Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta …...NORK kasuan joango da beti, eta objektu...
38
Transcript of Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta …...NORK kasuan joango da beti, eta objektu...
Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa sailak onetsia (2003-VII-22)
Azalaren diseinua:Iturri
Ilustrazioak:Ivan Landa
Argazkiak:J.M. Peman
© Testua:Resu Abasolo, Julen Arexolaleiba, Marian Bilbaitua, Jesus Garmendia, Matilde Sainz
© EREIN 2003. Tolosa Etorbidea 107 - 20018 Donostia
ISBN: 84-9746-122-3
Inprimategia:Grafman S.A. • Gallarta (Bizkaia)
Euskal Hizkuntza eta Literatura
DBH 2
Resu AbasoloJulen ArexolaleibaMarian BilbaituaJesus GarmendiaMatilde Sainz
Maider Bastida eta Eneritz Zubiondoren lankidetzarekin
erein
5
AURKIBIDEA or.
1. UNITATEA Testua ...............................................................................................................................................6Berriak ematen............................................................................................................ 8
Morfosintaxia ...................................................................................................................... ...........22Deklinabidea: kasu gramatikalak: nor, nork eta nori kasuak ........................................ 22Ortografia: galdera eta harridura ikurrak .................................................................... 29
Euskal Mundua, Gurea.....................................................................................................................32
2. UNITATEA Testua ...............................................................................................................................................42Baleari buruzko triptikoa egin .................................................................................... 42
Morfosintaxia ...................................................................................................................................58Aditza: aditzaren sistemak (I): nor eta nor-nork ........................................................ 58Loturak: nor eta nor-nork sistemak eta nor, nork eta nori kasu gramatikalak ................. 62
Euskal Mundua, Gurea.....................................................................................................................65
3. UNITATEA Testua ..............................................................................................................................................72Liburu baten ahozko aurkezpena egitea ................................................................... 74
Morfosintaxia ...................................................................................................................................90Deklinabidea: leku-denborazko kasuak ..................................................................... 90Ortografia: parentesia eta marra ................................................................................ 99
Euskal Mundua, Gurea...................................................................................................................104
4. UNITATEA Testua ...........................................................................................................................................112Argudiozko testua idatzi aldizkari batean argitaratzeko ........................................... 114
Morfosintaxia ................................................................................................................................133Aditza: aditzaren sistemak (II): nor-nori eta nor-nori-nork ........................................ 133Loturak: aditzaren sistemak (II) eta leku-denborazko deklinabide kasuak ................ 142
Euskal Mundua, Gurea...................................................................................................................144
5. UNITATEA Testua ...........................................................................................................................................152Poema bat idatzi, eta errezitatu ikaskideen aurrean.................................................. 154
Morfosintaxia ................................................................................................................................170Deklinabidea: deklinabide kasuak ............................................................................. 170Ortografia: komatxoak................................................................................................ 178
Euskal Mundua, Gurea...................................................................................................................180
6. UNITATEA Testua ...........................................................................................................................................188Bertsotan kantu-kantari ............................................................................................... 190
Morfosintaxia ................................................................................................................................204Aditza: aditzaren aspektua........................................................................................ 204Loturak: aditzaren aspektua eta gainerako deklinabide kasuak ................................. 210
Euskal Mundua, Gurea...................................................................................................................212
• Eranskina (liburuaren bukaeran) ..............................................................................................216
Berriak Ematen
Ikastunitate honetan honako hauek egingo ditut:– Prentsa, irrati eta telebistako berriak gaien arabera sailkatzen.
– Inguruko berriak biltzen.
– Komunikabideetan berriak ematerakoan erabiltzen diren juntagailu, agur, izenburu,
etab. identifikatzen.
– Kohesio estrategiak identifikatzen eta erabiltzen.
– Albiste saioa prestatzen.
MORFOSINTAXIAIkastunitate honetan honako hauek egiten ikasiko dut:– NOR, NORK eta NORI deklinabideko kasu gramatikalak bereizten eta modu ego-
kian erabiltzen.
– Galdera eta harridura marken erabilerarako arauak ondorioztatu eta erabiltzen.
AZKEN XEDEA:
Ikastunitate honen helburua inguruko berriak jasotzen eta ematen trebatzea da. Beraz,
telebista, irrati eta prentsako ereduak aztertu ostean, albiste saio bat prestatu beharko
duzue, bideoz grabatzeko edo irratiz emateko.
Ikastunitate honetan honako hauek egingo ditut:
– Prentsa, irrati eta telebistako berriak identifikatu eta sailkatu.
– Komunikabideetan erabiltzen diren esapideak aurkitu.
– Albisteak bildu eta plantilla baten arabera ordenatu.
– Jasotako berriekin albiste saioa osatu.
EUSKAL MUNDUA, GUREAIkastunitate honetan honako hauek ikasiko ditut:
– Euskal literatura (poesia, ipuinak…) ezagutzen, interpretatzen eta gozatzen.– Euskararen inguruko gorabeherak ezagutzen eta aztertzen.– Hitz berriak asmatu eta sortzen.
1. UNITATEA
8
1. UNITATEA: BERRIAK EMATEN
ZUEN AURREZAGUTZAK KANPORATZEN1.1. Ikastunitate honetan albiste saio bat prestatu beharko duzue. Baina hori eginbaino lehen, berriei buruzko ezagutzak kanporatzen saiatuko gara. Horretara-ko, honako galdera hauek proposatzen dizkizuegu. Ea guztion artean ados jar-tzen zareten!
– Zein da berriak ematearen helburua?
– Berriak non agertu ohi dira?
– Berriak nola sailkatzen dira?
– Zein izan ohi da, oro har, berriemailea? Eta berrien hartzailea?
– Inolako aurrelanik egin behar al du kazetariak informazioa jasotzen duenetikematen duenera?
– Berriak berdin antolatzen al dituzte komunikabide guztietan?
