ContosMachado de Assis

Tradución de Óscar Ferreiro

Machado de AssisContos

Versión galega de Óscar Ferreiro

A causa secreta

García, de pé, miraba e facía estalar os seus dedos; Fortunato, na cadeira, ollaba ao teito; María Luísa, onda a fiestra, acababa un traballo de agulla. Xa había cinco minutos que ningún deles dicía nada. Falaran do día, que fora excelente, de Catumbi, onde vivía o matrimonio Fortunato, e dunha clínica sobre a que xa falaremos máis adiante. Coma os tres personaxes aquí presentes están agora mortos e enterrados, xa é hora de contar a historia sen dar voltas.

Falaran tamén doutra cousa, ademais daquelas tres, unha cousa tan fea e grave, que non lles deixou moitos azos de falar do día, do barrio e do sanatorio. Toda a conversa a ese respecto foi forzada. Agora mesmo, os dedos de María Luísa seguen a tremer, mentres que no rostro de García hai unha expresión de severidade, que non é habitual nel. En verdade, o que pasou foi de tal natureza, que para facelo comprensíbel é preciso remontarse á orixe da situación.

García formárase en medicina, en 1861. En 1860, estando aínda na facultade, atopouse con Fortunato por primeira vez, na porta da Santa Casa; entraba cando o outro saía. Impresionouno a figura; pero aínda así esqueceríaa se non se volvesen atopar por segunda vez, poucos días despois. Vivía na Rúa de D. Manuel. Unha das súas poucas distraccións consistía en ir ao Teatro de S. Januário, que estaba preto, entre esa rúa e a praia; ía unha ou dúas veces ao mes, e nunca había máis de corenta persoas. Só os máis intrépidos se atrevían a estender os seus pasos até aquel recuncho da cidade. Unha noite, estando na súa cadeira, apareceu Fortunato e sentou ao seu carón.

A peza era un melodrama, cosido a navalladas, animado con imprecacións e remorsos; pero Fortunato escoitábao cun interese especial. Nas escenas dolorosas, a súa atención aumentaba, os ollos ían avidamente dun personaxe a outro, a tal punto que o estudante sospeitou que na peza había reminiscencias persoais do veciño. Ao final do drama, viña unha farsa; pero Fortunato non esperou por ela e saíu; García saíu detrás del. Fortunato foi polo canellón do Cotobelo, Rúa de San Xosé, até a Praza da Carioca. Ía devagar, abatido, parando ás veces , para deixar caer un caxatazo nalgún can que durmía; o can púñase a ouvear e el proseguía o seu camiño. Na Praza da Carioca subiu nun tílburi, e dirixiuse cara a Praza da Constitución. García volveu á súa casa sen saber nada máis.

Pasaron algunhas semanas. Unha noite, ás nove, estaba na casa cando oíu voces nas escaleiras; baixou deseguida da bufarda onde vivía, ao primeiro andar, onde moraba un funcionario do arsenal de guerra. Algúns homes conducíano, escadas arriba, ensanguentado. O negro que o servía acudiu para abrir a porta; o home xemía, as voces eran confusas, a luz escasa. Despois de deitalo na cama, García dixo que era necesario chamar por un médico.

-Aí ven un -dixo alguén.

García mirou: era o mesmo home da Santa Casa e do teatro. Pensou que sería parente ou amigo do ferido; pero rexeitou a suposición, no momento que lle preguntaba se tiña familia ou algún achegado. O negro díxolle que non, e el asumiu a responsabilidade do servizo, pediulles ás persoas descoñecidas que se retirasen, pagoulle ás persoas que trouxeron o ferido, e deu as primeiras ordes. Sabendo que García era veciño e estudante de medicina, pediulle que quedara para axudarlle ao médico. Deseguida contoulle o que pasara.

-Foi un grupo de ladróns. Eu viña do cuartel de Moura, fora visitar un curmán, cando oín un barullo moi

grande, e logo vin unha aglomeración. Parece ser que tamén feriron a unha transeúnte que pasaba, e se metera por un daqueles canellóns; pero eu só vin a este señor, que cruzara a rúa no momento en que un dos ladróns, abalanzándose sobre el, lle asestara unha navallada. Non caeu no momento; chegou a dicir onde vivía, e que era preto, por iso pensei que era mellor traelo.

-Xa o coñecía? -preguntou García.

-Non, nunca o vira. Quen é?

-É un bo home, empregado do arsenal de guerra. Chámase Gouveia.

-Non sei quen é.

Un médico e un axente da policía chegaron pouco despois; fíxose a curación e tomáronse as declaracións. O descoñecido dixo que se chamaba Fortunato Gomes da Silveira, que nacera na capital, solteiro e vivía en Catumbi. Diagnosticouse a ferida como grave. Durante a curación, axudado polo estudante, Fortunato actuou como axudante, aguantaba da cunca, da vela, das vendas, sen meterse en nada, mirando friamente para o ferido que xemía moito. Ao final falou persoalmente co médico, acompañouno até o as escaleiras, e reiteroulle ao axente de policía que podía contar con el cando o desexase para as investigacións policiais. Os dous marcharon; o estudante e el permaneceron no cuarto.

García estaba abraiado. Mirouno, viuno sentarse tranquilamente, estarricar as pernas, meter as mans nos petos, e mirar para o ferido. Os ollos eran claros, cor de chumbo, movíanse devagar, e tiñan unha expresión dura, seca e fría. A cara delgada e pálida; unha tira de barba que pasaba por debaixo do queixo, e estendíase dunha tempa a outra, corta, roxa e rara. Tería uns corenta anos. De cando en vez virábase cara o estudante, e preguntáballe algunha cousa do ferido; pero deseguida volvía miralo, mentres o rapaz contestaba. A sensación que tiña o estudante era de repulsa ao mesmo tempo que de curiosidade; non podía negar que estaba a presenciar un acto de rara dedicación, e se era desinteresado como semellaba, non había máis que aceptar que o corazón humano era un pozo de misterios.

Fortunato saíu pouco antes dunha hora; volveu nos seguintes días, pero a cura fora rápida e, antes de que concluíra, desapareceu sen dicirlle ao ferido onde vivía. Foi o estudante quen lle deu as indicacións do nome, rúa e número.

-Vou agradecerlle a axuda prestada, cando poida saír -dixo o convalecente.

Correu a Catumbi seis días despois. Fortunato recibiuno forzado, oíu impaciente as palabras de agradecemento, deulle unha resposta fría e acabou batendo coas borlas da bata nos xeonllos. Gouveia, diante del, sentado e calado, alisaba o seu chapeu cos dedos, erguendo os ollos de cando en vez, sen ter nada que dicir. Ao cabo de dez minutos desculpouse e marchou.

-Coidado cos ladróns! -díxolle o dono da casa, rindo. O coitado marchou mortificado, humillado, tragando con dificultade o desdén, intentando esquecelo, explicalo ou perdoalo; para que no corazón só quedara a memoria da gratitude, pero o esforzo era van. O resentimento, hóspede novo e exclusivo, entrou e botou fóra a gratitude, de xeito que a desgraciada non tivo máis que subir até a cabeza e refuxiarse alá coma unha simple idea. Foi así como o propio beneficiario transmitiu neste home o sentimento de ingratitude.

Todo iso abraiou a García. Este rapaz posuía, en xerme, a facultade de descifrar os homes, de descompor os caracteres, tiña a paixón da análise, e sentía o don, que dicía ser supremo, de penetrar en moitas camadas morais, até apalpar o segredo dun organismo. Curioso, foi ver ao home de Catumbi, pero avisou que non recibira del o ofrecemento formal da súa casa. Cando menos, precisaba dunha escusa, e non atopou ningunha.

Tempo despois, xa formado, e vivindo na Rúa de Mata-cabalos , preto da do Conde, atopouse con Fortunato nunha góndola, xa o vira outras veces nese lugar, e a frecuencia trouxo a familiaridade. Un día Fortunato convidouno a visitalo alá preto, en Catumbi.

-Sabe que estou casado?

-Non o sabia.

-Casei hai catro meses, podería dicir catro días. Veña comer connosco o domingo.

-Domingo?

-Non busque escusas, non admito escusas. Veña o domingo.

García foi alá o domingo. Fortunato deulle unha boa cea, uns bos cigarros e unha boa charla, en compaña da súa muller, que era interesante. O seu xeito non mudara; os ollos eran as mesmas chapas de estaño, duras e frías; as outras faccións non eran máis atraentes ca antes. As atencións, sen embargo, se non salvaban a natureza, daban algunha compensación, e non era pouco. María Luísa si que tiña os dous atractivos, tiña personalidade e modais. Era esvelta, simpática, ollos meigos e submisos; tiña vintecinco anos pero non aparentaba máis de dezanove. Cando García volveu por segunda vez, reparou que entre eles había algunha disonancia de caracteres, pouca ou ningunha afinidade moral, e por parte da muller cara ao seu home certos xeitos que transcendían o respecto e se confinaban na resignación e no temor. Un día, estando os tres xuntos, García preguntoulle a María Luísa se sabía como coñecera o seu marido.

-Non -respondeu a rapaza.

-Vai escoitar algo que lle parecerá admirábel.

-Non paga a pena -interrompeu Fortunato.

-Vostede decidirá se paga a pena ou non -insistiu o médico.

Contoulle o que pasara na Rúa de Don Manuel. A rapaza escoitouno sorprendida. Insensibelmente estendeu a man e apertou o pulso do seu home, rindo e agradecida, como se acabase de descubrirlle o corazón. Fortunato encollíase de ombros, pero non oía con indiferenza. Ao final, el mesmo narrou a visita que o ferido lle fixera, con todos os pormenores da figura, dos xestos, das palabras, dos silencios, en resumo, algo raro. E ría moito cando o contaba. Non finxía cando ría. O finximento é evasivo e oblicuo; o seu riso era xovial e sincero.

-Un home raro! pensou García.

María Luísa sentiuse desconsolada pola burla do seu marido: pero o médico restituíulle a satisfacción anterior, volvendo a destacar a dedicación deste e as súas espectaculares calidades de enfermeiro; tan bo enfermeiro, concluíu el, que se algún día chego a abrir unha clínica, convidareino para traballar nela.

-En serio? -preguntou Fortunato.

-En serio o que?

-Que pensa abrir unha clínica?

-Non, estaba chanceando.

-É unha boa idea; e para vostede, que se inicia na clínica, sería algo realmente bo. De feito teño unha casa para arrendar que vai quedar desocupada, e serve.

García rexeitou a proposta ese día e incluso o día seguinte; pero a idea metéraselle na cabeza do outro, e xa non foi posíbel negarse máis. En realidade, era un bo comezo para el, e podía ser un bo negocio para os dous. Ao final aceptou, días máis tarde, e foi unha desilusión para María Luísa. Criatura nerviosa e fráxil, padecía coa só idea de que o seu home tivese que vivir en contacto con doenzas humanas, pero non se atreveu a oporse, e agachou a cabeza. O proxecto fíxose e levouse a cabo moi axiña. Cando se abriu o sanatorio, Fortunato ocupouse da administración e da supervisión dos enfermeiros; examinaba todo, ordenaba todo, compras e caldos, drogas e contas.

García puido entón verificar que a atención ao ferido da Rúa de D. Manuel non era un caso fortuíto, se non que se asentaba na propia natureza deste home.Víao traballar coma ningún dos seus empregados. Non recuaba ante nada, non coñecía molestia aflitiva ou repelente, e estaba sempre listo para todo, a calquera hora do día ou da noite. Todo o mundo o admiraba e aplaudía. Fortunato estudaba, acompañaba nas operacións, e non había ninguén como el para curar os cáusticos.

-Teño moita fe nos cáusticos -dicía el.

A comuñón de intereses estreitou os lazos da intimidade. García tornouse familiar na casa; alá ceaba case todos os días, alá observaba a persoa e a vida de María Luísa, cuxa soidade moral era evidente. E a soidade era como se duplicaba o seu encanto. García comezou a sentir algo que o axitaba cando aparecía ela, cando falaba, cando traballaba calada, xunto a un ángulo da fiestra, ou tocaba no piano unhas pezas tristes. Pouco a pouco, o amor foi entrando no seu corazón. Cando reparou na súa presenza, quixo expulsalo, para que entre Fortunato e el non existise máis vencello que o da amizade; pero non o conseguiu. O único que logrou foi vetalo ; María Luísa comprendeu as dúas cousas, o afecto e o silencio, pero non reparara niso.

A comezos de outubro pasou un incidente que desvendou aínda máis aos ollos do médico a situación da rapaza. Fortunato comezara estudar anatomía e fisioloxía, e dedicábase nas súas horas libres a abrir e envelenar gatos e cans. Como os ouveos dos animais molestaban aos enfermos, trasladou o laboratorio á súa casa, e a muller, nerviosa como era, tivo que aguantar. Pero un día, cando xa non aguantou máis, foi falar co médico e pediulle que, como se fose cousa súa, lle propuxera ao seu home que acabara con esas experiencias...

-Pero vostede mesma...

María Luísa interrompeuno sorrindo:

-Se llo comento eu, dirá que será infantil da miña parte. O que eu quería é que vostede, en calidade de médico, lle dixese que iso me fai mal; e ten que crer que iso é así...

García, non tardou en transmitir aquela mensaxe, que deixase de realizar aqueles experimentos. Se foi facelos noutro lugar, ninguén o soubo, pero pode ser que si. María Luísa agradeceullo ao médico, tanto por ela como polos animais, cuxos padecementos non podía aguantar. Tusía de cando en vez; García preguntoulle se sentía algunha cousa, ela respondeu que non.

-Deixe que lle tome o pulso.

-Non teño nada.

Non deixou que lle tomase o pulso, e marchou. García estaba preocupado. Pensaba, polo contrario, que algo lle ocorría e que era preciso observala e avisar, con tempo, ao seu home.

Dous días despois -exactamente o día en que os vemos agora-, García foi cear, no comedor dixéronlle que Fortunato estaba no laboratorio, e foi para alá; estando preto da porta María Luísa saía angustiada.

-Que pasa? -preguntoulle.

-O rato! O rato! -exclamou a rapaza atafegada mentres marchaba.

García lembrou que na véspera oíra a Fortunato queixarse porque un rato lle levara un papel importante; pero non pensaba ver o que vira. Viu a Fortunato sentado nunha mesa situada no centro do laboratorio, e encima desta mesa había un prato colocado con alcohol. O líquido flamexaba. Entre o polgar e o índice da man esquerda tiña un cordón, do cal pendía o rato atado do rabo e na man dereita tiña unha tesoira. No momento en que García entrou, Fortunato cortáballe ao rato unha das patas; deseguida baixou ao infeliz até a chama, rápido, para non matalo, e púxose a facer o mesmo coa terceira pata, pois xa lle cortara a primeira.

García parouse horrorizado.

-Mátao rápido! – díxolle.

-Xa vai.

E cun sorriso único, reflexo da súa alma satisfeita, algo que traducía a delicia íntima das sensacións supremas, Fortunato cortoulle a terceira pata ao rato, e levou a cabo por terceira vez o mesmo movemento de descenso até a chama. O miserábel retorcíase ouveando, ensanguentado, chamuscado, e non acababa de morrer. García desviou a mirada, despois volveu mirar cara á mesa, e estendeu a man para impedir que o suplicio continuase, pero non chegou a facelo, porque o demo daquel home daba medo, con toda aquela serenidade radiante da súa fisionomía. Faltaba cortar a última pata; Fortunato cortouna moi devagar, acompañando a tesoira cos ollos; a pata caeu, e el quedouse mirando o rato medio cadáver. Ao baixalo por cuarta vez até a chama, aumentou a velocidade do movemento, para salvar, se podía, algúns farrapos da vida.

García, ante el, conseguía dominar a repugnancia do espectáculo coa teima de observar a cara do home. Nin rabia, nin odio; tan só un vasto pracer, quieto e profundo, como calquera outro se oíse unha fermosa sonata ou contemplando unha estatua divina, algo parecido á pura sensación estética. Pareceulle, e era verdade, que Fortunato o esquecera completamente. Sendo así, non estaba a finxir, e as cousas tiñan que ser deste xeito, nada máis. A chama ía morrendo, se callar aínda lle quedaba algo de vida ao rato; Fortunato aproveitouno para cortarlle o fociño e achegar por última vez a carne até o lume. Por fin, deixou caer o cadáver no prato, e apartou toda aquela mestura de carne chamuscada e sangue.

Ao levantarse viu ao médico e asustouse. Entón, enfadouse co animal que lle comera o papel; pero a cólera evidentemente era finxida.

-Castiga sen rabia, pensou o médico, pola necesidade de atopar unha sensación de pracer, que só a dor allea lle pode dar: é o segredo deste home.

Fortunato recalcou a importancia do papel que tiña o papel para el, o problema que lle ocasionara a súa perda, xa que agora o tempo era importante para el. García só se limitaba a oílo, sen dicir nada nin darlle creto.

Relembraba os seus actos, graves e leves; tiñan todos a mesma explicación. Era o mesmo troco de teclas da sensibilidade, un diletantismo sui generis, unha redución de Calígula.

Cando María Luísa volveu ao laboratorio, pouco despois, o marido foi onda el rindo, colleuna das mans e faloulle tenramente:

-Mira que es covarde!

E mirando cara o médico:

-Podes crer que case se esvaeceu?

María Luísa defendeuse alegando que era moi nerviosa e que ademais era muller, despois foi a sentar onda á fiestra coas súas las e agullas, e os dedos aínda tremendo, tal como a vimos ao comezo desta historia. Lembrarán que, despois de ter falado doutras cousas, os tres calaron, o marido sentado mirando o teito, o médico facendo estalar os dedos das súas mans. Pouco despois foron cear; pero a cea non foi alegre. María Luísa cavilaba e tusía; o médico preguntábase se ela non estaría exposta a algún exceso en compaña dun home como aquel. Era só unha posibilidade; pero o amor cambiou a posibilidade en verdade; asustouse pensando nela e decidiu vixialos .

Ela tusía, tusía, e non pasou moito tempo sen que a molestia se tornase visíbel. Era a tísica, vella muller insaciábel, que chupa a vida enteira, até reducila nunha morea de ósos. Fortunato recibiu a nova como un golpe; amaba a súa muller, pero á súa maneira; estaba acostumado a ela, custáballe perdela. Non aforrou en esforzos, médicos, remedios, cambios de aire, todos os recursos e todos os paliativos. Pero foi todo en van. A doenza era mortal.

Nos últimos días, en presenza dos tormentos supremos da rapaza, a índole do marido subxugou calquera

outro afecto. Non a volveu deixar soa; fixou o ollo empapado e frío naquela descomposición lenta e dolorosa da vida, bebeu unha a unha as afliccións da fermosa criatura, agora delgada e transparente, devorada pola febre e minada pola morte. Egoísmo áspero, famento de sensacións, non lle perdoou un só minuto de agonía, nin llos pagou cunha soa bágoa, pública ou íntima. Foi cando ela morreu que o home quedou aparvado. Volvendo en si, viu que outra vez estaba só.

De noite, cando unha parente da María Luísa foi descansar, que lle axudara a morrer, ficaron na sala Fortunato e García, velando o cadáver, os dous pensativos; pero o marido estaba esgotado e o médico díxolle que fose durmir un pouco.

-Vai descansar, durme un par de horas: eu irei despois.

Fortunato saíu, foi a deitarse no sofá da saliña contigua e durmiuse deseguida. Vinte minutos despois espertou, quixo durmir outra vez , durmiu uns minutos, até que se ergueu e volveu á sala. Camiñaba nas puntas dos pés para non espertar á parenta, que durmía preto. Cando chegou á porta, parouse pasmado.

García achegárase ao cadáver, erguera a saba e contemplaba durante uns intres as faccións da defunta. Despois, como se a morte o espiritualizase todo, beixouna na fronte. Foi nese momento cando Fortunato chegou á porta. Detívose sorprendido: non podía ser o beixo da amizade, podía ser o epílogo dun libro adúltero. Non tiña celos; a natureza compuxo de tal maneira que non sentise celos nin envexa, pero déralle unha certa vaidade, que xa é algo. Mirou asombrado, mordendo os beizos.

Mentres tanto, García volveu a inclinarse para beixar o cadáver unha vez máis, pero desta xa non aguantou máis. O beixo estalou en choros, e os ollos foron incapaces de conter as bágoas que abrocharon a cachón, bágoas de amor calado, e irremediábel desesperación. Fortunato, na porta, onde quedara, saboreou tranquilo esa explosión de dor moral que foi longa, moi longa, deliciosamente longa.

Cláusula testamentaria

"...é a miña derradeira vontade que o cadaleito no que o meu corpo ha de descansar sexa fabricado por Xaquín Soares, que vive na Rúa da Alfándega. Quero que el estea informado desta disposición, que tamén será pública. Xaquín Soares non me coñece; pero é digno da distinción, por ser un dos nosos mellores artistas, e un dos homes máis honrados da nosa terra... "

Esta cláusula testamentaria cumpriuse ao pé da letra. Xaquín Soares fixo o cadaleito no que foi introducido o corpo do pobre Nicolás B. de C.; fabricouno el mesmo, con amore; e, ao final, con un aceno cordial, pediu permiso para non recibir ningunha remuneración. Cría que estaba ben pago; o favor do defunto era en si mesmo un premio insigne. Só desexaba unha cousa: a copia do texto orixinal da cláusula. Déronlla; el mandouna enmarcar e colgar dunha punta, na súa tenda. Os outros fabricantes de cadaleitos, pasado o asombro, exclamaron que o testamento era un despropósito. Grazas a Deus, isto é unha das vantaxes da organización social e todas as demais clases creron que aquela man, saíndo do abismo para bendicir a obra dun obreiro modesto, practicara unha acción rara e magnánima. Corría o ano 1855; a poboación estaba máis acomodada; non se falou doutra cousa. O nome de Nicolás oírase durante moitos días na prensa da corte, de onde pasou ás das provincias. Pero a vida universal é tan variada, os acontecementos acumúlanse con tal intensidade, e con tal prontitude e, finalmente, a memoria dos homes é tan fráxil, que chegou un día no que as obras de Nicolás mergulláronse de cheo no esquecemento.

Non veño lembrala. Esquecer é unha necesidade. A vida é unha laxe, na que o destino, para escribir un novo episodio, ten que borrar o anterior. Obra de lapis e esponxa. Non, non veño lembrala . Hai milleiros de accións tan fermosas e aínda máis fermosas cá de Nicolás, que foron engulidas polo esquecemento. Veño dicir que a cláusula testamentaria non é un efecto sen causa; veño amosar unha das maiores curiosidades mórbidas deste século.

