Ccnn 1º eso avanza santillana

Proxecto Os Camiños do Saber

Ciencias� da Natureza 1ESO

O libro Ciencias da Natureza AVANZA para 1.º de ESOé unha obra colectiva concebida, deseñada e creada no departamento de Edicións Educativas de Santillana Educación, S. L.,/Edicións Obradoiro, S. L. dirixido por Henrique Juan Redal e Ana Mª Guerra.

Na súa realización participou o seguinte equipo:

Ignacio Meléndez Hevia Miguel Ángel Madrid Rangel Margarita Montes Aguilera Susana Lobo Fernández Marcos Blanco Kroeger Eduardo Vidal-Abarca

REVISIÓN CIENTÍFICAJulio Pérez Márquez Ignacio Meléndez Hevia Miguel Ángel Madrid Rangel

ADAPTACIÓN DIDÁCTICATrinidad Pérez Belmonte María Dolores Quinto Quinto

EDICIÓNSusana Lobo Fernández

DIRECCIÓN DO PROXECTOAntonio Brandi Fernández

AVANZA

327319 _ 0001-0004.indd 1 21/06/11 18:50

2

Índice1. O Universo e o Sistema Solar1. O Universo ........................................................................... 62. Compoñentes do Universo ................................................... 63. O Sistema Solar .................................................................... 84. Os planetas interiores ........................................................... 105. Os planetas exteriores ........................................................... 10

2. O planeta Terra1. O planeta Terra ..................................................................... 142. Os movementos da Terra ...................................................... 143. As estacións .......................................................................... 164. A Terra e a Lúa ..................................................................... 185. As capas da Terra .................................................................. 20

3. A atmosfera terrestre1. A atmosfera terrestre. Composición do aire .......................... 242. A estrutura da atmosfera ....................................................... 243. O orixe da atmosfera ............................................................ 264. A presión atmosférica e o vento ............................................ 265. A humidade e as nubes ......................................................... 286. As precipitacións .................................................................. 287. Meteoroloxía e clima ............................................................ 30

4. A hidrosfera terrestre1. A auga da Terra .................................................................... 342. A auga dos océanos .............................................................. 363. A auga dos continentes ......................................................... 384. O ciclo da auga ..................................................................... 405. A auga que necesitamos ........................................................ 42

5. Os minerais1. Os materiais da xeosfera ....................................................... 462. A clasificación e a orixe dos minerais .................................... 483. Propiedades e utilidade dos minerais .................................... 50

6. As rochas1. As rochas están formadas por minerais ................................. 542. As rochas sedimentarias ........................................................ 563. As rochas magmáticas ........................................................... 584. As rochas metamórficas ........................................................ 585. O ciclo das rochas ................................................................ 606. Os usos das rochas ............................................................... 60

7. Os seres vivos1. Características dos seres vivos .............................................. 642. A composición química dos seres vivos ................................ 663. A célula ................................................................................ 664. A célula animal e a vexetal .................................................... 685. Os organismos unicelulares e os pluricelulares ..................... 706. Os cinco reinos ..................................................................... 727. A historia da vida ................................................................. 748. A biodiversidade................................................................... 76Ciencia nas túas mans. Aprender a usar o microscopio.Observar células ao microscopio .............................................. 78

327319 _ 0001-0004.indd 2 21/06/11 18:50

3

8. Os animais vertebrados1. Animais. Os vertebrados ....................................................... 822. Os mamíferos ....................................................................... 843. As aves ................................................................................. 864. Os réptiles ............................................................................ 865. Os anfibios ........................................................................... 886. Os peixes .............................................................................. 88

9. Os animais invertebrados1. Os poríferos e os celentéreos ................................................ 922. Os platihelmintos, os nematodos e os anélidos ..................... 943. Os moluscos ......................................................................... 964. Os artrópodos. Insectos ........................................................ 985. Os artrópodos. Arácnidos, crustáceos e miriápodos .............. 1006. Os equinodermos ................................................................. 101

10. As plantas e os fungos1. O reino Plantas ..................................................................... 1042. As plantas sen flores ............................................................. 1063. As plantas con flores ............................................................. 1084. As follas, o talo e a raíz ......................................................... 1105. A nutrición das plantas ......................................................... 1126. A relación das plantas ........................................................... 1127. A reprodución das plantas .................................................... 1148. O reino Fungos .................................................................... 116

11. Os seres vivos máis sinxelos1. O reino Protistas ................................................................... 1202. O reino Moneras .................................................................. 1223. Os virus ................................................................................ 1244. O papel dos microorganismos .............................................. 1245. As enfermidades producidas por axentes patóxenos ............. 1266. A loita contra as enfermidades infecciosas ............................ 126

12. A materia e as súas propiedades1. A materia .............................................................................. 1302. A medida .............................................................................. 1303. A lonxitude .......................................................................... 1324. A superficie .......................................................................... 1325. O volume ............................................................................. 1346. A masa ................................................................................. 1367. A densidade.......................................................................... 1368. A temperatura ...................................................................... 1389. O tempo ............................................................................... 138

13. A materia e a súa diversidade1. Os estados da materia ........................................................... 1422. Os cambios de estado ........................................................... 1443. Substancias puras e mesturas ................................................ 146

14. A composición da materia1. A materia está formada por átomos ...................................... 1502. Átomos, moléculas e cristais ................................................. 1523. Os elementos na natureza ..................................................... 1544. Hidróxeno e osíxeno unidos. A auga (H2O) .......................... 156

Los seres vivos más sencillos

Organismos vistos al microscopio óptico.

Microscopio simple de Anthony van Leewenhoek.

En esta unidad…

• Identificarás las características principales de los organismos que comprenden el reino Protoctistas.

• Conocerás la estructura de las bacterias y la forma en que realizan sus funciones vitales.

• Reconocerás la estructura general de los virus, así como su ciclo de infección.

• Analizarás las causas por las que determinados microorganismos pueden ser beneficiosos o perjudiciales para la biosfera y para las personas.

• Conocerás algunas enfermedades infecciosas, su forma de contagio y el tipo de microorganismo que las causa.

• Entenderás cómo funcionan las vacunas y los antibióticos y valorarás la importancia de un empleo controlado de los mismos.

• Aprenderás los pasos para tomar muestras y poder observar microorganismos al microscopio.