– Eragin bera izaten al du hartzailearentzat berriak komunikabide batek edobeste batek emateak? Zein da ezberdintasuna (baldin badago)?
9
TESTUA
BERRIAK SAILKATZEN2.Irakurri eta idatzi
2. Hartu zuen herriko edo inguruko aldizkariren bat eta zerrendatu 10 berrirenizenburuak taularen ezkerraldean.
Ondoren, sailkatu, agertzen diren gaien arabera gurutze bat eginez. Gero, bildutaldekoekin eta ikusi ea guztiok bat zatozten.
BERRIAK SAILKATZEN Komunikabidea ............................ Izena ...............................
Eguna ................................
BERRIARENIZENA
LANMUNDUA
POLITIKA GERTA-KARI
BEREZIAK
IRITZIAK KULTURA KIROLA EGURAL-DIA
KARTEL-DEGIA
PUBLIZI-TATEA
DENBO-RAPASA
ZENB
AKIA
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
Entzun eta idatzi
3. Oraingo honetan taldeko batek grabatu ditzala berriak. Bideoz jaso dituzuenberriak ere era beretsuan sailkatu behar dituzue. Baina kontuz!, berrien izen-buruak arin-arin esango dituzte-eta. Horregatik, agian, grabatutako bi aldiz en-tzutea komeniko zaizue berriei izenburua jarri aurretik.
Orain, bete ezazue plantilla osoa.
10
1. UNITATEA
BERRIARENIZENA
LANMUNDUA
POLITIKA GERTA-KARI
BEREZIAK
IRITZIAK KULTURA KIROLA EGURAL-DIA
KARTEL-DEGIA
PUBLIZI-TATEA
DENBO-RAPASA
ZENB
AKIA
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
Azkenik, bildu taldean eta begiratu ea bakoitzak berdin sailkatu dituzuen berriak.Bestela, eztabaidatu eta ados jarri.
Berrien izenburuak asmatu.
1. ....................................................................................
2. ....................................................................................
3. ...................................................................................
4. ...................................................................................
BERRIAK SAILKATZEN Komunikabidea ............................ Izena ...............................
Eguna ................................
11
TESTUA
BERRIARENIZENA
LANMUNDUA
POLITIKA GERTA-KARI
BEREZIAK
IRITZIAK KULTURA KIROLA EGURAL-DIA
KARTEL-DEGIA
PUBLIZI-TATEA
DENBO-RAPASA
ZENB
AKIA
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
............
4. Entzun irratiko albisteak eta ekarri klasera grabatuta. Gero, albisteontzakoizenburuak asmatu eta plantillan idatzi. Ondoren, sailkatu.
Orain bil zaitezte taldean. Bakoitzaren proposamenak aztertu ondoren, ados jarzaitezte.
Berrien izenburuak asmatu.
1. ....................................................................................
2. ....................................................................................
3. ...................................................................................
4. ...................................................................................
BERRIAK SAILKATZEN Komunikabidea ............................ Izena ...............................
Eguna ................................
12
1. UNITATEA
Entzun eta idatzi
5. Bil zaitezte taldean eta aztertu prentsan, telebistan eta irratian nola hasten denalbiste emanaldia, zein esapide mota erabiltzen dituzten. Aztertu, era berean,albiste bat bukatu eta hurrengoa ematen hasteko edo albiste saioa bukatzekoerabiltzen dituzten esapideak.
Zerrendatu guztiak ondoko txantiloi honetan.
Gehien errepikatzen direnekin horma irudia egin eta ikasgelan jarri.
PRENTSA
Hasierako agurrak
Bukaerako agurrak
Albistetik albisteraerabiltzen direnjuntagailu etaesamoldeak
IRRATIA TELEBISTA
13
TESTUA
6. Orain, zeuei dagokizue berriak biltzea:Bildu taldea eta pentsatu zer motatako berria jaso nahi duzuen.
Hortik aurrera, jarraitu ondoren zehaztuta ematen zaizuen lan prozedurari.
BERRIAK BILDU, IDATZI ETA EMATEN3.Berriak bi ldu eta idatzi
LAN PROZEDURA
1. Saiatu herriko komunikabideetako kazetariren batekin egoten. Horrela jakingoduzue berriak jasotzeko zein irizpideri jarraitu, berriak nola jaso…
2. Taldekoen artean bost edo sei berri bildu (ikastetxekoak, udalekoak…).
3. Berri bakoitza honako taula honetan adierazi. Honela, berriak idatzita gelditukodira.
14
1. UNITATEA
BERRIAK IDAZTEKO TAULA1. Lagunei zer-nolako albistea kontatuko diedan pentsatu ondoren, datu hauek bila-tzen saiatuko naiz: (Ez dago galdera guztiei erantzun beharrik)
Zer? ......................................................................................................
Non? ......................................................................................................
Noiz? ......................................................................................................
Nori? ......................................................................................................
Nork? .....................................................................................................
Nola?......................................................................................................
Zergatik? ................................................................................................
2. Datu guztiak kontuan harturik, albistea idatziko dut.
3. Nahi badut, datu gehiago erantsiko dut. Adibidez: ondorioak, lekuko baten adie-razpenak…
4. Albisteari “izenburua” asmatuko diot. (izenburuan daturik inportanteenak agertubehar dira, eta era erakargarrian).
5. Idatzi dudana irakasleari erakutsiko diot.
6. Hark egindako zuzenketak kontuan izanik, albistearen GIDOIA osatuko dut.
7. Albistea ozenki, behar beste aldiz, irakurriko dut
8. Taldearen aurrean entseatuko dut eta besteek esaten dutena adi-adi entzungodut. Zerbait ulertzen ez badut, galdetu egingo diet taldekideei.
