1. A EDUCACIN PARA O DESENVOLVEMENTO HUMANO 1. O CONCEPTO DA EDUCACIN PARA O DESENVOLVEMENTO 2. POR QUE NECESARIA UNHA EDUCACIN PARA O DESENVOLVEMENTO? 3. ORIXES DA EpD. A EDUCACIN POPULAR 4. A EVOLUCIN DA EPD 5. AMBITOS DE ACTUACIN DA EpD 6. DIMENSIONS OU INSTRUMENTOS DA EDUCACION PARA ODESENVOLVEMENTO 7. RETOS DA EDUCACIN PARA O DESENVOLVEMENTO 8. RECURSOS EN INTERNET 9. BIBLIOGRAFAA fenda entre ricos e pobres, entre o Norte e o Sur, segue aumentando, a pesares de que existenrecursos para que todos/as podamos vivir dignamente. A situacin de desequilibrio que vivimos naactualidade non ten comparanza con ningn momento histrico anterior.Neste escenario, poren, xurden voces crticas que reclaman unha maior xustiza nas relacins Norte-Sur, traballan por elo e viven en consonancia coas sas reclamas. Dende este punto consideramos aEducacin para o Desenvolvemento coma proceso para a consolidacin dunha conciencia decidadana global, como algo fundamental nos procesos educativos de calquera nivel. Bscase as odesenvolvemento dun pensamento crtico slido a partires do que cada persoa se implique naconstruccin dunha nova sociedade civil, comprometida solidariamente con todos os membros dahumanidade, cuxas demandas, necesidades, preocupacins e anlise tanse en conta hora datoma de decisins polticas, econmicas e sociais.O cidadn do sculo XXI deber facer fronte cada vez mis a decisins que influirn nas persoas.Neste contexto, preciso que a educacin que reciba a cidadana tea unha clara vocacin, non sintegral, senn tamn global. 1. O CONCEPTO DA EDUCACIN PARA O DESENVOLVEMENTOExisten diferentes e moi variadas definicins sobre o concepto da Educacin para oDesenvolvemento (EpD). Proceso de aprendizaxe activa, fundada nos valores de solidariedade, inclusin ecooperacin. Permite s persoas ir mis al do coecemento bsico sobre as prioridadesinternacionais do desenvolvemento e do Desenvolvemento Humano, a travs da compresindas causas e efectos dos asuntos globais, coa finalidade de promover a participacin persoale a accin informada. CONCORD (Confederacin ONGD Europeas) A educacin para o desenvolvemento hase de entender como un proceso para xerarconciencias crticas, facer a cada persoa responsable e activa (comprometida), co fin deconstrur unha nova sociedade civil, tanto no Norte coma no Sur comprometida coasolidariedade, entendida esta como corresponsabilidade no desenvolvemento, participativa,cuxas demandas, necesidades, preocupacins e anlise, se tean en conta hora da toma dedecisins polticas, econmicas e sociais. CONGDE 2004 A EpD un proceso educativo transformador, comprometido coa defensa e promocin dos

2. dereitos humanos de todas as persoas, que busca vas de accin no mbito individual, local eglobal para alcanzar un desenvolvemento humano.Pretende fomentar a autonoma da persoa,a travs dun proceso de ensino-aprendizaxe baseado no dilogo, que forme encoecementos, habilidades e valores e que promova un sentido de pertenza a unhacomunidade mundial de iguais. (Boni, 2006) A EpD un proceso educativo constante e transformador que favorece a comprensin sobreas interrelacins econmicas, polticas, sociais e culturais entre Norte e Sur, que promoveunha conciencia crtica, valores e actitudes relacionados coa solidariedade e a xustiza sociale busca vas de accin para alcanzar un desenvolvemento humano e sostible. Parte dunhaanlise en profundidade, que cuestiona o modelo de desenvolvemento e promove accinspara o cambio a nivel individual, local e global a medio e largo prazo. Enxeera senFronterias Galicia.De xeito xeral, das distintas definicins podemos destacar: un proceso educativo trasnsformador, polo tanto non algo inmediato. Fomenta a compresin das causas e efectos dos asuntos globais: do local ao global Solicita a participacin persoal-activa para ser partcipe do cambio Ten a sa base en valores: xustiza, solidariedade, equidade, Conciencia crtica: cuestiona, busca informacin, pensa por ti mesmo Inclusiva: demandas, necesidades, preocupacins e anlise, se tean en conta hora da toma de decisins polticas, econmicas e sociais. 2. POR QUE NECESARIA UNHA EDUCACIN PARA O DESENVOLVEMENTO?Ante o modelo do pensamento nico, os modelos educativos crticos, como a EpD, representanoutra opcin. 3. Un exemplo: O Mapa de PetersO intento de representar a Terra case tan antigo como a humanidade. As dificultades as que houboque enfrontarse foron numerosas: coecemento limitado do mundo, ensinanzas relixiosas, Candoningun puido dubidar de que a Terra era redonda, vronse con maior claridade as dificultades queplantexaba a confeccin dun planisferio, posto que a esfera sigue sendo a mellor forma e mis fielde representacin do globo terrqueo. No ano 1569 publicouse o primeiro mapa do mundo,correctamente calculado polo cartgrafo Gerhard Kremer; unha proxeccin coecida comoMercator que foi a mis aceptada e utilizada durante os ltimos catro sculos. A proxeccinMercator deseouse coma un mapa nutico que permita trazar de maneira uniforme rumbosmarios entre dous portos. No obstante, ao preservar as lias e as formas deixaba de respectar asproporcins de algunha rea da superficie terrestre.Durante e despois da expansin colonial europea, o mapa Mercator converteuse no mapa estndar,a pesar das desproporcins que reflexaba. Por exemplo, representa a Europa c mesmo tamao queSudamrica a pesar de que a segunda case o dobre de grande. frica ( que ten 30 millns deKM2) parece mis pequena que a antiga Unin Sovitica (que ten 22,4). Todas as rexins clidas 4. ven reducidas a sa superficie fronte as zonas tempadas e fras que a ven aumentada.Ademais, moitas versins do mapa de Mercator conceden dous terzos do espazo ao hemisferioNorte e soamente un terzo ao hemisferio Sur, dado que suprime a ntartida ou os ocanos do Sur doCabo de Hornos. Como resultado, Europa queda no centro do mundo. O mapa cumpre ben afinalidade para o que foi deseado, pero a vez fixo parecer normais as sas desproporcins easimetra. 