PLAN DE TRABAJO

11

249295_Unidad11.indd 72-73 24/03/11 10:22

327319 _ 0001-0004.indd 3 21/06/11 18:51

4

Esquema da unidade

8Ilustración

Os animais vertebrados

O ornitorrinco é un animal que vive, só ou en parella, nos ríos de Australia. Este estraño mamífero parece a unión de tres animais diferentes: o pato (polo seu peteiro e patas palma-das), o castor (polo seu rabo) e a lontra (polo pelo que cobre o seu corpo).

O ornitorrinco aliméntase de moscas, vermes e plantas que crecen no fondo do río. Adoita estar moito tempo na auga, é bo nadador e a miúdo sobe á superficie para descansar no seu tobo.

As crías nacen de ovos, pero aliméntanse mamando da nai; por iso é considerado un animal mamífero.

Por que o ornitorrinco é considerado un animal mamífero?

• As principais diferenzas entreanimais vertebrados e invertebrados.

• As características dos vertebrados e a súa clasificación.

• Como diferenciar cada undos grupos de vertebrados.

Nesta unidade aprenderás10 As plantas e os fungos

As secuoias vermellas son os seres vivos máis grandes do planeta. Estas árbores poden medir máis de 100 metros de altura e vivir miles de anos.

A secuoia máis grande que se coñece chámase Xeneral Sherman e encóntrase no Parque Nacional das Secuoias de California. Esta árbore ten máis de 2 100 anos, mide case 90 metros de alto e o seu tronco é tan grande que dezasete persoas collidas da man e cos brazos estirados, apenas poden rodeala.

No pasado, nos troncos dalgunhas secuoias furaron túneles polos que incluso pode pasar un coche.

Como se chama e onde se encontra a secuoia máis grande do mundo?

• As características propias do reino Plantas e a súa clasificación.

• Os distintos órganos dunha planta, así como a súa forma e función.

• As formas de nutrición, relación e reprodución das plantas.

• As características propias do reino Fungos, e os principais grupos deste reino.

Nesta unidade aprenderás Ao comezar a unidade…

poderás ler un interesante texto que conta un feito histórico relacionado co que vas estudar.

No recadro titulado «Nesta unidade aprenderás» encontrarás, de forma resumida, os puntos máis importantes que vas aprender.

E para rematar…

poderás completar un resumo da unidade moi simple e esquemático co que has comprobar que aprendiches o máis importante.

Ciencia nas túas mans

Ao final da unidade 7, ademais encontrarás unha práctica de laboratorio que podes realizar para aprender a usar o microscopio e observar algunhas células.

78 79

O microscopio

O microscopio é un instrumento formado por un sistema de lentes que permite ver obxectos moi pequenos.

O obxecto que queremos observar ponse sobre un cristal, chamado portaobxectos, e cóbrese con outro cristal máis fino e pequeno, chamado cubreobxectos.

Cómpre que os materiais que se vaian observar sexan moi finos.

As lentes están nos obxectivos, que se encontran no revólver.

Compoñentes Descrición e utilidade

Ocular Compoñente polo que observamos as mostras.

Obxectivos Lentes que nos permiten observar a mostra con maior ou menor aumento.

RevólverParte na que se encontran os obxectivos e mediante a que podemos seleccionar o que necesitamos.

Platina Lugar onde colocamos a mostra para observala.

Pinzas Pezas de metal que serven para suxeitar o portaobxectos.

Fonte de iluminación

Foco de luz que serve para iluminar a mostra que imos observar.

Condensador Lente que concentra a luz sobre a mostra.

DiafragmaMecanismo que permite regular a cantidade de luz que entra no condensador.

Parafuso macrométrico

Peza que xira e permite enfocar a preparación que estamos observando.

Parafuso micrométrico

Peza, similar ao parafuso macrométrico, polo xeral máis pequena, que permite realizar un enfoque máis preciso.

Realizar unha preparación de células vexetais

1. Obtemos as células. Collemos unha capa do interior dunha cebola e quitamos con coidado un pequeno anaco da pel pola cara interna.

2. Estendemos o fragmento de cebola sobre un portaobxectos e tinguímolo con colorante para que as células sexan máis visibles.

3. Deixamos actuar a tintura durante cinco minutos e lavamos o exceso de tintura, deixando caer unhas gotas de auga por riba.

4. Colocamos o cubreobxectos sobre a mostra e poñémola na platina do microscopio. Acendemos a fonte de iluminación e, seguindo os pasos da páxina anterior, observamos as células.


Utilización e enfoque

Unha vez realizada a preparación, colócase na platina.

En primeiro lugar, situamos o obxectivo de menor aumento no revólver e, mediante o parafuso macrométrico, achegámolo mirando desde fóra sen que chegue a tocar a preparación.

Despois, mirando polo ocular, facemos retroceder o obxectivo mediante o parafuso macrométrico, separándoo da preparación lentamente ata que consigamos velo enfocado. Despois afinamos o enfoque mediante o parafuso micrométrico.

Para apreciar a capacidade de aumento dun microscopio, podemos observar un anaco de papel milimetrado, unha regra de plástico graduada, a punta dun pelo, sal, azucre, etc.

Realizar unha preparación de células animais

1. Obtemos as células. Cun pauciño de algodón limpo, rascamos suavemente a cara interna da meixela, sen mancarnos. Sobre o pauciño de algodón recolleriamos algunhas células da pel.

2. Estendemos sobre o portaobxectos as células que obtivemos e engadimos unha gota de auga.

3. Tinguimos as células con colorante. Neste caso non hai que lavar o exceso, xa que as células se perderían ao non estar unidas.

4. Colocamos o cubreobxectos sobre a mostra, poñemos a preparación na platina e observamos as células.

Aprender a usar o microscopio Observar células polo microscopio

Diafragma

Condensador

Platina

Pinzas

Obxectivos

Revólver

Ocular

Columna




Portaobxectos Cubreobxectos

Nun caderno deben realizarse debuxos das observacións realizadas e anotacións sobre os pasos que seguimos para a preparación das mostras e a súa observación co microscopio.

As mostras que preparamos gardarémolas cunha etiqueta, na que poñeremos o nome da preparación, a data e o noso nome para volver observalas posteriormente.Células de cebola. Células da meixela.

1 2

3 4

1 2

3 4

132 133

A lonxitude

A lonxitude é a magnitude que utilizamos con máis frecuencia. Usámola para medir a nosa altura, a distancia entre o centro escolar e a nosa casa, a distancia que separa a Terra do Sol ou incluso o ta-maño dunha célula.