9. Taldekide guztien artean, musika aproposa bilatuko dugu.
10. Entsegu orokorrean parte hartuko dut.
(IRRATI mintegian prestatutako materiala, BILBOko PAT)
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
15
TESTUA
7. Atal honetan testuari kohesioa emateko estrategiak aztertuko ditugu. Zer dakohesioa? Esaldiak elkarri lotzen dizkion testu barruko lotura modua da, etatestua ulergarria izan dadin arreta handiz aztertu beharreko alderdia da. Zuentestuak hobetzeko oso baliagarria gertatuko zaizue, beraz, atal hau.
Kohesioa testuan nola gauzatzen den ikusteko pare bat pasarte ekarri dituguhona. Errepara iezaiezue, eta ondoren erantzun galderei:
“Bart gauean Real Madrid eta Athletic-ek TxapeldunenLigako partida jokatu zuten San Mamesen. Irabazlea beraizan zen, 2 eta 1 nagusitu baitzen. Hala ere, talde hau ezdago ados neurketaren emaitzarekin, izan ere, emaitzahobea merezi zutela irizten diote. Aurkaria, ordea, pozikdago egindako jokoarekin eta penaltiaren jokaldiak sorrara-zitako hika-mika neurriz kanpokoa zela esan zuten pren-tsaurrekoan, eta arbitroaren erabakia txalotu zuen.”
“Bart gauean Real Madrid eta Athletic-ek TxapeldunenLigako partida jokatu zuten San Mamesen. Irabazlea Athle-tic izan zen, 2 eta 1 nagusitu baitzen. Hala ere, talde zuri-gorria ez dago ados neurketaren emaitzarekin, izan ere, emai-tza hobea merezi zutela irizten diote. Talde madrildarra,ordea, pozik dago egindako jokoarekin eta penaltiaren jokal-diak sorrarazitako hika-mika neurriz kanpokoa zela esanzuen prentsaurrekoan, eta arbitroaren erabakia txalotu zuen.”
TESTUARI KOHESIOA EMATEKOESTRATEGIAK LANTZEN4.
16
1. UNITATEA
– Esan nahi dena berdin ulertzen da batean eta bestean? Ezberdina bada, zerkerrazten du ulermena batean edo bestean?
– Zein funtzio betetzen dute erreferentzia mekanismo horiek?
– Ezagutzen al duzu erreferentzia mekanismo horietakoren bat? Ezagutzen badu-zu, eman izenen bat.
Batzuetan testuetan agertzen diren zenbait hitzek testuan lehendik agertu den hitzbati edo hitz multzo bati erreferentzia egiten diote. Hitz horiek testuan kohesioaemateko baliabideak dira. Anafora ere esaten zaie.
TESTUARI KOHESIOA EMATEKO ESTRATEGIAK LANTZEN: PRONOMINALIZAZIOA
Testu batean hitz bat edo hitz multzo bat ez errepikatzearren, pertsona izenordai-nez baliatu ohi gara, maiz, berriro ere aipatu nahi ez ditugun hitz horien edo hitzmultzo horien ordez. Adib.:
“Bada istorio bat antzina-antzinatik kontatzen dutena. Baomen zen kutxatila berezi bat, munduan izan den herrialderikzoriontsueneko buruzagiak gordetzen zuena. Inork ez omenzekien zer zeukan hark barruan. Haren jabe zen herria bes-teak baino aurreratuagoa izango zela bakarrik zekiten herri-tarrek.
Iritsi zen eguna bi herrialdek borroka latzak izan zituztenakutxatilak zeukan altxorra eskuratzeko. Borrokan zebiltzala,kutxatila hori desagertu egin zen, eta denbora luzean ez zenharen berririk izan”.
Orain, saia zaitezte azpimarratutako hitzek erreferentzia egiten dieten hitzak edohitz multzoak topatzen.
TESTUARI KOHESIOA EMATEKO ESTRATEGIAK LANTZEN: ANAFORA NOMINALAK
• Determinazioa
Testuetan agertzen diren zenbait hitzek (hauek, horiek…) testuan lehendik agertuden hitz bati edo hitz multzo bati erreferentzia egiten diote. Erreferentzia horriesker lotzen du irakurleak informazio berria aurrez emandakoarekin.
“Txinako haur baxuek garraio publikoetan beste lurraldeeta-ko haurrek baino abantaila gehiago dauzkate. Haur hauek,altueraren arabera ordainduko dute autobus txartela”
17
TESTUA
Kasu horretan, idazleak, “Txinako haur baxuek” bigarren aldiz errepikatu beharre-an, “haur hauek” esan du, “Txinako haur baxuei” erreferentzia egin asmoz. Eta ira-kurle guztiok horrela ulertzen dugu.
Goian jarri zaizuen adibidean ere anaforek testua ulergarri egiteko funtzio garran-tzitsua dutela ikusi duzue. Beraz, berebiziko garrantzia dute elementu horiek tes-tuan.
• Ordezkapena
Oraingo honetan, idazleak testuaren kohesioa lortzeko egiten dituen ordezkape-nak aztertuko ditugu. Zer den ordezkapena? Idazleak azaldu nahi duen gaia adie-razteko eta gaiaren izena ez errepikatzeko, ordezko beste batzuk erabiltzea.Ordezko elementu horiek hainbat motatakoak izan daitezke.
“Txinako haur baxuek garraiopublikoetan beste lurraldeetakohaurrek baino abantaila gehiagodauzkate. HAUR HAUEK,altueraren arabera ordaindukoduteautobusean”
“Txinako haur baxuek garraio
publikoetan beste lurraldeetako haurrek
baino abantaila gehiago dauzkate.
TXINAKO HAUR BAXUEK altueraren
arabera ordainduko dute autobusean”.