Si, meu querido lector, imos entrar de cheo no eido da patoloxía. Ese neno que aí vedes, a fins do século pasado (en 1855, cando morreu, tiña Nicolás sesenta e oito anos), ese neno non é un produto san, non é un organismo perfecto. Ao contrario, desde os máis tenros anos, manifestou mediante actos reiterados que había nel algún vizo interior, algunha falla orgánica. Non se pode explicar doutro xeito a teima con que el corre a destruír os xoguetes dos outros nenos, non digo os que son iguais aos del, ou aínda inferiores, se non os que son mellores ou máis caros. Menos aínda se comprende que, nos casos en que o xoguete é único ou polo menos raro, o pequeno Nicolás console á vítima con dúas ou tres patadas; nunca menos

dunha. Todo isto é escuro. Culpa do pai non pode ser. O pai era un honrado comerciante ou comisionista (a maior parte das persoas ás que aquí se lle dá o nome de comerciantes, dicía o marqués de Lavradio, son nada máis que simples comisionistas), que viviu con certo brillo, no último cuarto de século, home severo, austero, que aconsellaba ao fillo e, cando era necesario, castigábao. Pero nin as reprimendas nin os castigos servían de nada. O pulo interior de Nicolás era máis eficaz que todos os caxatazos paternos; e, unha ou dúas veces por semana, o pequeno reincidía no mesmo delito. Os desgustos da familia eran moitos. Ás veces incluso chegou a pasar algo que, polas súas gravísimas consecuencias, merece ser contado.

O vicerrei, que era daquela o conde de Resende, estaba preocupado pola necesidade de construír un peirao na praia de don Manuel. Isto, que hoxe sería un simple episodio municipal, era naquel tempo, tendo en conta as reducidas proporcións da cidade, unha empresa importante. Pero o vicerrei non tiña recursos; os fondos públicos case non podían cubrir as principais demandas. Home de Estado, e probabelmente filósofo, fixo un expediente non menos suave e proficuo; distribuír, a cambio de donativos pecuniarios, postos de capitán, tenente e alférez. Divulgada a resolución, o pai de Nicolás pensou que era a ocasión ideal para figurar, sen perigo, na galería militar do século, ao mesmo tempo que con iso desmentía unha doutrina brahmánica. De feito, consta nas leis de Manu que dos brazos de Brahma naceron os guerreiros, e do ventre os agricultores e comerciantes; o pai de Nicolás, ao adquirir o nomeamento de capitán, corrixía ese punto da anatomía xentílica. Outro comerciante, que con el competía en todo, ben eran parentes e amigos, case non tivo novas do nomeamento do cargo que lle foi outorgado, e por iso tamén foi levar a súa pedra ao porto. Desgraciadamente, o despeito por demorar algúns días, suxeriulle un arbitrio de mal gusto e, no noso caso, funesto; así foi como el pediu ao vicerrei outro posto de oficial do porto (tal era o nome dado aos agraciados por aquel motivo) para un fillo de sete anos. O vicerrei dubidou pero o pretendente, ofreceu o duplo como doazón, teimou para conseguir o que quería, e o neno foi nomeado alférez. Todo ocorreu en segredo; o pai de Nicolás chegou a saber do acontecido o domingo seguinte, na igrexa do Carme, ao ver aos dous, pai e fillo. O neno lucía un uniforme, ofrecido por xentileza do corpo. Nicolás, que tamén estaba no lugar dos feitos, palideceu; despois, levado por un impulso, botouse sobre o mozo alférez e estragoulle o uniforme, antes de que os pais puidesen separalos. Foi un escándalo. Os berros da xente, a indignación dos devotos, as queixas do agredido, interromperon por momentos as cerimonias eclesiásticas. Os pais trocaron algunhas palabras duras, fóra, no adro, e enfadáronse para toda a vida.

-Este rapaz será a nosa perdición! -dicía o pai de Nicolás, na súa casa, despois do acontecido.

Nicolás recibiu moitas labazadas, aturou moita dor, chorou; pero este castigo carnal nada cambiou. Os xoguetes dos outros nenos seguiron sendo obxectivos do rapaz. O mesmo ocorreu coa roupa. Os nenos máis ricos do barrio non saían á rúa, e se o facían era coa roupa máis modesta, era o único modo de escapar ás unllas de Nicolás. Co transcurso do tempo, estendeu a súa aversión ás caras, cando eran bonitas ou consideradas como tal. A rúa na que vivía contaba con moitas caras partidas, rabuñadas e inchadas. As cousas chegaron a tal punto, que o pai decidiu pechalo na casa durante tres ou catro meses. Foi un paliativo e, como tal, excelente. Mentres durou a reclusión, Nicolás mostrouse pouco menos que anxelical; fóra daquel destino mórbido, era meigo, dócil, obediente, amigo da familia, puntual nas oracións. Pasados os catro meses, o pai ceibouno; xa era hora de que se encargase del un profesor de lectura e gramática.

-Déixemo a min -dixo o profesor-; déixemo a min. Con isto (e sinalaba a regra de madeira) non lle han quedar azos de maltratar aos compañeiros.

Frívolo, tres veces frívolo profesor! Si, non hai dúbida que el conseguiu defender as caras dos nenos fermosos e as roupas rechamantes, castigando as primeiras investidas do pobre Nicolás; pero, logrouse curalo do seu mal? Ao contrario, obrigado a conterse , a tragar os seus impulsos, padecía o dobre, tornábase máis vermello, con trazas dun verde bronce; ás veces víase obrigado a mirar para outro lado ou pechar os ollos para non rebentar, dicía el. Por outro lado, deixou de perseguir aos máis fermosos ou mellor vestidos, non perdoou aos que se presentaban máis adiantados no estudo; batía neles, quitáballes os libros, e levábaos, ás praias ou ás augas costeiras. Discusións, sangue, odios, tales eran os froitos da vida para el, ademais das dores crueis que padecía, e que a familia non quería entender. Se alén disto dicimos que el non puido estudar nada de forma continua, sempre foi con interrupcións, e mal, como comen os vagabundos, nada regular, nada metódico, habemos ver algunhas das dolorosas consecuencias do feito mórbido, oculto e descoñecido. O pai, que soñaba con ver ao seu fillo na universidade, sentíndose obrigado a esquecer esa ilusión, estivo por maldicilo; foi a nai quen o salvou.

Saíu un século, chegou outro, sen que desaparecese a lesión de Nicolás. Morreulle o pai en 1807 e a nai en 1809; a irmá casou cun médico holandés trece meses despois. Nicolás pasou a vivir só. Tiña vinte e tres anos; era un dos estrafalarios da cidade; pero un estrafalario singular, que non podía toparse con ningún outro, xa fose máis favorecido de faccións, ou portador dalgún chaleco especial, sen padecer unha dor violenta, tan violenta que o obrigaba ás veces a morder o seu beizo até o facer sangrar. De tanto en tanto cambaleaba; tamén había ocasións nas que lle corría pola comisura da boca un fío case imperceptíbel de

escuma. E o resto non era menos cruel. Entón, Nicolás era groseiro; na súa casa todo o amolaba, todo lle resultaba incómodo, todo nauseabundo; fería a cabeza dos escravos cos pratos, que ao final acababan rotos, e perseguía os cans a patadas; non paraba nin un minuto, non comía, ou comía mal. Por fin durmía; e menos mal que durmía. O feito de durmir arranxaba todo. Erguíase tranquilo e amábel, con alma de patriarca, e beixaba os cans entre as orellas, deixándose lamber por eles, dándolles o mellor de si, falaba cos escravos, tiña con eles relacións máis familiares e tenras. E todos, cans e escravos, esquecían os golpes da véspera, e acudían ao seu chamado obedientes, namorados, como se el fose o verdadeiro señor e non o outro.

Un día, estando na casa da súa irmá, ela preguntoulle porque non seguía algunha carreira, algo que o mantivese ocupado, e...

-Tes razón; vou cavilar niso -dixo el.

Interveu o cuñado e pensou que ter un cargo na diplomacia estaría ben. O cuñado comezaba a sospeitar que padecía algunha doenza e supuña que o troco de clima abondaría para restabelecelo. Nicolás conseguiu unha carta de presentación, e foi entrevistarse co ministro de Asuntos exteriores. Atopouno rodeado dalgúns oficiais da secretaría da súa competencia, a punto de ir á corte para transmitir a nova, é dicir, a segunda caída de Napoleón, nova que chegara algúns minutos antes. A figura do ministro, as circunstancias do momento, as reverencias dos oficiais, todo iso produciu tal impacto no corazón de Nicolás, que el non puido encarar o ministro. Tentou, entre seis e oito veces, de erguer a vista, e a única ocasión na que o conseguiu, a súa mirada anubou, e non vía ninguén, ou só unha sombra, un vulto, que lle mancaba nas pupilas, ao mesmo tempo que as súa cara se tornaba de cor verde. Nicolás recuou, estendeu a man, que tremía, cara ao criado e fuxiu.

-Non quero ser nada! -díxolle á irmá ao chegar á casa-; quedo aquí convosco e os meus amigos.

Os amigos eran os rapaces máis antipáticos da cidade, vulgares e insignificantes. Nicolás escolléraos intencionadamente. Vivir segregado dos máis lercháns era para el un grande sacrificio; pero como tería que padecer moito máis convivindo con eles, aturaba a situación. Isto demostra que el tiña un certo coñecemento empírico do mal e do paliativo. O certo é que, con eses compañeiros, desaparecían todas as perturbacións fisiolóxicas de Nicolás. El mirábaos sen tornarse pálido, vesgo e sen cambalearse, en definitiva, sen nada. Ademais, eles non só lle evitaban a natural irritabilidade, senón que tamén se empeñaban en facerlle a vida, se non grata, polo menos tranquila; e para iso actuaban con el coas maiores delicadezas do mundo, tiñan comportamentos servís, dunha certa familiaridade inferior. Nicolás amaba en xeral as naturezas subalternas, como os enfermos aman a droga que lles restitúe a saúde; alumeábaas paternalmente, estimulábaas abundante e cordialmente, prestáballes diñeiro, dáballes mimos, abríalles a alma...

Chegou o día do berro de Ipiranga; Nicolás meteuse na política. En 1823, imos encontralo na Asemblea. Non imos falar da maneira coa que cumpriu coas obrigas do cargo. Íntegro, desinteresado, patriota, non exercía de balde esas virtudes públicas, senón a costa de grandes tempestades morais. Pódese dicir, metaforicamente, que as tarefas do Concello sacáballe sangue. E non só porque os debates lle parecían insoportábeis, senón tamén porque lle era difícil mirar á cara a certos homes, especialmente certos días. Montezuma, por exemplo, parecíalle un prepotente; Vergueiro, un pesado, os Andradas, uns execrábeis. Cada discurso, non só dos principais oradores, senón tamén dos secundarios, era para Nicolás un verdadeiro suplicio. E, non obstante, non faltaba a ningunha convocatoria, sempre firme e á hora. As votacións nunca o pillaron ausente; nunca o seu nome soou sen eco nesa sala respectábel.. Sexa cal for a intensidade da súa desesperación, sabía conterse e dáballe máis importancia á idea da patria, aínda que fose por riba das súas necesidades. Talvez aplaudise in petto o decreto da disolución. Non o afirmo pero hai boas razóns para crer que Nicolás, malia as mostras exteriores, sentiuse satisfeito ao ver disolta a asemblea. E se esta suposición é verdadeira non menos o será a que segue: a deportación dalgúns dos líderes constituíntes, declarados inimigos públicos, veu estragarlle aquel pracer. Nicolás, que padecera os seus discursos, non padeceu menos co exilio, posto que lles trouxo unha certa relevancia. Se el tamén fose exiliado!

-Poderías casar, meu irmán -díxolle a irmá.

-Non teño moza.

-Consígoche unha, queres?

Era un plano do marido. Opinando sobre este, a molestia de Nicolás fora descuberta; tratábase dun verme que andaba no intestino, que se nutría da dor do paciente, é dicir, dunha secreción especial, producida pola contemplación dalgúns feitos, situacións ou persoas. A cuestión era matar o verme; pero ao non coñecer ningunha substancia química adecuada para destruíla, quedaba como único recurso impedir a secreción, xa que a súa eliminación traería consigo o mesmo resultado. Polo tanto, corría présa casar a Nicolás con algunha rapaza fermosa, agraciada e con calidades, separalo do atafego, aloxalo nalgunha casa de campo,

onde levaría a mellor louza, os mellores móbeis, os amigos máis insignificantes, etc.

-Todas as mañás -seguiu el- Nicolás ha recibir un xornal que vou mandar imprimir co único fin de dicirlle as cousas máis agradábeis do mundo, e dicilas nominalmente, lembrando os seus modestos, pero proficuos traballos na Asemblea, e atribuíndolle moitas aventuras amorosas, agudezas do espírito e accións coraxosas. Xa falei co almirante holandés e acordamos unha cousa, de cando en vez, un dos seus oficiais iría visitar Nicolás para dicirlle que non podía voltar á Haia sen antes contemplar un cidadán tan eminente e simpático, na que se reúnen calidades excepcionais e, de ordinario, dispersas. E ti, se puideses conseguir que algunha modista, a Gudin, por exemplo, puxese o nome de Nicolás nun chapeu ou capa, axudarías moito na recuperación do teu irmán. Cartas amorosas anónimas, enviadas por correo, son un recurso eficaz... Pero comecemos polo principio, que é casalo .

Nunca un plano foi executado con maior conciencia. A noiva escollida era a máis esvelta, ou unha das máis esveltas da capital. Casounos o propio bispo. Recluído na casa de campo, acompañáronos alá só algúns dos seus amigos máis triviais; imprimiuse o xornal, enviaron as cartas, subornouse as visitas. Durante tres meses todo andou ás mil marabillas. Pero a natureza, empeñada en sorprender ao home, mostrou unha vez máis que ela posúe segredos imprevisíbeis. Un das maneiras para agradar a Nicolás era eloxiar a beleza, a elegancia e as virtudes da súa muller; pero a molestia avanzara e o que parecía un remedio excelente só contribuíu para agravar o mal. Nicolás, ao cabo dalgún tempo, comezou a sospeitar de tantos eloxios que lle facían á súa muller, e iso abondaba para impacientalo e a impaciencia producíalle a fatal secreción. Parece ser que chegou ao punto de non poder mirarlle á cara durante longos períodos, e mesmo chegou a mirala con malos ollos; había discusións que serían o principio dunha separación, se ela non morrese pouco despois. A dor de Nicolás foi profunda e verdadeira; pero a cura interrompeuse deseguida, porque el voltou a Río de Xaneiro, onde imos atopalo, tempo despois, entre os revolucionarios de 1831.

Non obstante, é temerario querer precisar as causas que levaron a Nicolás ao Campo da Aclamación, a noite do 6 de abril, penso que non ha de andar lonxe da verdade quen supoña que -foi o raciocinio dun ateniense célebre e anónimo- tanto os que eloxiaban, como os que falaban mal do emperador acabaran coa paciencia de Nicolás. Ese home que inspiraba entusiasmos e odios, cuxo nome era repetido onde queira que Nicolás se atopase, na rúa, no teatro, nas casas alleas, converteuse nunha auténtica persecución mórbida, de aí o fervor con que el se incorporou ao movemento de 1831. A abdicación foi un alivio. Verdade é que a Rexencia atopouno ao pouco tempo entre os seus adversarios; e hai quen afirme que el se alistou ao Partido Caramurú ou Restaurador, pero disto non hai probas. O certo é que a vida pública de Nicolás cesou coa maioridade de Pedro II.

A doenza apoderárase definitivamente do organismo. Nicolás, pouco a pouco, íase agochando na soidade. Non podía facer certas visitas, frecuentar certas casas. O teatro xa non conseguía distraelo. Os seus órganos auditivos estaban tan sensíbeis, que o ruído dos aplausos lle producía unhas dores terríbeis. O entusiasmo da poboación fluminense ante a famosa Candiani e a Meréa, especialmente a Candiani, cuxo carro fora empuxado por algúns brazos humanos, obsequio tan insigne como non llo farían ao propio Platón, ese entusiasmo foi unha das maiores mortificacións ocasionadas a Nicolás. El chegou ao punto de non ir máis ao teatro, de sentir que Candiani era insoportábel, e preferir a Norma dos pequenos órganos á da prima-dona. Non era por un patriotismo esaxerado que lle gustaba oír a Xoán Caetano, nos primeiros tempos; pero ao final, tamén o abandonou, e case aconteceu o mesmo con todos os teatros.

-Está perdido!, pensou o cuñado. Se puidésemos darlle un bazo novo...

Como pensar en tal cousa? Estaba naturalmente perdido. Xa non abondaban coas diversións domésticas. As tarefas literarias ás que se entregou, versos de familia, glosas e odas políticas, non duraron moito tempo, e incluso pode ser que isto lle agravase a doenza. De feito, un día, pareceulle que esta ocupación era a cousa máis ridícula do mundo, e os aplausos dedicados a Gonçalves Dias, por exemplo, déronlle idea dunha aldea trivial e dominada polo mal gusto. Ese sentimento literario, froito dunha lesión orgánica, reaccionou sobre a propia lesión, ao punto de producir graves crises, que o deixou na cama algún tempo. O cuñado aproveitou o momento para sacar da súa casa todos os libros de certo contido.

Pouco meses despois, produciuse un acontecemento inexplicábel, Nicolás comezou vestirse dunha maneira un pouco estrafalaria, cousa que non ten explicación. Educado con xeitos de elegancia, era un vello cliente de Plum, un dos principais xastres da corte, e non pasaba un só día sen que fose a peitearse a Desmarais e Gérard, coiffeurs de la cour, na Rúa do Ouvidor. Parece ser que atopou demasiado soberbia esta denominación de perruqueiros da corte, e castigounos indo peitearse a unha barbería corrente. Canto ao motivo que o levou a cambiar de traxe, repito que é enteiramente escuro, e a non ser por razóns de idade, resulta inexplicábel.

A despedida do cociñeiro é outro enigma. Nicolás, por insinuación do cuñado, que quería distraelo, ofrecía dúas ceas por semana; e os comensais eran unánimes en considerar que o cociñeiro de Nicolás primaba sobre todo os da capital. Realmente, os pratos eran bos, algúns excelentes, pero o eloxio era un tanto enfático, excesivo, co propósito, xustamente, de ser agradábel con Nicolás, e así foi durante algún tempo.

Como entender, porén, que un domingo, acabada a cea, que fora magnífica, despedise a un home tan notábel, causa indirecta dalgúns dos seus momentos máis deliciosos na terra? Misterio impenetrábel.

-Era un ladrón! -foi a resposta que lle deu ao cuñado.

Nin os esforzos deste nin os da irmá e dos amigos, nin dos bens, nada mellorou ao noso triste Nicolás. A secreción do bazo tornouse crónica, e o verme reproduciuse dun xeito alarmante, teoría que non sei se é verdadeira, pero que era a do cuñado. Os últimos anos foron moi cruentos. Case se podería xurar que el viviu daquela, coa cara continuamente esverdeada, irritada, cos ollos vesgos, padecendo moito máis que as persoas que o rodeaban. O pretexto máis ridículo ou máis tremendo acabáballe cos nervios: un bo discurso, un artista xeitoso, unha carruaxe, unha gravata, un soneto, un dito, un soño interesante, todo lle provocaba unha crise.

Quererá deixarse morrer? Así o poderiamos interpretar, ao ver a impasibilidade con que rexeitou os remedios dos principais médicos da corte; foi necesario recorrer á simulación e administralos, por fin, como receitados por un ignorante da época. Pero xa era tarde. A morte levouno ao cabo de dúas semanas.

-Xaquín Soares? -berrou abraiado o cuñado, ao enterarse da cláusula testamentaria do defunto, que ordenaba que o cadaleito fose fabricado por aquel artesán. Pero os caixóns dese home son moi malos, e...

-Paciencia! -interrompeuno a súa muller-; a vontade do meu irmán ten que cumprirse.

Misa do galo

Nunca puiden entender a conversa que tiven cunha señora hai moitos anos; daquela eu tiña dezasete anos, e ela trinta. Era noite de Nadal. Acordara cun veciño ir á misa do galo e preferín non durmir; eu tiña que ir espertalo á media noite.

A casa na que estaba hospedado era a do escribán Meneses, que estivera casado en primeiras nupcias cunha das miñas curmás. A segunda muller, Concepción, e a nai desta acolléronme ben cando cheguei de Mangaratiba a Río de Xaneiro, uns meses antes, para estudar os exames que me habían levar aos estudos superiores. Vivía tranquilo naquela casa soleada da Rúa do Senado cos meus libros, unhas poucas relacións, algúns paseos. A familia era pequena: o notario, a muller, a sogra e dúas escravas. Eran de antigos costumes. Ás dez da noite todo o mundo ía para os seus cuartos; ás dez e media a casa durmía. Nunca fora ao teatro, e en máis dunha ocasión, oín dicirlle ao Meneses que ía ir, eu pedinlle que me levase con el. Mentres lle pedía ese favor a sogra retorcía a cara e as escravas ríanse dela por detrás; el non respondía, vestíase, saía e voltaba á mañá seguinte. Máis tarde souben que o teatro era un eufemismo. Meneses tiña relación cunha señora separada e durmía fóra unha vez á semana. Concepción sufría ao principio coa existencia da concubina, pero ao final resignouse, acostumouse, e acabou pensando que estaba ben feito.

Que boa persoa é Concepción! Chamábana "a santa", e facía xustiza ao alcume porque soportaba os esquecementos do home. A verdade é que era dun temperamento moderado, non era excesivo, sen moitas bágoas nin grandes sorrisos. No capítulo do que trato, parecía mahometana; aceptaría un harén pero coas aparencias agochadas. Que Deus me perdoe se a xulgo mal. Todo nela era atenuado e pasivo. O propio rostro era mediano, nin bonito nin feo. Era o que chamamos unha persoa simpática. Non falaba mal de ninguén, perdoaba todo. Non sabía odiar; incluso se podería dicir que non sabía amar.

Aquela noite o notario fora ao teatro. Era en 1861 ou 1862. Eu andaría xa por Mangaratiba, de vacacións; pero quedei até o Nadal para ver a "misa do galo na casa". A familia seguiu os costumes de sempre, permanecín na sala de enfronte, vestido e listo. De aí pasaría ao corredor da entrada e sairía sen espertar ninguén. A porta tiña tres chaves; o notario tiña unha, eu levaría outra e a terceira quedaba na casa.

-Pero, señor Nogueira, que andará vostede a facer todo este tempo? -preguntoume a nai de Concepción.

-Ler, señora Ignacia.

Levaba comigo un libro, Os Tres mosqueteiros, penso que era unha vella tradución do Xornal do Comercio. Sentei á mesa que estaba no centro da sala, e á luz dun quinqué, mentres a casa durmía, subín unha vez máis ao delgado cabalo de D'Artagnan e boteime á aventura. Ao pasar un tempo estaba ebrio de Dumas. Os minutos voaban, ao contrario de cando esperas por algunha cousa; oín que daban os once, non o esperaba, foi toda unha casualidade. Mentres tanto, oín un ruído que me acordou da lectura. Eran uns pasos no corredor que ían da sala ao comedor; erguín a cabeza; e pronto vin a Concepción asomarse á porta.

-Aínda non marchou? -preguntou.

-Non, parece que aínda non é media noite.

-Que paciencia ten!

Concepción entrou na sala, arrastrando as pantuflas. Traía posta unha bata branca, mal cinguida á cintura. Sendo delgada, tiña un aquel de visión romántica, idea axustada ao meu libro de aventuras.