A lonxitude é a distancia que hai entre dous puntos. A súa unidade no Sistema Internacional é o metro (m).

Para medir lonxitudes utilizamos diferentes instrumentos de medi-da, como a cinta métrica ou a regra graduada.

Para medir lonxitudes grandes, como por exemplo a distan cia que separa Madrid e Alacante, o metro resulta unha unidade demasia-do pequena, por iso utilizaremos unidades maiores chamadas múltiplos, por exemplo: o decámetro (dam), o hectómetro (hm) e o quilómetro (km).

Se necesitamos medir lonxitudes máis pequenas, por exemplo o grosor dun libro, o metro resulta demasiado grande, por iso utiliza-remos unidades menores ca o metro chamadas submúltiplos, por exemplo: o decímetro (dm), o centímetro (cm) e o milímetro (mm).

4 A superficie

Se necesitamos coñecer o tamaño do patio do noso centro escolar ou dun campo de fútbol, non é suficiente con medir a súa lonxitu-de, senón que teremos que calcular a súa superficie.

A superficie é a magnitude que nos indica canto mide o interior dunha figura. A unidade que se utiliza é o metro cadrado (m2).

Para calcular unha superficie utilizamos a fórmula matemática co-rrespondente á súa forma. As principais unidades que se utilizan son: o metro cadrado (m2), o decímetro cadrado (dm2), o centíme-tro cadrado (cm2) e o milímetro cadrado (mm2).

3

G

FA

ltura

G F

G FBase

Raio

Superficie 5 p 3 r2

Unidades de lonxitude

Unidades de superficie

Unidade Símbolo

Quilómetro km

Hectómetro hm

Decámetro dam

Metro m

Decímetro dm

Centímetro cm

Milímetro mm

Unidade Símbolo

Metro cadrado m2

Decímetro cadrado dm2

Centímetro cadrado cm2

Milímetro cadrado mm2

CAMBIO DE UNIDADES

CAMBIO DE UNIDADES

15. Responde as seguintes preguntas:

a) Para que se utiliza a magnitude da lonxitude?

b) Que instrumentos podemos utilizar para medir a lonxitude?

c) Cal é a unidade de medida da lonxitude no Sistema Internacional de unidades e cal é o seu símbolo?

16. Escribe os múltiplos e submúltiplos do metro.

Múltiplos: , ,

e .

Submúltiplos: , ,

e .

17. Marca cun 3 a unidade que utilizarías para expresar a lonxitude de cada un dos elementos da seguinte táboa.

Metro Centímetro Quilómetro

Mesa

Cascuda

A aula

A distancia entre dúas cidades

18. Completa a seguinte táboa de múltiplos e submúltiplos do metro.

Unidade Símbolo

Quilómetro

hm

dam

m

Centímetro

mm

19. Expresa en metros as seguintes lonxitudes:

a) 5 km 3 1 000 5 m

b) 3 km 3 1 000 5 m

c) 6 dm : 10 5 m

d) 9 cm : 100 5 m

Actividades20. Completa o seguinte cadro e responde

as preguntas.

Que operación hai que facer para pasar dunha unidade a outra nos seguintes casos? Por exemplo: de km a dm, hai que multiplicar por 10 000.

• De mm a m:

• De dm a km:

• De hm a dm:

• De dam a cm:

21. Resolve. Mariña correu o luns 3,5 km, o martes correu 4 200 m e o mércores 1,5 km máis ca o luns. Cantos metros correu Mariña en total?

22. Responde. Cal é a unidade de superficie no Sistema Internacional de unidades e cal é o seu símbolo?

23. Le e calcula.

«O fútbol-sala é un deporte que se xoga nun campo cuxas medidas regulamentarias son: 40 m o lado maior, por 20 m o lado menor. Dado que o campo ten unha forma rectangular, para calcular a superficie do terreo de xogo debemos multiplicar a lonxitude do lado maior pola do lado menor.»

Calcula a superficie dun campo de fútbol-sala regulamentario:

40 m 3 20 m 5 m2

24. Mide o longo e o largo do teu pupitre utilizando como medida a palma da man. Anota os resultados.

• Longo:

• Largo:

Compara os teus resultados cos obtidos por outros compañeiros. Coinciden? Por que?

Superficie 5 base 3 altura

2

km hm dam m

m dm cm mm

F F

F F

F F F

F F

F F

3 10

3 10

: 10

: 10

3 10

3 10

: 10

: 10

3 10

3 10

: 10

: 10

Para pasar dunha unidade a outra menor multiplícase


Para pasar dunha unidade a outra maior divídese


F

F

F

F

m2 dm2 cm2

F

F

F

F

F

F

3 10 000

: 10 000

3 100 3 100

: 100 : 100



F

F

km m cm

F F F F F

FFFFFF

3 10 3 10 3 10 3 10 3 10 3 10

: 10 : 10 : 10 : 10 : 10 : 10

86 87

3

Nos réptiles, o corpo toca o chan ao andar. Esta forma de desprazarse chámase reptar; de aí o nome do grupo.

FÍXATE

Non existen animais aéreos, xa que, aínda que algúns pasan moito tempo voando, en realidade viven na terra e, polo tanto, son terrestres.

TEN EN CONTA

Patas

Á

Peteiro

Columna vertebral

Patas

Columna vertebral

RaboCabeza

Tronco

16. Escribe o nome de dúas aves que non voen:

e .

17. Completa a seguinte frase:

As aves son animais , xa que teñen columna vertebral.

18. Sinala se as seguintes frases son verdadeiras (V) ou falsas (F):

V F Todas as aves teñen peteiro.

V F As aves respiran por pulmóns.

V F Os ósos das aves son ocos.

V F As aves teñen o corpo cuberto de pelo e plumas.

V F As catro extremidades das aves son ás.

V F As aves son animais vivíparos porque nacen de ovos.

V F As aves son animais terrestres.

19. Le o texto e explica por que.

Os pingüíns non voan e pasan gran parte da súa vida na auga, con todo, clasifícanse no grupo das aves porque…

20. Le o texto e sinala a opción correcta.

Se os morcegos teñen ás e voan, por que pertencen ao grupo dos mamíferos e non ao das aves?

Teñen escamas, peteiro e son ovíparos.

