseguraba, el éxito

de las gestiones públicas al mantenerse siempre el mismo criterio político que, no había

lugar para la duda, era el único correcto, y evitaba los cambios destructivos y nefastos

(…) en virtud de la misma [continuidad] los hombres que dejaban los cargos “no se iban”

y los que accedían a ellos, no comenzaban entonces “a servir a la Patria”. Es tal el deseo

de hacer aparecer las sustituciones en los cargos como meros trámites sin apenas

significación”

Horrela, Gamiz-Fikan, bat-batean Francisco Echegaray alkatea desagertu egingo da

1938ko otsailaren 10ean eta hurrengo urteko ekainean kargura bueltatu arte ez dugu

52

jakingo soldadu ibili denik 15 . Eta 1942ko maiatzean, ageriko argudiorik gabe,

udaletxeko gestora osorik aldatzen da16.

Sinbologia: Erregimen aldaketa bakoitza bere sinbologia propioarekin iristen da eta

Francoren aldekoa ez da salbuespena. Horien artean garrantzitsuena bandera: hiru

koloredun errepublikarraren edota ikurrinaren ordez “rojigualda” monarkikoa,

estetika faxistako arranoarekin apaindua, eta honen adibideak Gamiz-Fikako

udaletxean aurkituko ditugu:

(…) acuerda la corporación municipal expedir libramiento a favor de (…) Luis Castillo y

Cía. por lo satisfecho por 14 metros de Perca para la bandera Nacional (1937/09/05eko

udal plenoaren akta)

(…) acuerda la corporación expedir libramiento (…) a favor de Luis Castillo de treinta y

siete pesetas por una bandera nacional para la escuela mixta de Fica (1937/11/25eko udal

plenoaren akta).

Eta erregimenaren buru, Francisco Franco generalisimoa: “[acuerdan expedir

libramiento] a favor de Victor Endenaño Uriarte en concepto de lo satisfecho por dos

retratos del Exmo. Sr. Gobierno Don Francisco Franco17”. Eta Errepublikaren garaian

heroiak martir errepublikazaleak izan baziren18, orain errekete karlistak dira: “por

15 “Se hizo cargo inmediatamente de la Alcaldía Presidencia el Sr. Alcalde Don Francisco Echegaray Güenechea, después de varios meses de ausencia de esta localidad que fue forzosamente a prestar el Servicio militar, cesando el que venía desempeñando como alcalde en funciones Don Francisco Menchaca y Oleaga” (1939/06/15eko udal plenoko akta). 16 “se constituyeron en la casa Consistorial, con asistencia del presidente anterior, D. Francisco Echegaray y Güenechea, Alcalde, y los concejales (…) componentes todos del Ayuntamiento anterior que ha venido actuando hasta el presente, y seguidamente comparecen también [?] los señores (…), designados concejales-gestores del nuevo Ayuntamiento de este Municipio; y estando presentes todos los que han de componer la nueva Corporación, el Sr. Presidente dio la bienvenida y después le diose lectura por el Secretario, de orden de la Presidencia a los respectivos documentos del cese de la corporación y nuevos nombramientos, la Presidencia confirió la posesión del nuevo Alcalde Presidente Don Agustín Marcaida Abio, así como a los concejales-gestores que integran la corporación Municipal, haciendo la presentación en el acto de las insignias de Autoridad y sello de la Alcaldía y abandonando seguidamente la silla presidencial y salón de actos en compañía de los concejales salientes (…). Seguidamente constituido el nuevo Ayuntamiento bajo la Presidencia de D. Agustín Marcaida se hizo constar que, conforme al oficial nombramiento que se ha leído anteriormente ha sido designado por el Excmo. Sr. Gobernador Civil para Alcaldía de este Ayuntamiento a D. Agustín Marcaida Abio y para 1er y 2º tenientes de Alcalde D. Juan Madariaga Mallona D. Juan Madariaga Sagasti respectivamente” (1942/05/16). 17 1937/09/26ko udal plenoaren akta 18 Por orden del Sr. Alcalde yo el Secretario di lectura a la carta particular del Excmo. Sr. Gobernador Civil de la Provincia dirigida al Sr. Alcalde, interesando contribuyera este Ayuntamiento a la

53

unanimidad acuerda la corporación adherirse al homenaje a las Gloriosas Brigadas de

Navarra por su brillante actuación en la liberación del Norte de España19”.