Pechei o libro; ela foi sentarse na cadeira que estaba diante de min, preto do canapé. Pregunteille se a espertara, facendo ruído, pero ela respostou axiña:

-Non oh!Acordei soa.

Fiteina un pouco e dubidei da súa resposta. Os seus ollos non eran os dunha persoa que acabara de durmir; parecían que aínda non se pecharan para durmir. Sen embargo, esa observación, que significaría algo noutra mente, desboteina axiña, sen advertir que ao mellor non durmira pola miña culpa e que mentira para non preocuparme ou enfadarme. Xa dixen que ela era boa, moi boa.

-Pero a hora xa debe de andar preto, dixen eu.

-Pero que paciencia ten, esperar esperto mentres o veciño dorme! E esperar só! Non lle dan medo as almas do outro mundo? Penso que colleu medo cando me viu.

-Cando oín os pasos, pareceume raro; pero vostede apareceu axiña.

-Que estaba a ler? Non mo diga, xa sei, é o libro dos Mosqueteiros.

-Correcto; está moi ben.

-Gústanlle as novelas?

-Gustan

-Xa leu A Moreniña?

-Do escritor Macedo? Téñoo en Mangaratiba.

-A min gústanme moito as novelas, pero leo pouco, por falta de tempo. Que novelas leu?

Empecei a citarlle algunhas. Concepción escoitábame coa cabeza inclinada cara atrás, os seus ollos víanse entre as pálpebras a medio pechar, sen deixar de mirarme. De cando en vez pasaba a lingua polos beizos, para humedecelos. Cando acabei de falar non me dixo nada; quedamos así algúns segundos. De pronto, vin que erguía a cabeza, cruzaba os dedos e apoiaba o queixo neles, mantendo os cotobelos nos brazos da cadeira; todo isto sen deixar de mirarme con eses ollos ben abertos.

-Ao mellor está aburrida, pensei.

Entón dixen en voz alta:

-Señora Concepción, penso que vai sendo horas, e eu...

-Non, non, aínda é cedo. Acabo de ver o reloxo; son os once e media. Ten tempo. Vostede se non dorme de noite é capaz de non durmir durante o día?

-Non había ser a primeira vez.

-Eu non son quen; se non durmo pola noite, ao seguinte día non aguanto, aínda que sexa media hora teño que durmir. Certo é que agora vou para vella.

-Vostede non é vella Señora Concepción.

Tan emotiva foi a miña resposta que a fixen sorrir. Normalmente os seus xestos eran lentos e as súas actitudes tranquilas; sen embargo, desta ergueuse rapidamente, foi ao outro lado da sala e deu uns pasos, entre a fiestra da rúa e a porta do despacho do seu home. Así, co seu desaliño honesto, dábame unha impresión especial. Malia ser delgada, tiña non sei qué movemento no andar, como alguén que lle custa levar o corpo; ese aspecto nunca me pareceu tan diferente como daquela noite. Algunhas veces paraba, examinando unha parte da cortina, ou tentaba colocar algún adorno do aparador; finalmente parouse diante miña, coa mesa separándonos. O círculo das súas ideas era estreito; volveu quedar sorprendida por atoparme esperto, agardando. Eu repetinlle o que ela xa sabía, é dicir, que nunca oíra a misa do galo nesta casa, e non a quería perder.

-É a mesma misa de aldea; todas as misas son parecidas.

-Seillo ben; pero aquí ten de haber máis luxo e máis xente tamén. Atenda, a semana santa na casa é máis bonita que nas aldeas. E por non falar das festas de San Xoán, nin das de San Antón...

Pouco a pouco íase inclinando; agora xa apoiaba os cotobelos sobre a mármore da mesa e metía o rostro entre as súas mans abertas. Non tiña as mangas abotoadas, caíanlle de forma natural, e vinlle a metade

dos brazos, moi claros e menos delgados do que se podería supor. Aínda que as vistas non eran unha novidade para min, tampouco eran normais; naquel momento, sen embargo, a impresión que me produciu foi grande. As súas veas eran tan azuis que, a pesar da pouca claridade, podía contalas desde o meu lugar. A presenza de Concepción espelírame aínda máis cá do libro. Seguín dicindo o que pensaba das festas de aldea e de cidade, e doutras cousas que se me ocorrían. Falaba emendando os temas, sen saber a razón, variándoos ou volvendo aos primeiros, e rindo para a facer sorrir e ver os seus dentes que lucían tan brancos, todos igualiños. Os seus ollos non eran exactamente negros, pero si escuros; o nariz, seco e longo, un pouquiño torto, dáballe á súa cara un aire interrogativo. Cando subía o ton da voz, ela reprimíame:

-Máis baixo! Mamá pode espertar .

E non saía daquela postura, que me enchía de gusto, tan preto estaban as nosas caras. Realmente, non era necesario falar en voz alta para entendernos; falabamos moi baixo, eu máis que ela, porque falaba máis; ela, ás veces , púñase seria, moi seria, coa cabeza un pouco agachada. Finalmente cansouse; cambiou de actitude e de lugar. Deulle a volta á mesa e veu sentar ao meu lado, no canapé. Vireime, e puiden ver, de esguello, a punta das pantuflas; pero foi só no momento que levou para sentar, a bata era longa e tapounas enseguida. Lembro que eran negras.

Concepción dixo baixiño:

-Mamá está lonxe, pero ten o sono moi lixeiro, se espertase agora, coitada, non voltaría a durmir.

-Eu tamén son así.

-Como? -preguntou ela inclinando o corpo para oír mellor.

Fun sentar na cadeira que estaba ao lado do canapé e repetinlle a frase. Riuse da coincidencia, tamén ela tiña o sono lixeiro; eramos tres sonos lixeiros.

-Hai ocasións en que son igual a mamá; se esperto cústame coller o sono, dou voltas na cama sen parar, érgome, acendo unha vela, paseo, volto a deitarme e xa está.

-Foi o que lle pasou hoxe.

-Non, non - dixo ela.

Non entendín a negativa; pode ser que ela tampouco a entendese. Agarrou as puntas do cinto da bata e comezou a dar con elas nos xeonllos, é dicir, no xeonllo dereito, porque acababa de cruzar as pernas. Despois falou dunha historia de soños e aseguroume que tivera un pesadelo, cando era pequena. Quixo saber se eu os tiña. A conversa restabeleceuse así lentamente, longamente, sen que eu reparase nin na hora nin na misa. Cando acababa unha narración ou unha explicación, ela inventaba outra pregunta ou outro tema, e eu tomaba de novo a palabra. De cando en vez reprimíame:

-Máis baixo, máis baixo.

Tamén había unhas pausas. En dúas ou tres ocasións pensei que quedara durmida, pero os seus ollos pechados por un intre abríanse de novo, sen sono nin fatiga, como se os pechase para ver mellor. Unha desas veces, penso que se deu conta que quedara embebedado coa súa persoa, e lembro que voltara pechar os ollos, non sei se rápido ou devagar. Hai impresións desa noite que me aparecen truncadas ou confusas. Contradígome, confúndome. Unha desas impresións que aínda teño recentes é que, de súpeto, ela, que só era simpática, tornouse fermosa, moi fermosa. Estaba de pé, cos brazos cruzados; eu, por respecto, quixen erguerme ; non o permitiu, puxo unha das súas mans no meu ombro, e obrigoume a permanecer sentado. Pensei que ía dicir algo, pero tremeu, como se tivese un calafrío, deume as costas e foi sentar na cadeira, onde me atopara lendo. Dende alá, volveu a mirar ao espello que estaba encima do canapé, falou de dous gravados que colgaban da parede.

-Estes cadros van para vellos. Xa lle dixen a Chiquiño de mercarmos outros.

Chiquiño era o home. Os cadros falaban do negocio principal deste home. Un representaba a "Cleopatra"; non lembro o tema do outro, pero eran mulleres. Vulgares os dous; daquela non me parecían feos.

-Son bonitos -dixen.

-Son bonitos, pero están manchados. E ademais, para sermos sinceros, eu preferiría dúas imaxes, dúas santas. Estes cadros son máis propios do cuarto dun rapaz ou dun barbeiro.

-De barbeiro? Vostede nunca foi a unha barbería.

-Pero imaxino que os clientes, mentres esperan, falan de mulleres e das súas namoradas, e naturalmente o dono do negocio alegra a vista con figuras bonitas. Nunha casa non me parece apropiado. É o que penso; pero eu penso moitas cousas; así, raras. Sexa o que sexa, non me gustan os cadros. Eu teño unha A nosa Señora da Concepción, a miña patroa, moi bonita; pero é unha escultura, non se pode pór na parede, nin

quero. Está no meu oratorio.

A idea do oratorio levoume ao tema da misa, lembroume que podería ser tarde e quixen dicilo. Penso que cheguei a abrir a boca, pero axiña a pechei para escoitar o que ela contaba, con ledicia, con graza, con tal tranquilidade que lle transmitía preguiza á miña alma facéndome esquecer da misa e da igrexa. Falaba das súas devocións de infancia e moza. Despois referíase a unhas anécdotas, historias de paseos, reminiscencias da illa Paquetá, todo mesturado, case sen interrupcións. Cando se fartou do pasado, falou do presente, dos asuntos da casa, dos coidados da familia que, desde antes de casar, xa lle dixeran que eran moitos, pero non eran nada. Non mo contou, pero eu sabía que casara aos vinte e sete anos.

E agora non cambiaba de lugar, como ao principio, e case non saíra da mesma actitude. Non tiña os grandes ollos longos, e comezou a mirar sen parar cara ás paredes.

-Temos que cambiar o papel da sala -dixo pouco despois, como se falase consigo mesma.

Concordei para dicir algunha cousa, para saír da especie de soño magnético, ou o que fose que me paralizaba a lingua e os sentidos. Quería e non quería acabar a conversa; facía un esforzo para desviar a miña mirada dela, e desviábaa por un sentimento de respecto; pero a idea de que parecese un aburrimento, cando non o era, levábame de novo a mirada cara a Concepción. A conversa morría. Na rúa, o silencio era total.

Chegamos a quedar un momento -non podo dicir canto- completamente calados. O ruído, único e escaso, era un roer de rato no despacho, que me lembrou aquela especie de sono; quixen falar diso, pero non atopei maneira. Concepción parecía estar divagando. De repente, oín un golpe na fiestra, por fóra, e unha voz que berraba: "Misa do galo!, misa de galo!"

-Aí anda o seu socio, dixo ela erguéndose, ten graza; vostede era quen tiña que ir espertalo, e é el quen veu avisalo. Vaia, xa debe ser a hora; adeus.

-Xa será a hora? -preguntei.

-Claro.

-Misa do galo! -repetiron dende fóra, petando.

-Vaia, vaia, non se faga esperar. A culpa foi miña. Adeus, até mañá.

E co mesmo movemento corporal, Concepción entrou polo corredor, pisaba mansamente. Saín á rúa e atopei ao veciño que me esperaba. Dirixímonos á igrexa. Durante a misa, a figura de Concepción interpúxose máis dunha vez entre o cura e mais eu; que se perdoe isto polos meus dezasete anos. Á mañá seguinte, na comida, falei da misa do galo e da xente que estaba na igrexa, sen excitar a curiosidade de Concepción. Durante o día atopeina coma sempre, natural, benigna, sen nada que fixese lembrar a conversa da véspera. Para Aninovo fun a Mangaratiba. Cando voltei a Río de Xaneiro, en marzo, o notario morrera dunha apoplexía. Concepción vivía en Engeño Novo, pero non a visitei, nin a atopei. Máis tarde oín dicir que casara co escribente xurado que traballaba co seu home.

O ALIENISTA

CAPÍTULO PRIMEIRO

De como Itaguaí conseguiu

unha casa de tolos

As crónicas da cidade de Itaguaí din que tempos atrás viviiu alí un certo médico, o doutor Simón Bacamarte, fillo da nobreza da terra e un dos mellores médicos de Brasil, de Portugal e das Españas. Estudara en Coimbra e Pádua. Aos trinta e catro anos volveu para Brasil, o rei non conseguira convencelo para que quedase en Coimbra á fronte da Universidade, ou en Lisboa, para encargarse dos asuntos da monarquía.

-A ciencia -díxolle el á Súa maxestade- é ao que me dedico eu; Itaguaí é o meu universo.

Dito isto, volveu para Itaguaí, e entregouse en corpo e alma ao estudo da ciencia, alternando as curas coas lecturas, e demostrando os teoremas con cataplasmas. Aos corenta anos casou coa señora Evarista da Costa e Mascareñas, señora de vinte e cinco anos, viúva dun xuíz que viña de fóra, non era fermosa nin simpática. Un dos tíos do xuíz, cazador de pacas durante o Eterno, e non menos franco, sorprendeuse da decisión que tomara e díxollo. Simón Bacamarte explicoulle que dona Evarista reunía condicións fisiolóxicas

e anatómicas de primeira orde, dixería con facilidade, durmía regularmente, tiña un bo pulso e unha excelente vista; estaba, entón, apta para darlle fillos robustos, sans e intelixentes. Se ademais destes atributos -únicos dignos de preocupación por parte dun sabio- dona Evarista era mal composta de faccións, iso era algo que, lonxe de mancalo, el agradecíallo a Deus, porque non corría o risco de adiar os intereses da ciencia en favor da contemplación exclusiva, miúda e vulgar da consorte.

Dona Evarista non cumpriu coas esperanzas do doutor Bacamarte: non lle deu fillos robustos nin débiles. A índole natural da ciencia é a longanimidade; o noso médico agardou tres anos, despois catro, cinco. Ao cabo deste tempo, fixo un estudo profundo da materia, releu todos os escritos árabes e outros que trouxera a Itaguaí, consultou coas universidades italianas e alemás, e aconselloulle á súa muller que se sometese a un réxime alimentario especial. A ilustre dama, alimentada só a base dunha tenra carne de porco de Itaguaí, non lle fixo caso aos consellos do marido; e á súa resistencia -explicábel pero incualificábel- debémoslle a total extinción da dinastía dos Bacamartes.

Pero a ciencia ten o inefábel don de curar todas as penas; o noso médico dedicouse a tempo completo ao estudo e á práctica da medicina. Foi entón cando un dos recunchos desta ciencia lle chamou especialmente a atención: a psicoloxía, o exame da patoloxía cerebral. Non había na colonia, e nin sequera no reino, unha soa autoridade neste eido, mal explorada ou case inexplorada. Simón Bacamarte entendeu que a ciencia lusitana e, particularmente, a brasileira, podía cubrirse de "loureiros que non murchan"... expresión usada por el mesmo, axudada pola intimidade doméstica; exteriormente era modesto, como convén aos coñecedores.

-A saúde da alma –dixo el- é a ocupación máis digna do médico.

-Do verdadeiro médico -engadiu Crispín Soares, farmacéutico da cidade, e un dos seus amigos e comensais.

O Concello de Itaguaí foi acusado, entre outros pecados, polos cronistas de ser indiferente aos dementes. Cando había algún tolo furioso pechábano nun cuarto da súa propia casa e, nin era atendido nin desatendido, até que a morte o prohibía do beneficio da vida; en cambio os mansos andaban soltos pola rúa. Simón Bacamarte decidiu cambiar as cousas, é dicir, eliminar este costume inhumano; pediu autorización ao Concello para dar abrigo e coidar, no edificio que ía construír, a todos os tolos de Itaguaí e das demais vilas e cidades, mediante unha paga que o Concello lle daría cando a familia do enfermo non o puidese facer. A proposta excitou a curiosidade de toda a cidade, e atopouse cunha grande resistencia, tan certo é que se desarraigan os hábitos absurdos ou aínda malos. A idea de meter a todos os tolos na mesma casa, vivindo en común, pareceu en si mesmo un síntoma de demencia, e non faltou quen llo insinuase á propia muller do médico.

-Escoite, señora Evarista -díxolle o padre Lopes, párroco do lugar-, penso que o seu marido tería de ir até Río de Xaneiro para dar un paseo. Iso de estar estudando sen descanso non é bo, acabará por tolear.

Dona Evarista asustouse, foi falar co seu marido, díxolle que tiña "algúns desexos", un principalmente, o de ir ao Río de Xaneiro e comer todo o que a el lle parecese adecuado para conseguir un certo fin. Pero aquel home, coa rara sagacidade que o distinguía, entendeu a intención da esposa e respondeulle sorrindo que non tivese medo. Dende aí dirixiuse ao Concello, onde os concelleiros debatían a proposta, e defendeuna con tanta elocuencia que a maioría resolveu autorizalo para levar a cabo o seu proxecto, votando ao mesmo tempo un imposto destinado a subsidiar o tratamento, aloxamento e mantemento dos tolos pobres. Non foi nada fácil determinar quen sería o organismo que subvencionaría tal proxecto, xa que todo estaba tributado en Itaguaí. Despois de longos estudos, decidiuse permitir o uso de dous penachos nos cabalos dos enterros. Quen quixese emplumar os cabalos dunha carroza funeraria pagaría dous testóns ao Concello, repetíndose tantas veces esa cantidade cantas fosen as horas transcorridas entre a hora do falecemento e a hora da última beizón na sepultura. O notario perdeuse nos cálculos aritméticos do rendemento posíbel da nova taxa; e un dos concelleiros que non cría na empresa do médico, pediu que se relevase ao notario dun traballo inútil.

-Os cálculos non son precisos -dixo el-, porque o doutor Bacamarte non ten un proxecto definido. Ademais, onde se viu meter a todos os tolos na mesma casa?

Enganaba o digno maxistrado; o médico arranxou todo para que así fose. Cando obtivo a licenza, comezou a construír o edificio que estaría situado na Rúa Nova, a rúa máis bonita daqueles tempos; tiña cincuenta fiestras de cada lado, un patio central e numerosos cuartos para os hóspedes. Como se fose un grande arabista, lembrou que no Corán, Mahomet consideraba venerábeis aos tolos, polo feito de que Alá lles sacara o xuízo para que non pecasen. A idea pareceulle bonita e profunda, e mandouna gravar no frontispicio da casa; pero como lle tiña medo ao párroco, e indirectamente ao bispo, atribuíu o pensamento a Bieito VIII, merecéndose por esta fraude, máis ben piadosa, que o padre Lopes lle contase, durante o xantar, a vida daquel pontífice eminente.

Casa Verde foi o nome dado ao asilo, por alusión á cor das fiestras, que eran as primeiras en aparecer con

esa cor en Itaguaí. Inaugurouse cunha grande festa; veu xente de todas as vilas e poboados veciños, e incluso afastadas, mesmo de Río de Xaneiro, para asistir ás cerimonias, que duraron sete días. Moitos dementes xa estaban internados; e os parentes tiveron oportunidade de ver o agarimo paternal e a caridade cristiá con que se ían atender. Dona Evarista, contentísima do éxito do seu home, vestiuse luxosamente, cubríndose de xoias, flores e sedas. Ela foi unha verdadeira raíña naqueles días memorábeis; visitárona dúas ou tres veces, a pesar dos costumes caseiros e recatadas do século, eloxiábana e incluso a agasallaban; e iso era algo honroso para a sociedade da época- vían nela á feliz esposa dun alto espírito, dun varón ilustre e, se lle tiñan envexa, era a santa e nobre envexa dos admiradores.

Ao cabo de sete días acabaron as festas públicas; Itaguaí tiña finalmente unha casa de tolos.

CAPÍTULO II

Idoiro de tolos

Tres días despois, nunha conversación sincera co farmacéutico Crispín Soares, o alienista desvendou o misterio do seu corazón.

-A caridade, señor Soares, entra seguro no meu procedemento, pero entra como un adobio, como o sal das cousas, que é así como interpreto o dito por San Pablo aos corintios: "Se eu coñecese todo o que se pode saber e non tivese caridade, non sería nada." O principal nesta obra miña da Casa Verde é estudar profundamente a loucura, os seus diversos graos, clasificar os casos, descubrir a causa do fenómeno e o remedio universal. Este é o misterio do meu corazón. Creo que con isto préstolle un bo servizo á humanidade.

-Un excelente servizo -engadiu o farmacéutico.

-Sen este asilo –seguiu o alienista-, pouco podería facer; grazas a el podo ampliar os meus coñecementos neste eido.

-Sen dúbida -dixo o outro.

E tiñan razón. De todas as cidades e aldeas veciñas afluían tolos á Casa Verde. Fosen furiosos, mansos, monomaníacos e toda a familia dos desherdados do espírito. Ao cabo de catro meses, a Casa Verde era unha poboación. Os primeiros cuartos non chegaron; foi preciso anexar unha galería de trinta e sete máis. O padre Lopes confesou que nunca creu que había tantos tolos no mundo, e menos aínda o inexplicábel dalgúns casos. Por exemplo, ese do rapaz ignorante e miserábel, que todos os días despois do xantar pronunciaba regularmente un discurso académico, adornado con sensos figurados, antíteses, apóstrofes, préstamos do grego e do latín, e as súas palabras tomadas de Cicerón, Apuleio e Tertuliano. O párroco non daba creto. Un rapaz que vira tres meses atrás, xogando cunha pelota na rúa, como podía ser iso posíbel.

-Non digo que non -respondíalle o alienista-; pero a verdade é o que a vosa eminencia está observando. Isto é así todos os días.

-Con respecto a min -seguiu o párroco-, só se pode explicar pola confusión de linguas na Torre de Babel, segundo nos din as Escrituras; probabelmente, confundidas as linguas na antigüidade, é fácil cambialas agora, e máis se a razón traballa...

-Esa pode ser, efectivamente, a explicación divina do fenómeno -concordou o alienista, despois de reflexionar un intre-, pero non é imposíbel que haxa tamén algunha razón humana, e puramente científica; iso é o que intento saber...

-Eu penso que é así, e estou ansioso por saber se é realmente así!

Os tolos por amor eran tres ou catro, pero só dous son os que asustaban polo seu delirio.

Un deles, o chamado Falcón, rapaz de vintecinco anos, pensaba que era a estrela da alba, abría os brazos e as pernas para parecerse aos lóstregos, e quedaba así horas preguntando se o sol xa saíra, para así marchar O outro andaba decote, decote,decote, de sala en sala ou de patio en patio, polos corredores, na busca da fin do mundo. Era un desgraciado, a súa muller abandonárao para marchar cun pendón. Cando se decatou da fuga, colleu un trabuco e marchou na súa procura; atopounos dúas horas despois, ao pé dunha lagoa, matounos aos dous a sangue frío e con toda a crueldade.

Os celos víronse satisfeitos, pero o vingado toleou. E entón veulle esa ansia de ir até o fin do mundo á procura dos fuxitivos.

Esa manía de grandezas contaba con factores notábeis. O máis curioso era un pobre infeliz, fillo dun xastre de pouco nivel, que lle narraba ás paredes (porque nunca miraba de fronte a unha persoa) toda a súa

xenealoxía, que era a seguinte:

-Deus procreou un ovo, o ovo procreou a espada, a espada procreou a David, David procreou a púrpura, a púrpura procreou ao duque, o duque procreou ao marqués, o marqués procreou ao conde, que son eu.

Dábase un golpe na cabeza, facía estalaba os dedos e repetía cinco ou seis veces seguidas:

-Deus procreou un ovo, o ovo, etc.