Teñen ás, plumas, peteiro e son ovíparos.

Teñen ás, pelo e son vivíparos.

21. Completa o seguinte texto sobre as aves.

As aves son animais .

O seu esqueleto está formado por ósos que

están . O seu corpo está cuberto

de . Respiran por .

Reprodúcense por ,

son .

Actividades22. Sinala nas seguintes ilustracións a posición

da columna vertebral e das extremidades.

23. Marca cun 3 cales dos seguintes animais son réptiles.

Gaivota Iguana Cangarexo

Tartaruga Morcego Cobra

Crocodilo Lagarta Escaravello

Camaleón Víbora Caimán

Rato Can Golfiño


a) En que medio adoitan vivir os réptiles?

b) Todos viven nese medio?

c) Pon dous exemplos de réptiles que vivan noutro

medio.

25. Completa o seguinte texto sobre os réptiles.

Os réptiles son animais .

O seu corpo está cuberto por

e todos menos as serpes teñen .

Respiran por

e reprodúcense por .

26. Une con frechas as dúas columnas, segundo as características dos réptiles.

A súa pel está cuberta de •

Son vertebrados •

Son ovíparos •

A maioría son carnívoros •

• Escamas

• Reprodúcense por ovos

• Aliméntanse de carne

• Teñen columna vertebral

As aves

As aves son animais vertebrados. Moitas, coma o bufo, a aguia ou a pomba, voan, mentres que outras, como o pingüín e a avestruz, non o fan. Todas son terrestres, aínda que algunhas pasan moito tempo na auga.

As aves presentan as seguintes características:

• O seu esqueleto é moi lixeiro, xa que os seus ósos son ocos. Isto facilita que poidan voar.

• O seu corpo está cuberto de plumas.

• As súas extremidades dianteiras son ás, que utilizan para voar. As traseiras son patas, que utilizan para andar e na-dar.

• Teñen peteiro, sen dentes.

• Respiran por pulmóns.

• Reprodúcense mediante ovos; son ovíparas.

• As aves, segundo o seu tipo de alimentación, poden ser carnívoras, herbívoras ou omnívoras.

As aves son vertebrados con plumas. Os seus ósos son ocos. Teñen ás e peteiro. Respiran por pulmóns e son ovíparas.

4 Os réptiles

Os réptiles son animais vertebrados. A maioría son terrestres, aín-da que algúns, como os crocodilos e algunhas tartarugas, viven en medios acuáticos.

Entre as súas características destacan:

• O seu corpo está cuberto de escamas duras, que manteñen a humidade corporal. Algúns, coma as tartarugas, teñen cuberta.

• O seu corpo divídese en cabeza, tronco, extremi-dades e rabo.

• As súas catro extremidades son patas, excepto nas serpentes, que non teñen.


• Reprodúcense por ovos, son ovíparos.

• A maioría dos réptiles son carnívoros.

Os réptiles teñen o corpo cuberto de escamas duras. Posúen catro extremidades e rabo. Respiran por pulmóns e son ovíparos.

Nas páxinas de contido e actividades…

tes os textos explicativos que che servirán para comprender e estudar os contidos de cada unidade. Fíxate tamén nas fotografías, nos debuxos, nas táboas e nos cadros con información na marxe, xa que che van ser de moita axuda.

A continuación tes unha páxina con sinxelas actividades. Realizalas hache servir para comprender mellor os contidos.

80

ResumoCARACTERÍSTICAS DOS SERES VIVOS

Todos os seres vivos e ,

teñen unha composición química parecida, están formados

por e realizan tres funcións vitais:

, e .

A COMPOSICIÓN QUÍMICA DOS SERES VIVOS

As substancias químicas dos seres vivos poden ser:

• Substancias inorgánicas. As principais son: e .

• Substancias . Clasifícanse en: , , proteínas e ácidos .

A CÉLULA

Todas as células están compostas por: membrana plasmática, e .

As células poden ser de dous tipos:

• : con núcleo.

• Procariotas: .

Os organismos segundo o número de células poden ser:

• Unicelulares: .

• : formados por moitas células.

OS CINCO REINOS

Os seres vivos clasifícanse en cinco reinos: Moneras, , Fungos, e Animais.

A HISTORIA DA VIDA

Os primeiros seres vivos capaces de vivir sen osíxeno foron

. Destes xurdiron protozoos e deles os . Os primeiros seres vivos en ocupar terra firme foron .

Os primeiros animais que abandonaron a auga foron

. Máis tarde xurdiron anfibios e réptiles.

A extinción dos dinosauros permitiu o desenvolvemento de e .

BIODIVERSIDADE

Chámaselle biodiversidade á variedade de que viven ou viviron na Terra.

Entre as razóns para conservar a biodiversidade destacan:

Son recursos, , estéticas e .

Reino Animais

Reino Plantas

Reino Protistas Reino FungosReino Moneras

12

Eje de rotación da Lúa

ResumoO UNIVERSO

Os astros que o compoñen son:

• . Son astros luminosos.

• Planetas. Xiran arredor dunha estrela.

• . Xiran arredor dun planeta.

• . Son pequenos astros formados de xeo, po e gases.

O SISTEMA SOLAR

Está formado polos seguintes astros:

• . É a estrela que dá nome ao Sistema Solar.

• . Son astros de forma esférica que xiran arredor do Sol.

• Satélites. .

• Asteroides. .

• Cometas. .

Os astros teñen dous tipos de movementos:

• . É o desprazamento dun astro que dá voltas arredor doutro.

• . É o xiro dun astro sobre si mesmo.

OS PLANETAS INTERIORES

Son os máis próximos ao Sol:

• . É o planeta máis próximo ao Sol. Non ten satélites nin atmosfera.

• . É o segundo planeta do Sistema Solar. Non ten satélites.

• . É o terceiro planeta desde o Sol e no que vivimos. O seu satélite é a Lúa.

• . É o cuarto planeta do Sistema Solar. Ten dous satélites.

OS PLANETAS EXTERIORES

Son os máis afastados do Sol. Están formados por gas; por iso se coñecen como .

• . É o quinto planeta desde o Sol e o máis grande de todos. Ten máis de 60 satélites.

• . É o sexto planeta do Sistema Solar e o segundo máis grande. A súa principal característica é un sistema de aneis moi vistoso.

• . É o sétimo planeta do Sistema Solar. Ten máis de 25 satélites. Tamén ten aneis, aínda que moi pequenos.