Armada: elementu progresistetaz garbitua gerran zehar, kontrol sozialaren eta

zapalketaren instrumentu bilakatu zen.

Honela, imaginario kolektibo euskaldunean nahiko errotuta dago erregimen

frankistaren eta Guardia Civilaren arteko harremana (bereziki errepresioaren auziari

dagokionean). Izan be, une honetan agertzen dira udaletxearen eta benemeritaren

arteko erlazioak, noski erakunde armatuaren agindu sotiletara. Ikus dezagun Gamiz-

Fikako udal plenoetako aktetan jasotakoa:

“el Sr Alcalde Presidente expuso que en la última visita a este por el comandante de la

guardia civil del puesto de Munguía, que se interesó en que se asignase una cantidad

mensual para el chofer que les hacía el servicio con el auto, puesto que no percibía sueldo

ni remuneración alguna para los servicios que venía prestando. Enterados los Sres.

concejales asistentes acuerdan por unanimidad abonar de los fondos municipales la

cantidad de quince pesetas mensuales hasta el día treinta y uno de Diciembre del

corriente año de mil novecientos treinta y siete” (1937/09/26ko udal plenoaren akta).

Aipatu epea bukatzean beste sei hilabetean hamar pezetako laguntza emango du

udaletxeak. Azkenik, 1942ko udan beste “proposamen” bat egin zion Guardia Civilak

Gamiz-Fikako udaletxeari:

“vista la opción que se da a los Ayuntamientos en la comarca de la Alcadía de Munguía

fecha 6 de Agosto último, para pagar el importe de la máquina de escribir adquirida para

el Cuartel de la Guardia Civil de Munguía, bien en dinero bien en especie, se acuerda

abonar la participación correspondiente de este Municipio en dinero, ó metálico, que

asciende a 68.75 ptas.” (1942/08/26ko udal plenoaren akta).

suscripción abierta con destino al Monumento que a los Mártires de Jaca ha de erigirse en Madrid, pidiendo en este caso ser enviada directamente la cantidad que se acuerde al Banco de España a nombre de Comisión del Monumento en Madrid. Enterados los Srs. Concejales asistentes acuerdan contribuir con veinticinco pesetas (1934/05/10ko udal plenoko akta). 19 1937/11/18ko udal plenoaren akta

54

Gaztelumendiko tontorrean zutik jarraitzen duen oroigarri frankista

Eliza katolikoa: matxinada irmoki bermatu zuen eta laguntza moral eta

ideologikoa eman zion. Ordainetan eragin soziala berreskuratu eta ordain

ekonomikoak jaso zituen.

Monarkikoak: karlistek eta Alfontso XIII.aren partaideek sutsuki lagundu zituzten

matxinatuak. Baina Francok erregimen monarkikoa berrezartzeari eman zion

ezetzak, bi talde hauek beraien kokapenak diktadorearengandik urrun zitzaten

eragin zuen.

Falangea: talde faxistak gizonak eta berme ideologikoa jarri zituen altxamenduaren

alde. Bere buruek kargu garrantzitsuak izan zituzten espainiar Administrazioan

1945erarte, Bigarren Mundu-gerran Ardatzaren porrotaren ostean, Francok bere

erregimenaren kutsu faxista desagerrarazten saiatu zen arte.

Erregimen frankista, edo Mugimendu Nazionalak, ezaugarri argi batzuk agertzen

zituen: Franco jeneralaren irudian gobernu autoritarioa. Alderdi bakarra,

Espainiar Falangea, karlismoa eta erakunde eskuindarren arteko batasunak Espainiar

55

Falange Tradizionalista eta Nazional Ofentsiba Junta Sindikalistan bildu ziren (FET

eta JONS-etakoak).