Outro do seu mesmo gremio era un notario, que se facía pasar por mordomo do rei; tamén estaba un boieiro do Estado de Minas, cuxa teima era a de distribuír gando entre todos os que o rodeaban, a un dáballe trescentas cabezas, seiscentas a outro, mil douscentos a outro, e non acababa nunca. Non falo dos casos de monomanía relixiosa; só falarei dunha persoa que, se chamaba Xoán de Deus, dicía agora ser o deus Xoán, e prometía o reino dos ceos a quen o adorase, e as penas do inferno aos restantes; e despois deste tamén estaba, o licenciado García, que non dicía nada, porque imaxinaba que o día que chegase a propor unha soa palabra, todas as estrelas se desprenderían do ceo e abrasarían a terra; tal era o poder que recibira de Deus. Así o escribía el no papel que o alienista mandou entregarlle , menos por caridade que por interese científico.

Certo é que a paciencia do alienista era aínda máis extraordinaria que todas as manías hospedadas na Casa Verde e tan asombrosa como elas. Simón Bacamarte comezou por organizar un persoal de administración; e aceptando esa idea do farmacéutico Crispín Soares, aceptoulle tamén dous sobriños, terían a encomenda da execución das normas, aprobadas polo Concello, da distribución da comida e da roupa. Era o mellor que podía facer, así só se ocuparía do seu oficio. -A Casa Verde -díxolle ao párroco-, é agora unha especie de mundo, no que hai un goberno temporal e un goberno espiritual.

E o padre Lopes ría desta broma inconsciente, e engadiu, co único fin de dicir tamén algo gracioso:

-Xa verá vostede; heino denunciar perante o papa.

Unha vez exonerado dos problemas administrativos, o alienista procedeu a realizar unha vasta clasificación dos seus enfermos. Dividiunos primeiramente en dúas clases principais: os furiosos e os mansos; de aí pasou ás subclases, monomanías, delirios, alucinacións diversas. Feito isto, comezou cun estudo duro e constante; analizaba os hábitos de cada tolo, as horas das alucinacións, as aversións, as palabras, os xestos, as tendencias; especulaba coa vida toda dos enfermos, profesión, costumes, circunstancias da revelación mórbida, traumas infantís e da mocidade, doenzas doutro teor, antecedentes familiares; unha pesquisa, en definitiva, un traballo que nin un maxistrado sería quen de facer. E cada día reparaba nunha cousa nova, unha descuberta interesante, un fenómeno extraordinario. Ao mesmo tempo estudaba o mellor réxime, as substancias medicamentosas, os medios curativos e os recursos paliativos, non só os que proviñan dos seus amados árabes, senón os que tamén el descubrira, a forza de sagacidade e paciencia. Hai que dicir, que todo este traballo ocupaba o mellor e a maior parte do seu tempo. Durmía pouco e case non comía; e se comía era como se traballase, porque ou ben consultaba un texto antigo, ou cavilaba nunha cuestión, e ía moitas veces dun lado para outro do salón sen falar nada con dona Evarista.

CAPÍTULO III

Deus sabe o que fai!

A ilustre dama, ao cabo de dous meses, sentiuse a máis desgrazada das mulleres; caeu nunha profunda melancolía, púxose amarela, adelgazou, comía pouco e suspiraba constantemente. Non ousaba darlle ningunha queixa ou reproche, porque respectaba ao seu home e marido, pero padecía calada, e consumíase claramente. Un día, durante a cea, despois do marido preguntarlle que lle pasaba, ela respondeu tristemente que nada; despois atreveuse un pouco, e estivo por dicirlle que se consideraba tan viúva como antes. E dixo:

-Quen había de dicir que media ducia de lunáticos...

Non acabou a frase; ou mellor, acabouna mirando cara ao teito, os ollos que eran a facción máis insinuante, negros, grandes, lavados por unha luz húmida, como os da aurora. No tocante ao xesto, era o mesmo que empregara o día en que Simón Bacamarte a pediu en casamento. As crónicas non din se dona Evarista moveu aquela arma coa perversa intuición de degolar dunha vez a ciencia, ou, polo menos mutilarlle as mans; pero a conxectura era verosímil. En todo caso, o alienista non lle atribuíu outra intención. E o grande home non se enfadou, nin sequera quedou consternado. O metal dos seus ollos non deixou de ser o mesmo metal, duro, liso, eterno, nin a menor enruga veu romper a superficie da fronte, queda como a auga de Botafogo. Se callar, un sorriso lle abriu os beizos, nos que se filtrou esta palabra suave como o aceite do Cántico:

-Vale, consinto ese paseo a Río de Xaneiro.

Dona Evarista sentiu que lle faltaba o chan debaixo dos pés. Endexamais vira Río de Xaneiro, que non era nin unha pálida sombra do que é hoxe, sen dúbida, era algo máis fermoso que Itaguaí. Ver Río de Xaneiro, para ela, equivalía ao soño do hebreo cautivo.

Sobre todo agora que o home se asentara naquela cidade do interior, agora que ela perdera as últimas esperanzas de respirar os aires da nosa boa cidade; xustamente agora é cando a convidaba para realizar os seus desexos de nena e rapaza. Dona Evarista non puido disimular o pracer que lle produciu tal proposta. Simón Bacamarte colleuna da man e sorriu -un sorriso un tanto filosófico, ademais de conxugal-, no que parecía traducirse este pensamento: - "Non hai un remedio válido para as dores da alma; esta señora murcha, pensa que non a amo; ofrézolle unha viaxe a Río de Xaneiro e consólase." E sabendo como era, un home estudoso, tomou nota da observación.

Pero un dardo atravesou o corazón de dona Evarista. Contívose, sen embargo, limitouse a dicirlle ao home que se el non ía ela tampouco iría, porque non estaba disposta a andar soa polo mundo adiante.

-Has ir coa túa tía -replicou o alienista.

Dona Evarista xa pensara niso; pero non quería pedirllo nin insinuarllo, en primeiro lugar porque sería imporlle grandes gastos ao home, e en segundo lugar porque era mellor, a proposta sería máis metódica e racional se saíse del.

-Oh, pero haberá que gastar tanto diñeiro! -suspirou dona Evarista sen convicción.

-Que máis dá? gañamos moito -dixo o home-. Xustamente onte o xestor presentoume as contas. Quérelas ver?

E levouna até onde estaban os libros. Dona Evarista sentiuse abraiada. Era unha vía láctea de algoritmos. E despois levouna até as arcas, onde estaba o diñeiro. Meu Deus!, eran montes de ouro, eran cartos sobre cartos, eran dobróns sobre dobróns; era a riqueza.

Mentres ela devoraba o ouro cos seus ollos negros, o alienista mirábaa, e dicíalle ao oído coa máis pérfida das indirectas:

-Quen había de dicir que media ducia de lunáticos...

Dona Evarista entendeu, sorriu e respondeu con moita resignación:

-Sabe Deus!

Tres meses despois chegou o día da viaxe. Dona Evarista, a tía, a muller do farmacéutico, un sobriño deste, un cura que o alienista coñecera en Lisboa, e que se atopaba casualmente en Itaguaí, cinco ou seis serventes, catro escravas, tal foi a comitiva que a poboación viu saír de alá unha mañá do mes de maio. As despedidas foron tristes para todos, menos para o alienista. Sen embargo, as bágoas de dona Evarista, que foron abundantes e sinceras, non chegaron a conmovelo. Home de ciencia e só de ciencia, nada o consternaba fóra da ciencia; e se algo o preocupaba naquela ocasión, mentres el deixaba correr sobre a multitude unha mirada inquieta e policial, non era outra cousa que a idea de que algún tolo podería estar aí, camuflado entre as persoas de bo xuízo.

-Adeus! -choraron finalmente as damas e o farmacéutico.

E a comitiva marchou. Crispín Soares, ao volver para casa, traía a mirada perdida entre as dúas orellas do cabalo no que viña montado; Simón Bacamarte miraba cara ao horizonte afastado, deixándolle ao cabalo toda responsabilidade da viaxe de regreso. Imaxe viva do xenio e das persoas! Un mira o presente con todas as súas bágoas e morriñas, outro indaga o futuro con todas as auroras.

CAPÍTULO IV

Unha nova teoría

Mentres dona Evarista, chea de bágoas, ía á procura de Río de Xaneiro, Simón Bacamarte estudaba unha idea atrevida e nova, a finalidade era ensanchar as bases da psicoloxía. Todo o tempo libre que lle sobraba despois de atender a Casa Verde, era pouco para andar na rúa ou andar de casa en casa conversando coa xente sobre trinta mil asuntos e recalcando nas palabras cunha mirada que metía medo aos máis coraxosos.

Unha mañá -tres semanas máis tarde- estando Crispín Soares ocupado na preparación dun medicamento, viñeron dicirlle que o alienista preguntaba por el.

-Trátase dun asunto importante, segundo mo dixo - engadiu o mensaxeiro.

Crispín tornouse pálido. Que asunto importante podía ser, a non ser que fose unha nova triste da comitiva e

especialmente da muller? Porque este tópico debe ficar claramente definido, xa que nel insisten os cronistas: Crispín amaba á súa muller, e nos trinta anos que levaban casados non se separaran un só día. Así se explican os monólogos que facía e que os seus serventes oian moitas veces: "Moi ben! Quen che mandou consentir a viaxe de Cesárea? Gabador, torpe gabador! Consentíchelo só por interese, gabando ao doutor Bacamarte. Pois agora aguántate; iso é, aguántate, alma de lacaio, covarde, vil, miserábel. Aceptas todo, verdade? Aí tes o resultado, desgraciado!" E moitos máis cousas, que non se debe dicir a ninguén, e moito menos a si mesmo. De aquí a imaxinar o efecto da mensaxe non hai máis ca un paso. Tan pronto o recibiu como desistiu das drogas e voou á Casa Verde.

Simón Bacamarte recibiuno coa alegría propia dun sabio, unha alegría abotoada de circunspección até o pescozo.

-Estou moi contento -dixo el.

-Ten novas dos nosos? -preguntou o farmacéutico con voz tremorosa.

O alienista fixo un xesto magnífico, e respondeu:

-Trátase de algo máis importante, ten que ver cunha experiencia científica. Digo experiencia, porque non me atrevo a asegurar dende xa a miña idea; nin a ciencia é outra cousa, señor Soares, ca unha investigación constante. Trátase entón, dunha experiencia, pero dunha experiencia que vai cambiar a face da terra. A loucura, obxecto dos meus estudos, era até agora unha illa perdida no océano da razón; comezo a sospeitar que é un continente.

Dixo isto e, calou para observar o abraio do farmacéutico. Despois explicou, minuciosamente, a súa idea. No seu concepto, a demencia mental abranguía unha ampla superficie de cerebros; e desenvolveu isto cunha morea de razoamentos, de citas, de exemplos. Os exemplos atopounos na historia e en Itaguaí; pero, sabendo como era, un espírito pouco común, recoñeceu o perigo de citar todos os casos de Itaguaí, e refuxiouse na historia. De tal xeito, que citou algúns personaxes importantes, como Sócrates, que tiña un demo familiar; Pascal, que vía un abismo á súa esquerda; Mahoma, Caracala, Domiciano, Calígula, etc., unha serie de casos e persoas coas que se mesturaban entre si, aparecendo deste xeito entidades odiosas, e entidades ridículas. E como o farmacéutico se mostrou tan perdido, ante semellante promiscuidade, o alienista dixo que todo era o mesmo, e incluso engadiu sentenciosamente:

-A ferocidade, señor Soares, é grotesco, dígollo seriamente.

-Gracioso, moi gracioso! -exclamou Crispín Soares levantando as mans ao ceo.

Con respecto á idea de ampliar o eido da loucura, o farmacéutico atopouna extravagante; pero a modestia, principal atributo do seu espírito, non lle permitiu confesar outra cousa máis alá dun nobre entusiasmo; declarouna sublime e verdadeira, e engadiu que era "digna de festexala". Esta expresión non ten equivalente no estilo moderno. Daquela, Itaguaí, como as demais cidades, aldeas e poboados da colonia non contaba cunha prensa, tiña dúas maneiras de divulgar unha noticia: ou mediante anuncios manuscritos e chantados nas portas do Concello e da igrexa; ou por medio dunha festa. Eis no que consistía o segundo recurso. Contratábase un home, por un ou máis días, para que percorrese as rúas do lugar, cunha carraca na man.

De cando en vez tocaba a carraca, reuníase a xente, e el anunciaba o que lles interesaba -un remedio para as febres, boas terras para o cultivo, un soneto, un donativo eclesiástico, a mellor tesoira da cidade, o mellor discurso do ano, etc. O sistema tiña inconvenientes para a tranquilidade da xente; pero era conservado pola grande enerxía de divulgación que posuía. Por exemplo, un dos concelleiros –aquel xustamente que máis se opuxera á creación da Casa Verde - gozaba da reputación de perfecto educador de cobras e monos, e certo é, que nunca amestrara ningún deses bechos; pero, tiña o coidado de facer traballar a carraca todos os meses. E din as crónicas que algunhas persoas afirmaban ter visto cascabeis bailando no peito do concelleiro; afirmación perfectamente falsa, pero só debida á absoluta confianza no sistema. Certo, certo; non todas as institucións do antigo réxime merecen o desprezo do noso século.

-Hai algo mellor que anunciar a miña idea, pola en práctica -respondeu o alienista á insinuación do farmacéutico.

E o farmacéutico, que non diverxía sensibelmente deste modo de ver as cousas, díxolle que si, que é mellor comezar pola súa execución.

-Sempre haberá tempo de anuncialo -rematou el. Simón Bacamarte reflexionou aínda un intre máis e dixo:

-Supondo que o espírito humano fose unha vasta concha, a miña finalidade, señor Soares, é ver se podo extraer a perla, que é a razón; noutros termos, demarquemos definitivamente os límites entre a razón e a loucura. A razón é o perfecto equilibrio de todas as facultades; aínda que fose demencia, demencia, e só demencia.

O párroco Lopes, que é a persoa á que lle confiou a nova teoría, confesou, de maneira sutil, que non conseguía entendela, que era unha obra absurda, e, se non era absurda, era colosal e que non paga a pena pola en marcha.

- Coa definición actual, que é a de todos os tempos, engadiu, a loucura e a razón están perfectamente delimitadas. Sábese onde remata unha e onde comeza a outra. Porque teriamos que traspor o cercado?

Sobre o beizo fino e discreto do alienista parecía verse unha vaga sombra dunha intención de sorriso, na que o desdén viña xunguido á conmiseración; pero ningunha palabra saíu das súas notábeis entrañas. A ciencia contentouse con estender a man á teoloxía - con tal seguridade que a teoloxía non soubo finalmente se debía crer en si mesma ou na outra. Itaguaí e o universo estaban á beira dunha revolución.

CAPÍTULO V

O terror

Catro días despois, a poboación de Itaguaí escoitou consternada a noticia de que un tal Costa fora internado na Casa Verde.

— Imposíbel!

— De imposíbel nada! Foi internado hoxe pola mañá.

— Pero, a verdade é que non o merecía... Aínda por riba! Despois de todo o que fixo...

Costa era un dos cidadáns máis queridos de Itaguaí. Herdara catrocentos mil cruzados en moeda auténtica do Rei Don Xoán V, cartos cuxa renda abondaba, segundo lle declarou o tío no testamento, para vivir sen preocupacións "até a fin da vida".

En canto tivo a herdanza nas súas mans comezou a dividila en empréstitos sen usura, mil cruzados a un, dous mil a outro, trescentos a estes, oitocentos a aquel, até tal punto, que ao cabo de cinco anos, quedou sen nada. Se a miseria chegase de golpe, o asombro de Itaguaí sería enorme; pero chegou devagar; foi pasando da opulencia á abundancia, da abundancia a un termo medio, do termo medio á pobreza, da pobreza á miseria, gradualmente. Ao cabo daqueles cinco anos, todos os que até entón sacaran o sombreiro ao velo pasar, así como se asomaba polo final da rúa, agora palmeábanlle o ombreiro, con intimidade, dábanlle golpiños no nariz, bromas de mal gusto. E Costa sempre tranquilo, risoño. Nin se lle ocorría pensar que os menos corteses eran xustamente os que aínda mantiñan débedas con el; ao contrario, parecía que os trataba con maior pracer, e máis sublime resignación. Un día, como un deses incurábeis debedores lle fixese unha mofa pesada, e el rise dela, observou un inimigo?, con certa perfidia: —"Ti aturas a este tipo para ver se che paga". Costa non vacilou un intre. Foi a casa do debedor e perdooulle a débeda. —"Non ten nada de raro, respondeu o outro; Costa deixou escapar unha estrela que está no ceo". Costa era perspicaz, entendeu que negaba todo valor ao seu acto, atribuíndolle a intención de rexeitar o que non lle viñan meter no peto. Era tamén vergoñoso e imaxinativo: dúas horas máis tarde atopou un medio de probar que non podía con semellante deshonra; colleu algúns dobróns e envioullos como empréstito ao debedor.

—Agora espero que... — pensou sen rematar a frase.

Esta última acción de Costa persuadiu a crédulos e incrédulos; ninguén máis puxo en dúbida os sentimentos cabaleirescos daquel digno cidadán. As necesidades máis ocultas saíron á rúa, foro petar a súa porta, coas súas chinelas vellas e as súas capas remendadas. Un verme mentres tanto roía a alma de Costa: era o concepto do desafecto. Pero iso mesmo acabou; tres meses máis tarde foille pedir uns cento vinte cruzados coa promesa de llos devolver en dous días; pouco máis ou menos, era o que quedaba da grande herdanza, pero era tamén unha nobre compensación: Costa emprestoulle o diñeiro de inmediato e sen xuros. Desgraciadamente non tivo tempo de que lle pagasen; cinco meses despois era internado na Casa Verde.

Imaxine a consternación de Itaguaí, cando se decatou do ocorrido. Non se falou doutra cousa, dicíase que Costa toleara durante o xantar, outros que de madrugada, e narrábanse as chegadas, que eran furiosas, sombrías, terríbeis; ou mansas, e até graciosas segundo as versións. Moita xente correu á Casa Verde, e atopou ao pobre Costa tranquilo, un pouco asustado, falando con moita claridade e preguntando por que razóns o levaran para alí. Algúns foron ver ao alienista. Bacamarte aprobaba eses sentimentos de estima e compaixón, pero engadía que a ciencia era a ciencia, e que el non podía deixar na rúa a un tolo. A última persoa que intercedeu por el (porque despois do que vou contar ninguén máis se atreveu a recorrer ao terríbel médico) foi unha pobre señora, curmá de Costa. O alienista díxolle confidencialmente que aquel digno home non estaba en perfecto estado das facultades mentais, visto o xeito en que disipara os bens que...

— Iso non! Iso non! —interrompeu a boa señora con enerxía—. Se el gastou tan rápido o que recibiu, a culpa non foi súa.

— Ai non?

— Non, señor. Eu direille que foi o que pasou. O meu defunto tío non era un mal home; pero cando estaba furioso era capaz de non quitar o sombreiro nin ante o Santísimo. Pois ben, un día, pouco tempo antes de morrer, descubriu que un escravo lle roubara un boi; imaxine como se puxo. A súa cara parecía un pemento; tremía de pés á cabeza, botaba espuma pola boca, lembro coma se fose hoxe. Entón un home feo, guedelludo, en mangas de camisa, achegouse a el e pediulle auga. O meu tío (Deus o teña na gloria!) respondeulle que fose a beber ao río ou ao inferno. O home fitouno, abriu a man nun xesto de ameaza, e lanzoulle esta maldición:

— "Todos os seus cartos non lle haberán de durar máis de sete anos e un día, tan certo como que esta é "a estrela de Salomón"! E amosou a estrela de Salomón que tiña tatuada nun brazo. Foi iso, señor! Foi a praga daquel maldito!

Bacamarte chantou na pobre señora un par de ollos afiados coma puñais. Cando ela acabou, estendeulle a man educadamente coma se o fixese á mesmísima muller do vicerrei e convidouna para ir falar co curmán. A miserábel creulle; el levouna a Casa Verde e pechouna na galería dos alucinados.

A noticia desta aleivosía do ilustre Bacamarte encheu de terror a alma da poboación. Ninguén quería crer, sen motivos, sen inimizade, que o alienista encerrase na Casa Verde a unha señora perfectamente axuizada, que non cometera outro crime co de intermediar por un infeliz. Comentábase o acontecido en todas as esquinas, nas barberías; creouse unha novela, algunhas atencións apaixonadas que o alienista outrora tivera coa prima de Costa, a indignación de Costa e o desprezo da curmá. De aí a vinganza. Estaba claro. Pero a austeridade do alienista, a vida dedicada ao estudo que levaba, parecían desmentir tal hipótese. Contos! Todo iso era, naturalmente, unha fachada para agochar algo. E un dos máis crédulos chegou a insinuar que estaba ao tanto doutras cousas pero que non as ía dicir, por non ter absoluta certeza sobre elas, pero coñecíaas, até o podería xurar.

— Vostede, que é o seu amigo, non nos podería dicir o que hai, o que houbo, os motivos...

Crispín Soares derretíase todiño. Ese interrogatorio da xente inquieta e curiosa, dos amigos abraiados, era para el unha consagración pública. Non había dúbida: toda a poboación sabía por fin que o home de confianza do alienista era el, Crispín, o farmacéutico, o colaborador do grande home e das grandes cousas, de aí os desprazamentos á farmacia. Todo iso víase na súa cara de ledicia e no riso discreto do farmacéutico, no riso e no silencio, porque el non dicía nada; un, dous, tres monosílabos, como moito, soltos, secos, encubertos polo fiel sorriso, constante e miúdo, cheo de misterios científicos, que el non podía, sen descrédito nin perigo, revelar a ningún ser humano.

— Algo hai, pensaban os máis desconfiados.

Un deles limitouse a pensalo, encolleu os ombros e marchou. Tiña asuntos persoais que resolver. Acababa de construír unha casa suntuosa. A casa por si soa era motivo suficiente para convocar á xente; pero había algo máis- o mobiliario, que el mandara traer de Hungría e de Holanda, segundo contaba, e que se podía ver desde a rúa, porque as fiestras vivían abertas, e o xardín, que era unha obra mestra da arte e do bo gusto. Este home que se enriquecera coa fábrica de albardas, sempre soñara cunha casa magnífica, xardín pomposo, mobiliario raro. Non deixou o negocio das albardas, pero descansaba del contemplando a casa nova, a primeira de Itaguaí, máis grandiosa do que o era a Casa Verde, máis nobre ca do Concello. Entre a xente ilustre da cidade había choros e indignación, cando se pensaba, ou se falaba, ou se eloxiaba a casa do albardeiro; un simple albardeiro, Meu Deus!

-Aí o tes, abraiado -comentaban os transeúntes pola mañá.

Mateo tiña, efectivamente, o costume de tirarse no medio do xardín, cos ollos mirando para a casa, namorado, durante unha longa hora, até que o viñan chamar para xantar. Os veciños, inda que o saudaban con certo respecto, rían ás súas costas que daba gusto. Un deles chegou a dicir que Mateo aforraría moito máis, e sería riquísimo se fabricase as albardas para si mesmo; epigrama inintelixíbel, pero que facía rir a todos a gargalladas.