• . É o último dos planetas do Sistema Solar. Ten máis de 10 pequenos satélites.

Mercurio

Venus Terra

Marte

Xúpiter

Urano Neptuno

Saturno

Órbita terrestre

Órbita lunarEixe de rotación da Terra

327319 _ 0001-0004.indd 4 21/06/11 18:51

1 O Universo e o Sistema Solar

A primeira vez que o ser humano pisou a Lúa foi o 20 de xullo de 1969. Ese día, dous dos tres astronautas que viaxaban na nave Apolo 11, Neil Armstrong e Edwin Aldrin, deixaron as súas pegadas no noso satélite.

Cando Neil Armstrong puxo o seu pé na Lúa, dixo: «Este é un pequeno paso para un home, pero un gran salto para a humanidade».

Foi unha aventura apaixonante que viviron máis de mil millóns de persoas en directo pola televisión. Desde entón visitouse a Lúa noutras cinco ocasións.

Cal foi a frase que dixo Neil Armstrong cando puxo o seu pé na Lúa?

• Como é o Universo e que astros o forman.

• Como é o Sistema Solar e que astros o forman.

• Cales son os planetas que xiran arredor do Sol.

Nesta unidade aprenderás

327319 _ 0005-0012.indd 5 21/06/11 18:52

O Universo

Hai 15 000 millóns de anos, toda a materia e a enerxía que existía estaba concentrada nun mesmo espazo. Entón aconteceu unha gran-de explosión e todo empezou a expandirse ata que se formou o Uni-verso que hoxe coñecemos.

O Universo está formado por todo o que nos rodea, incluídos nós mesmos. Polo tanto, todos os astros que vemos no ceo forman parte do Universo.

O Universo está formado por todo o que nos rodea. Formouse hai 15 000 millóns de anos tras unha grande explosión.

Constelacións

As constelacións son figuras que parecen formar as estrelas no ceo. Se miramos un grupo de estrelas e unimos os seus puntos de luz, podemos imaxinar animais, obxectos ou persoas que constitúen as constelacións.

Antigamente a estas constelacións e ás súas estrelas poñíanselles no-mes cos que agora as coñecemos. Unha das constelacións máis fáci-les de localizar e recoñecer no ceo é a Osa Maior.

2 Compoñentes do Universo

O Universo está formado por millóns de galaxias que á súa vez cons-tan de millóns de estrelas.

As galaxias son agrupacións de millóns de estrelas. A nosa galaxia é a Vía Láctea. Nela encóntrase o noso sistema planetario, o Sistema Solar.

Os astros que forman o Universo son:

• As estrelas. Son os únicos astros luminosos do Universo, é dicir, teñen luz propia, coma o Sol. Aínda que parecen todas iguais, te-ñen cores, tamaños e brillos diferentes.

• Os planetas. Son astros que xiran arredor dunha estrela. Os pla-netas e a estrela arredor da que xiran forman sistemas planetarios. O noso sistema planetario denomínase Sistema Solar e nel encón-trase o noso planeta, a Terra.

• Os satélites. Son astros que xiran arredor dun planeta. A Lúa é o satélite que xira arredor da Terra.

• Os cometas. Son pequenos astros que xiran arredor dunha estre-la. Están formados de xeo, po e gases.

1

Só podemos ver as estrelas pola noite, xa que durante o día a luz do Sol é tan intensa que non nos deixa velas.

As estrelas poden ser amarelas, vermellas, azuis ou laranxas. A nosa estrela, o Sol, é amarela.

SABÍAS QUE…

6

Osa Maior

Osa Menor

Estrela Polar

Universo

Vía Láctea

Sistema Solar

327319 _ 0005-0012.indd 6 21/06/11 18:52


a) De que está formado o Universo?

b) Que é unha constelación?

c) Que é unha estrela?

d) Que diferenza hai entre un satélite

e un cometa?

e) Como se chaman o noso planeta, o noso sistema planetario e a nosa galaxia?

• Planeta:

• Sistema planetario:

• Galaxia:

2. Pensa e contesta. Cres que as estrelas que forman unha constelación se encontran preto unhas das outras?

3. Une mediante frechas os elementos das columnas.

Planetas •

• Pequenos astros formados por xeo, po e gases.

Cometas • • Corpos celestes que xiran arredor dunha estrela.

Satélites •

• Corpos celestes que xiran arredor dun planeta.


V F As estrelas son astros luminosos.

V F O Sol non é unha estrela.

V F Os cometas xiran arredor do Sol.

V F As galaxias fórmanas poucas estrelas.

5. Escribe o nome de catro astros que forman o Universo.

, ,

e .

Actividades 6. Debuxa sobre a seguinte imaxe a forma da Osa Maior

e da Osa Menor, unindo con liñas as estrelas que forman cada unha das dúas constelacións.

Localiza tamén cal é a Estrela Polar.

7. Explica en que se diferencian os planetas dos satélites.

8. Completa as seguintes frases:

a) Os planetas xiran arredor de .

b) Os satélites xiran arredor de .

c) Os cometas xiran arredor de .

9. Escribe dúas características que sexan comúns a todas as estrelas.

1.

2.

10. Explica as características dos catro astros principais que forman o Universo.

• Estrelas:

• Planetas:

• Satélites:

• Cometas:

7

327319 _ 0005-0012.indd 7 21/06/11 18:52

8

O Sistema Solar

O Sistema Solar formouse hai uns 5 000 millóns de anos e encón-trase dentro da galaxia chamada Vía Láctea.

O Sistema Solar está formado por unha estrela que é o Sol, oito pla-netas, cos seus satélites, e diversos asteroides e cometas.

Os astros que forman o Sistema Solar son:

• O Sol. É a estrela central que dá nome ao sistema e arredor da cal xiran todos os demais astros.

• Planetas. Son astros de forma esférica que xiran arredor do Sol. Non teñen luz propia, senón que reflicten a luz do Sol. Os plane-tas do Sistema Solar pódense agrupar en dous tipos: interiores e exteriores.

• Satélites. Son astros que xiran arredor dun planeta. A Lúa é o satélite da Terra.

• Asteroides. Son anacos de rocha que se encontran agrupados dando voltas arredor do Sol e forman dous cintos. Moitos deles son tan finos coma a area, pero outros poden ser moito maiores e chegar a medir centos de quilómetros.