5. O historiador Arno Peters demostrou que esta proxeccin ten numerosas incorreccins que podenresumirse baixo o calificativo eurocentrismo. Son sempre, en palabras de Peters, os pases doTerceiro Mundo, os estados excoloniais, as nacins dos pobos de color os que resultanprexudicados polo mapa Mercator. Este mapa unha expresin da poca de europeizacin domundo, da poca na que o home branco dominaba o planeta, da poca da explotacin colonial domundo, por unha minora de razas de seores brancos, implacables, ben armados e tecnicamentesuperioresTemos que seguir utilizando un mapa que reforce a idea en que fomos educados, Europa comocentro do pensamento e da accin do mundo? esta a mellor maneira de pasar de unhas relacinsde dominio a unhas relacins de solidariedade entre os pobos do Norte e do Sur?O Mapa de Peters unha til ferramenta para reflexionar como as nosas representacins darealidade incorporan, moitas veces criterios polticos, ideolxicos ou culturais. Como tdalasproxeccins cartogrficas, intentar representar a superficie esfrica do globo terrqueo sobre unhasuperficie plana, o mapa incle unha serie de distorsins da realidade. En calquera caso, podecompararse de forma moi ilustrativa cs mapas so mundo habituais, sobre todo c comentadoanteriormente chamado Mercator. 6. O mapa de Peters unha proxeccin equiarea: dicir sacrifica a fidelidade nas lias e nas formas,pero preserva as superficies relativas entre as rexins. Non se trata de que unhas proxeccins sexanmellores ca outras , simplemente, foron deseadas para fins diferentes. O aspecto sorprendente doMapa de Peters, en comparacin con Mercator e outras proxeccins habituais, pode ser utilizadopara reconsiderar cmo as nosas concepcins acerca da importancia de unha rexin ou pas podeestar condicionadas polo seu tamao relativo ou pola sa posicin (enriba/debaixo, centro/lado) nunmapa. Tamn pode axudar a tomar conciencia das nosas ideas tcticas sobre cmo clasificamos aspartes de este mundo globalizado. 3. ORIXES DA EpD. A EDUCACIN POPULARA educacin popular (EP) unha proposta de accin educativa que xorde das ideas de Paulo Freire.Este pedagogo e filsofo brasileiro, publica a finais dos anos 60 e principios dos 70 das obras quecambiarn o panorama pedagxico en Amrica Latina, La educacin como prctica de liberdade(1968) e Pedagoxa do Oprimido (1970). Ambas as das son produto da sa experiencia comoalfabetizador e educador. Inspirado por Hegel, Marx, Lenin, Luckks e Jaspers, entre outros, Freireparte dunha realidade en que opresores dominan os oprimidos e oprimidas, e na que o modelo deeducacin imperante -a educacin bancaria - considera o educando como un obxecto onde baleiraros contidos. A partir da crtica a este modelo, formula unha nova pedagoxa, crtica e humanizada -aeducacin liberadora -, cuxo obxectivo que a travs da concientizacin e a problematizacin darealidade, os oprimidos/as se liberen da opresin transformando a sa realidade.Posteriormente, empzase a substitur o termo educacin liberadora polo de popular, concepto quesegundo Carlos Nez se manexou explicitamente "sobre todo entendendo que a achega que seofreca non era para promover e organizar as masas (que estaban mis que organizadas) (...), doque se trataba era de achegar metodoloxas para a formacin e para o mellor accionar dasdevanditas masas xa organizadas" (Nez,1998)A EP unha intervencin intencionada no cultural, pedagxico e tico-poltico, que ten comoprincipios: Considerar os educandos como suxeitos e non como obxectos da educacin. A comprensin crtica da realidade para a sa transformacin (humanizacin) O uso da participacin e o dilogo para a construcin de saberes A relacin de poder horizontal entre educandos-facilitador/a A opcin polos sectores excludos e a nfase no empoderamento e a autoconstrucin dosuxeito autnomo. 7. A EpD empezou a superar o enfoque de sensibilizacin, baseado nunha visin fatalista e caritativa-tendencia victimizacin dos suxeitos do Sur, vistos como obxectos da solidariedade; e na que osuxeito do Norte quedaba reducido a doador -, para reelaborar un discurso mis crtico, que lleachegou a propostas como as da EP. EDUCACIN POPULAR cooperacin ao desenvolvemento e s Nace no Sur, vinculada s teoras darecomendacins da UNESCO de educar dependencia e da necesidade de apoiar para a paz e a comprensin internacional. movementos sociais para empoderar aos sectores mis desfavorecidos da O seu obxectivo concienciar sobre a sociedade.inxustiza, a desigualdade e os prexuzos que existen na "aldea global", para O seu obxectivo concienciar sobre a promover a solidariedade Norte-Sur. inxustiza, a desigualdade e a opresin queIntenta que a formacin desemboque nun padecen os grupos sociais excludos cos compromiso social de denuncia de que traballa, para promover o inxustizas e de creacin de alternativas empoderamiento da xente e a democraciapara a convivencia. de base. O seu enfoque global no poltico e Os seus mtodos de traballo basanse na econmico. Cntrase no local, nos educacin popular e na problemas concretos do grupo co que investigacinaccin. Pretende ser traballa. Traballa fortemente a participativo pero est, moitas veces, participacin, a cidadana e a democracia constrinxida polos sectores sociais e o de base.mbito acadmico aos que intenta influenciar. Os