— Agora aí o tes mirando para Mateo, dicían pola tarde.

A razón desta outra expresión era que, pola tarde, cando as familias saían a pasear (xantaban cedo), Mateo adoitaba colocarse na fiestra, ben no centro, visíbel, sobre un fondo escuro, cuberto de branco, en actitude señorial, e así ficaba dúas ou tres horas até que anoitecía completamente. Pódese crer que a intención de Mateo era a de ser admirado e envexado, aínda que el non llo confesase a ninguén, nin ao farmacéutico, nin ao padre Lopes, polos seus grandes amigos. E mentres non foi outra a argumentación do farmacéutico, cando o alienista lle dixo que se cadra o albardeiro padecese do amor das pedras, teima que o Bacamarte descubrira e que estudaba desde algún tempo. Iso de contemplar a casa...

— Non, señor, respondeu vivamente Crispín.

— Non?

— Perdóeme vostede, pero se cadra non sabe que el de mañá examina a obra, non a admira; de tarde, son os outros os que o admiran a el e á obra- E contou os costumes do albardeiro, todas as tardes, desde cedo até a tardiña.

Unha voluptuosidade científica iluminou os ollos de Simón Bacamarte. Ou non coñecía todos os costumes do albardeiro, ou o único que quería, interrogando a Crispín, era confirmar algunha información incerta ou unha vaga sospeita. A explicación chegoulle; pero como tiña as alegrías propias dun sabio, concentradas, nada viu o farmacéutico que fixese sospeitar unha intención sinistra. Ao contrario, era de tarde, e o alienista pediulle o brazo para ir de paseo. Deus! Era a primeira vez que Simón Bacamarte lle daba ao seu confidente unha honra tal; Crispín ficou tremendo, apampado, dixo que si, que estaba listo. Chegaron dúas ou tres persoas de fóra, Crispín mandounas mentalmente ao demo; non só demoraban o paseo, senón que podía chegar a ocorrer que Bacamarte escollese a algunha delas para o acompañar, e prescindise del. Que impaciencia! Que angustia! Por fin, marcharon. O alienista dirixiuse cara a casa do albardeiro, viuno na fiestra, pasou cinco, seis veces por diante del, devagar, parando, examinando os comportamentos, a expresión da cara. O pobre Mateo, en canto reparou que era obxecto da curiosidade ou admiración da primeira figura de Itaguaí, aumentou a súa énfase, deu outro relevo ás actitudes... Triste! Triste! Non fixo máis que condenarse; ao día seguinte foi recluído na Casa Verde.

— A Casa Verde é un cárcere privado, dixo un médico sen clínica.

Nunca unha opinión bateu e se espallou tan rapidamente. Cárcere privado; iso era o que se repetía de norte a sur e de leste a oeste de Itaguaí; con medo, é verdade, porque durante a semana que seguiu á captura do pobre Mateo, vinte tantas persoas —dúas ou tres de consideración—, foron recluídas na Casa Verde. O alienista dicía que só se admitirían os casos patolóxicos, pero pouca xente cría nel. Xurdían versións populares. Vinganza, cobiza cos cartos, castigo de Deus, monomanía do propio médico, plano secreto de Río de Xaneiro co fin de destruír en Itaguaí calquera gromo de prosperidade que puidese agromar, arborecer, florecer, co descrédito e fraqueza daquela cidade, mil outras explicacións, que non explicaban nada, así era o produto diario da imaxinación pública.

Niso chegou de Río de Xaneiro a muller do alienista, a tía, a muller de Crispín Soares, e a demais comitiva —ou case toda— que algunhas semanas antes partira de Itaguaí. O alienista foina recibir, co farmacéutico, o padre Lopes, os concelleiros e outros maxistrados. O intre no que dona Evarista puxo os ollos na persoa do seu home é considerado polos cronistas da época como un das máis sublimes da historia moral dos homes, e iso polo contraste das dúas naturezas, ambas as dúas extremas e magníficas. Dona Evarista soltou un berro, balbuciu unha palabra, e botouse ao consorte, cun aceno que non se pode definir mellor que comparándoo cunha mestura de pantera e rula. O ilustre Bacamarte non tiña a mesma sensación de felicidade, frío coma un diagnóstico, sen desencaixar un intre a rixidez científica, estendeu os brazos á súa muller, que caeu neles e desmaiouse. Curto incidente; ao cabo de dous minutos, dona Evarista recibía os saúdos dos amigos, e o desfile púxose en marcha.

Dona Evarista era a esperanza de Itaguaí; contaban con ela para minguar o flaxelo da Casa Verde. De aí as exclamacións públicas, a trulla que ateigaba as rúas, as bandeirola, as flores e damascos nas fiestras. Co brazo apoiado no do padre Lopes —porque o eminente Bacamarte confiara a súa muller ao párroco, e acompañábaos con paso meditativo—, dona Evarista viraba a cabeza dun lado para o outro, curiosa, inquieta, atrevida. O párroco preguntaba cousas sobre Río de Xaneiro, que el non visitara desde o vicerreinado anterior, e dona Evarista respondía, entusiasmada, que era a cousa máis fermosa que podía haber no mundo. A glorieta estaba acabada, un paraíso, onde ela fora moitas veces, e a Rúa das Belas Noites, a fonte das Ocas... Ah!, a fonte das Ocas! Eran ocas auténticas; feitas de metal e botando auga polo bico. Unha cousa elegantísima. O párroco dicía que si, que Río de Xaneiro debía estar agora moito máis bonito. Que de feito xa era noutros tempos! Non hai comparación, máis grande que Itaguaí, e inda por riba sede do goberno... Pero non se pode dicir que Itaguaí fose feo; tiña casas fermosas, a casa de Mateo, a Casa Verde...

— A propósito da Casa Verde, dixo o padre Lopes esvarando habilmente cara o tema en cuestión, a señora vaina atopar moi chea de xente.

— Si?

— Pois si. Por alí anda Mateo...

— O albardeiro?

— O albardeiro, está Costa, a curmá de Costa, e Fulano, e Mengano, e...

— Todos eses están tolos!

— Ou case tolos, dixo o párroco

— Entón que pasou?

O párroco torceu a cara, coma quen non sabe nada, ou non o quere dicir todo; resposta baleira, que non se pode repetir a outra persoa, por falta de información. A dona Evarista pareceulle moi curioso que toda aquela xente tolease; un ou outro, vale, pero todos? Mentres, lle custaba dubidar; o seu home era un sabio, non ía pechar a ninguén na Casa Verde sen proba evidente da súa tolemia.

— Sen dúbida... sen dúbida... , puntualizaba o párroco.

Tres horas despois, preto de cincuenta comensais sentaban en torno á mesa de Simón Bacamarte; era a comida de benvida. Dona Evarista foi o motivo obrigado dos brindes, discursos, versos de todo tipo, metáforas, detalles, apoloxías. Ela era a muller do novo Hipócrates, a musa da ciencia, anxo, divina, aurora, caridade, vida, consolo; tiña nos ollos dúas estrelas, segundo a versión modesta de Crispín Soares, e dous soles, no punto de vista dun concelleiro. O alienista escoitaba esas cousas un tanto amolado, pero sen transmitir impaciencia. Como moito dicíalle ao oído da súa muller, que a retórica permitía tales atrevementos sen significado ningún. Dona Evarista facía esforzos para adherirse a esa opinión do home; pero aínda descontando tres cuartas partes dos aloumiños, quedaba moito para encherlle a alma. Un dos oradores, por exemplo, Martín Brito, rapaz de vinte e cinco anos, vaidoso acabado, curtido de conquistas e aventuras, pronunciou un discurso no que o nacemento de dona Evarista explicábase dun xeito moi peculiar. "Deus, dixo el, despois de darlle ao universo o home e a muller, ese diamante e esa perla da coroa divina (e o orador arrastraba triunfalmente esta frase dunha punta a outra da mesa), Deus quixo vencer a Deus, e creou a dona Evarista."

Dona Evarista baixou os ollos con exemplar modestia. Dúas señoras, parecéndolles a cortesía excesiva e audaz, interrogaron os ollos do dono da casa; e, en verdade, o aceno do alienista pareceulles sospeitoso, ameazante e, probablemente, sanguento. O atrevemento foi grande, pensaron as dúas damas. E ambas as dúas pedían a Deus que evitase calquera episodio tráxico, ou polo menos que o adiase até o día seguinte. Si, que o adiase. Unha delas, a máis piadosa, chegou a admitir, para si mesma, que dona Evarista non merecía ningunha desconfianza, tan lonxe estaba de ser atraente ou bonita. Unha simple auga morna. A verdade é que, se a todos lles gustase o mesmo, que pasaría co amarelo? Esta idea fíxoa tremer outra vez, aínda que menos porque o alienista sorría agora a Martín Brito e, todos xa erguidos, foi onda el e faloulle do discurso. Non lle negou que era unha improvisación brillante, chea de aspectos magníficos. A idea relativa ao nacemento de dona Evarista era del, ou sacouna dalgún autor...? Non, señor; era cousa súa; atopouna naquela ocasión e parecéralle apropiada para un arrebato oratorio. Polo demais, as súas ideas eran máis atrevidas que tenras ou divertidas. Dábaselle ben o épico. Unha vez, por exemplo, compuxo unha oda á caída do marqués de Pombal, na que dicía que ese ministro era "o dragón máis áspero do Nada", esmagado polas "poutas vingadoras do Todo"; e así outras, máis ou menos fóra do común; gustábanlle as ideas sublimes e raras, as imaxes grandes e nobres...

— Pobre rapaz!, pensou o alienista. E continuou dicindo: —Trátase dun caso de lesión cerebral; fenómeno sen gravidade, mais digno de estudo...

Dona Evarista quedou estupefacta cando soubo, tres días despois, que Martín Brito fora internado na Casa Verde. Un rapaz que tiña ideas tan bonitas! As dúas señoras atribuíran o comportamento a celos do alienista. Non podía ser outra cousa; realmente a comunicación do rapaz fora demasiado audaz.

Celos? Pero como se explica que, acto seguido, fosen encerrados Xosé Borges do Couto Leme, persoa estimada, o Rapaz dos Tecidos, folgazán profesional; o notario Fabrício, e algúns outros? O terror creceu. Non se sabia xa quen estaba san, nin quen estaba tolo. As mulleres, cando os seus homes saían, mandaban acender unha candea á Nosa Señora; e non todos os homes eran valentes; algúns non saían fóra sen un ou dous gardacostas. Iso era o terror. Quen podía, emigraba. A un deses fuxitivos apresárono a douscentos pasos da cidade. Era un rapaz de trinta anos, amábel, falador, educado, tan educado que non saudaba a ninguén que non quitase o sombreiro; na rúa ocorríaselle percorrer unha distancia de entre trinta ou corenta metros para ir darlle a man dun home importante, dunha señora, ás veces dun neno, como acontecera co fillo do xuíz de fóra. Tiña vocación para o cortés. Polo demais, debía as boas relacións da sociedade, non só aos seus dotes persoais, que eran raros, como á nobre tenacidade coa que nunca se desanimaba diante dun, dous, catro, seis rexeitamentos, caras largas, etc. O que acontecía era que cada vez que entraba nunha casa, non a deixaba máis, nin os da casa o deixaban a el, Xil Bernardes era tan gracioso. Pois Xil Bernardes, a pesares de saber que era tan estimado, tivo medo cando lle dixeron un día, que o alienista non lle quitaba ollo; na madrugada seguinte fuxiu da cidade, pero logo o colleron e o levaron á Casa Verde.

— Temos que acabar con isto!

— Non podemos seguir así!

— Abaixo a tiranía!

— Déspota! Violento! Cruel!

Non eran berros na rúa, eran suspiros na casa, mais non tardaría a hora dos berros. O terror medraba; achegábase a rebelión. A idea dunha petición ao goberno para que Simón Bacamarte fose capturado e deportado, andou por algunhas cabezas, antes de que o barbeiro Porfirio o contase no negocio, con grandes xestos de indignación. Reparen —e esta é unha das páxinas máis auténticas desta escura historia—,que Porfirio, desde que a Casa Verde comezara a poboarse tan extraordinariamente, viu medrar os beneficios pola aplicación constante de sambesugas que de alá lle pedían; mais o interese particular, dicía el, debe ceder ao interese público. E engadía: — Hai que derrocar ao tirano! Reparen ademais, que el soltou ese berro xustamente o día que Simón Bacamarte fixera recluír na Casa Verde a un home que levaba con el unha denuncia, o Coello.

— Non me van dicir que é o que ten Coello de tolo? esixiu Porfirio.

E ninguén lle respondía; todos repetían que era un home que estaba axuizado. A mesma denuncia que el tiña co barbeiro, sobre uns terreos da cidade, era filla da escuridade dunha credencial, e non da cobiza ou do odio. Coello tiña un excelente carácter. Os únicos inimigos que tiña eran algún suxeitos que, dicindo ser despistados, ou alegando estar con présa, en canto o vían de lonxe viraban a esquina, entraban nas tendas, etc. En realidade, a el encantáballe a boa conversa, a conversa extensa, gustábanlle os grolos grandes, por iso nunca estaba só, preferindo aos que sabían dicir dúas palabras, mais sen desprezar aos outros. O padre Lopes, que estudaba a Dante, e era inimigo de Coello, nunca o vira separarse de alguén que non recitase e emendase este fragmento:

A bocca sollevò dal fiero pasto

Quel "seccatore"...

Pero algúns coñecían o odio do padre, e outros pensaban que isto era unha oración en latín.

CAPÍTULO VI

A rebelión

Preto de trinta persoas uníronse ao barbeiro, redactaron e presentaron unha moción perante o Concello.

O Concello negouse a aceptala, declarando que a Casa Verde era unha institución pública, e que a ciencia non podía ser emendada por votación administrativa e menos aínda por protestas de rúa.

-Volvede ao traballo -concluíu o alcalde-, é o consello que vos damos.

A irritación dos desconformes foi enorme. O barbeiro declarou que a partir de agora ían izar a bandeira da rebelión, e destruír a Casa Verde; que Itaguaí non podía seguir servindo de cobaia para os estudos e experimentos dun déspota; que moitas persoas estimábeis, algunhas moi distinguidas, outras humildes pero dignas de aprecio, xacían nas celas da Casa Verde; que o despotismo científico do alienista se mesturaba co afán de enriquecerse. Visto que os tolos, ou os que eran considerados como tal, non eran atendidos de balde, as familias, e cando estas non podían, o Concello, pagaba ao alienista...

-É mentira -interrompeu o alcalde.

-Mentira?

-Haberá unhas dúas semanas recibimos un comunicado do ilustre médico, no que di que, tentando levar a cabo experimentos de alto valor psicolóxico, renuncia ao estipendio que con ese fin lle entregou por votación o Concello, así como tampouco recibirá nada dos familiares dos enfermos.

A nova deste acto tan nobre, tan puro, acalmou un pouco a alma dos rebeldes. Seguramente, o alienista podía estar equivocado, pero ningún interese alleo á ciencia o motivaba; e para demostrar o erro era preciso algo máis ca desorde ou manifestacións. Iso foi o que dixo o alcalde, con aplausos de todo o Concello. O barbeiro, despois dalgúns momentos de meditación, declarou que estaba investido por un mandato público, e non restituiría a paz en Itaguaí até ver a Casa Verde desaparecer, - "esa Bastilla da razón humana",- expresión que lle oíra a un poeta local, e que el repetiu con moita énfase. Respondeu deste xeito, e a un sinal seu todos saíron detrás del.

Imaxine, a situación dos concelleiros. Urxía impedir a rebelión, a loita, o derramo de sangue. Se non chegaba con isto, un dos concelleiros, que apoiara ao alcalde ao oír o nome dado polo barbeiro á Casa Verde, -"Bastilla da razón humana", - atopouna tan elegante que mudou de parecer. Dixo que consideraba un acerto decretar algunha medida que acabase coa Casa Verde; e como o alcalde, indignado, manifestou en termos enérxicos o seu desconcerto perante semellante asombro, o concelleiro fixo a seguinte reflexión:

-Non teño nada que ver coa ciencia; pero se tantos homes, que supostamente son axuizados e están recluídos por demencia, quen pode asegurarnos que o alienado non sexa o alienista?

Sebastián Freitas, o concelleiro disidente, tiña o don da palabra e falou un tempo mais, con prudencia, pero con firmeza. Os colegas estaban abraiados; o alcalde pediulle que polo menos tivese respecto á orde e á lei e non airease as súas ideas na rúa, para non dar forza e consistencia á rebelión, que era, polo momento, un remuíño de átomos espallados. Esta idea corrixiu un pouco o efecto da outra: Sebastián Freitas prometeu suspender calquera acción, reservando o dereito de solicitar por medios legais o peche da Casa Verde. E repetíase a si mesmo, encantado: "Bastilla da razón humana."

Mentres tanto, o rebulicio medraba. Xa non eran trinta senón trescentas as persoas que acompañaban o barbeiro, cuxo alcume familiar debe ser mencionado porque deu nome á revolta; chamábanlle o Canxica, e o movemento fíxose célebre co nome de revolta dos Canxicas. As accións da revolta podía ser reducida, xa que moita xente ou por medo ou educación, non saía á rúa; pero o sentimento era unánime, ou case unánime, e os trescentos que camiñaban cara a Casa Verde -dada a diferenza de París a Itaguaí- podían ser comparados aos que tomaron a Bastilla.

Dona Evarista tivo noticias da rebelión antes de que chegase á Casa Verde; foilla dar un dos seus criados. Ela estaba a probar, nese momento, un vestido de seda -un dos trinta e sete que trouxera de Río de Xaneiro- e non quixo crer o que lle dicían.

-Há de ser algunha parvada -dicía ela mentres cambiaba de lugar un alfinete-. Benedita, mira se a dobra está ben.

-Está, señora - respondeu a escrava axeonllada no chan, está ben. Señora vire un pouquiño. Así. Está moi ben.

-Non é ningunha parvada, señora; eles están berrando: Que morra o doutor Bacamarte! o tirano!- dicía o criado asustado.

-Pecha a boca, tolo! Benedita, mira aí do lado esquerdo, non parece que a costura está un pouco torta? A raia azul non segue até abaixo, así di moi feo, hai que descoselo para que quede igual, e...

-Que morra o doutor Bacamarte! Que morra o tirano! -berraban na rúa trescentas voces. Era a rebelión que desembocaba na rúa Nova.

A dona Evarista tornouse pálida. Nun primeiro momento non deu ningún paso, non fixo ningún xesto; o terror petrificouna. A escrava correu instintivamente cara á porta do fondo. Canto ao criado, a quen dona Evarista non dera creto, tivo un intre de triunfo, un certo movemento súbito, imperceptíbel, profundo, de satisfacción moral, ao ver que a realidade viña a referendar as súas palabras.

- Que morra o alienista! -esixían as voces máis próximas.

Dona Evarista, se ben non resistía facilmente as conmocións de pracer, sabia afrontar os momentos de perigo. Non se desmaiou; correu ao cuarto interior onde o seu home estudaba. Cando entrou, apresurada, o ilustre médico pescudaba nun texto de Averroes; os seus ollos, bafexados pola reflexión, subían do libro ao teito e baixaban do teito ao libro, cegos perante a realidade exterior, só listos para os profundos traballos mentais. Dona Evarista chamou ao home dúas veces, sen lograr que este lle prestase atención; á terceira, oíuna e preguntoulle o que quería, se estaba enferma.

-Non oes eses berros? -preguntou a digna muller en bágoas.

Entón o alienista atendeu; os berros aproximábanse, terríbeis, ameazadores; el comprendeu todo. Ergueuse da cadeira na que estaba sentado, pechou o libro e, con paso firme e tranquilo, foino depositalo no andel. Como se a introdución do volume desordenara un pouco a liña de disposición dos dous tomos contiguos, Simón Bacamarte tratou de corrixir ese defecto mínimo, máis ben interesante. Despois díxolle a súa muller que quedase alí e que non fixese nada.

-Non, non -imploraba a digna señora-, quero morrer ao teu lado...

Simón Bacamarte insistiu en que non, que non era un caso de morte; e aínda que o fose, ordenáballe, en nome da vida, que quedase. A infeliz muller inclinou a cabeza obediente e chorosa.

-Abaixo a Casa Verde! -berraban os Canxicas.

O alienista camiñou cara o balcón dianteiro, e xusto chegou no momento en que a rebelión chegaba e paraba enfronte da casa coas súas trescentas cabezas rutilantes de civismo e desesperación. -Morra, morra! -berraba desde todos os lados só a corpo do alienista asomou polo balcón. Simón Bacamarte fixo un aceno pedindo para falar; os revolucionarios responderon con berros de indignación. Entón, o barbeiro, axitando o sombreiro, co fin de impor silencio á trulla, conseguiu tranquilizar os amigos e díxolle ao alienista que podía falar, pero engadiu que non abusase da paciencia da xente como tiña feito até agora.

-Serei breve ou mesmo non direi nada, se fose preciso. Desexo saber primeiro que pedides.

-Non pedimos nada- replicou axitado o barbeiro-; ordenamos que a Casa Verde sexa destruída, ou polo menos despoxada dos desgraciados que están metidos nela.

-Non entendo.

-Entendes ben, tirano; queremos liberdade para as vítimas do teu odio, capricho, ambición...

O alienista sorriu, pero o sorriso dese grande home non foi cousa visíbel aos ollos da multitude; era unha contracción leve de dous ou tres músculos, nada máis. Sorriu e respondeu:

-Señores meus, a ciencia é unha cousa seria e merece ser tratada con seriedade. Non dou explicacións dos meus actos como alienista a ninguén, salvo aos mestres e a Deus. Se queren emendar a administración da Casa Verde, estou disposto a escoitarvos; pero se esixides que me negue a min mesmo, non gañaredes nada. Podería convidar a algúns de vós, en representación dos outros, para ver comigo os tolos recluídos; pero non o fago porque sería darvos explicacións sobre o meu sistema. Isto non o farei ante cristiáns nin rebeldes.

Ao dicir isto o alienista, a multitude quedou abraiada; estaba claro que non esperaba tanta enerxía e menos aínda tamaña serenidade. Pero o asombro medrou máis aínda cando o alienista, cortexando a multitude con moita seriedade, deulle as costas e retirouse lentamente cara dentro. O barbeiro logo volveu en si e axitando o sombreiro, convidou os seus amigos para demoler a Casa Verde; poucas e débiles voces lle responderon. Foi nese momento decisivo cando o barbeiro sentiu nacer en si a cobiza do goberno; pensou entón que demolendo a Casa Verde e eliminando a influencia do alienista, chegaría a apoderarse do Concello, dominar as restantes autoridades e nomearse señor de Itaguaí. Había xa algúns anos que el loitaba por ver o seu nome incluído nas listas de candidatos a concelleiro, pero era rexeitado por non ter unha posición compatíbel cun cargo tan importante. A oportunidade era agora ou nunca. Ademais, chegara tan lonxe no motín, que a derrota sería a cadea, ou se cadra a forca ou o desterro. Por desgraza, a resposta do alienista minguara o furor dos seus seguidores. O barbeiro, tan pronto reparou, sentiu que lle invadía a indignación, e quixo berrarlles: - Canallas!, covardes!, pero contívose, e púxose a falar da seguinte maneira:

-Amigos, loitemos até o final! A salvación de Itaguaí está nas vosas mans dignas e heroicas. Destruamos o cárcere dos vosos fillos e pais, das vosas nais e irmás, dos vosos parentes e amigos, e de vós mesmos ou morreredes a pan e auga, talvez a lategazos, no calabozo deste miserábel!