• Cometas. Son astros, formados por xeo e fragmentos de rochas, que se moven arredor do Sol. Os cometas teñen un núcleo de xeo e rocha e unha cola, que é un longo rastro de vapor e partí-culas de xeo que reflicte vivamente a luz do Sol.

Movementos de translación e rotación


• Translación. É o desprazamento dun astro que dá voltas arredor doutro. O percorrido que fai chámase órbita.

• Rotación. É o xiro dun astro sobre si mesmo.

3

O cometa Halley é un dos cometas máis coñecidos. É grande e brillante e foi visto por última vez no ano 1986. A súa próxima aparición calcúlase que será no ano 2061.

Órbita terrestre

Órbita lunar

Eixe de rotación da LúaMovemento

de translación

Eixe de rotación da Terra

327319 _ 0005-0012.indd 8 21/06/11 18:52

9

11. Responde. En que galaxia se encontra o Sistema Solar?


O Sistema Solar está formado por unha estrela que

é , oito , cos seus

satélites, e diversos e cometas.

13. Escribe tres astros que xiren arredor do Sol.

1.

2.

3.

14. Responde. Como se chaman os astros que xiran

arredor dun planeta?


V F Os planetas son astros que teñen luz propia.

V F A estrela central do Sistema Solar é a Lúa.

V F A estrela central do Sistema Solar é o Sol.

V F A Lúa é o satélite da Terra.

V F Os planetas xiran arredor do Sol.

V F Os astros teñen un único movemento, o de rotación.



o de e o de .

17. Escribe dúas características comúns a todos os planetas.

1.

2.

18. Escribe dúas características comúns a todos os cometas.

1.

2.

19. Une mediante frechas os elementos das dúas columnas.

• Formados por rocha.

Cometas •

• Poden medir centos de quilómetros.

Asteroides • • Formados por un núcleo e unha cola.

• Astros formados por xeo e rochas.

20. Responde. En que consisten os movementos de rotación e de translación?

• Rotación:

• Translación:

Actividades

Debuxo do Sistema Solar cos astros que o forman.

Plutón

Neptuno Mercurio

Terra Saturno

Cometa

Cinturón de asteroides

Marte

Xúpiter Venus

Urano

327319 _ 0005-0012.indd 9 21/06/11 18:52

10

4 Os planetas interiores

Os planetas interiores son Mercurio, Venus, a Terra e Marte, e chámanse así porque son os catro planetas máis próximos ao Sol.

Os planetas interiores teñen unha superficie rochosa. Posúen unha codia e un manto, formados por rochas, e no seu centro, un núcleo metálico.

• Mercurio. É o planeta máis próximo ao Sol. É máis pequeno ca a Terra e non ten satélites nin atmosfera.

• Venus. É o segundo planeta do Sistema Solar. O seu tamaño é parecido ao da Terra. Non ten satélites e a súa atmosfera está for-mada por dióxido de carbono (CO2).

• Terra. É o terceiro planeta desde o Sol e no que vivimos. Ten at-mosfera, que contén osíxeno, e un satélite que xira ao seu arre-dor, a Lúa.

• Marte. É o cuarto planeta do Sistema Solar. O seu tamaño é máis ou menos a metade ca o da Terra. Ten dous satélites e a súa at-mosfera está formada, principalmente, por dióxido de carbono.

5 Os planetas exteriores

Os planetas exteriores son Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno, e son os catro máis afastados do Sol.

Os planetas exteriores do Sistema Solar son máis grandes ca os interiores e están formados por gas; por iso se coñecen como xigantes gasosos.

• Xúpiter. É o quinto planeta desde o Sol e o máis grande de to-dos. É o primeiro dos chamados xigantes gasosos. Ten máis de 60 satélites.

• Saturno. É o sexto planeta do Sistema Solar e o segundo máis grande. A súa principal característica é un sistema de aneis moi vistoso, formado por po e fragmentos de rochas.

• Urano. É o sétimo planeta do Sistema Solar. É unhas catro veces máis grande ca a Terra. Ten máis de 25 satélites de pequeno ta-maño. Tamén posúe aneis, aínda que moi pequenos. O seu eixe de rotación é case horizontal con respecto á súa órbita.

• Neptuno. É o último dos planetas que forman o Sistema Solar. Ten máis de 10 pequenos satélites.

Mercurio

Venus

Terra

Marte

Xúpiter

Saturno

Urano

Neptuno

327319 _ 0005-0012.indd 10 21/06/11 18:52

11


a) Cales son os catro planetas máis próximos ao Sol?

,

e .

b) Por que se lles chama planetas interiores?

c) Como se chama o satélite que xira arredor

do planeta Terra?

d) Cales son os catro planetas máis afastados do Sol?

,

e .

e) Por que os planetas exteriores se coñecen como xigantes gasosos?


Os nomes dos planetas que forman o noso Sistema Solar son:

, ,

, ,

, ,

e .

23. Responde. Cal é o planeta máis grande de todos?

24. Observa o planeta e responde as preguntas:

a) A que grupo de planetas pertence?

b) Cal é a súa principal característica?

c) De que está formado o seu sistema de aneis?

Actividades25. Completa as seguintes frases:

a) é o planeta

que está máis preto do Sol.

b) é o planeta

máis grande do Sistema Solar.

c) é o planeta

en que vivimos.

d) é o último

dos planetas do Sistema Solar.

26. Identifica cada un dos planetas interiores e escribe o seu nome.

27. Identifica cada un dos planetas exteriores e escribe o seu nome.

327319 _ 0005-0012.indd 11 21/06/11 18:52

12

Eje de rotación da Lúa

ResumoO UNIVERSO

Os astros que o compoñen son:

• . Son astros luminosos.

• Planetas. Xiran arredor dunha estrela.

• . Xiran arredor dun planeta.

• . Son pequenos astros formados de xeo, po e gases.

O SISTEMA SOLAR

Está formado polos seguintes astros:

• . É a estrela que dá nome ao Sistema Solar.

• . Son astros de forma esférica que xiran arredor do Sol.

• Satélites. .

• Asteroides. .

• Cometas. .


• . É o desprazamento dun astro que dá voltas arredor doutro.

• . É o xiro dun astro sobre si mesmo.

OS PLANETAS INTERIORES

Son os máis próximos ao Sol:

• . É o planeta máis próximo ao Sol. Non ten satélites nin atmosfera.