seus mtodos de traballo basanse na participacin e na investigacin- accin. O seu enfoque global. Intenta relacionar Utilzase ao mximo o dilogo e a permanentemente desenvolvemento e participacin comunitaria. dbil na subdesenvolvemento, paz e conflito, transmisin de coecemento acadmicodereitos, humanos e democracia, xnero, (cientfico e tcnico). medio, interculturalidad e desenvolvemento. Establece nexos claros entre o local e o global.EDUCACIN PARA DESENVOLVEMENTO Nace nos pases do Norte, ligada 4. A EVOLUCIN DA EPDA evolucin da EpD corre parella aos cambios no discurso das Organizacins Non Gubernamentaisde Desenvolvemento (ONGD), posto que, como sinala Regan (1994), falar da historia da EpD enboa medida falar da historia das ONGD. Por iso, seguindo a proposta de Mesa (2000), pdese facerreferencia a un modelo de cinco xeracins (Korten, 1990, Ortega, 1994, Senillosa, 1998) cunhaevolucin que se dilata dende os anos cincuenta ata os nosos das. Esta clasificacin utilzase paraefectos didcticos xa que, na realidade, posible encontrar experiencias de EpD dunha mesmaONGD que podera encadrarse en mis dunha xeracin.- Primeira xeracinNas prcticas das ONGD de primeira xeracin, ou asistencialistas, non pode falarse propiamente deEpD, xa que as sas actividades se limitaban a promover a recadacin de fondos para ofinanciamento de accins de axuda de emerxencia ante situacins crticas (guerra, desastres, fames). 8. O subdesenvolvemento percibase como un atraso, unha carencia material, na que se dan situacinsexcepcionais que deteen o curso normal dunha sociedade. Para a recadacin de fondos, oinstrumento mis empregado eran as campaas nas cales, como suxire Mesa (2000), se recorra aimaxes catastrofistas que intentaban espertar sentimentos de compaixn e apelan caridade e xenerosidade individual. Recrebase as unha visin fatalista do mundo onde se subliaban osaspectos catastrficos do Sur; os seus habitantes eran percibidos como suxeitos pasivos da pobreza,reforzando a idea de superioridade do Norte e evitando a comprensin das causas reais dosubdesenvolvemento (Fueyo, 2002).A mensaxe, implcita ou explcita, era que a solucin ao problema do subdesenvolvemento radicabana axuda outorgada dende o Norte, que non tia por que ser canalizada a travs das contrapartes noSur, senn que, en ocasins, poda estar dirixida a destinatarios individuais."Dlles o peixe para que poidan comer"- Segunda xeracinNos anos 60, luz das teoras en prol do desenvolvemento e coa creacin do sistema internacionalde cooperacin ao desenvolvemento, a accin das ONGD pasa da execucin de accins puntuais, decarcter asistencialista, realizacin dos proxectos de desenvolvemento. Neste contexto configrasea EpD de segunda xeracin, ou de desenvolvemento. Emerxe, neste contexto, un novo discurso quese distancia do asistencialismo, e que insiste na idea de cooperacin, entendida como actividade atravs da cal se axuda aos que queren axudarse a si mesmos [...] Este enfoque deu paso a unhavisin mis ampla da realidade do Sur e contribuu a dignificar os beneficiarios da axuda, e adeslexitimar a imaxinara da miseria na que se apoiaban as campaas de recadacin. " (Mesa, 2000:16). Anda que non se abandonaron as actividades de recadacin de fondos para a financiacin dosproxectos, insistase sobre todo en dar a coecer as circunstancias locais do medio no que actuabanas ONGD e as comunidades beneficiarias da axuda. Agora ben, a mensaxe segua sendotremendamente eurocntrica, xa que o enfoque desarrollista presupoa que o Norte a fonte dedieiro, produtos e coecementos para transferir ao estranxeiro; non se cuestiona o modelodominante, nin se identifican obstculos estruturais ao desenvolvemento de carcter transnacional.Como sinalou Regan (1994), a cuestin central neste enfoque era a ONGD mesma e o contextoinmediato da sa accin. Dar a caa e non o peixe- Terceira xeracinA finais dos anos setenta e na dcada dos oitenta arranca a terceira xeracin de EpD entendida comoeducacin crtica e solidaria. Unha serie de acontecementos na escena internacional propiciaron aadopcin deste novo enfoque: a declaracin da Nova Orde Econmica Internacional, o xiro socialdas teoras do desenvolvemento e a aparicin das teoras da dependencia. Xunto con estesimportantes fitos, poden sinalarse outros acontecementos igualmente relevantes na configuracin donovo discurso da EpD. A xuzo de Mesa (2000), poden destacarse a introducin da idea dereformismo global, a influencia dos movementos de renovacin pedagxica e a aparicin de novosactores no escenario da cooperacin ao desenvolvemento, como os comits de solidariedade, oscentros de investigacin, as ONG crticas e as organizacins internacionais.Segundo Grasa (1990), os principais trazos distintivos que permiten aglutinar as propostas de EpDdesta xeracin son os seguintes: 1) a EpD concibida como un proceso de aprendizaxe, orientada aocompromiso e accin; 2) a participacin dos educandos neste proceso de forma ampla, chegandomesmo aos mecanismos de toma de decisins; 3) a correspondencia estreita entre transmisin decoecementos e formacin de actitudes; 4) a comprensin das condicins de vida das nacins envas de desenvolvemento e as causas do subdesenvolvemento, dende un punto de vistainterdependente; 5) a concepcin dun desenvolvemento apropiado para cada lugar, lonxe dunmodelo nico de desenvolvemento; 6) a avaliacin do proceso de aprendizaxe, dende unha 9. perspectiva externa e obxectiva, interrogndose acerca de cales son os efectos discernibles nunhapersoa ou un grupo que ten pasado pola experiencia dun programa de EpD, e dende unhaperspectiva interna e reflexiva, preguntndose