18
1. UNITATEA
Arestian azaldutako adibide bera hartuko dugu berriro, baina, oraingoan, ordezka-pena ikusteko:
“Bart gauean Real Madrid eta Athletic-ek Txapeldunen Liga-ko partida jokatu zuten SanMamesen. IrabazleaAthletic izanzen, 2 eta 1 nagusitu baitzen. Hala ere, talde zuri-gorria ezdago ados neurketaren emaitzarekin, izan ere, emaitza hobeamerezi zutela irizten diote.Talde madrildarra, ordea, pozikdago egindako jokoarekin eta penaltiaren jokaldiak sorrarazi-tako hika-mika neurriz kanpokoa zela esan zuen prentsaurre-koan, eta arbitroaren erabakia txalotu zuen.
Kasu honetan idazleak bi hitz multzo erabiltzen ditu —talde zuri-gorria eta taldemadrildarra— lehenago aipatutako bi ideia azaltzeko. Horrela, errepikapena ekidi-tearren, hitz horiek beste hitz batzuekin ordezkatzen ditu idazleak, betiere, esa-nahiari eutsiz.
• Errepikapena
Bukatzeko, errepikapena aztertuko dugu, kohesio estrategia gisa. Estiloari dago-kionez, beharbada, oso egokia ez den arren, errepikakorregia gertatzen baita, ezdago dudarik testuari kohesioa ematen lagun dezakeen prozedura denik hau ere.Arestian azaldutako adibide bera hartuko dugu berriro, baina, oraingoan, ordezka-pena ikusteko:
““Auto berria erosi dut. Auto merkea, txikia. Baina tristenago. Auto berriak ez dauka errurik, noski. Autoa ondodabil. Baina orain esango dizuet neure tristuraren kausa”.
Ikus dezakezuenez, denbora guztian “auto”ari buruz mintzo da, hitz bera behin etaberriz errepikatuz. Oro har, oso erabilia ez den arren, literaturan sarri erabiltzenden baliabidea izan ohi da.
beribil
“Auto berria erosi dut.
Auto merkea, txikia.
Baina triste nago.
Auto berriak ez dauka erru-
rik, noski. Autoa ondo dabil.
Baina orain esango dizuet
neure tristuraren kausa”
Bera
19
TESTUA
TESTUARI KOHESIOA EMATEKO ESTRATEGIAK LANTZEN: ELIPSIA
Idazleak kohesioa lortzeko erabiltzen duen beste estrategia bat elipsia da. Hau da:behin eta berriro hitz egiten ari deneko gaia errepikatu beharrean, isildu egiten duhitz hori. Horrela, ziurtatu egiten du irakurleak ez duela izango ulertzeko arazorik;testuinguruak, batetik, eta aditzak, bestetik, erakutsiko diotelako bidea.
Hona hemen adibide bat:
“Sugegorri kantauriarra 60 cm da luze. Gorputza lodia du,isatsa estu eta motza. Azalaren kolorea aldatzeko gaitasunhandia du.”
Adibide honetan garbi dago idazleak isildu duen hitza “sugegorri kantauriarra”dela, baina irakurleak badaki gorputzaren itxuraz eta azalaren koloreaz esatendena sugegorriari buruz esaten duela.
JU!JU!JU!
JU!
BARREARI BURUZKO HAUSNARKETA
Gauza jakina da amerikarrak oso trebeak direla datuakbiltzen eta horiek zenbaki bihurtzen, oso estatistikazaleak baitira. Baina ez dugu hain urrutira joan beha-rrik horien parekoak aurkitzeko. Hain zuzen, frantzia-rrei ere oso atsegin omen zaizkie datu estatistikoak,eta denbora asko ematen dute datuak lan horretan.
Zenbaitetan datu-bilketa horiek ez dute ondorio jakin-garririk ematen; beste batzuetan, ordea, bai.
Frantziako medikuntza orokorreko elkartea barreariburuzko inkesta egiten ari da. Inkesta horren bidez,Frantzian barreak azken urteotan izan dituen gorabe-herak aztertu nahi ditu.
Barre egitea terapia dela kontuan hartzen badugu,frantziarrak bide okerretik dabiltzala adierazten duteemaitzek.
Izan ere, datu horiek diotenez, frantziarrek pixkanaka-pixkanaka barre egiteari utzi diote. 1936an, egunean19 minutuz aritzen ziren barrez, 1980an, ordea, 6minutura jaitsi zuten barreari eskaintzen zioten denbo-ra, eta, azkenik, 1987an, minutu bat besterik ez duteeman.
Emaitzak barreari buruzkoak badira ere, ez dira barre-garriak, negargarriak baizik.
20
1. UNITATEA
Irakurri eta hausnartu
8. Ondoko testu honetan kohesio estrategiak bilatzen saia zaitezte. Topa iezaio-zue bakoitzari bere aurrekaria, lot itzazue biak marra batez eta identifika eza-zue kohesio estrategia bakoitza zein motatakoa den.
Hasieran esan dugun bezala, kohesio estrategiak menperatzea oso garrantzitsuada testuak modu egokian osatu ahal izateko. Horrenbestez, kontuan har ezazueorain arte landutakoa hemendik aurrera idazten dituzuen testuetan. Hala ere,gogoan izan aurretik ekoiztutako testuak konpontzeko garaiz zabiltzatela. Horrela,ariketa aproposa izan liteke aurretik idatzitako testu bat orain ikasitakoaren arabe-ra egokitzea. Zuen esku uzten dugu.
Ja! Ja! Ja!Ja!
Jo!Jo!
Jo!Jo!
JUA!JUA!JUA!JUA!
JI!JI!JI!JI!
Je!
Je!Je!
Je!
21
TESTUA
ALBISTE SAIOA GERTATZEN5.9. Dagoeneko azken txanpan sartu gara. Albistean eman beharreko berriak auke-
ratu dituzuela, erabaki bakarra gelditzen zaizue hartzeko: telebista saioa edoirratsaioa prestatu. Hori erabakita, albistegia burutu kontrol-zerrendaren ara-bera.