A multitude moveuse, murmurou, berrou, ameazou, congregouse toda ao redor do barbeiro. Era a rebelión que volvía en si tras unha lixeira síncope e ameazaba con arrasar a Casa Verde.

-Vamos! - berrou Porfirio movendo o sombreiro.

-Vamos! -repetiron todos.

Detívoos un incidente: era o exército que, desfilando rapidamente, entraba na Rúa Nova.

CAPÍTULO VII

O Inesperado

Cando os dragóns, o exército, chegaron onda os Canxicas, houbo un momento de estupefacción: os Canxicas non querían crer que a forza pública fose enviada para detelos; pero o barbeiro entendeu todo e agardou. Os dragóns detivéronse, o capitán ordenou ao xentío que se dispersase; había unha parte da xente disposta a seguir as ordes do capitán, pero outros apoiaron firmemente ao barbeiro, cuxa resposta eran as seguintes palabras reinvidicativas:

-Non nos dispersaremos. Se queren os nosos cadáveres, poden collelos, pero só os cadáveres; non levarán a nosa honra, os nosos principios, as nosos dereitos, e con eles a salvación de Itaguaí.

Nada máis imprudente que esta resposta do barbeiro; e nada máis natural. Era a vertixe das grandes crises. Se callar fose tamén un exceso de confianza na abstención do uso das armas por parte dos dragóns; confianza que o capitán se encargou de disipar deseguida, ordenando cargar sobre os Canxicas. O momento foi indescritíbel. A multitude berrou enfurecida, algúns subíanse ás fiestras da casa e outros corrían polas rúas, logrando escapar; pero a maioría non se moveu, gritando enfadados, indignada, animada polo barbeiro. A derrota dos Canxicas era inminente, cando un terzo dos dragóns – sexa cal for o motivo, xa que as crónicas non o aclaran- pasaron ao bando da rebelión. Este inesperado reforzo reanimou aos Canxicas, ao mesmo tempo que desanimou ás forzas legais. Os soldados fieis non tiveron a coraxe de atacar aos seus propios compañeiros e, un a un, foron uníndose a eles, de modo que ao cabo dalgúns minutos, as cousas tornáronse diferentes. O capitán estaba dun lado, con algúns homes, contra unha masa compacta que o ameazaba de morte. Non tivo máis remedio que abandonar, e entregou a súa espada ao barbeiro.

A revolución triunfante non perdeu un só minuto; levaron aos feridos ás casas próximas e dirixiuse cara o Concello. Pobo e exército confraternizaban, daban vivas ao rei, ao vicerrei, a Itaguaí, ao "ilustre Porfirio". Este ía á cabeza da marcha, empuñando tan destramente a espada, como se fose unha navalla, pero un pouco máis longa. A vitoria estaba circundada a súa fronte cunha aureola misteriosa. A dignidade do goberno comezaba a endurecerlle os cadrís.

Os concelleiros, asomados ás fiestras, vendo a multitude e o exército, crían que o pobo fora capturado polo exército, e sen máis pensalo, volveron a entrar e votaron unha petición para pedirlle ao vicerrei un mes de soldo extra para os dragóns, "cuxo valor salvou a Itaguaí do abismo, todo culpa dunha banda de rebeldes". Esta foi frase proposta por Sebastián Freitas, o concelleiro disidente, cuxa defensa dos Canxicas escandalizara moito aos seus colegas. Pero a ilusión non demorou en esvaecerse. Os "vivas" ao barbeiro, os "morra" aos concelleiros e ao alienista viñeron traerlle as noticias da triste realidade. O presidente non se desanimou: "Sexa cal for a nosa sorte", dixo el, "lembremos que estamos ao servizo da Súa maxestade e do pobo." Sebastián Freitas insinuou que se podería servir mellor á coroa e á cidade saíndo polos fondos e ir falar co xuíz, pero o Concello rexeitou esa idea.

Inmediatamente o barbeiro, acompañado por algúns dos seus tenentes, entraba no sala do Concello e ordenaba aos concelleiros a dimitir. O Concello non se resistiu, os seus integrantes entregáronse e foron levados ao cárcere. Entón os amigos do barbeiro propuxéronlle que asumise o goberno da cidade en nome da Súa Maxestade. Porfirio aceptou o cargo, aínda que non descoñecía, aclarou, os problemas traía consigo este novo traballo; engadiu que non podía dispensar a axuda dos amigos aquí presentes; quen de inmediato aceptaron colaborar con el. O barbeiro achegouse á fiestra e comunicou ao pobo esas resolucións tomadas, e a resposta da xente foi ratificar, aclamando ao barbeiro. O alcume do barbeiro foi o de"Protector da cidade en nome da Súa Maxestade e do pobo". Expedíronse, deseguida, varios decretos importantes, comunicacións oficiais do novo goberno, unha exposición detallada ao vicerrei, con moitos protestos de obediencia ás ordes da Súa Maxestade; finalmente, unha proclama ao pobo, corta pero reinvidicativa:

XENTE DE ITAGUAÍ!

Un Concello corrupto e violento conspiraba contra os intereses da Súa Maxestade e do noso pobo. A opinión pública condenárao; un puñado de cidadáns, fortemente apoiados polos coraxosos dragóns da Súa Maxestade, acaba de disolvelo ignominiosamente, e por unánime consenso da cidade, foime confiado o cargo supremo, até que a Súa Maxestade ordene o que lle parecese mellor ao seu real servizo. Xente de Itaguaí! Só vos pido que me rodeen de confianza, que me axuden a restaurar a paz e a facenda pública, arruinada polo Concello que acaba de ser desistituído grazas a vós. Contade co meu sacrificio e estean seguros dunha cousa, a coroa estará con nos.

O Protector da cidade, en nome da Súa Maxestade e do pobo.

PORFÍRIO CAETANO DAS NEVES.

Todo o mundo notou o absoluto silencio desta proclama en relación da Casa Verde; e, segundo algúns, non podía haber máis vivo indicio dos proxectos tenebrosos do barbeiro. O perigo era tanto maior canto que, en medio destes graves acontecementos, o alienista metera na Casa Verde unhas sete ou oito persoas, entre elas dúas señoras, e un home que estaba emparentado co Protector. Non era unha provocación, un acto intencional; pero todos o interpretaron desa maneira, e a cidade respirou coa esperanza de ver, en vintecatro horas, ao alienista entre reixas, e destruído o terríbel cárcere.

O día acabou alegremente. Mentres o mensaxeiro da carraca ía recitando de esquina en esquina a proclama, o pobo saía á rúa e xuraba morrer en defensa do ilustre Porfirio. Había poucos berros contra a Casa Verde, proba de confianza na acción do goberno. O barbeira fixo expedir unha proclama declarando festivo aquel día, e estabeleceu negociacións co párroco para a celebración dun Te Deum, tan conveniente resultaba aos seus ollos a unión do poder temporal co espiritual; pero o padre Lopes negouse abertamente á proposta

-Supoño que a Súa eminencia non estará do lado dos inimigos do goberno? -díxolle o barbeiro dando á fisionomía un aspecto tenebroso.

O padre respondeu, sen responder:

-Que di? se o novo goberno non ten inimigos.

O barbeira sorriu; era a pura verdade. Agás o capitán, os concelleiros e os principais da cidade, toda a xente o aclamaba. Mesmo os principais, aínda que se non o aclamaban non se manifestaban en contra del. Ningún dos almotacés deixou de vir para recibir as súas ordes. Polo xeral, as familias aclamaban o nome daquel que por fin ía liberar Itaguaí da Casa Verde e do terríbel Simón Bacamarte.

CAPÍTULO VIII

As angustias do farmacéutico

Vintecatro horas despois dos acontecementos narrados no capítulo anterior, o barbeiro saíu do Pazo do goberno- foi a denominación dada ao Concello- acompañado por dous axudantes, e dirixiuse á residencia de Simón Bacamarte. Porfirio ben sabía que era máis decoroso para o goberno facelo vir; a dúbida, porén, de que o alienista non obedecese, obrigouno a parecer tolerante e moderado.

Non describo o terror do farmacéutico cando oíu dicir que o barbeiro ía á casa do alienista. "Vai detelo ", pensou el. E as súas angustias multiplicáronse. Efectivamente, a tortura moral do farmacéutico naqueles días de revolución excede toda descrición posíbel. Nunca un home se atopou en circunstancias de tanta presión: as súas funcións obrigábano a permanecer ao lado do alienista, en cambio, a vitoria do barbeiro atraíao. Xa a simple noticia da sublevación producira unha forte conmoción na súa alma, porque el sabía da unanimidade de odio de todos cara o alienista; pero a vitoria final foi tamén o golpe final. A muller de Crispín Soares, señora de forte carácter, amiga persoal de dona Evarista, dicíalle que o seu lugar estaba xunto a Simón Bacamarte; o seu corazón, sen embargo, dicíalle que non, que a causa do alienista estaba perdida, e que ninguén, por propia vontade, se alía cun cadáver. "Fíxoo Catón, é certo, sed victa Catoni", pensaba el, lembrando algunhas charlas do padre Lopes; "pero Catón non se atou a unha causa vencida; el era a súa propia causa vencida, a causa da república; o seu acto, polo tanto, foi o dun egoísta, o dun miserábel egoísta; a miña situación é outra". Insistindo, porén, a muller, Crispín Soares non atopou outra saída, perante tan grande crise, enfermou e meteuse na cama.

-Neste momento, Porfirio diríxese á casa do doutor Bacamarte -díxolle a muller ao día seguinte, achegándose á cabeceira da cama-, vai acompañado de xente.

-"Vano prender", pensou o farmacéutico.

Unha idea trae a outra; o farmacéutico imaxinou que, unha vez detido o alienista, virían buscalo a el, en calidade de cómplice. Esta idea foi o mellor dos reconstituíntes. Crispín Soares ergueuse, dixo que xa estaba mellor, que ía saír; a pesar de todos os esforzos e protestas do consorte, vestiuse e saíu. Os vellos cronistas son unánimes en dicir que a certeza de que o home ía a unirse nobremente ao alienista consolou moito á muller do farmacéutico; e reparen, con moita perspicacia, o inmenso poder moral dunha ilusión; porque o farmacéutico ía decidido cara ao pazo de goberno e non cara á casa do alienista. Unha vez alá, mostrouse abraiado de non atopar ao barbeiro, ao que quería proporlle a súa unión ao movemento, que non o puido facer na véspera por enfermo, aínda tusía. Entendían que esta nova adhesión sería moi importante. Atenderon moi ben a Crispín; dixéronlle que o barbeiro non demoraría; o señor fora á Casa Verde, por asuntos de importancia, pero non demoraría. Ofrecéronlle unha cadeira, refrescos, dixéronlle que a causa do ilustre Porfirio era a de todos os patriotas, ao que o farmacéutico asentaba coa cabeza, dicindo que nunca pensara outra cousa e transmitiría esta mesma mensaxe ante a Súa Maxestade.

CAPÍTULO IX

Dous síntomas interesantes

O alienista non demorou en recibir ao barbeiro, quen lle declarou que non tiña medios para oporse, polo que estaba listo para obedecerlle. Só lle pedía unha cousa, que non o obrigase a asistir persoalmente á destrución da Casa Verde.

-Non se engane meu señor -dixo o barbeiro despois dunha pausa-, non tente atribuírlle ao goberno intencións vandálicas. Con razón ou sen ela, a opinión pública entende que a maior parte dos tolos recluídos no seu centro están sans, pero o goberno recoñece que a cuestión é puramente científica, e non pensa resolver o problema con medidas drásticas asuntos relacionados coa ciencia. Polo demais a Casa Verde é unha institución pública; así a aceptamos de mans do Concello agora disolto. Sen embargo, haberá novos cambios capaces de restituír o sosego no espírito público.

O alienista case non podía disimular o seu abraio; confesou que esperaba outra cousa, a demolición do edificio, o cárcere, o desterro, todo, menos...

-O desconcerto do alienista, interrompeu o barbeiro, e todo isto ten a súa razón no descoñecemento da grave responsabilidade do goberno. O pobo, dominada por unha cega piedade, que lle dá en tal caso lexítima indignación, pode esixir do goberno certa prioridade nos seus actos; pero este, coa responsabilidade que lle concirne, non os debe practicar, polo menos integralmente, e tal é a nosa situación. A xenerosa revolución que onte destituíu un Concello desprezábel e corrupto pediu, con voces firmes, a demolición da Casa Verde; pero, pode entrar no ánimo do goberno eliminar a loucura? Non. E se o goberno non a pode eliminar, está polo menos apto para discriminala e recoñecela? Tampouco non. Iso é cousa da ciencia. Polo tanto, en asunto tan melindroso o goberno non pode, non debe, non quere dispensar a súa axuda. O que lle pide é que de certa maneira lle deamos algo para satisfacer ao pobo. Unámonos, e o pobo saberá obedecer. Unha das solucións posíbeis, a menos que o señor teña algunha, por exemplo, sacar da Casa Verde as persoas enfermas que estivesen case curadas, así como os maníacos de pouca monta, etc.

Deste xeito, sen grande perigo, mostraremos algunha tolerancia e benignidade.

-Cantos mortos e feridos houbo onte na liorta? -preguntou Simón Bacamarte ao cabo de tres minutos.

Ao barbeiro sorprendeulle a pregunta, pero respostou deseguida que once mortos e vintecinco feridos.

-Once mortos e vinte e cinco feridos! -repetiu dúas ou tres veces o alienista.

Deseguida dixo que a solución proposta non lle parecía boa, pero que buscaría outra, e dentro duns días daríalle unha resposta. Fíxolle varias preguntas con respecto aos acontecementos da véspera, ataque, defensa, adhesión do exército, resistencia do Concello, etc., O barbeiro ía respondendo con moita información, insistindo especialmente na deshonra do antigo Concello. O barbeiro confesou que o novo goberno non contaba aínda coa confianza dos principais da cidade, e que o alienista podía facer moito con respecto a este punto. O goberno, concluíu o barbeiro, alegraríase se puidese contar coa simpatía e a benevolencia do máis alto espírito de Itaguaí, e seguramente do reino. Pero nada diso alteraba a nobre e dura fisionomía daquel grande home, que escoitando calado, sen desánimo nin modestia, impasíbel como un deus de pedra.

-Once mortos e vintecinco feridos -repetiu o alienista, despois de acompañar ao barbeiro até a porta-. Eis dous síntomas interesantes de doenza mental. Os síntomas de duplicidade e insolencia deste barbeiro son positivos. Encanto á loucura das persoas que o aclamaron non é preciso outra proba, abonda cos once mortos e os vintecinco feridos.- Dous síntomas interesantes!

-Viva o ilustre Porfirio!- exclamaban unhas trinta persoas que agardaban ao barbeiro na porta.

O alienista espiou pola fiestra, e chegou a oír as palabras que o barbeiro dirixía ás trinta persoas que o aclamaban:

-...porque eu velo , poden estar seguros, eu velo polo cumprimento da vontade popular. Confíen en min e todo se fará da mellor maneira posíbel. Só vos recomendo orde. A orde, os meus amigos, é o alicerce do goberno...

-Viva o ilustre Porfirio! -clamaron as trinta voces, levantando os chapeus movéndoos.

-Dous síntomas interesantes! -murmurou o alienista.

CAPÍTULO X

A Restauración

Cinco días despois, o alienista pechou na Casa Verde a preto de cincuenta aclamadores do novo goberno. A pobo indignouse. O goberno, atordado, non sabía como reaccionar. Xoán Pina, outro barbeiro, dicía nas rúas que Porfirio estaba "vendido ao ouro de Simón Bacamarte", afirmación que achegou ao seu arredor á xente máis decidida da cidade.

Porfirio, vendo o antigo rival da navalla á cabeza da insurrección, entendeu que estaba irremediabelmente perdido, a menos que dese un grande golpe; para iso, expediu dous decretos, un abolindo a Casa Verde e outro desterrando ao alienista. Xoán Pina mostrou claramente, con grandes frases, que as medidas tomadas por Porfirio era unha trampa, unha isca que o pobo non debía morder. Dúas horas máis tarde, Porfirio caía ignominiosamente, e Xoán Pina asumía a difícil tarefa de gobernar. Como encontrou nas gabetas as minutas da proclamación, da exposición ao vicerrei e outros actos inaugurais do goberno anterior, deuse présa para facelos copiar e expedilos; engaden os cronistas, cousa que polo demais se sobreentende, que el lles cambiou os nomes, e onde o outro barbeiro falara dun Concello corrupto, este falaba dun "un intruso influenciado polas mas doutrinas francesas, e contrario aos sacrosantos intereses da Súa Maxestade, etc."

Deste xeito estaba o panorama cando entrou na cidade unha forza comandada polo vicerrei e restabeleceu a orde. O alienista esixiu, de inmediato, que lle entregasen ao barbeiro Porfirio, e a uns cincuenta e tantos individuos, todos eles, segundo el, uns alienados; e non só lle entregaron a todos os que pediu, senón que ademais prometeron por á súa disposición dezanove seguidores máis do barbeiro, que convalecían das feridas feitas na primeira rebelión.

Este punto no desenvolvemento da crise de Itaguaí marca tamén o grao máximo de influencia alcanzado por Simón Bacamarte. Todo o que quixo recibiuno; e unha das máis vivas probas do poder do ilustre médico atopámola na prontitude con que os concelleiros, unha vez restituídos ás súas funcións, consentiron que Sebastián Freitas tamén fose levado ao hospicio. O alienista, sabendo da extraordinaria inconsistencia das opinións dese concelleiro, entendeu que era un caso patolóxico, e pediu que o internasen. O mesmo ocorreu co farmacéutico. Cando o alienista se enterou da momentánea adhesión de Crispín Soares á rebelión dos Canxicas, comparouna co consentimento que sempre recibira del, aínda na véspera do ataque, ordenou que o capturasen. Crispín Soares non negou o feito, pero explicouno dicindo que cedera a un movemento de terror, ao ver a rebelión triunfante, e deu como proba a ausencia de calquera outro acto seu

con respecto ao mesmo asunto, engadindo que pouco despois, foi directamente á cama porque enfermara. Simón Bacamarte non o contrariou; dixo, porén, aos presentes, que o terror tamén é pai da loucura, e que o caso de Crispín Soares parecíalle un dos máis comúns.

Pero a proba máis evidente da influencia de Simón Bacamarte foi a facilidade con que o Concello lle entregou ao seu propio alcalde. Este digno maxistrado declarara, en plena sesión, que non se contentaba, en xustificar o ataque dos Canxicas, con menos de noventa litros de sangue; palabras que chegaron aos oídos do alienista por boca do secretario do Concello, entusiasmado coa enerxía mostrada polo alcalde. Simón Bacamarte comezou por internar ao secretario na Casa Verde, e de alá dirixiuse ao Concello para declarar ao alcalde enfermo da "demencia dos touros", un tipo que el pretendía estudar con grande beneficio para as aldeas. O Concello ao principio dubidou, pero ao final cedeu.

A partir dese momento houbo un desfile desenfreado de internamentos. Un home non podía dar orixe ou curso á mentira máis simple do mundo, mesmo a unha desas que se burlan do propio inventor ou divulgador, que logo o metían na Casa Verde. Todo era loucura. Os adiviños, os inventores de charadas, de anagramas, os maldicentes, os curiosos da vida allea, os que din parvadas, un ou outro almotacé presuntuoso, ninguén escapaba aos emisarios do alienista. El respectaba ás namoradas pero non ás sedutoras, dicindo que as primeiras cedían a un impulso natural, e as segundas a un vicio. Se un home era avaro ou pródigo acababa do mesmo xeito na Casa Verde; por iso dicía que non había ningún argumento para estabelecer as bases da sanidade mental.

Algúns cronistas cren que Simón Bacamarte non sempre procedía con sinceridade, e citan para argumentar esta afirmación (que non sei se pode ser aceptado) o feito de conseguir que o Concello aprobase unha petición autorizando o uso dun anel de prata no dedo polgar da man esquerda por parte de toda persoa que, sen outra proba documental ou tradicional, declarase ter nas veas dúas ou tres onzas de sangue goda. Estes cronistas tamén din que o consentimento dos concelleiros ven motivado por enriquecer a un vendedor de prata, amigo e compadre do alienista; pero, se ben é certo que este vendedor viu prosperar o seu negocio despois da nova ordenanza municipal, non o é menos que esa petición, deu á Casa Verde unha chea de inquilinos; polo que non se pode definir, sen que sexa unha temeridade, o auténtico fin do ilustre médico. Encanto á razón determinante da captura e hospedaxe na Casa Verde de todos os que usasen o anelo, é un dos puntos máis escuros da historia de Itaguaí; a opinión máis verosímil é que todos eles foron encerrados por andaren xesticulando coma parvos na rúa, nas casas, na igrexa. Ninguén ignora que os tolos xesticulan moito. En todo caso é unha simple conxectura; non hai nada de positivo.

-Onde irá parar este home? -dicían os notábeis da terra –Ah!, se apoiaramos aos Canxicas...!

Un día de mañá -día en que o Concello debía ofrecer un grande baile- a cidade enteira foi conmovida pola noticia de que a propia muller do alienista fora internada na Casa Verde. Ninguén o creu; debía de ser un invento dalgún gracioso. Pero non: era a pura verdade. Dona Evarista fora recluída ás dúas da mañá. O padre Lopes correu a casa do alienista e interrogouno discretamente para saber o que pasara.

-Xa fai algún tempo que eu desconfiaba -dixo gravemente o home-. A modestia coa que ela vivira nos dous matrimonios non podía conciliarse coa furia de coleccionar as sedas, os veludos, os tecidos e pedras, probas que se manifestaron ao volver de Río de Xaneiro. Desde entón comecei a observala. Todas as súas conversas falaban de obxectos; se eu lle falaba de antigas cortes, preguntaba deseguida pola forma dos vestidos das damas; se a visitaba algunha señora na miña ausencia, antes de me dicir o motivo da visita describíame o seu vestido, aprobando unhas cousas e criticando outras. Un día, e penso que o padre lembrará, propúxome de facer anualmente un vestido para a imaxe da Nosa Señora da matriz. Todo isto eran síntomas graves; esa noite, porén, declarouse a demencia total. Escollera, preparado e adornado o vestiario que levaría ao baile do Concello; só dubidaba entre un colgante granate e outro de zafiros. Antonte preguntoume cal lle gustaría que levase; respondinlle que os dous lle quedaban moi ben. Onte, durante o xantar, fíxome a mesma pregunta; pouco despois da cea atopeina calada e pensativa. Que che pasa?- pregunteille.