acerca de como e en que grao os involucrados noproceso estn a aprender e ensinando os outros. Preguntarse por que uns teen canas e outros non, que ou quen impide que os pescadores cheguen ao ro- Cuarta xeracinEn paralelo evolucin do concepto de desenvolvemento, onde se introduce a perspectiva dodesenvolvemento humano sostible, a EpD vai incorporar unha perspectiva mis global dodesenvolvemento, inclundo temas como os problemas ambientais, a crise do desenvolvemento, osconflitos armados, a democracia e os dereitos humanos, a problemtica de xnero, etc.Estamos ante a cuarta xeracin ou EpD para o desenvolvemento humano sostible que se prolongadende finais dos anos oitenta ata a actualidade. Ademais, a EpD convrtese nun espazo decuestionamento do modelo de desenvolvemento occidental, xa que os debates sobre os lmites docrecemento e os custos ambientais evidencian a sa imposible xeneralizacin. Tamn e a poca dasa entrada no campo poltico, con campaas de presin sobre diversas instancias de decisin, e douso dos medios de comunicacin de masas e os acontecementos culturais como medios desensibilizacin (Sierra, 1997).As mesmo, na dcada dos noventa, a EpD confle con outras propostas educativas, recollendo eintegrando no seu discurso os enfoques e contidos doutras aprendizaxes sobre problemticasglobais, como a educacin ambiental, a educacin para os dereitos humanos, a educacinmulticultural, a educacin para a paz ou a coeducacin. Os anos noventa estn marcados poloacelerado e complexo fenmeno da globalizacin que produce continuos cambios na esferaeconmica, poltica e cultural e nos somete a novos riscos de dimensins globais: ameazas aoplaneta, paz, aos dereitos humanos, etc. Non a primeira vez que a humanidade padece conflitos esufrimento, pero o que si novidoso que o ser humano consciente de que esta a realidadeglobal. Non obstante, anda que se tea esta percepcin do planeta, nas condutas cotis o homesguese comportando, en palabras de Lederach (2000), dunha maneira egosta e cunha perspectivamoi limitada. "Limitada, en canto que o marco de reflexin socio-poltica, econmica e culturaladoita ser etnocntricamente orientado; e egosta, en canto que as relacins e actuacins que un (oua sa nacin) realiza ou que lle afectan, se avalan case unicamente segundo o beneficio (persoal,provincial e sobre todo nacional) que achegan [...] Cada un polo seu cunha idea marcadamenteexclusiva nas relacins: o que beneficia a un debe prexudicar a outro, sexa a escala de pobos,nacins ou bloques militares [...] Adems, neste sistema mundial, onde unicamente os Estadosnacins son partcipes, o individuo non infle nada. Pode participar na familia, na escola, noconcello ou mesmo na n acin, pero nunca, ou polo menos raras veces, est promovido ninpermitido que o individuo poida desempear un papel no sistema mundial" (Lederach, 2000:160).Asegurar acceso equitativo aos peixes para xeracins presentes e futurasQuinta xeracinCal o papel que lle corresponde educacin ante esta realidade? A EpD de quinta xeracin oueducacin para a cidadana cosmopolita introduce a dimensin da participacin e o compromiso nosistema mundial dentro da sa prctica. Popularzanse termos como educacin global, dimensinglobal, educacin para a cidadana mundial ou perspectiva global que coexisten co de EpD. Cambio global depende tanto do Sur como do Norte 10. A EpD concibida como unha dimensin estratxica da cooperacin ao desenvolvemento definidacomo un proceso educativo (formal, non formal e informal) constante, encamiado a promoverunha cidadana global, a travs de coecementos, actitudes e valores capaces de xerar unha culturada solidariedade comprometida na loita contra a pobreza e a exclusin, as como coa promocin dodesenvolvemento humano e sostible.Na seguinte tboa presntase un resumo da evolucin da EpD dende os anos cincuenta ata aactualidade en funcin dos seguintes criterios: visin do subdesenvolvemento e do modelo dedesenvolvemento que comparte cada xeracin, concepcin da EpD e as estratexias de accinpreferentes e os actores involucrados. Preferiuse inclur nun nico bloque cuarta e quinta xeracinxa que, como se argumentou anteriormente, a educacin para a cidadana global recolle as propostasdas distintas educacins globais dos anos oitenta, contextualizndo as no novo escenario daglobalizacin. 11. Que un cidadn global? Arraigados no local, sitanse no mundo a travs de formas de identidade complexas, mltiples, que se mesturan as unhas coas outras, vez que estn inmersos nun mundo de identidades plurais mesturadas 12. Participan e compromtense activamente na vida cidad nos seus diferentes niveis (desde os mis locais aos mis globais) co fin de lograr un mundo mis xusto e inclusivo Son conscientes dos seus dereitos e obrigacins e responsabilzanse das sas accins como cidadns planetarios Demostran interese en coecer e reflexionar crticamente sobre os problemas mundiais e sobre como interactan nas nosas vidas e na dos outros Son persoas responsables e crticas que non s esixen os seus dereitos senn que, ademais, tamn loitan por un mundo mellor para todos/asDende Enxeera Sen Fronteiras identificamos ao voluntariado como o/a cidadn global. 