KONTROL-ZERRENDA(Hemen adierazten diren puntuez gain,
beste batzuk ere zehaztu irakaslearen laguntzarekin)
1. Albiste saioa taldeak prestatutako albiste guztiekin osatuko da.
2. Albiste saioari hasiera emateko, ondo zaindu albiste batetik bestera pasatzekoedo saioa amaitzeko esapide multzoak. Gogoratu aurrez jaso dituzuenarekin.
3. Albisteak osatzerakoan kontuan izan testuaren kohesiorako kohesio estrategiak.
4. Ahozko komunikabideetan ezinbestekoa da ahotsa zaintzea: ozenki eta lasai ira-kurri albisteak.
5. Albiste saioan taldeko guztiek hartuko duzue parte.
6. ........................................................................................................
...........................................................................................................
7. ........................................................................................................
22
1. UNITATEA: DEKLINABIDEA
KASU GRAMATIKALAK: NOR, NORK eta NORI kasuak
NOR, NORK eta NORI deklinabide kasuei kasu gramatikalak deritze eta aditzarekinkomunztadura dutenak dira. Goazen, beraz, kasu bakoitzaren funtzio eta erabileraaztertzera!
DDEEKKLLIINNAABBIIDDEEAA
Azalpena
NOR kasuak (ZER eta ZEIN ere baliokideak dira) subjektu funtzioa izan dezake,objektu zuzena ez dagoen perpausetan. Hau da, aditz iragangaitzak dituzten per-pausetan (joan, etorri…). Objektu zuzena duten perpausetan, ordea, subjektuaNORK kasuan joango da beti, eta objektu zuzena, berriz, NOR kasuan. Kasu hone-tan, aditza iragankorra izango da (eman, esan, ekarri…). Perpausen zehar objek-tua izatea, NORI-ri dagokio. Aditzaren ekintza jasotzen duen objektua da berau.
Hausnartu eta erantzun
1. Errepara iezaiezue honako esaldi hauei:
– Patxi etorri da (Nor etorri da? Patxi)Nor, Subj.
– Patxi ikusi dute gurasoek (Nork ikusi du nor? Gurasoek Patxi)Nor, Obj. Nork, Subj.
– Patxiri eman diogu (Nork eman dio zer eta nori? Guk Patxiri hura)Nori, Zehar obj. (Guk, nork. Subj.; Hura, nor. Obj.zuz.)
“Beraz, subjektua gurasoek da!”
“Patxi ikusi dutegurasoek” “Nork ikusi du?”
“Gurasoek ikusi dute”
Beraz, zein marka erabiltzen da NOR, NORK eta NORI kasuen deklinabidean?
Saia zaitezte esaten kasu bakoitzean zein izaten den singularreko, pluraleko etamugagabeko marka.
23
MORFOSINTAXIA
Irakurri eta a ldaketak egin
2. Irakur ezazue ondoko esaldi hau eta jar ezazue ezezkoan eta galdera moduan.
Azalpena
– IK marka ZERIK kasuari dagokio, eta galdera eta ezezko perpausetan erabiltzenda. Forma bakarra du, mugagabea, eta aditzarekin egin beharreko komunzta-duran singularra har dezake bakar-bakarrik. Esate baterako:
*Ez ditut libururik erosi. Ez dut libururik erosi.
Hala ere, ZERIK kasua edo partitiboa azkeneko ikasgaian ikusiko dugu sakonkia-go. Beraz, oraingoz alde batera utziko dugu eta gai honi dagozkion hiru kasuak—NOR, NORK eta NORI— aztertzen jarraituko dugu.
Irakurri eta aztertu
3. Azter dezagun ondoko esaldi hau eta identifikatu esaldi horretan dauden izenak.
Naiara neska jatorra da
– Zein kasutan daude biak?
– Zein da subjektu funtzioa betetzen duena?
– Eta beste izenak zein beste funtzio betetzen du, hortaz?
Zein atzizki marka erabili duzue ezezko eta galderazko esaldia osatzeko?
Kafea hartu nahi dut
.................................................
.................................................
24
1. UNITATEA
Azalpena
Perpaus kopulatiboetan, NOR kasuan aurkituko ditugu bai subjektua eta baitapredikatu osagarria ere. Esaldi kopulatiboetan, besteak beste, honelako aditzakaurki ditzakegu:
Bihurtu (Mari Errauskin printzesa bihurtu zen)
Izendatu (Nire aita alkate izendatu dute)
Sentitu (Usue alai sentitzen da)
Jantzi (Inauterietan tximinoz jantzi nintzen)
...
Azalpena
Badaude objektu zuzena izan ez eta NORK kasua eskatzen duten aditz batzuk.Hona hemen adibide batzuk: jardun, irakin, funtzionatu…
Aktoreek eztabaidan jardun dute
Badaude, orobat, zenbait aditz NORI eskatzen dutenak: iritzi, eutsi, opatu, an -tzeman…
Ongi iritzi zioten zure erabakiari
Determinatzaileei bagagozkie, mugatzaileen artean erakusleak ditugu, besteakbeste, eta horiek ere deklinatu egiten dira.
Irakurri eta aztertu
4. Erreparatu ondoko esaldi honi:
Erlojuak pilarekin funtzionatzen du
Erlojuak hitzak zein kasu betetzen du, nor ala nork? Nork baldin bada, non dagoobjektu zuzena?
25
MORFOSINTAXIA
Irakurri eta erantzun
5. Erreparatu honako esaldi hauei eta erantzun beheko galderei:
Liburu hau nahi dut / Liburu hori nahi dut / Liburu hura nahi dut
– Zein da hiru erakusleen artean dagoen ezberdintasuna?
– Erakusle horiek singularrean daude. Nola jarriko zenituzkete pluralean?
– Zein kasutan deklinatuta daude? Deklinatuko zenituzkete unitate honetanaztertzen ari garen beste bi kasuetan?