Edozein oposizioren gaineko eskala handiko zapalketa.

Sindikatu bertikala, hau da, hierarkizatua eta bakarra, Estatuak kontrolatutakoa.

Ekonomi autarkia eta nazioarteko isolamendua.

Arlo ekonomikoan diktadura frankistak funtsezko bi garai zeharkatu zituen:

Autarkia: ekoizpenean laguntzarik behar ez izatea lortzeko saioaren hutsegitea,

emaitza nazioaren pobrezia orokorra izan zelarik.

Garapen ekonomikoa: 1960ko hamarkadaz geroztik laguntza estatubatuarrak

Espainia ehun industrial batez hornitzea baimendu zuen, aldakorra zen arren

biztanleriaren bizi maila igoarazi zuen. Turismoa izan zen beste aberastasun

nazional iturri bat.

Arlo sozialean atzeraturik zegoen nekazal gizarte batetatik erdi mailako gizarte hiritar

eta industrial batetara pasatu zen.

Data garrantzitsuak:

1936 Altxamendu militarra. Franco, Estatu buru matxinatuek aukeratua.

1939 Gerra Zibilaren amaiera. Francok Espainia osoaren gain agintzen du.

1945 Bigarren Mundu-gerraren amaiera. Franco tesi faxistetatik urruntzen da.

Espainiarren Forua.

1947 Ondorengotza Legea.

1953 Lehen ituna Estatu Batuekin.

1955 Espainiaren onarpena Nazio Batuetan.

1956 Mugimenduaren Oinarrizko Printzipioen Legea.

1965 Lehen ikasle protestak.

1966 Prentsa legea.

1967 Estatuaren Lege Organikoa.

1968 ETA lehen aldiz aritzen da.

56

1969 Francok Borboiko Juan Carlos Printzea izendatzen du ondorengo bezala.

1973 ETAk Gobernu burua zen Carrero Blanco almirantea erailtzen du.

1975 Francoren heriotza.

• Ondorioak nazioartean

� II. Mundu gerra (1939-1945)

Alemania Lehenengo Mundu Gerrako galtzaile nagusia izan zen. Alemaniak mendeku

nahiari eutsi zion eta Adolf Hitlerren agindupean hedapen politika gogor bati ekin

zion. Honela inguruko estatutak bereganatu eta Poloniari eraso zion. Eraso horrekin

II. Mundu Gerra hasten da 1939ko irailaren 1ean.

Bitartean, Ozeano Barean, Japoniak hedapen politika bat hasi zuen Ozeanoaren

ekialde eta mendebaldea menperatu nahian (Txina, Indotxina, Filipinak). Japoniaren

asmoen oztopo nagusi Amerikako Estatu Batuak izan zen.

Beraz, Mundu mailako egoera ikusita, Bigarren Mundu gerraren zergati nagusia

goaian aipatutako diktadura horien oldarkortasun eta hedapen politika izan zen.

1941eko abenduaren 7an, japoniarrek Pearl Harbor-en bonbardatu zuten AEB-ko itsas

armada, eta ondorioz, Roosevelt-en aginduz ipar-amerikarrek bete-betean sartu ziren

gerran. Lau urte beranduago, Hirosima-n, 1945eko abuztuaren 6an, Estatu Batuarrek

bonba atomikoa jaurti eta 80.000 hildako eta 140.000 kaltetu eragin zuten; hiru egun

beranduago, abenduaren 9an, Nagasakin jaurtiki zuten beste bonba atomikoak 20.000

hildako eta 50.000 zauritu eragin zuten. Ondorioz, Japoniak baldintzarik gabeko

kapitulazioa onartu (irailaren 2an) eta gerra amaitu zen.

Gerran, 40 milioi hildako izan ziren, naziek hildako juduak barne. Gerraren ondorioz

Alemania bitan banatu zen eta mundua ere bitan banatu zen: alde batean merkatu-

ekonomiako estatuak, AEBa buru, eta bestera SEBS eta ekonomia sozialista zuten

gainerako estatuak.