• . É o segundo planeta do Sistema Solar. Non ten satélites.

• . É o terceiro planeta desde o Sol e no que vivimos. O seu satélite é a Lúa.

• . É o cuarto planeta do Sistema Solar. Ten dous satélites.

OS PLANETAS EXTERIORES

Son os máis afastados do Sol. Están formados por gas; por iso se coñecen como .

• . É o quinto planeta desde o Sol e o máis grande de todos. Ten máis de 60 satélites.

• . É o sexto planeta do Sistema Solar e o segundo máis grande. A súa principal característica é un sistema de aneis moi vistoso.

• . É o sétimo planeta do Sistema Solar. Ten máis de 25 satélites. Tamén ten aneis, aínda que moi pequenos.

• . É o último dos planetas do Sistema Solar. Ten máis de 10 pequenos satélites.

Mercurio

Venus Terra

Marte

Xúpiter

Urano Neptuno

Saturno

Órbita terrestre

Órbita lunarEixe de rotación da Terra

327319 _ 0005-0012.indd 12 21/06/11 18:52

2 O planeta Terra

En xuño de 1910, o médico e explorador Roald Amundsen e o seu grupo saíron en barco en dirección á Antártida, o continente onde se encontra o Polo Sur, un punto xeográfico ao que aínda ninguén chegara. Esta non foi a única expedición que partiu rumbo á Antártida: tamén o grupo de Robert Scott o estaba intentando.

Os dous grupos seguiron distintos camiños e utilizaron métodos moi diferentes, pero todos tiveron que superar enormes dificultades. A expedición de Amundsen foi a primeira en chegar ao Polo Sur o 14 de decembro de 1911. Cando a expedición de Scott chegou un mes máis tarde, descubriu que Amundsen o conseguira, xa que deixara unha bandeira de Noruega, o seu país, e unha tenda de campaña como testemuño da súa chegada.

Quen foi a primeira persoa en chegar ao Polo Sur?

• Cales son as características do planeta Terra.

• Por que se producen o día e a noite.

• Por que hai distintas estacións.

• Como se move a Lúa.

• Que son as eclipses e as mareas.

• As diferentes capas que forman a Terra.


327319 _ 0013-0022.indd 13 21/06/11 18:53

O planeta Terra

A Terra é un planeta único no Sistema Solar. É un planeta vivo, xa que ten unha grande actividade xeolóxica que se manifesta en terre-motos, volcáns, etc. Ademais, é o único con seres vivos, o que é po-sible grazas ás seguintes características:

• Presenza dun campo magnético. Este campo protéxenos dalgu-nhas radiacións solares perigosas.

• Atmosfera con osíxeno. A atmosfera é a capa gasosa que rodea a Terra. Contén osíxeno, un gas imprescindible para que os seres vivos respiren.

• Temperatura media de 15 ºC. A nosa distancia ao Sol, xunto coa composición da atmosfera, fai posible que se manteña unha tem-peratura media adecuada para a vida.Esta temperatura media permite que na Terra exista auga nos seus tres estados: líquido, sólido e gasoso. O feito de que a auga se pre-sente nos seus tres estados, xunto coa enerxía que nos chega do Sol e o efecto da gravidade, fan posible o ciclo da auga, sen o cal non existiría a vida.

A Terra é o único planeta do Sistema Solar que ten un campo magnético, unha atmosfera con osíxeno e unha temperatura media de 15 ºC. Ademais, é o único que coñecemos no que se produce un ciclo da auga e no que se desenvolveu a vida.

2 Os movementos da Terra

Igual ca os demais planetas, a Terra realiza dous movementos:

• Rotación. A Terra xira arredor de si mesma, coma unha buxaina. Este movemento realízao en 24 horas, é dicir, tarda un día en dar un xiro completo.

O movemento de rotación é responsable do día e da noite, xa que na metade da Terra que recibe a luz do Sol é de día, e na metade onde non chega a luz do Sol é de noite.

• Translación. É o movemento da Terra arredor do Sol. En dar unha volta completa tarda 365 días, é dicir, un ano. Este move-mento, e o feito de que o eixe de rotación estea inclinado con respecto á órbita, fai que se produzan as estacións do ano (prima-vera, verán, outono e inverno).

A Terra ten un movemento de rotación, xirando sobre si mesma, e un de translación, xirando arredor do Sol.

1

O eixe de rotación da Terra é unha liña imaxinaria que pasa polo Polo Norte e polo Polo Sur e atravesa o planeta polo seu centro.

LEMBRA

14

Eixe de rotación

Día

Noite

Imaxe da Terra e da Lúa tomada desde un satélite.

Sentido de xiro

327319 _ 0013-0022.indd 14 21/06/11 18:53

1. Responde. Cales son as características do noso planeta que fixeron posible a existencia de vida?

2. Responde. Que é a atmosfera?


V F A Terra só se move rotando sobre si mesma.

V F A Terra ten dous movementos: rotación e translación.

V F O movemento de translación dá lugar ás estacións do ano.

V F No movemento de rotación, a Terra tarda un día en dar unha volta.

4. Completa o seguinte esquema.

Actividades 6. Responde. Por que dicimos que a Terra é un planeta

vivo?


A temperatura media da Terra permite

que exista auga nos seus tres estados:

,

e . Isto fai posible

o .

8. Responde. Como se chama a liña imaxinaria que pasa polos Polos e atravesa o planeta polo seu centro?


a) Que efectos ten na Terra o movemento de

translación?

b) De que é responsable o movemento de rotación?

10. Escribe os textos que aparecen a continuación nos lugares correctos do debuxo do planeta Terra.

Eixe de rotación – Sentido de xiro – Día – Noite

15

Os movementos da Terra

xirar sobre si mesma

son

que consiste en que consiste en

5. Explica en que se diferencian os dous movementos da Terra.

327319 _ 0013-0022.indd 15 21/06/11 18:53

16

As estacións

A inclinación do eixe de rotación da Terra e o movemento de trans-lación son as causas das diferenzas nas temperaturas e na duración do día e da noite ao longo do ano.

Ao longo do ano sucédense catro estacións: primavera, verán, outono e inverno.

As datas de paso entre as estacións, no hemisferio norte, son:

• Solsticio de verán. O día 21 de xuño comeza o verán. É a noite máis curta do ano e o día máis longo.

• Equinoccio de outono. O día 22 de setembro comeza o outono. A noite e o día teñen a mesma duración.