Zenbatzaileen artean, berriz, egungo euskaran gero eta gehiago erabiltzen dugubat zenbatzailea eta baita batzuk ere, bat zenbatzaile zehaztuari –TZUK atzizkipluralgilea erantsita sortua. Horiek deklinatzerako orduan, zenbait puntu kontuanhartu beharko ditugu.
“Zein hau?”
“A, ze beste huraAndonirena da”
”Ioritz, emaidazuatzo utzi nizunliburua”
“Ez, beste hori”
26
1. UNITATEA
Identi f ikatu eta arrazoitu
6. Arretaz irakurri ondoko esaldiok eta identifikatu errenkada bakoitzean ongidagoen esaldia. Ondoren, zuen aukera arrazoitzen saiatu.
Alfer hutsa da
Emakume batzuk kexu diraberaien egoeraz
Batzuek bakarrik gaindituko duteazterketa
Gaztetxeko batzuei sarrera ukatudiete
Alfer bat da
Emakume batzu kexu dira beraienegoeraz
Batzuk bakarrik gaindituko duteazterketa
Gaztetxeko batzuri sarrera ukatudiete
ARIKETAK
Hutsuneak bete
7. Ondoren aurkituko duzuen testuan hutsuneetan falta direnak modu egokianjartzen asmatu behar duzue. Horretarako, testuaren ostean eman dizkizuegunaukerez baliatu beharko duzue.
NARRAZIOA
(1) Laura eduki zuenean oso gaizki pasatu zuen, gaixoaldi luze eta txar
(2) hartu zuen eta gehiago haurrik ez zezakeela gelditu zen. Honek asko
mindu zuen aita, beste haur baten gogoa baitzeukan, eta gehiago mindu zuen ama
bere senarrari (3) eman ezin ziolako. Orduan aitak behar zuen dirua bil-
du eta lau hilabeteko neska (4) erosi zien fraileei. Teresa ipini zioten
izena eta bigarren neskato (5) erabat poztu zuen familia, Laurak jolaserako
lagun aproposa egin zuelarik. Beraz, Teresa ez zen Lauraren ahizpa. Azken intuizio
batez, hitz larri batzuk irristatu zitzaizkion Laurari, zein ziren Teresaren gurasoak?,
galdetu zion (6) , eta erantzuna entzun zuenean kalera joan lasterkan, ingu-
ruetako baso baten sartu eta lau orduz luzatu zituen (7) .
P.Aristi. “Kcappo. Tempo di tremolo”.
27
MORFOSINTAXIA
1.- Zer jarriko duzue: ama, amak edo amek? .............................................................
Zergatik? .........................................................................................................................
2.- Zer falta da hutsunean: bat ala batek? ..................................................................
Zergatik? .........................................................................................................................
3.- Hauetatik zein da zuen ustez testuan egokia: haurra, haurrak edo haurrik? ......
.........................................................................................................................................
Zergatik? ........................................................................................................................
4.- Eta hauen artean zein dago ondo: bati ala bat?.....................................................
Zergatik? ........................................................................................................................
5.- Zer falta da zuen ustez: hau ala honek? .................................................................
Zergatik? . ......................................................................................................................
6.- Zer jarriko zenukete, aitona ala aitonari?...............................................................
Zergatik? .......................................................................................................................
7.- “Negar” da falta den hitza, baina deklinatu egin behar duzue. Nola?...................
8.- Esan beste modu batera “gehiago haurrik eduki ez zezakeela gelditu zen”.
.........................................................................................................................................
28
1. UNITATEA
Hausnartu eta osatu
8. Ikasitako guztia argiago ikusteko, bil itzazue kasu gramatikalen funtzio etaerabilerari buruzko ezagutzak honako taula honetan:
NOR
Kasu gramatikalak
NORK NORI
Funtzioa(k)
Atzizki markak
Salbuespenak
Subjektua:Objektu zuzenik ezdagoenean (aditziragangaitzekin.)Adib.: Udane joan daOiartzunera.
Objektu zuzena:Objektu zuzenadagoenean (aditziragankorrekin)Adib.: Jaionek legatzaerosi du bazkaltzeko.
29
1. UNITATEA: ORTOGRAFIA
GALDERA ETA HARRIDURA MARKAK
1. Irakur ezazue honako testu hau eta ipin itzazue galdera eta harridura markakzuen ustez behar diren lekuetan. Ez dituzue hutsune guztiak zertan bete:
OORRTTOOGGRRAAFFIIAA
Irakurri eta hutsuneak bete
• Egun on Joxe...Zer moduz doazbaserriko lanak...
* Zer moduz...Zer moduz diozu...Ara-zoak besterik ez ditut...
• Arazoak...Zer duzu ba...
* Behiek ez dute esnerik ematen, oilo-ek ez dute arrautzarik jartzen etahori gutxi izango balitz, ardiak otso-ak jan dizkit...
• Ene bada...Otsoak jan dizkizu ardiak...Eta harrapatu al dute...
* Harrapatu...Bai zera...Desagertzekotan dagoen espeziea omen da eta aske utzidituzte mendian zehar.
• Hori da hori aurpegia...Ez dago eskubiderik...
* Joan daitezela pikutara sasi-naturazale horiek...
• Et, et, et...Hori ez, e...Natura babestu beharra dago, baina guztion eskubideak ber-matuz...
* Ondo da, ondo da. Barkatu. Jango ahal dizkie beraiei ere ardiak...Orduan ikusikodute zer den ona.
• Tira, lasaitu zaitez. Ikusiko duzu nola dena konponduko den. Animo, gizona...
Joxemanuel Aristi
1. UNITATEA
Alderatu eta adostu
2. Bil zaitezte taldetan eta konpara ezazue bakoitzak egindakoa. Ondoren, ikaski-de guztiei azaldu zuen erabakiak eta adostu guztion artean.