57

� Gerra hotza (1945-1991)

Gerra hotza II mundu gerra ondorio bat izan zen, oraindik II. Mundu Gerrako bake-

hitzarmenak hizketa gai zirenean. Mundu-gerran garaile irtendako aliatuen arteko

zatiketaren arrazoiak era askotakoak izan ziren:

Ikuskera politiko ezberdinak: alde batetik, kapitalismo demokratikoa, Estatu Batuak

buru zirela; bestetik, komunismoa Sobietar Batasunak gidatua.

Eraginkortasun-eskualdeen banaketan desadostasuna potentzia garaileen artean,

batez ere Balkanen inguruan eta Asiako Hegoaldean.

Inperio britainiar eta frantsesen ahultzea: bi herrialdeek aliantza bilatu zuten

Estatu Batuekin, inbasio sobietar posible bati aurre egin ahal izateko. Bestalde, bai

Sobietar Batasuna bai Estatu Batuak beren eraginkortasun-eremua hedatu nahian

zebiltzan, Frantzia eta Erresuma Batuko antzinako koloniekin.

1945etik aurrera, mundua izaera antagoniko eta bateraezineko bi aliantza edo "bloke"

handitan banatua geratu zen eta honek bien arteko gerra baterako aukerak zabaltzen

zituen:

Bloke mendebaldarra: Estatu Batuek eta Europako mendebaldeko herrialdeek

osatua. Gainera Latinoamerika, Australia, Zeelanda Berria eta, Afrika eta Asiako

beste zenbait herrialderen laguntza zeukan. Bere sistema militarra NATOn

oinarritzen zen (Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea, 1949an sortua).

Bloke komunista: Sobietar Batasuna, Txina, Mongolia, Ekialdeko Europa eta,

Afrika eta Asiako beste zenbait herrialdek osatua, Kubak ere bai iraultzaren

ondoren. Hauen erakunde militarra Varsoviako Hitzarmena izango zen, 1955ean

fundatua.

Gerra Hotzaren datu garrantzitsu batzuk

1945 Bigarren Mundu-Gerra amaitzen da.

1947 Marshall Plana Europa berreraikitzeko.

1948 Berlingo krisia.

1949 NATOen fundazioa. Sobietar Batasunak bere lehen bonba atomikoa

leherrarazten du.

1950-1953 Koreako gerra.

58

1959 Iraultza kastristaren garaipena Kuban.

1960 Vietnamgo gerra lehertuko da. Esku-hartze estatubatuarra.

1961 Berlingo harresiaren eraiketa.

1979 Afganistango inbasio sobietarra.

1991 Komunismoaren erorialdia Sobietar Batasunean eta Europako mendebaldean.

Alemaniako batze-prozesua hasten da.

HAUSNARKETA

Historia arazo batetik abiatuta eta ikerketaren bidez ikastea oso erabilgarria iruditu

zaigu. Izan ere, albisteetan egunero azaltzen dira gizartean ditugun arazoak. Gainera,

arazo horiek askotan lehengo garai batzuen ondorio dira. Gure lanaren abiapuntua

kasu: ume lapurtuak. Gaur egun jakitera eman den kontua da, baina Frankismo

garaian gertatzen zena. Eta Frankismoa Gerra Zibilaren ondorioa izan zen. Beraz, ikus

daitekeenez, denak du lotura bat; kausa eta ondorioak daude. Era honetan, historia

bere osotasunean hartzen da, lan honetan egin dugun bezala. Izan ere, Gerra Zibila da

gure abiapuntua, baina Gerra Zibilaren aurrekariak aztertuz Primo de Riveraren

Diktaduraraino jo dugu, Gerra Zibila bera aztertu dugu, garai horiek bizi izan dituzten

pertsonen bizipenekin. Horrela, errealago eta humanoagoa egiten dugu, ez da bakarrik

liburuetan agertzen den testua. Gerraren ondorioak ere aztertu ditugu, eta horrek II.