5. AMBITOS DE ACTUACIN DA EpDA educacin para o desenvolvemento, como calquera tipo de educacin, pode e debe levarse a cabonos mbitos formal, non formal e informal.A educacin formal incle aqueles procesos de ensino-aprendizaxe levados a cabo en centros deeducacin ou formacin, con carcter estructurado (segundo un programa con obxectivos,metodoloxa, bibliografa, etc.). O sistema educativo dun pas inclese dentro desta categora.A educacin non formal engloba aqueles procesos de ensino-aprendizaxe que non son ofrecidospor centros de educacin ou formacin e normalmente non conducen a un ttulo ou certificacin.Non obstante, ten carcter estructurado (segundo un programa con obxectivos, metodoloxa,bibliografa, etc.). A aprendizaxe non formal intencional dende a perspectiva do alumno. Porexemplo, os cursos de vern da USC, os cursos organizados por ONG como Tecnoloxa ecooperacin para o desenvolvemento Humano.A educacin informal comprende aqueles procesos de ensino-aprendizaxe que acontecen nasactividades da vida coti relacionadas coa familia, o traballo, ou os amigos. Non est estructurado, dicir, non se enmarca en obxectivos didcticos, nin nunha metodoloxa predeterminada e nonconduce obtencin dun ttulo ou certificacin. A educacin informal na maiora dos casos non intencional, senn azarosa ou aleatoria, dicir, os suxeitos non se impoen como obxectivo formalnin o ensinar nin o aprender. Por exemplo, un faladoiro caf, unha reunin de voluntariado onde seintercambian opinins sobre distintos temas, etc. Internet, a televisin, a radio, os libros, o diario, asrevistas, a telefona mbil, rdioos transmisores, son algns dos exemplos da realidade tecnolxicaque dinamizan este tipo de educacin. 6. DIMENSIONS E INSTRUMENTOS DA EDUCACION PARA ODESENVOLVEMENTOA EpD, entendida como proceso educativo, acontece en distintas etapas: En primeiro lugar, a EpD sensibiliza. Para iso resulta clave difundir informacin relativa situacin da pobreza e a falta de desenvolvemento, e sobre os vnculos que se establecen entre estasituacin e a abundancia de recursos noutras partes do planeta.En segundo lugar, a EpD forma, xa que non abonda s con informar. A EpD implica encamiar osindividuos a un proceso de reflexin analtica e crtica da informacin que se recibiu. Ha de ser unesforzo reflexivo, sistemtico e deliberado que leve a unha toma de conciencia. 13. En terceiro lugar, a EpD conciencia. Este proceso leva consigo a que os individuos, de formagradual, asuman a sa propia situacin, os seus lmites e as sas posibilidades, as como as dosoutros. Ademais, permite que avalen estas situacins con criterios de xustiza e solidariedade, edesenvolvan unha vontade de cambiar estas realidades combatendo as inxustizas. En cuarto lugar,esta metodoloxa holstica de aprendizaxe xera o compromiso individual pola transformacin social,a travs da participacin e a mobilizacin. A EpD como proceso holstico debe incitar ecomprometer as persoas a abordar os problemas do desenvolvemento, tanto a curto como a longoprazo, e influr na traxectoria da vida pblica.Esta aprendizaxe confrmase a travs de catro dimensins interrelacionadas entre si, para dar lugara un sen fin de actuacins. Ademais, estas poden ser promovidas por un vasto nmero de actores,axentes ou institucins pblicas e privadas. As catro dimensins da EpD son: Sensibilizacin,Educacin-Formacin, Investigacin, e Incidencia poltica e mobilizacin social. En ocasins, estasdimensins foron erroneamente percibidas como equivalentes e, ademais, xeraron confusin polofeito que na propia definicin da EpD se incluse a mesma. A interaccin das catro dimensins necesaria para a transformacin social. De a que se inclan e establezan medidas que afectan atodas estas, tal como aparece na figura. Non obstante, e anda que certo que existen puntos deconexin entre todas elas, as sas caractersticas propias outrganlles entidade abondo para a saconsideracin por separado.Sensibilizacin. unha accin a curto prazo que alerta sobre as causas da pobreza e as estruturas que a perpetan.Ao ser unha accin mis puntual, non permite afondar nas causas das inxustizas e nas propostas,pero constite o primeiro paso para a concienciacin, rompendo o crculo vicioso de ignorancia-indiferenza-ignorancia. Para a difusin da mensaxe aditanse utilizar medios de comunicacinmasivos (como televisin, prensa, raio e Internet) e soportes publicitarios. A sensibilizacin importante anda que non chegue ao mesmo nivel de profundidade que outras dimensins da EpD.Mediante a sensibilizacin esprtanse conciencias crticas e prcticas solidarias; polo tanto, faisenecesaria a revisin das prcticas de sensibilizacin que promoven mensaxes simples, enganosas, ecatastrofistas, entre outros, que poden promover o paternalismo e o asistencialismo1. Asensibilizacin non sera EpD se se restrinxise a unha anlise das consecuencias da pobreza e seconvertese nun medio ao servizo da recadacin de fondos e xerador dunha solidariedade indolora. 14. Educacin-Formacin para o desenvolvemento. un proceso educativo que pretende formar en contidos, habilidades e valores. , polo tanto,unha estratexia a medio e longo prazo, cun pblico obxectivo claro cara ao que se orientan asmetodoloxas educativas. A sa dimensin temporal permite afondar na anlise das causas dapobreza e nas propostas de cambio. A educacin-formacin sobre o desenvolvemento completa ociclo informacin-comprensin-accin, posto que a comprensin das desigualdades o primeiropaso para concienciar e promover actitudes de cambio nos destinatarios dos procesos educativoscon independencia do mbito de actuacin no que aconteza.Investigacin para o desenvolvemento. unha peza clave nun modelo transformador de cooperacin. O seu obxectivo analizar enprofundidade a problemtica do desenvolvemento, e fundamentar as distintas propostas parapromover o desenvolvemento humano. As prcticas de EpD, sensibilizacin e incidencia poltica emobilizacin social deben estar baseadas nesta dimensin. A sa metodoloxa de traballo basasenas tcnicas de investigacin social, con especial nfase naquelas que promoven a