Zein kasutan edo noiz erabili duzue galdera marka? Eta harridura marka?
Hausnartu eta ondorioak atera
3. Galdera eta harridura markak erabiltzen diren kasu guztietan mezua ematenduenak gauza bera adierazi nahi du? Idatz itzazue honako kontrol-zerrendahauetan galdera eta harridura markek adierazten dituzten jarrerak edota erabi-lera arauak:
1. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
2. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
3. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
4. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
5. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Harridura marken erabilerarako arauenKONTROL - ZERRENDA
1. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
2. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
3. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
4. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
5. ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Galdera marken erabilerarako arauen KONTROL - ZERRENDA
30
31
MORFOSINTAXIA
Azalpena
Ahoz ari garenean doinu bereziz markatzen ditugu era honetako perpausak. Errazigartzen dugu noiz den galdera, noiz harridurazko adierazpena, noiz informaziosoila… Horrela, esaldi berak esanahi ezberdinak har ditzake doinua gorabehera.Erreparatu honako adibide hauei:
– Adierazpen esaldi batek honako marka luke:
Trena zazpietan atera da.
– Galdera perpausa balitz, berriz, honako hau:
Trena zazpietan atera da?
– Harridura perpausetan osagai gehiago sartzen dira eta ez dago modu jakinbati lehentasuna ematerik. Hala ere, badirudi perpausaren hasieran egitendugula euskaraz halako enfasi hori:
Ezetz jakin zein naizen argazki honetan!
Bai polita dela koadro hau!
4. Doinuaren inguruan orain ikasitakoa praktikan jartzeko, irakur ezazue lehenen-go ariketako testua binaka eta simula ezazue elkarrizketa. Ea doinu egokiaematen diozuen elkarrizketari!
32
1. UNITATEA: EUSKAL MUNDUA, GUREA
EEUUSSKKAALL MMUUNNDDUUAA,, GGUURREEAA
Poesiaren liluraPoesiaren lilura
MAITE DITUT
maite ditutmaitegeure bazterraklanbroakizkutatzen dizkidanean
zer izkutatzen duenez didanean ikustenuzten
orduan hasten bainaizizkutukoa…nere barruan bizten direnbazter miresgarriakikusten
J.A. ARTZE
BALET ZORAGARRI
Urdinaren pozetantxoriak kantari,haizeari musukadantzan larrosa bi.Argi eta kolore,usai eta bizi,udaberri goizekobalet zoragarri.
M. ZARATE
33
EUSKAL MUNDUA, GUREA
Aspaldi jasoak
ANTOXIN GARBIA ETA ZIKINAANTOXIN GARBIA ETA ZIKINA
Jesukristok eta San Pedrok neskatxa bat aurkitu zuten iturri batean.Ura eskatu zioten eta neskatxak antoxin zikin batean eman zien ura.Jesukristok orduan esan zion:–Eskerrik asko eta Jainkoak dizula senar on.Joan eta joan, beste neskatxa bat beste iturri baten ondoan aurkitu zuten.Ura eskatu zioten hari ere. Hark antoxin garbi batean eman zien.Jesukristok orduan esan zion:–Eskerrik asko eta Jainkoak dizula senar txar.San Pedrok hau entzunda:–Nola hori, Jauna? –esan zion bere maisuari– Antoxin garbidunari senar txar, eta zikine-an ura eman dizunari senar on?–Ai Pedro, Pedro; zikinak onarekin ere ez dik bizimodurik aterako; garbiak txarrarekinere bai.
(ATAUNGO MANUEL ANTONIO ARRUEBARRENAK KONTATUA.)
R.M. DE AZCUE “AINTZINAKO IPUINAK”
DERIOKO PLAZADERIOKO PLAZA
1921 urtean Angel Madariaga ipuinak biltzen ari omen zen Bermeo aldean.Ipuinak, Bizkaiko ipuinen amaitzeko ohiko formulaz amaitzen ziren:
“Ori olan ixen bazanSartu daitela kalabazanEta urten deielaDerioko plazan”.
Ipuin-kontalariak amaitu zuenean, Angel Madariagak formula hori zergatik erabiltzenden galdetu, eta hauxe izan omen zen erantzuna:“Derion plazarik eztago ta ezin urten, eta ipoñek ezin egiek ixen”.
J. SARRIONANDIA “NI EZ NAIZ HEMENGOA”
“Ori olan ixen bazan sartudaitela kalabazan eta urtendeiela Derioko plazan”
34
1. UNITATEA
URDAILA ZIKIN
Soldaduzkan dauden bi lagun solasean ari dira.– Atzo ospitale militarrean izana naiz.– Oinazeren bat, ala?– Bai gizona, ikaragarrizko minak nituen sabelean eta zera esan zidan sendagileak: urdai-la zikina dudala eta pastila batzuk hartzeko.
– Eskerrak oinak ikusi ez dizkizuten. Bestela operatuko zintuzten.ARPA JOTZEN, ARGIA
Hauek, berriz, gaurkoakHauek, berriz, gaurkoak
LOTSAGARRI EZ AZALTZEKO
Lana dela eta ez dela, kanpoan afaltzeko ohitura handirik ez zuten Tolosako senar-emaz-te hauek, baina urtean behin dela Ihauteri-eta, jatetxean zerbait berezia egin nahi. Halaere, jendearen aurrean nola portatu ez jakiteagatik lotsagarri ez gelditzearren, zer eginasmatu dute: jatetxe batean sartu eta inguruko mahairen batekoek egiten dutena beraegingo dute. Eta horrela ez dute hanka sartuko.Sartu dira ostatuan, mahaian eseri eta:– Zer, zer hartuko duzue afaria hasteko? –entzuten dute galdegiten diela zerbitzen duenakauzoko mahaian dagoen bikoteari.– Arrain-zopa jango dugu.Gure bikotearen mahaira heldu da gero eta:– Zer jan nahi duzue zuek?– Guk ere horiek bezala, arrain-zopa.Bigarren platera eskatzen dute albokoek:– Guk xerra bana jango dugu, patata frijituekin, mesedez.– Eta zuek?– Guk ere horiek bezala, xerra bana patata frijituekin, mesedez.Postrea ere jan dute, eta kafea hartutakoan berriro dator zerbitzaria.– Koparik?– Nik Marie Brizard eta honek Carlos tertzero –alboko mahaikoek.– Eta zuek?– Nire emaztea Miren Etxebeste eta ni Joxe Armen dariz.