Mundu Gerrari buruzko informazioa jasotzera bideratu gaitu, eta hortik Gerra Hotza

aipatzera. Beraz, Historia era global batean ikastea ahalbidetzen du gertaerak kausa-

ondorioen bidez aztertzean. Izan ere, denak du lotura bat. Horrela ikasiz gero historia

ulertu egiten da eta ez da loturarik ez duten datu eta gertaera batzuk memorizatzea.

Historia ikerketaren metodologiaren bidez ikastea oso aberasgarria da ikasleentzat.

Beraiek dira ikasketa prozesuaren protagonista, eta era aktibo batean aritzeko aukera

ematen du gainera. Informazioa bilatu behar dute, horretarako iturri desberdinak

erabiliz; internet, entziklopediak, udaletxean aurki daitekeen informazioa, argazkiak,

aiton-amonen edo gurasoen bizipenak...

Bizipenak ezagutzeko elkarrizketak oso erabilarriak dira, gainera horrek ikasleei

denboraren kontzeptua barneratzen laguntzen die. Orainaldia, lehenaldia eta

59

etorkizuna desberdintzen, hain zuzen ere. Beraz, denboraren kontzeptu abstraktua,

ikusgarriago edo ulergarriago egiten da lehengo garaiei buruzko informazioa

jasotzeko elkarrizketen bidez. Ez hori bakarrik, elkarrizketa enpatia lantzeko oso

aproposa da, garai hori bizi izan duten protagonisten lekuan jartzen zarelako. Eta gero

testuetako informazioa beste era batean jasotzen duzu, enpatia handiagoarekin, ez dira

datu soilak.

Lan honen bidez, konturatu gara historia ikastea zein interesgarria izan daitekeen,

gakoa da klaseak nola planteatzen diren. Gainera, ikastola non dagoen, bertako

gertaerei eman behar zaie garrantzia. Ez da zertan den-dena eman behar. Guk

esaterako, lan honetan, Gerra Zibila aztertzerakoan Euskal Herriaz aritu bagara ere,

Bizkaiko gertaerak era zehatzago batean aurkeztu ditugu. Bizkaian kokatu baitugu

gure ikuspuntua, bertan bizi garelako.

Lanaren informazioa bilatzerakoan zailtasunak aurkitu ditugu. Izan ere, Ortuellako eta

Fikako Udaleko aktak irakurri ditugu, eta akta horiek udaletxe barruan daudenez,

goizean baino ezin izan ditugu erabili. Gainera aktak eskuz idatzita daude eta

irakurtzea ez da erraza izan. Beraz, ikerketaren metodologia erabiliz, ikasleek ere

aurki ditzaketen arazoei aurre egin beharko die, hori ere bizitza errealerako

ikasketaren prozesua izanik.

60

ITURRIAK

Bibliografia

DE LA GRANJA SÁINZ, José Luis (2008), Nacionalismo y II República en el País

Vasco: estatutos de autonomía, partidos y elecciones. Historia de Acción

Nacionalista Vasca: 1930-1936, Madrid, Siglo XXI CASANOVA, Julián; GIL ANDRÉS, Carlos (2009), Historia de España en el siglo

XX, Madrid, Ariel. DELGADO CENDAGORTAGALARZA, Ander (2008a), Gernika-Lumo (1876-

1937). Sarrera historikoa, Donostia, Eusko Ikaskuntza. DELGADO CENDAGORTAGALARZA, Ander (2008b), La otra Bizkaia: política

en un medio rural durante la Restauración (1890-1923), EHU. DIAZ FREIRE, Javier (1993), La República y el porvenir. Culturas políticas en

Vizcaya durante la segunda república, Donostia, Kriseilu. EGAÑA, Iñaki (zuz.) (1999), Gerra Zibila Euskal Herrian, Andoain, Aralar liburuak. GONZÁLEZ PORTILLA, Manuel; GARMENDIA, José María (1988), La posguerra

en el País Vasco. Política, acumulación, miseria, Donostia, Kriselu. JIMENEZ DE ABERASTURI CORTA, Luis Mª (2003), Crónica de la guerra en el

Norte (1936- 1937), Donostia, Editorial Txertoa. LUENGO TEIXIDOR, Félix (1990), “La formación del poder local franquista en