-Pensaba por o colgante granate pero o de zafiros paréceme tan bonito!

-Pois pon o de zafiros.

-Si, pero deste xeito terei que deixar o granates.

Pois ben, estivo toda a tarde cavilando no asunto. Ceamos e despois deitámonos. En plena noite, a iso da unha e media da mañá, acordo e non a vexo; érgome, vou ao cuarto de vestir, e atópoa diante dos dous colgantes, probándoos alternativamente diante do espello, primeiro un, despois o outro. A súa demencia era evidente, interneina deseguida.

O padre Lopes non lle chegou coa explicación de tal acto, pero non dixo nada. O alienista, porén, reparou na súa desconformidade e explicoulle que o caso de dona Evarista era o de "manía do luxo", non incurábel, e en todo caso digno de estudo.

-Espero curala en seis semanas -concluíu el.

A abnegación do ilustre médico engrandeceuno. Conxecturas, inventos, desconfianzas, todo caeu por terra, desde que el non dubidou en internar na Casa Verde á súa propia muller, a quen amaba con todas as forzas da súa alma. Ninguén máis tiña o dereito de oporse a isto , menos aínda o de atribuírlle fins alleos á ciencia.

Era un grande home severo, Hipócrates vestido coma Catón.

CAPÍTULO XI

O asombro de Itaguaí

E agora que o lector se prepare para sentir o mesmo asombro ca Itaguaí, ao enterarse un día que todos os tolos da Casa Verde ían ser postos en liberdade.

-Todos?

-Todos.

-É imposíbel, algúns pode ser; pero todos...

-Todos. Así o dixo el no comunicado que enviou esta mañá ao Concello.

De feito, o alienista informara ás autoridades que:

1. Tendo verificado que as estatísticas da cidade e da Casa Verde esclarecían que catro quintas partes da poboación estaban aloxadas naquel estabelecemento.

2. Que este feito o levara a examinar os fundamentos da súa teoría sobre as molestias cerebrais, teoría que excluía dos eidos da razón todos os casos nos que o equilibrio das facultades non fose perfecto e absoluto.

3. Que dese exame e do feito estatístico despréndese datos que lle permite pensar que a verdadeira doutrina non era aquela senón a oposta e que polo tanto se debía admitir como normal e exemplar o desequilibrio das facultades, e como hipóteses patolóxicas todos os casos no que aquel desequilibrio fose constante.

4. Que tendo en conta todo o dito, declaraba ao Concello que ía por en liberdade aos reclusos da Casa Verde e hospedar ás persoas que se encontraban nas condicións agora expostas.

5. Que, tentando descubrir a verdade científica, non escatimaría esforzos de ningunha natureza, esperando a mesma dedicación por parte das autoridades.

6. Que restituía ao Concello e aos particulares a suma total do salario recibido para o aloxamento dos supostos tolos, descontando a parte gastada en alimentación, roupa, etc; investimentos que poderán ser verificados polas autoridades nos libros e arcas da Casa Verde.

O asombro de Itaguaí foi grande; non foi menor a alegría dos parentes e amigos dos reclusos. Ceas, bailes, farois, bandas de música; houbo de todo para celebrar este acontecemento tan importante. Non describo os festexos porque non interesan ao noso propósito; pero foron espléndidos, conmovedores e prolongados.

Así son as cousas humanas! No medio do pracer producido polo comunicado de Simón Bacamarte, ninguén reparou na liña final da cuarta cláusula, unha frase que deixaba adiviñar futuros acontecementos.

CAPÍTULO XII

O final da cuarta cláusula

Apagáronse os farois, as familias volvían estar unidas, todo parecía recolocado sobre os seus antigos eixes. Reinaba a orde, o Concello exercía de novo o goberno, sen ningunha presión externa; até o mesmo alcalde e o concelleiro Freitas volveron aos seus postos. O barbeiro Porfirio, que aprendera do acontecido, despois de "probar todo", como o poeta dixo de Napoleón, e aínda algo máis, porque Napoleón non probou a Casa Verde, o barbeiro gustoulle máis a gloria escura da navalla e do tesoura ás calamidades brillantes do poder; foi, é certo, procesado; pero o pobo implorou clemencia á Súa Maxestade; e o perdón foi concedido.

Xoán Pina foi absolto, entendo que el derrocara un a rebelde. Os cronistas pensan que deste feito naceu o noso proverbio: - o Ladrón que rouba a un ladrón, ten cen anos de perdón- proverbio inmoral, é certo, pero moi útil.

Non só cesaron as queixas contra o alienista, senón que as persoas non gardaron ningún rancor polas accións levadas a cabo por el; incluso; tamén hai que engadir que os reclusos da Casa Verde, desde o momento que os declarou axuizados, sentíronse gañados por un profundo recoñecemento e fervente

gratitude. Moitos entenderon que o alienista merecía unha demostración especial, e organizaron un baile para agradecerllo, ao que seguiron outros bailes e ceas. Din as crónicas que dona Evarista tivera nun comezo a idea de separarse do seu consorte, pero a dor de perder a compañía de tan grande home venceu calquera resentimento de amor propio, e a parella foi aínda máis feliz ca antes.

Non menos íntima acabou sendo a amizade entre o alienista e o farmacéutico. Este concluíu, tras coñecer o comunicado de Simón Bacamarte, que a prudencia é a primeira das virtudes en tempos de revolución, e apreciou moito a magnanimidade do alienista que, ao liberalo, deulle a man de vello amigo.

-É un grande home -díxolle á súa muller, facendo alusión ao momento da aperta.

Non é preciso falar do albardeiro, de Costa, de Coello, de Martín Brito e dos outros, especialmente nomeados neste escrito. Abonda dicir que puideron exercer libremente as súas ceifas de vida anterior.

O propio Martín Brito, internado por un discurso no cal eloxiara enfaticamente a dona Evarista, fixo agora outra en honra do insigne médico, "cuxo altísimo xenio, elevando as súas alas moito máis arriba do sol, deixou debaixo súas aos restantes espíritos da terra".

-Agradezo as súas palabras- respondeulle o médico-, e se de algo non me arrepinto é de telo soltado.

Contodo, o Concello, que contestara ao comunicado de Simón Bacamarte, coa salvidade de que oportunamente se pronunciaría en relación ao final da cuarta cláusula, tratou, finalmente, de lexislar sobre ela. Foi adoptada, sen debate, unha ordenanza autorizando ao alienista a acoller na Casa Verde ás persoas que se encontraren axuizadas. E porque a experiencia do Concello fora dolorosa, estabeleceu unha cláusula que especificaba que a autorización sería provisional, válida para só un ano, a fin de que se puidese levar a cabo a nova teoría psicolóxica, podendo o Concello, antes de cumprir o referido prazo, mandar pechar a Casa Verde, se a iso fose aconsellado por motivos de orde pública. O concelleiro Freitas tamén propuxo que se decretase que en ningún caso fosen os concelleiros pechados no asilo de alienados: cláusula que foi aceptada, votada e incluída na ordenanza, pese ás protestas do concelleiro Galvón. O principal argumento deste maxistrado era que o Concello, lexislando sobre un experimento científico, non podía excluír aos seus membros das consecuencias da lei; a excepción, dixo, era odiosa e ridícula. Ao dicir estas duras palabras, os concelleiros comezaron a berrar contra o atrevemento e insensatez do colega; este, porén, escoitounos e limitouse a dicir que votaba contra a excepción.

-A municipalidade –concluíu – que non lles daba ningún poder especial nin nos exclúe do espírito humano.

Simón Bacamarte aceptou o decreto con todas as restricións. Canto á exclusión dos concelleiros, declarou que se sentiría profundamente doído se se vise na obriga de recluílos na Casa Verde; a cláusula, porén, era a mellor proba de que eles non padecían do perfecto equilibrio das súas facultades mentais. Non acontecía o mesmo co concelleiro Galvón, cuxo acerto na obxección feita, e cuxa moderación na resposta dada ás invectivas dos colegas mostraba, da súa parte, un cerebro ben organizado; polo que, rogaba ao Concello que llo entregase. O Concello, sentíndose aínda agravada polo procedemento levado a cabo polo concelleiro Galvón, avaliou o pedido do alienista e votou a favor da entrega.

Enténdese que, de acordo coa nova teoría, non abondaba un feito ou un dito, para recluír alguén na Casa Verde; era preciso un longo exame, un estudo profundo do pasado e do presente. O padre Lopes, por exemplo, só foi detido e pechado trinta días despois do decreto, e a muller do farmacéutico aos corenta días. O internamento desta señora encheu ao seu consorte de indignación. Crispín Soares saíu da súa casa botando espuma pola boca, e dicindo a todas as persoas que vía, que lle arrincaría as orellas ao tirano. Un home, adversario do alienista, oíndo na rúa esa ameaza, esqueceu os motivos de disidencia e, correu á casa de Simón Bacamarte para dicirlle que corría un grave perigo. Simón Bacamarte agradeceu a información do vello adversario, e abondaron con poucos minutos para recoñecer a rectitude dos seus sentimentos, a súa boa fe, o respecto humano, a xenerosidade; apertoulle as mans e pechouno na Casa Verde.

-Un caso destes é raro –díxolle á súa muller, que o miraba pasmada-. Agora esperemos ao noso Crispín.

Crispín Soares entrou. A dor vencera á rabia e o farmacéutico non lle arrincou as orellas ao alienista. O médico consolou ao seu axudante, asegurándolle que non era un caso perdido; dicindo que, se callar, a muller tiña algunha lesión cerebral; ía examinala con moita atención; pero antes de facelo non podía soltala. E pensando que sería vantaxoso reunilos, porque a astucia e a maña do home poderían seguramente curar a beleza moral que el descubrira na muller, dixo Simón Bacamarte:

-Vostede traballará durante o día na farmacia, pero comerá e ceará coa súa muller, e pasará aquí as noites, os domingos e os días santos.

O que resultou deste proposta é que o pobre farmacéutico se sentiu como un burro. Quería vivir coa muller, pero receaba con voltar á Casa Verde; e nesa loita estivo algún tempo, até que dona Evarista o sacou do problema, prometéndolle que se encargaría de ver á amiga e transmitir os recados dos dous. Crispín Soares

beixoulle as mans agradecendo o que facía por el. Este último arroubo de egoísmo pusilánime pareceulle, ao alienista, interesante.

Ao cabo de cinco meses estaban internadas unhas dezaoito persoas; pero Simón Bacamarte non afrouxaba; ía de rúa en rúa, de casa en casa, axexando, interrogando, estudando; e cando internaba un enfermo, levábao coa mesma alegría que outrora, cando os xuntaba a ducias. Esa mesma desproporción confirmaba a nova teoría; atopara por fin a verdadeira patoloxía cerebral. Un día, conseguiu internar na Casa Verde ao xuíz de fóra; pero actuaba con tanto escrúpulo que non o fixo no momento, esperou, estudou de forma detallada todos os seus actos, e interrogou aos notábeis da cidade. Máis dunha vez estivo a punto de ingresar persoas perfectamente desequilibradas; foi o que ocorreu cun avogado, o alienista reparou na chea de calidades morais e mentais que tiña e, era perigoso deixalo solto pola rúa. Ordenou detelo; pero o home, desconfiado, pediulle autorización para facer unha proba; foi ver a un compadre, demandado por un testamento falso, e deulle como consello que recorrese aos servizos do avogado Salustiano, era o nome da persoa e cuestión.

-Pero, paréceche?...

-Sen dúbida: vai velo, confésalle todo, toda a verdade, sexa cal for, e confíalle o caso.

O home foi ver ao avogado, confesoulle ter falsificado o testamento, e acabou pedíndolle que se fixese cargo da caso. O avogado non se negou, estudou a documentación, reflexionou profundamente, e probou, con todas as técnicas, que o testamento era orixinal. A inocencia do acusado foi solemnemente proclamada polo xuíz, e a herdanza pasou ás súas mans. O distinguido xurisconsulto debeu a esta experiencia a súa liberdade. Pero nada escapa a un espírito orixinal e penetrante. Simón Bacamarte, que hai tempo notaba a dedicación, a sagacidade, a paciencia, a moderación daquel home, recoñeceu o xeito e o tino co que el levara a cabo un caso tan delicado e complexo, e determinou que o internasen inmediatamente na Casa Verde; ofrecéndolle, porén, un dos mellores cuartos.

Os alienados foron aloxados por clases. Construíuse unha galería de modestos, é dicir, de tolos nos que predominaba esta calidade moral; outra de tolerantes, outra de sinceros, outra de sinxelos, outra de leais, outra de magnánimos, outra de sagaces, outra de rectos, etc. Naturalmente, as familias e os amigos dos reclusos protestaban contra a teoría, e algúns tentaron obrigar ao Concello de inhabilitar a licenza. As autoridades, porén, non esqueceron as palabras do concelleiro Galvón, e se se anulase a licenza, daríanlle a liberdade e habería que restituírlle o cargo, razón suficiente para rexeitar as palabras das familias e amigos. Simón Bacamarte non agradeceu a acción dos concelleiros, pero felicitounos por ese acto de vinganza persoal.

Fóra da legalidade, algúns dos notábeis da cidade recorreron, con pés de la, ao barbeiro Porfirio para pedirlle que estivese, de novo, á cabeza doutra revolución contra o Concello e o alienista, para iso, prometéronlle apoio da xente, diñeiro e influencias na Corte. O barbeiro respondeu que non; que a cobiza o levara, xa unha vez, a transgredir as leis, e que aprendera a lección, recoñecendo o seu erro e a pouca consistencia da opinión dos seus propios seguidores; que o Concello entendera que debía autorizar o experimento do alienista para unha duración dun ano; era preciso, entón, esperar o fin do prazo, ou instar ao vicerrei, no que o Concello non aceptaría. Endexamais aconsellaría o emprego dun recurso que el viu fallar nas súas propias mans, aínda que sexa por encima de mortos e feridos que serían o seu remorso eterno.

-Que me está dicindo!- preguntou o alienista cando unha persoa lle a conversa que tiveron o barbeiro cos notábeis da cidade.

Dous días despois, o barbeiro era internado na Casa Verde.

-Se non te prenden por unha cousa, préndete por outra !- berrou o infeliz.

Chegado o fin do prazo, o Concello autorizou unha prolongación suplementaria de seis meses para a aplicación de medios terapéuticos. O desenlace deste capítulo da crónica itaguaiense é de tal orde, e tan inesperado, que merecería polo menos dez capítulos de exposición; pero conténtome cun, que será o remate da narrativo, e un dos máis fermosos exemplos de convicción científica e abnegación humana.

CAPÍTULO XIII

Plus Ultra!

Chegara o momento de probar coa terapéutica. Simón Bacamarte, activo e agudo para descubrir doentes, teimou aínda máis na dilixencia e penetración con que comezou a tratalos. Neste punto todos os cronistas están de acordo: o ilustre alienista fixo curas incríbeis, que provocaron a máis viva admiración en Itaguaí.

Efectivamente, era difícil imaxinar un sistema terapéutico máis racional. Ao estar os tolos divididos por

clases, segundo a virtude moral que en cada un deles excedía ás demais, Simón Bacamarte teimou en atacar de fronte a calidade predominante. Supoñamos, como exemplo, o caso dun modesto. El aplicaba a medicación que puidese inspirarlle o sentimento oposto; e non aplicaba, enseguida, as doses máximas: graduábaas de acordo ao estado, a idade, o temperamento, a posición social do doente. Ás veces, abondaba cunha chaqueta, un tecido, unha perruca, un caxato, para devolverlle a razón ao alienado; noutros casos a molestia era máis rebelde; recorría entón aos aneis de brillantes, ás distincións honoríficas, etc. Houbo un enfermo, poeta, que resistiu a todo. Simón Bacamarte comezaba a desesperar da cura, cando tivo a idea de mandalo por aí dicir, por medio da carraca, que el era un auténtico rival de Garzón e de Píndaro.

-Foi un santo remedio, contáballe a nai do infeliz a unha comadre-; foi un santo remedio.

Outro enfermo, tamén modesto, opuxo a mesma resistencia á medicación; pero non sendo escritor (case non sabía asinar), non se lle podía aplicar o remedio da carraca. Simón Bacamarte ocorréuselle entón pedir para el o cargo de secretario da Academia dos Ocultos estabelecida en Itaguaí. Os cargos de presidente e secretarios eran nomeados polo rei, unha graza especial entregada polo falecido rei don Xoán V, e que implicaba o tratamento de Excelencia e o uso dunha placa de ouro no chapeu. O goberno de Lisboa rexeitou a proposta; pero tendo en conta que o alienista non o pedía como premio honorífico ou distinción lexítima, senón só como un medio terapéutico para un caso moi difícil, o goberno cedeu excepcionalmente ao pedimento; e aínda así non o fixo sen un extraordinario esforzo do ministro da Mariña e Ultramar, que era un curmán do alienado. O resultado foi outro santo remedio.

-Realmente é admirábel! –dicían nas rúas, ao ver o rostro san e vaidoso dos dous ex- dementes.

Tal era o sistema. Que o lector imaxe o resto. Cada beleza moral ou mental era atacada no punto en que a perfección parecía máis sólida; e o efecto era acertado. Non sempre o era. Houbo casos en que a calidade predominante resistía a todo; entón, o alienista atacaba outra parte, aplicando á terapéutica ou método da estratexia militar, que toma a fortaleza por asalto desde un punto, se por outro non o pode conseguir.

Ao cabo de cinco meses e medio a Casa Verde estaba baleira; todos curados! O concelleiro Galvón, tan atormentado pola moderación e a equidade, tivo a felicidade de perder un tío; digo felicidade, porque o tío deixou un testamento ambiguo, e el conseguiu os beneficios grazas a unha interpretación súa, corrompendo aos xuíces, e enganando aos outros herdeiros. A sinceridade do alienista manifestouse nese momento; confesou inxenuamente que non tivo parte na cura; todo foi obra da simple vix medicatrix da natureza. Non aconteceu o mesmo co padre Lopes. Sabendo o alienista que el ignoraba perfectamente o hebreo e o grego, encargouse de facer unha análise crítica da versión dos Setenta; o cura aceptou a encomenda, e en boa hora o fixo; ao cabo de dous meses escribira un libro e obtivera a liberdade. Canto á señora do farmacéutico, non permaneceu moito tempo na cela que lle foi asignada, que por certo, non lle faltaron atencións e coidados.

-Porque Crispín non ven visitarme? -dicía ela todos os días.

Respondíanlle unha cousa, despois outra; finalmente dixéronlle toda a verdade. A digna matrona non puido conter a indignación e vergoña. Nos estoupidos de cólera escapáronlle expresións como estas:

-Traidor!... estúpido!... ingrato!... Un descarado que construíu casas á custa de perfumes falsos e cheirentos, todo ese diñeiro grazas a min... Ah!, traidor!

Simón Bacamarte reparou, aínda que as acusacións vertidas non foran verdadeiras, abondaban para mostrar que á excelente señora estaba finalmente curada; polo que axiña lle deron a alta.

Agora ben, se imaxinades que o alienista estaba contento ao ver saír ao último hóspede da Casa Verde, mostrades con iso que aínda non coñecedes ao noso home. Plus ultra! era a súa divisa. Non lle chegaba con ter descuberto a verdadeira teoría da loucura; non estaba contento con ter estabelecido en Itaguaí o reinado da razón. Plus ultra! Non se vía feliz, estaba preocupado, cavilaba; algo cousa lle dicía que a nova teoría gardaba, no seu interior, outra e novísima teoría.

-"Vexamos", pensaba el, "vexamos se chego, por fin, á última verdade"

Dicía isto paseando ao longo da grande sala, onde resplandecía a biblioteca máis rica dos dominios ultramarinos da Súa Maxestade. Unha enorme bata de damasco, atada á cintura por un cordón de seda con borlas de ouro (regalo feito por unha Universidade) envolvía o corpo maxestoso e ríxido do ilustre alienista. A perruca cubríalle unha extensa e nobre calva adquirida nas reflexións cotiás. Os pés, que non eran nin delgados e femininos, nin grandes e pequenos se non proporcionados ao resto do corpo, aparecían resgardados por un par de zapatos cuxas fibelas non eran senón de modesto e simple latón. Vexan a diferenza: só se notaba luxo nas cousas relacionadas coa ciencia; o que propiamente procedía del, traía a cor da moderación e a simplicidade, virtudes tan adecuadas á figura dun sabio.

Así era como el paseaba, o grande alienista, dunha punta á outra da grande biblioteca, cavilante, alleo a

todo o que non fose o tenebroso problema da patoloxía cerebral. De pronto parou. De pé, diante dunha fiestra, co cotobelo esquerdo apoiado na man dereita, aberta, e o queixo na man esquerda, pechada, preguntouse a si mesmo:

-Pero, realmente estarían todos tolos, e foron curados por min- ou o que pareceu a cura, non foi máis ca descuberta do perfecto desequilibrio do cerebro?

E investigando cada vez máis, eis a conclusión á que chegou: os cerebros ben organizados que el acababa de curar estaban tan desequilibrados coma os outros. Si, dicía para el mesmo: eu non podo ter a pretensión de terlles infundido un sentimento ou unha facultade nova; as dúas cousas existían no estado latente, pero existían.

Tendo chegado a esta conclusión, o ilustre alienista tivo dúas sensacións opostas, unha de pracer e outra de abatemento. A de pracer foi por observar que ao cabo de longas e pacientes investigacións, traballos constantes, loitas enormes co pobo, podía afirmar esta verdade: non había tolos en Itaguaí; Itaguaí non tiña un só tolo. Pero tan pronto como esta idea calou a súa alma, outra apareceu, que neutralizou o primeiro efecto; foi a idea da dúbida. Entón, que? Non arranxei un cerebro durante todo este tempo en Itaguaí? Esta conclusión tan absoluta, non sería, precisamente por iso, errónea, e non viña, polo tanto, destruír o grande e maxestoso edificio da nova doutrina psicolóxica?

A angustia do nobre Simón Bacamarte é definida polos cronistas de Itaguaí como unha das máis tremendas tempestades morais que caeu sobre o home. Pero as tempestades só asustan aos débiles; os fortes saben darlles a cara e non escapan ás treboadas. Vinte minutos despois iluminouse a fisionomía do alienista cunha suave claridade.

-"Si, ten que ser iso", pensou el.

Ten que ser. Simón Bacamarte atopou en si mesmo as características do perfecto equilibrio mental e moral; pensou que posuía a sagacidade, a paciencia, a perseveranza, a tolerancia, a veracidade, o vigor moral, a lealdade, todas as calidades, en definitiva, que poden sandar un tolo. Dubidou deseguida, é certo, e chegou mesmo á conclusión de que era unha ilusión; pero sendo home prudente, resolveu convocar un consello de amigos, ao cal interrogou con franqueza. A opinión foi afirmativa.

-Ningún defecto?

-Ningún -dixo a coro a asemblea.

-Ningunha teima?

-Nada.

-Todo perfecto?

- Todo.