ARPA JOTZEN, ARGIA
35
EUSKAL MUNDUA, GUREA
Euskararen gorabeherak
1. Honako mapa honetaz baliatuz, saia zaitezte galderei erantzuten:
EUSKARAREN GALERA PROZESUARI DAGOKIONEZ:
1. Gasteizen Iruñean baino lehenago galdu zen euskara.
2. Izaban 1935. urtetik aurrera ere bazen euskaldunik.
3. 1935. urterako Bilbo zonalde erdaldunduan ageri da.
4. Tuteran XVI. mendetik aurrera ere euskara gorde da.
5. Iparraldeko hiru probintzien hiriburuak zonalde euskaldunean daude.
6. Iruñean Tafallan baino beranduago galdu zen euskara.
7. Araban ez da zonalde euskaldunik geratzen.
8. Iparraldeko probintziak, lurraldeari dagokionez, euskaldunagoak dirahegoaldekoak baino.
9. Gernika eta Goizueta zonalde euskaldunean daude.
10. Balmasedan XVI. menderako ez zen euskaraz mintzatzen.
Egia Gezurra
36
1. UNITATEA
EUSKALKIEI DAGOKIENEZ:
1. Euskalkien mugak eta probintzien mugak beti berberak dira.
2. Zegaman bizkaieraz hitz egiten da.
3. Eibarko euskaldun gehienen euskalkia bizkaiera da.
4. Arabako zonalde euskaldunean bizkaieraz egiten dute.
5. Otxandion eta Lantzen euskalki berean mintzatzen dira.
6. Beasainen, Donostian eta Deban gipuzkeraz egiten dute.
7. Baigorrin eta Ariben, nahiz eta estatu ezberdinetako herriak izan,bietan mendebaldeko behe-nafarreraz mintzo dira.
8. Donibane Lohizunen, Saran eta Hendaian lapurteraz dakite.
9. Ondarroan, Markinan eta Oñatin euskalki bera daukate.
10.Hedadura geografiko handiena daukan euskalkia bizkaiera da.
Bilbo
MauleDonibane-Garazi
IruñeaGasteiz
Bizkaiera
Gipuzkera
Iparraldeko goi-nafarrera
Hegoaldeko goi-nafarrera
Lapurtera
Mendebaldeko behe-nafarrera
Ekialdeko behe-nafarrera
Zuberera
Donostia
Baiona
Egia Gezurra
37
EUSKAL MUNDUA, GUREA
2. Erantzun honako galdera hauei:
1. Euskal Herriko mapa honetan herrien eta hirien izenak euskaraz agertzendira. Euskaraz bakarrik ikusita zeintzuk dira zuentzat erabat ezezagunak?Zerrenda itzazue:
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
2. Herrien eta hirien izenak gaztelaniaz edo frantsesez ematen dituen atlas bate-an edo interneten begira ezazue nola esaten diren horiek erdaraz. Gaztela-niazko izena euskarazkoa baino ezagunagoa zenbatetan egin zaizue? (1 jarri).Zenbatetan ez bata eta ez bestea? (2 jarri)
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
3. Zuek bizi zareten tokian euskara gorde al da?..........................................
Zein da (gorde bada) hitz egiten den euskalkia? .......................................
Zuen herriko edo auzoko leku izenekin (mendiak, errekak, iturriak…) zerren-datxoa osatu.
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Idatzi dituzuenetatik, zuen ustez zeintzuek daukate euskal sustrairik?
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
38
1. UNITATEA
Hizkuntzarekin jo lasean
Esaizu 1en egin zenuten bezala, Esaizu 2n ere hizkuntzarekin jolasean jarraitukodugu. Hain zuzen ere, hitzak desegin eta berregiteko hainbat pista emango dizki-zuegu oraingo honetan.
Pertsona eta leku izenak har daitezke jolaserako.
– Amaia: Ama izateko paradan egon baina lortu ez duen emakumea.
– Baiona: Iparraldeko hiriburu bikaina.
– Girona: Antso azkarra izan zenak oso gustuko ei zuen Katalunia. Seguruasko sarritan joango zen bertako “giro ona” gozatzera.
– Imanol Farias: Puruzale amorratua den aktore ezaguna.
– Lopez: Lo ere egiten ez zuen lehen pertsonaren abizena.
– Portugal: Antza denez, Kolon Ameriketara heldu baino lehen euskaldunakbertara iritsita zeuden eta etxera bueltatzerakoan portu batean eskala egite-ko ohitura omen zuten. Seguru asko sarritan portua aurkitu ezinean suerta-tuko zirenez, lainoa zela-eta, “porta galdu” egin zela errepikatuko zuten.
– Rotterdam. Dirudienez, izen hau bertan errota asko zegoelako sortu zen.Jendeak “errota ondoan” ordu asko ematen zituenez, hortik sortuko zen“erroterdan” eta azken honetatik Rotterdam.
– San Nijolas: Ludopaten zaindaria.
39
EUSKAL MUNDUA, GUREA
Saia zaitezte ahalik eta modurik barregarrienean ondoko pertsona eta leku hauendefinizioa ematen.
– Bart-ze-lo-ona: ................................................................................
– Donostia: .........................................................................................
– Getharria: ........................................................................................
– Holanda: ..........................................................................................
– Oletxaro: ..........................................................................................