Gipuzkoa (1937-1945)”, Gerónimo de Uztariz 4: 83-95. MAGROBEJO, Endika (1996), Gamiz-Fikako elizatearen kondaira, Bilbo, Editorial

Magrobejo Zabala. MARIEZCURRENA, Elena (1983), "La clase dirigente vizcaína durante el

franquismo", Saioak 25: 35-50 MONASTERIO ALONSO, Raquel (1997), Gamiz-Fika, Arrieta eta Meñaka:

azterketa historikoartistikoa, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia. GARITAONAINDIA, Carmelo; DE LA GRANJA, José Luis (ed.) (1987), La guerra

civil en el Pais Vasco. 50 años después, EHU MAQUEDA MOTA, Luis Manuel; RODRIGUEZ ANDRES, José; RODRIGO

CAMARERO, Juan Ignacio; RODRIGUEZ QUINTANA, Maite, Concejo de

Ortuella Cronicas de su evolución hasta 1937, Ortuella, Ortuellako Udala. TALDE EUSKAL ESTUDIO ELKARTEA S.A. (1975), Euskadi, ante las elecciones

municipales, Donostia, Ediciones Vascas.

61

TÁPIZ, José María (2001), El PNV durante la II República (organización interna,

implantación territorial y bases sociales), Bilbo, Fundación Sabino Arana.

AGIRREAZKUENAGA, Joseba, MAJUELO, Emilio, URQUIJO, Mikel (1998), “

Historia”, Erein.

Sareko baliabideak

BILBO, DONOSTIA ETA GASTEIZKO ELIZBARRUTIETAKO ARTXIBO HISTORIKOEN SAKRAMENTU ERREGISTROAK. Eskuragarri hemen: <http://www.snae.org/sacramentales.eu.php>

http://es.wikipedia.org/wiki/Ortuella

http://es.wikipedia.org/wiki/Guerra_Civil_Espa%C3%B1ola

http://eu.wikipedia.org/wiki/Gernikako_bonbardaketa

http://eu.wikipedia.org/wiki/Durangoko_bonbardaketa

http://eu.wikipedia.org/wiki/Espainiako_Gerra_Zibila_Euskal_Herrian

http://eu.wikipedia.org/wiki/Espainiako_Gerra_Zibila

http://gerrazibila.wordpress.com/8-gerra-euskal-herrian/

http://es.wikipedia.org/wiki/Segunda_Guerra_Mundial

http://www.hiru.com/historia/la-segunda-guerra-mundial-i

http://es.wikipedia.org/wiki/Miguel_Primo_de_Rivera

http://www.gerediaga.com/

http://eu.wikipedia.org/wiki/Gerra_Hotza

http://www1.euskadi.net/harluxet/

BIDEOAK

http://www.youtube.com/watch?v=NKT4kPvfGt0

http://www.youtube.com/watch?v=JAnOH8i-agE&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=54wH8skGYbI&feature=fvwrel

http://www.youtube.com/watch?v=qlYTtbphDSE&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=UGZRe6jKeew&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=UpkDwp2grkQ&feature=related

62

Ahozko iturriak

Juan AntonioTrigueros eta Casimiro Bordegarairi egindako elkarrizketak

Artxiboak

BIZKAIKO FORU ALDUNDIA

1. Sail Administratiboa

a. Gobernua eta Eliza-auziak

b. Ogasuna eta Estatistika

c. Udal erregimena eta hirigintza

2. Udal funtsak:

a. Gamizko udala

b. Fikako udala

c. Gamiz-Fikako udala

GAMIZ-FIKAKO UDAL ARTXIBOA

1. Erregistro Zibila

2. Kontribuzio industrialak

3. Landalur eta abel kontribuzioak

4. Udal Plenoetako aktak

5. Udaletxean jasotako komunikazioak

ORTUELLAKO UDAL ARTXIBOA

1. Udal Plenoetako aktak

2. Udaletxean jasotako komunikazioak

63

Ortuellako Udal plenoetako akten liburuak