-Non, imposíbel! -exclamou o alienista-. Digo que non sinto en min esa superioridade que acabo de ver definida con tanta magnificencia. A simpatía é o que vos fai falar dese xeito. Estúdeme e non atopo nada que xustifique os excesos da vosa bondade.A asemblea insistiu, o alienista resistiu; finalmente o padre Lopes explicou todo con este concepto digno dun observador:

-Direille cál é a razón pola que non ve as elevadas calidades que todos nos admiramos en vostede. Iso é así porque ten aínda unha calidade que realza as outras: a modestia.

Foi decisivo. Simón Bacamarte inclinou a cabeza, triste e feliz, e aínda máis feliz ca triste. Acto seguido, internouse na Casa Verde. En van a muller e os amigos dixéronlle que non o fixese, que estaba perfectamente san e equilibrado: nin rogos, nin suxestións nin bágoas, detiveron ao ilustre un só momento.

-A cuestión é científica- dicía el-; trátase dunha nova doutrina, cuxo primeiro exemplo son eu. Reúno en min a teoría e a práctica.

-Simón! Simón! Meu amor! - dicíalle a muller coa cara en bágoas.

Pero o ilustre médico, cos ollos acesos de convicción científica, non escoitou á desesperación da muller, e berrándolle rexeitouna. Pechadas as portas da Casa Verde, entregouse ao estudo e á cura de si mesmo. Din os cronistas que morreu dezasete meses despois, no mesmo estado en que entrou, sen conseguir nada máis nas súas investigacións. Algúns chegan ao extremo de dicir que o único tolo era el; pero esta opinión, fundada nun rumor que circulou desde que o alienista morreu, non ten outra proba, máis co rumor; un rumor dubidoso, atribuído ao Padre Lopes, que con tanta ganas de realzar as calidades do grande home. Sexa como for, o enterro fíxose con moita pompa e rara solemnidade.

Un home de sona

-Entón vostede é o señor Pestana? -preguntou a señoriña Mota, facendo un amplo ademán de admiración.

E despois, rectificando a espontaneidade do aceno-: Perdóeme a confianza, pero... , realmente é vostede? Humillado, desgustado, Pestana respondeu que si que era el. Viña do piano, limpando a fronte co pano de man, e estaba a punto de asomarse á fiestra, cando a rapaza o retivo. Non era un baile; trátase só dun sarao íntimo, poucas persoas, vinte persoas como moito, que foron cear coa viúva de Camargo, na Rúa do Areal, naquel día do seu aniversario, o cinco de novembro de 1875... Boa e alegre viúva! Amante da risa e da diversión, a pesar de estar á porta dos sesenta anos, e aquel día foi a última vez que se divertiu e riu, xa que morreu nos primeiros días de 1876. Boa e alegre viúva! Con que entusiasmo e dilixencia convidou a xente para que bailara, despois de cear, pedíndolle ao Pestana que executase unha cuadrilla! Nin sequera foi necesario que insistise; Pestana inclinouse amablemente, e dirixiuse ao piano. Acabada a cuadrilla, sen chegar a descansar dez minutos, a viúva correu novamente cara o Pestana para pedirlle un agasallo moi especial.

-Vostede dirá, señora.

-Quería que nos tocase esa polca súa titulada Não bula comigo, meu amo.

Pestana fixo unha garatuxa pero disimulouna de seguida, logo fixo unha breve reverencia, calado, sen xentileza, e volveu ao piano sen interese ningún. Despois de escoitar os primeiros compases, o salón encheuse dunha nova alegría, os señores correron cara ás súas damas, e as parellas entraron a acanearse ao ritmo da polca de moda. Esta nova polca dérase a coñecer vinte días antes, e non había recuncho da cidade en que non fose coñecida. Xa estaba a atinxir, incluso, a consagración do asubío e do cantaruxo nocturno.

A señoriña Mota estaba lonxe de supor que aquel Pestana que ela vira na mesa durante a cea e despois sentado ao piano, metido nun levita cor rapé, de cabelo negro, longo e crespo, ollos vivaces e queixo rapado, era o Pestana compositor; foi unha amiga quen llo dixo, cando o viu deixar o piano, unha vez acabada a polca. De aí a pregunta admirativa. Xa vimos que el respostara desgustado e humillado. Pero non por iso as dúas rapazas deixaron de prodigarlle amabilidades, tales e tantas, que a máis modesta vaidade se compracería oíndoas; el, sen embargo, recibiunas cada vez con máis enfado, até que, alegando unha dor de cabeza, pediu desculpas e marchou. Nin ela, nin a señora da casa, conseguiron retelo. Ofrecéronlle remedios caseiros, comodidade para que acougase; non aceptou nada, quería marchar, e marchou.

Ao estar na rúa, camiñou rapidamente, por medo de que aínda chamasen por el; só se tranquilizou despois de dobrar a esquina da Rúa Formosa. Pero aí mesmo esperábao a súa grande polca festiva. Dunha casa modesta, á dereita, a poucos metros de distancia, saían as notas da composición do día, sopradas por un clarinete. Bailaban. Pestana parou uns intres, pensou en camiñar outra vez, pero decidiu proseguir, apurou o paso, cruzou a rúa, e seguiu polo lado oposto á da casa do baile.

As notas foron esvaecendo, ao lonxe, e o noso home entrou na Rúa do Aterrado, onde vivía. Xa preto da súa casa, viu vir dous homes: un deles, que pasou rozando o Pestana, comezou a asubiar a mesma polca, marcialmente, con enerxía; o outro uniuse con exactitude a el e así camiñaron rúa abaixo, ruidosos e alegres, mentres o autor da peza, desesperado, corría cara a súa casa.

Unha vez nela, respirou. Casa vella, escaleira vella e un vello negro que o servía, e que se achegou a el para saber se quería cear algo.

-Non quero nada -vociferou Pestana-; fágame un café e marche durmir.

Espiuse, vestiu un camisón e foi cara ao cuarto do fondo. Cando o negro acendeu a lámpada de gas do comedor, Pestana sorriu e, do interior da súa alma, saudou uns dez retratos que colgaban da parede. Un só estaba feito a óleo, o dun cura que o educara, que lle aprendera latín e música, e que segundo as malas linguas, era o propio pai de Pestana. O certo é que lle deixou en herdanza aquela casa vella, e os vellos trastes, que eran da época de Pedro I. O cura compuxera algúns motetes, era toliño pola música, sacra ou profana, e esa paixón transmitiulla ao rapaz, ou transmitiulla a través do sangue, se é que tiñan razón os charlatáns, cousa que non interesa na miña historia, como poderedes comprobar.

Os demais retratos eran de compositores clásicos: Cimarosa, Mozart, Beethoven, Gluk, Bach, Schumann; e uns tres máis, algúns gravados, outros litografados, todos mal enmarcados e de diferentes tamaños, mal colocados, como santos dunha igrexa. O piano era o altar; o evanxeo da noite alá estaba aberto: era unha sonata de Beethoven.

Chegou o café; Pestana bebeu a primeira cunca e sentou ao piano. Contemplou o retrato de Beethoven, e

comezou a executar a sonata, totalmente compenetrado, ausente ou absorto, pero con grande perfección. Repetiu a peza; despois parou uns intres, ergueuse e achegouse a unha das fiestras. Volveu ao piano; agora tocáballe a Mozart, colleu un fragmento e executouno do mesmo modo, coa alma en algures. Haydn levouno á media noite e á segunda cunca de café.

Entre a media noite e a unha da mañá, Pestana non fixo outra cousa que estar na fiestra mirando as estrelas, entrar e contemplar os retratos. A cada tanto achegábase ao piano e, de pé, facía soar unha que outra nota solta no teclado, como se buscase algún pensamento; pero o pensamento non aparecía e el volvía para apoiarse na fiestra. As estrelas semellábanlle outras tantas notas musicais fixadas no ceo esperando que alguén as fose despegar; xa había de chegar o día en que o ceo quedase baleiro, pero entón a terra seria unha constelación de partituras. Ningunha imaxe, fantasía ou reflexión traería ningunha lembranza da señoriña Mota que, mentres tanto, nese mesmo momento, adormecía, pensando nel, famoso autor de tantas polcas amadas. Se callar a idea de casar sacou por uns segundos, á rapaza do seu soño. Porque non? Ela habería andar polos vinte anos, el polos trinta, era unha diferenza razoábel. A rapaza durmía ao son da polca, sacado da memoria, mentres o autor da mesma non se interesaba nin pola polca nin pola rapaza, senón polas vellas obras clásicas, interrogando o ceo e a noite, rogándolles aos anxos e en último caso ao demo. Porque non habería poder compor aínda que non fose máis que unha soa daquelas páxinas inmortais?

Ás veces era como se fose xurdir das profundidades do inconsciente unha aurora de idea; el corría cara ao piano, para despregala enteiramente, traducíndoa en sons, pero era en van, a idea evaporábase. Outras veces, sentado ao piano, deixaba correr os dedos coma quen non quere a cousa, querendo ver se as fantasías brotaban deles, como dos de Mozart; pero nada, nada, a inspiración non chegaba, a imaxinación estaba como durmida. E se por casualidade, algunha idea aparecía, definida e fermosa, era só eco dalgunha peza allea, que a memoria repetía, e que el supuña que estaba inventándoa. Entón, irritado, erguíase, xuraba abandonar a arte, e dedicarse a ir sementar café ou meterse a facer carruaxes; pero dez minutos despois, aí estaba outra vez, cos ollos fixos en Mozart, imitándoo ao piano.

Dúas, tres, catro da mañá. Despois das catro foi durmir; estaba canso, esmorecido, morto; tiña que dar clase ao día seguinte. Durmiu pouco; ergueuse ás sete. Vestiuse e almorzou.

-O señor quere o bastón ou o paraugas? -preguntou o negro, seguindo as ordes que recibira, porque as distraccións do seu amo eran frecuentes.

-O bastón.

-Pero parece que hoxe chove...

-Choverá, repetiu Pestana maquinalmente.

-Parece que si, señor, o ceo está escurecendo.

Pestana fitaba o negro, perdido, preocupado. De súpeto díxolle:

-Agarda aí.

Correu ao salón dos retratos, abriu o piano, sentou e deixou correr as mans polo teclado. Comezou a tocar algo propio, unha inspiración real e súbita, unha polca, unha polca buliciosa, como din os anuncios. Ningunha repulsa por parte do compositor; os dedos ían arrincando as notas, uníndoas, barallándoas; parecía que a musa compuña e bailaba ao mesmo tempo. Pestana esquecera os seus alumnos, ao negro que o agardaba co bastón e o paraugas, e até os retratos que colgaban gravemente da parede.

Púxose a compor, tecleando ou escribindo, sen os vans esforzos da véspera, sen exasperación, sen pedirlle nada ao ceo, sen interrogar os ollos de Mozart. Nada de tedio. Vida, graza, novidade, brotaban da alma coma dunha fonte perenne.

Foi preciso pouco tempo para que a polca estivese rematada. Cando volveu para comer aínda se puxo a corrixir algúns detalles: pero xa a cantaruxaba cando camiñaba pola rúa. Gustoulle a polca; na composición recente e inédita circulaba o sangue da paternidade e da vocación. Dous días despois foi levarlla ao editor das outras polcas súas, que habían andar xa polas trinta. Ao editor pareceulle bonita.

-Vai ser un grande éxito.

Xa pensou no título. Pestana, cando compuxo a súa primeira polca, en 1871, quixo darlle un título poético, escolleu o seguinte: Gotas de Sol. O editor abaneou a cabeza, e díxolle que os títulos tiñan que ser atraentes para facilitar a popularidade da obra, sexa mediante algunha alusión a un acontecemento do día ou a través de palabras graciosas, e propúxolle dous exemplos: A lei do 28 de setembro, ou Candongas non fan festas.

-Pero, que quere dicir Candongas non fan festas? -preguntou o autor.

-Non quere dicir nada, pero pronto se dará a coñecer .

Pestana, aínda principiante inédito, rexeitou as dúas propostas e gardou a polca; pero non pasou moito tempo sen que compuxese outra, e o comechón da publicidade levouno a editar as dúas cos títulos que ao editor lle parecesen máis atraentes ou axeitadas. Ese foi o criterio que aceptaría de alí en diante.

Cando Pestana lle entregou a nova polca, e pasaron á cuestión do título, o editor dixo que xa había varios días que lle nada no caletre un título, para a primeira obra que lle presentase, título pomposo, longo e atraente. Era este: Miña señora, garde o seu canastro.

-E para a próxima, teño un especialmente reservado -engadiu

A primeira edición esgotouse rapidamente unha vez exposta ao público. A fama do compositor xa chegaba para atopar un título adecuado, pero a obra en si mesma era representativa no seu xénero, orixinal e convidaba a xente a bailala e tamén era fácil de memorizar. Abondaron con oito días para converter o autor nunha celebridade. Durante os primeiros días, Pestana estivo realmente namorado da composición, encantáballe cantaruxala baixiño, paraba na rúa para escoitar como a interpretaban nalgunha casa, e enfadábase cando non a tocaban ben. Pouco tempo fixo falla para que as orquestras de teatro a interpretasen e alá foi el a un deles. Tampouco lle desgustou oíla asubiada, unha noite, en boca dun vulto que baixaba a Rúa do Aterrado.

Esa lúa de mel durou só un cuarto de lúa. Como pasou noutras ocasións, e máis axiña aínda, os vellos mestres retratados fixérono sangrar de remorsos. Humillado e farto, Pestana arremeteu contra aquela que viñera consolalo tantas veces, musa de ollos pícaros e acenos sensuais, fácil e graciosa. E foi entón cando se anoxou de novo contra si mesmo, o odio a quen lle pedía a nova polca de moda, e ao mesmo tempo o esforzo en compor algo con sabor clásico, polo menos unha páxina, unha só, pero que puidese estar encadernada entre as de Bach e Schumann. En van aquel estudo, inútil esforzo. Mergullábase naquel Xordán sen saír bautizado. Noites e noites, pasounas así, con confianza e empeñado, seguro que a vontade era todo, e que, unha vez que conseguise desfacerse da música fácil...

-Ao inferno as polcas e que fagan bailar o demo -dixo el un día, de madrugada, ao deitarse .

Pero as polcas non quixeron chegar tan fondo. Entraban na casa de Pestana, no salón dos retratos, irrompían case acabadas, que el só tiña o tempo para compolas, editalas, saborealas algúns días, odialas , e volver ás vellas fontes, de onde nada manaba. Nese ir e vir viviu até casar , e tamén despois de casar .

-Casar con quen? -preguntou a señoriña Mota ao tío escribán que lle deu aquela nova.

-Casará cunha viúva.

-Vella?

-Vinte e sete anos.

-Fermosa?

-Non, pero tampouco fea. Oín dicir que se namorara dela, porque a escoitara cantar na última festa de San Francisco de Paula. Pero tamén oín dicir que ela posúe outro atributo, que non raro, pero que vale menos: está tísica.

Os escribáns non debían ter espírito -bo espírito, quero dicir. Ao final a súa sobriña sentiu como unha pinga de bálsamo lle curaba esa migalla de envexa. Todo era certo. Aos poucos días, Pestana casou cunha viúva de vinte e sete anos, boa cantante e tísica. Recibiuna como a esposa espiritual do seu xenio. O celibato era, sen dúbida, a causa da esterilidade e a desviación que tiña, dicíase a el mesmo; artisticamente considerábase un vagabundo das horas mortas; consideraba as polcas aventuras de fanfurriñeiros. Agora si que ía procrear unha familia de obras serias, profundas, inspiradas e traballadas.

Esa esperanza apareceu nas primeiras horas do amor, e gañou vitalidade coa primeira aurora do casamento. María, balbuciu a súa alma, dáme o que non atopei na soidade das noites nin no tumulto dos días.

Pouco tempo despois, para conmemorar a unión, tivo a idea de compor un nocturno. Habíase chamar Ave María. Parece que a felicidade lle trouxo un principio de inspiración; sen querer dicirllo á súa muller antes de que estivese listo, traballaba ás agachadas; cousa difícil, porque María, que amaba igualmente a arte, viña tocar con el, ou só viña escoitalo, horas e horas, no salón dos retratos. Chegaron a realizar algúns concertos semanais, con tres artistas amigos de Pestana. Un domingo, sen embargo, o home non puido aguantar, e chamou pola muller para que escoitase un fragmento do nocturno; non lle dixo o que era nin quen o compuxera. De súpeto, interrompendo a interpretación, interrogouna cos ollos.

-Remata, dixo María, non é Chopin?

Pestana palideceu, a súa mirada perdeuse no aire, repetiu un ou dúas pasaxes e ergueuse. María sentou ao piano e, despois dalgúns esforzos de memoria, tocou a peza de Chopin. A idea, os temas, eran os mesmos; Pestana atopáraos nalgún deses rueiros negros da memoria, vella cidade de traizóns. Triste, desesperado, saíu da casa, e dirixiuse cara o lado da ponte, camiño de San Cristovo.

"Para que loitar?", dicía el. Só se me ocorren polcas... Viva a polca!"

A xente que pasaba ao seu lado, e oía iso, paraba a mirábao como se estivesen a mirar para un tolo. E el seguía camiñando, alucinado, mortificado, eterno monicreque entre a cobiza e a vocación... Deixou atrás o vello matadoiro; cando chegou á entrada da estación de ferrocarril, tivo a idea de camiñar polas vías e agardar polo primeiro tren que aparecese para que o esmagase. O garda fíxoo recuar. Volveu en si e marchou para casa.

Poucos días despois -nunha clara e fresca mañá de maio de 1876-, ás seis, Pestana sentiu nos dedos un tremor especial e coñecido. Ergueuse devagariño, para non espertar a María, que tusira toda a noite e agora durmía profundamente. Foi ao salón dos retratos, abriu o piano e, co menor ruído posíbel, compuxo unha polca. Fíxoa publicar cun pseudónimo; nos dous meses seguintes compuxo e publicou dúas máis. María non soubo nada; seguía tusindo e morrendo, até que morreu, unha noite, nos brazos do home, horrorizado e desesperado.

Era a noite de Nadal. A dor de Pestana medrou, porque na veciñanza había un baile, no que tocaron varias das súas mellores polcas. Xa era duro ter que soportar o baile; pero as súas composicións dábanlle un aire de ironía e de perversidade. El sentía a cadencia dos pasos, adiviñaba os movementos, por momentos lascivos, a que o obrigaba algunha daquelas composicións: todo iso ao pé do cadáver pálido, unha morea de ósos, estendido na cama... Todas as horas da noite pasaron así, lentas ou rápidas, húmidas de bágoas e de suor, de colonia e de Labarraque, saltando sen parar, como ao son da polca dun grande Pestana invisíbel.

Enterrada a muller, o viúvo tivo unha única preocupación: deixar a música despois de compor un Réquiem, que faría interpretar no primeiro aniversario da morte de María. Escollería outro traballo, por exemplo, secretario, carteiro, vendedor ambulante, calquera cousa que lle fixese esquecer a arte asasina e xorda.

Comezou a obra; empregou todo: ousadía, paciencia, meditación e incluso os caprichos da casualidade, como fixera outrora, imitando a Mozart. Releu e estudou o Réquiem deste autor. Pasaron semanas e meses. A obra, coñecida ao comezo, foi afrouxando co paso do tempo. Pestana tiña altos e baixos. De pronto atopábaa incompleta, non sentía a alma sacra, nin idea, nin inspiración, nin método; de pronto o seu corazón medraba e traballaba con azos. Oito meses, nove, dez, once, e o Réquiem non estaba acabado. Redobrou os esforzos; esqueceu as clases e os amigos. Refixera moitas veces a obra; pero agora quería acabala, fose como for. Quince días, oito, cinco... A aurora do aniversario veu atopalo traballando.

Chegoulle coa misa rezada e simple, para el só. Non se pode dicir se todas as bágoas que inundaron os seus ollos, foron os do home, ou se algunhas eran do compositor. O certo é que nunca máis volveu ao Réquiem.

-Para que?, dicía el.

Pasou un ano. A comezos de 1878 o editor apareceu.

-Xa hai dous anos que non nos dá un aire do seu talento. Todo o mundo pregunta se vostede perdeu o talento. Que estivo a facer?

-Nada.

-Entendo perfectamente o duro golpe que recibiu; pero diso xa van dous anos. Veño proporlle un contrato: vinte polcas durante doce meses; o prezo sería o mesmo de sempre, máis unha porcentaxe maior na venda. Ao rematar o ano podemos anovar o trato.

Pestana asentiu cun aceno. Tiña poucos alumnos a quen darlles clases, vendera a casa para saldar as débedas, e as necesidades ían comendo o resto, que era bastante escaso. Aceptou o contrato.

-Pero quero a primeira polca -explicou o editor-. É urxente. Vostede leu a carta que enviou o Emperador a Caxias? Os liberais foron chamados ao poder; van facer a reforma electoral. A polca titularase : Hurras á elección directa! Non é política, senón un bo título para a ocasión.

Pestana compuxo a primeira obra do contrato. A pesar do longo tempo de silenzo non perdera a orixinalidade nin a inspiración. Traía a mesma orixinalidade xenial das outras obras. As seguintes polcas ían chegando, devagar. Conservara os retratos e os repertorios; pero tentaba fuxir das noites sentado ao piano, para non caer en novas tentativas. Agora, sempre que había unha boa ópera ou algún concerto de calidade, pedía unha entrada de balde e acomodábase nun recuncho, gozando desas marabillas que nunca habían saír do seu cerebro. Ás veces, ao volver para casa, cheo de música, espertaba nel o mestre inédito; entón

sentaba ao piano e, sen ningunha idea precisa, arrincaba algunhas notas, até que ía durmir, vinte ou trinta minutos despois.

Así foron pasando os anos, até 1885. A fama de Pestana déralle definitivamente a primeira praza entre os compositores de polcas; pero a primeira praza da aldea non contentaba a este César, que seguía preferindo, non o segundo, senón o centésimo en Roma. Aínda tiña as ideas de antes, con respecto ás súas composicións; a diferenza é que agora eran menos violentas. Nin entusiasmo nas primeiras horas nin horror despois da primeira semana; algún pracer mesturado con algo de arrepío.

Naquel ano púxose enfermo, pero non era nada importante até que en poucos días foi empeorando, até tornarse perniciosa. Xa estaba en perigo cando apareceu o editor, que non sabía nada da doenza, para darlle a nova do ascenso ao poder dos conservadores, e pedirlle unha polca para a ocasión. O enfermeiro, un simple traballador do hospital, informouno do estado en que se atopaba Pestana, de modo que ao editor pareceulle máis correcto calar. O enfermo instouno para que o informase sobre o que ocorría e o editor obedeceu.

-Pero será cando vostede estea totalmente recuperado -concluíu.

-Cando me baixe un pouco a febre -dixo Pestana.

Houbo unha pausa dalgúns segundos. O enfermeiro foi a modo preparar a medicación; o editor ergueuse e despediuse.

-Adeus.

-Escoite, como é probábel que eu morra un destes días, vou facerlle dúas polcas; a outra servirá para cando os liberais estean no poder.

Foi a única broma que dixo en toda a súa vida, e foi a tempo, porque morreu na madrugada seguinte, ás catro e cinco, en paz cos homes e mal consigo mesmo.