investigacin-accin. Cabe sinalar que a investigacin no campo do desenvolvemento ha de ser necesariamenteinterdisciplinar, posto que require a participacin de diversas profesins que permitan unha anlisemis completa e consistente dos problemas.Incidencia poltica e mobilizacin social.A incidencia poltica e a mobilizacin social estn intimamente ligadas s dimensins anteriores. Aincidencia poltica pretende influr nas decisins polticas adoptadas por grupos obxectivoclaramente definidos, con decisins que poden afectar as estruturas sociais, econmicas e/oupolticas en esferas que van dende o local ao global. Mediante as accins de incidencia polticaformlanse propostas alternativas orientadas consecucin do desenvolvemento humano e sostible.O deseo destas propostas require necesariamente dun traballo previo de investigacin que asfundamente, e do traballo coordinado coa poboacin do Sur. A incidencia poltica adoita iracompaada de accins de mobilizacin social da opinin pblica ou de colectivos especficos cofin de que os axentes decisores estean mis receptivos s propostas. 15. SEMELLANZAS E COMPLEMENTARIEDADESSemellanzas La EpD e a sensibilizacin, xunto coa investigacin e a presin poltica, son accins paratransformar o Norte. Comparten a idea de que, de nada vale cambiar o Sur se non se modifica o NorteComplementariedades A sensibilizacin informa sobre un aspecto concreto e puntual. A EpD contina coa labor propiamente educativa A presin poltica incide sobre as polticas de actuacin no Norte. A investigacin dota de contidos e saberes EpD e sensibilizacinDA SENSIBILIZACION A EpDTrtase de actividades a curto prazo, para sensibilizar ou obter fondos do gran pblico apelando divulgacin de situacins extremas ou de catstrofes non poden ser consideradas EpD. En moitoscassos, incluso poden contradicir, as premisas ticas fundamentais recollidas no cdigo de imaxes ede conduta das ONGD. Sen embargo, moitas campaas abren o debate ou denuncian unha realidadeprolongando a sa mensaxe en actividades de formacin, denuncia, lobyying, etc. con implicacindos grupos obxectivo. Esta vontade de participacin para a transformacin social require adivulgacin, o consenso e a organizacin para que a implicacin das persoas sexa posible.(Arguibay e Celorio, 2004).7. RETOS DA EDUCACIN PARA O DESENVOLVEMENTOCon base evolucin normativa e institucional da EpD establcese como obxectivo xeral promoverunha cidadana global comprometida na loita contra a pobreza e a exclusin, as como napromocin do desenvolvemento humano e sostible, a travs de procesos de educacin quetransmitan coecementos e promovan actitudes e valores xeradores dunha cultura da solidariedade.Como obxectivos especficos propense en primeiro lugar elevar a EpD categora de mbitoestratxico da cooperacin, e aumentar a coordinacin e complementariedade entre as diferentesadministracins pblicas e outros actores da EpD.En segundo lugar proponse promover procesos de EpD coherentes cunha cultura da solidariedade,que contriban construcin dunha cidadana global.Establcense unha serie de actuacins prioritarias para a EpD. 16. A primeira focaliza se en dotar a EpD de mecanismos e ferramentas que permitan situalacomo un mbito estratxico na poltica de cooperacin espaola. A segunda quere favorecer o coecemento sobre as interrelacins econmicas, polticas,sociais e culturais, froito do proceso de globalizacin nas sas tres dimensins (cognitiva,procedemental e actitudinal). A terceira ten como meta promover entre a cidadana actitudes favorables cooperacin, apaz, a xustiza, o respecto aos dereitos humanos e o cumprimento destes, as como asolidariedade entre os pobos. A cuarta lia estratxica busca fomentar a participacin, a coordinacin e acomplementariedade entre os diferentes axentes con competencias directas e indirectas naEpD. Seguidamente, a quinta quere fomentar procesos educativos -formais e non formais- e desensibilizacin de calidade, coherentes cunha cultura da solidariedade, e dirixidos aosactores da cooperacin, da educacin e da comunicacin, e potenciar a investigacin e aavaliacin da EpD. E finalmente a sexta cntrase en impulsar procesos de formacin e sensibilizacin social,tendentes construcin dunha cidadana global.8. RECURSOS EN INTERNET O Instituto de Estudos sobre Desenvolvemento e Cooperacin Internacional (HEGOA)(www.hegoa.ehu.es) pon ao noso alcance unha gran cantidade de recursos de diversa ndolee gran calidade. Na seccin de traballo da EpD, podemos encontrar un amplo abano dematerial para o impulso da formacin e a sensibilizacin do profesorado, educadores eeducadoras, as como a posta en marcha de programas para o traballo en centros educativose a elaboracin de materiais, recursos pedagxicos e guas didcticas. Na pxina de Intermn Oxfam (www.intermonoxfam.org) podemos encontrar granvariedade de recursos educativos como estudos, publicacins de libros e recursos para aaula. Caben destacar investigacins e anlise sobre os movementos de presin social apolticas nacionais e libros de sensibilizacin sobre as causas da pobreza e a inxustiza social.Dispn tamn dunha ampla gama de recursos para a aula, como unidades didcticas paraprimaria e secundaria, recursos para complementar o traballo de clase con xogos, mapas,dinmicas, contos e vdeos para nenos, e actividades de sensibilizacin e aprendizaxe, tantopara o alumnado coma para o profesorado. Dentro da Coordinadora de ONG para o desenvolvemento de Espaa (CONGDE)(http://www.coordinadoraongd.org) podemos encontrar o seu "Gua de recursos deeducacin para o desenvolvemento". Esta Gua quere ser un instrumento til e prctico paraa consulta dos diferentes materiais e experiencias de educacin para o desenvolvemento quelevan a cabo as ONGD pertencentes CONGDE. No apartado de experiencias aparecenaquelas que propoen actualmente os diferentes departamentos de educacin para odesenvolvemento das ONGD e cal a sa incidencia na sociedade espaola e no nosombito educativo. Tamn existe unha descricin sobre as diferentes iniciativas levadas acabo, as como unha revisin de obxectivos, logros e aspectos a mellorar efectuada polaspropias organizacins. Por outro lado, no apartado de recursos encntrase unha gran gamade materiais clasificados por temticas, destinatarios e formatos que permite doado acceso atodos os recursos expostos. A Organizacin das Nacins Unidas para a Educacin, a Ciencia e a Cultura, UNESCO(www.unesco.org/es/) dedica na sa web un apartado destinado a Educacin no que analizaa sa situacin en todo o mundo, dende a primeira infancia, ata a formacin de docentes,proporcionando unha gran cantidade de enlaces de interese e noticias dos temas mis 17. actuais. O Centro de Investigacin para a Paz (CIP) da Fundacin Fogar do Empregado creou unespazo de educacin para o desenvolvemento en Internet, que permite acceder de formarpida e sinxela a informes, artigos, imaxes, recursos didcticos, prensa, mapas,bibliografas e direccins sobre conflitos internacionais, desenvolvemento e cooperacin,dirixida a educadores/s, ONGD, institucins e pblico en xeral para a sa utilizacin nombito educativo. (www.fuhem.es/educacion). O Departamento de Educacin e Cultura da Organizacin de Estados Americanos(www.sedi.oas.org/dec/espanol/cpo_educ.asp) apoia aos 34 estados membros da OEA nosseus esforzos para asegurar unha educacin de calidade para todos, protexendo eaproveitando o seu patrimonio cultural co obxectivo de promover o desenvolvementoeconmico, social e humano. Esta misin realzase por medio de catro estratexias principaisque promoven o dilogo poltico, a capacitacin, a creacin e o fortalecemento de redes ealianzas, e a facilitacin da cooperacin tcnica. Na web encntranse foros polticos, temasprioritarios, intercambio de coecementos e recursos xerados dende esta organizacin. Interculturanet, "diversidade para convivir, educar para non discriminar", un programa deeducacin intercultural que promove valores de respecto e dilogo de culturas entre novosalumnos (www.fundeso.org/web/es/biblioteca/9/). Ten como principal obxectivo promoveras ferramentas necesarias para afrontar os problemas que xera a diversidade cultural nasaulas utilizando para iso as novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin. Outro recurso a destacar o proxecto que lidera o Departamento de Educacin da Facultadede Filosofa e letras da Universidade de Navarra, Educar para a participacin social"(www.unav.es/educacion/participacion/pagina_2.html). Este proxecto constitudo en 1997est baseado nunha perspectiva filosfica, histrica, psicolxica e sociocurricular,abordando o tema da EpD dende a peculiar perspectiva que presentan as diversas Cienciasda Educacin co obxectivo de estudala nas mltiples situacins e marcos sociais nos que sepresenta. Edualter, Rede de recursos en educacin para a paz, o desenvolvemento e ainterculturalidade (http://edualter. org/), incle numerosos recursos vinculados educacinen valores, a travs dunha pxina de actualidade que recolle campaas e propostaspedagxicas para traballar temas de actualidade, ata unha importante bibliografa con misde 400 fichas de libros e materiais (vdeos, xogos, etc.) publicados sobre Educacin para aPaz, Valores, a Interculturalidad e o Desenvolvemento. Incle tamn unha seccin conpropostas pedagxicas tiles para traballar tanto a nivel formal como non-formal. A Canle Solidaria da Fundacin Chandra (www.canalsolidario.com/web/), unha iniciativadun grupo de mozos profesionais interesados en implicarse activamente nos movementossociais que traballan a favor dos grupos desfavorecidos. Esta fundacin sen nimo de lucrofoi creada en 1999 co fin de utilizar o potencial comunicativo das novas tecnoloxas paraobter unha maior participacin e compromiso da sociedade civil, empresas e institucins, enbeneficio do traballo das ONGs de axuda ao desenvolvemento. unha canle decomunicacin para o cambio social a travs de noticias, blogs, entrevistas, asesoraspublicacins, formacin e unha fonte de recursos de informacin de temticas diversas. Enxeera Sen Fronteiras (www.isf.es) destaca polo seu impulso da Educacin para oDesenvolvemento, tanto na universidade como a travs da accin e o voluntariado. ESFpromove unha formacin especfica e transversal en materia de Cooperacin Internacional eTecnoloxa para o Desenvolvemento Humano, co obxectivo de sensibilizar os futurosprofesionais na dimensin social e internacional do seu traballo. ISF traballa a EpD enformacin regulada, non regulada, Proxectos de Coecemento de Realidade (PCR) evoluntariado, en formato de cursos, masteres e postgraos tanto on-line coma presenciais. Senderi, educacin en valores (www.senderi.org) unha iniciativa de diversas institucinsvinculadas ao mbito educativo que pretende impulsar a elaboracin e difusin de ideas,experiencias prcticas e materiais sobre a educacin en valores. A partir da reflexin, o 18. dilogo e a coordinacin de esforzos das entidades que forman parte do boletn, queren potenciar as opinins, os traballos e experiencias dos centros educativos, entidades e persoas que traballan neste importante mbito da educacin. Dispn dun interesante banco de artigos e de experiencias 9. BIBLIOGRAFAA continuacin presentamos algns recursos bibliogrficos que consideramos tiles para afondar nocampo da Educacin para o Desenvolvemento (EpD) e as posibilidades que esta ten no campouniversitario. Somos conscientes de que se trata dunha seleccin totalmente subxectiva e que, porese motivo, deixar fra ttulos que os lectores poden considerar relevantes. O noso nimo realizaralgunhas suxestins para abordar o campo da EpD.Educacin para o desenvolvemento Humano ARGIBAY, M., CELORIO, G. y CELORIO, J.J. 1997. Educacin para el Desarrollo: ElEspacio Olvidado de la Cooperacin. Cuadernos de Trabajo, n 19. Bilbao; Vitoria : Hegoa,1997. ARGIBAY, M. y CELORIO, G. 2005. La educacin para el desarrollo. Vitoria-Gasteiz :Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, 2005. BASELGA, P., FERRERO, G., BONI, A., ORTEGA, M.L., MESA, M., NEBREDA, A.,CELORIO, J.J y MONTERDE, R. 2004. La Educacin para el Desarrollo en el mbitoFormal, Espacio Comn de la Cooperacin y la Educacin: Propuestas para una Estrategiade Accin Integrada. Valencia : Universidad Politcnica de Valencia, 2004. CELORIO, G. 2001. Nuevos retos para la sensibilizacin sobre desarrollo. CuadernosBakeaz, 2001, n 45. Bakeaz (Bilbao). CELORIO, G. y LPEZ DE MUNAIN, A. 2007. Diccionario de Educacin para elDesarrollo. Bilbao; Vitoria : Hegoa, 2007. Coordinadora de ONGD de Espaa (CONGDE). Vocala de Educacin para el Desarrollo.2000. Una mirada hacia el futuro: Panorama actual y desafos de la Educacin para elDesarrollo en las ONGD de la Coordinadora. Madrid : CONGDE, 2000. Coordinadora de ONGD de Espaa (CONGDE). Vocala de Educacin para el Desarrollo.2005. La educacin para el desarrollo, Una estrategia de cooperacin imprescindible.Madrid : CONGDE. Coordinadora de ONGD de Espaa (CONGDE). Vocala de Educacin para el Desarrollo.2007, Catlogo de materiales de Educacin para el Desarrollo. Madrid : CONGDE, 2007.http://directorio-guia.congde.org/guiaderecursos consultado el 9 de abril de 2008. FUEYO, A. 2000. Imgenes Publicitarias y Representaciones Sociales sobre el Sur,Implicaciones en la Educacin para el Desarrollo. Tesis doctoral Universidad de Oviedo,Oviedo. GRUNSELL, A. 2004. Oxfam and education for global citizenship: learning for the future,Development Education Journal, 2004, no. 10, 2, pp. 12-14. HICKS, D. 2003. Thirty years of global education: a reminder of key principles andprecedents. Educational Review, 2003, no. 55, 3, pp. 265-275. Intermn-Oxfam. 2004. Hacia un currculum para una ciudadana global: Propuestas decompetencias bsicas. Barcelona : 2004. MESA, M. 2000. La educacin para el desarrollo: entre la caridad y la ciudadana global.Papeles de Cuestiones Internacionales, 2000, no. 70, pp. 11-26. MONCLS A. (coord.) 2001. Educacin para el desarrollo y cooperacin internacional.Madrid : Editorial Complutense, 2001. NAYA GARMENDIA L. (coord.) 2003. La educacin para el desarrollo en un mundoglobalizado. Erein; Bilbao : 2003. 19. ORTEGA, M.L. 2006. La Educacin para el Desarrollo: un medio para la legitimidad en un sector fragmentado. Revista CIDOB dAfers Internacionals, 2006, n 72. ORTEGA, M.L. 2007. Estrategia de Educacin para el Desarrollo de la cooperacin espaola. Madrid : Ministerio de Asuntos Exteriores y de Cooperacin, 2007. POLYGONE. 2003. MosaicoEducativopara Salirdel Laberinto. http://www.webpolygone.net, consultado el 9 de abril de 2008.EpD e universidade BARONE, S. y MELLA, P. 2003. Accin educativa y desarrollo humano en la universidadde hoy. Revista Iberoamericana de Educacin, 2003, no. 31, pp. 187-219. BONI, A., BASELGA, P. y FERRERO, G. 2002. La educacin para el desarrollo en launiversidad. Papeles de Cuestiones Internacionales, 2002, no. 76, pp. 145-151. BONI, A. y PREZ-FOGUET, A. (eds.) 2006. Construir la ciudadana global desde launiversidad. Barcelona : Intermn-Oxfam; Ingeniera Sin Fronteras, 2006. BROCKBANK, A. y MCGILL, I. 2002. Aprendizaje Reflexivo en la Educacin Superior.Madrid : Morata, 2002. Development Education Association; Association of UniversityTeachers (DEA/UT). 1999. Globalisation and Higher Education: Guidance on Ethical IssuesArising from International Academic Activities. London : DEA/UT, 1999. ESTEBAN, F. 2004. Excelentes Profesionales y Comprometidos Ciudadanos, Un Cambiode Mirada desde la Universidad. Bilbao : Descle de Brower, 2004. GMEZ TORRES, M. LL., CALABUIG, C., BONI, A., PERIS, J. y MONZ, J.M. 2006.Oportunidades y riesgos para la cooperacin universitaria al desarrollo en el EspacioEuropeo de Educacin Superior. Revista Espaola de Desarrollo y Cooperacin, 2006 no.18, pp. 101-120. GUNI. 2008. Educacin superior en el mundo 3. La Educacin superior,nuevos retos y roles emergentes para el desarrollo humano. Madrid : Mundi Prensa, 2008. MARTNEZ MARTN, M., BUXARRAIS, M.R. y ESTEBAN, F. 2002. La universidadcomo espacio de aprendizaje tico. Revista Iberoamericana de Educacin, 2002, no. 29, pp.17-44. PREZ-FOGUET, A. 2006. Impuls de lEducaci per al Desenvolupament hum i sosteniblea la UPC 20002005. Barcelona : Universitat Politcnica de Catalunya, Consell Social, 2006. PEREZ-FOGUET, A., OLIETE-JOSE, S. y SAZ-CARRANZA, A. 2005. Developmenteducation and engineering: a framework for incorporating reality of developing countriesinto engineering studies. International Journal of Sustainability in Higher Education, 2005,no. 6:3, pp. 278-303. SCHN, D. 1998. El Profesional Reflexivo: cmo piensan los profesionales cuando actan.Barcelona : Paids. TAYLOR, P. y FRANSMAN, J. 2004. Learning and teaching participation: Exploring therole of higher learning institutions as agents of development and social change. IDSWorking Paper, 2004, no. 219. UNCETA, K. (dir.) 2007. La cooperacin al desarrollo en las universidades pblicasespaolas. Madrid,: AECI, 2007