• Solsticio de inverno. O día 22 de decembro comeza o inverno. É a noite máis longa do ano e o día máis curto.

• Equinoccio de primavera. O día 21 de marzo comeza a primave-ra. A noite e o día teñen a mesma duración.

3

Os raios solares quentan durante menos tempo e chegan oblicuos, atravesan un grosor de atmosfera maior e repártense por unha zona máis ampla que se quenta menos.

Solsticio de verán

Os raios solares quentan máis tempo e chegan de forma moi perpendicular, polo que se concentran nunha zona máis pequena que se quenta máis.

Solsticio de inverno

Estacións no hemisferio sur

Inverno. Os días vanse facendo máis longos, e as noites, máis curtas.

Outono. Os días vanse facendo máis curtos, e as noites, máis longas.

Primavera. Os días van sendo máis longos, e as noites, máis curtas.

Verán. Os días vanse acurtando e as noites vanse alongando.

22 de setembroEquinoccio de primavera

Estacións no hemisferio norte

Primavera. Os días vanse facendo máis longos, e as noites, máis curtas.

Verán. Os días vanse facendo máis curtos, e as noites, máis longas.

Inverno. Os días van sendo máis longos, e as noites, máis curtas.

Outono. Os días vanse facendo máis curtos, e as noites, máis longas.

21 de marzoEquinoccio de primavera

21 de xuñoSolsticio de verán

22 de decembroSolsticio

de inverno

21 de xuñoSolsticio de inverno

22 de decembroSolsticio de verán

22 de setembroEquinoccio de outono

21 de marzoEquinoccio de outono

327319 _ 0013-0022.indd 16 21/06/11 18:53

17

Actividades11. Responde. Por que os raios do Sol non quentan igual

a superficie terrestre ao longo do ano?


a) O solsticio de verán é o 21 de xuño, cando

a noite é

e o día é .

b) O solsticio de inverno é o 22 de decembro, cando

a noite é

e o día é .

13. Explica. Cales son as dúas causas que marcan as diferenzas na temperatura e na duración do día e da noite ao longo do ano?

14. Responde. Cales son as catro estacións que se suceden ao longo do ano?

15. Une con frechas ambas as columnas, segundo as características do solsticio ou do equinoccio.

Solsticio de verán •

Equinoccio de primavera •

16. Responde. Cantos solsticios e equinoccios hai ao longo do ano?

17. Completa os seguintes debuxos indicando o hemisferio que representa cada un e a estación do ano que corresponde a cada zona da órbita do noso planeta e as datas dos equinoccios e solsticios, segundo os números marcados

• Comeza a primavera.• Comeza o verán.

• A noite e o día teñen a mesma duración.

• A noite é a máis curta do ano.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

18. Explica o que ocorre en cada un dos solsticios.

• Solsticio de verán:

• Solsticio de inverno:

Hemisferio

Hemisferio

12 3 4

5678

9

10 11 12 13

141516

21 de xuño. Solsticio de verán.Primavera.

327319 _ 0013-0022.indd 17 21/06/11 18:53

18

4 A Terra e a Lúa

A Lúa é o satélite da Terra. Xira ao seu arredor e é a responsable das mareas.

O noso satélite, a Lúa, ten movementos de:• Rotación. A Lúa xira sobre si mesma.• Translación. A Lúa xira arredor da Terra.

A Lúa tarda o mesmo tempo en realizar estes dous movementos, 28 días. Por iso, sempre mostra a mesma cara cara á Terra.

Ademais do movemento de rotación sobre si mesma e o de transla-ción arredor da Terra, a Lúa ten outro movemento de trasla-ción acompañando ao noso planeta no seu desprazamento arredor do Sol.

Fases da Lúa

Cando observamos a Lúa no ceo, non sempre a vemos coa mesma forma. O que nós vemos desde a Terra é a parte do noso satélite ilu-minada polo Sol. Segundo a parte que vexamos iluminada, podemos distinguir catro fases: Lúa nova, cuarto crecente, Lúa chea e cuarto minguante.

A Lúa sempre nos mostra a mesma cara. O punto marcado en vermello encóntrase na cara oculta da Lúa, de forma que desde a Terra non pode verse.

Lúa chea.A Lúa vese completa no ceo, coma un círculo iluminado. Ocorre cando queda iluminada totalmente a cara da Lúa enfrontada ao noso planeta.

Cuarto minguante.A Lúa aparece no ceo como unha franxa en forma de C que cada vez é máis estreita. Ocorre ao estar iluminado o lado esquerdo da cara enfrontada á Terra.

Lúa nova.Prodúcese cando a Lúa non se ve no ceo. Ocorre ao estar iluminada a cara que non vemos desde a Terra. A cara que queda enfrontada ao noso planeta non está iluminada e por iso non a vemos.

Cuarto crecente.A Lúa aparece no ceo coma unha franxa en forma de D que cada vez é máis grande. Ocorre ao estar iluminado o lado dereito da cara enfrontada á Terra.

327319 _ 0013-0022.indd 18 21/06/11 18:53

19

19. Marca cun 3 a resposta correcta. Cantos tipos de movementos ten a Lúa?

Un, arredor da Terra.

Un arredor da Terra, outro xirando sobre si mesma e outro acompañando ao noso planeta arredor do Sol.

Un, xirando sobre si mesma.

20. Identifica as fases da Lúa.

A.

B.

C.

D.

Actividades21. Responde. Cando se produce unha eclipse?

22. Completa as seguintes frases:a) Cando a Terra está entre o Sol e a Lúa

e non podemos ver a Lúa, chámase eclipse

de .

b) Cando a Lúa está entre o Sol e a Terra e non podemos ver o Sol, chámase eclipse

de .

c) Na zona da Terra máis próxima á Lúa

prodúcese marea .

Eclipses

Unha eclipse prodúcese cando un astro é ocultado por outro, total ou parcialmente.

Hai dous tipos de eclipse:• Eclipse de Lúa. Prodúcese cando a Terra se sitúa entre o Sol e a

Lúa, e proxecta a súa sombra sobre o noso satélite. A Lúa entón non é iluminada e non podemos vela.

• Eclipse de Sol. Prodúcese cando a Lúa se sitúa entre o Sol e a Terra. A Lúa proxecta a súa sombra sobre o noso planeta e tapa o Sol nunha zona determinada da Terra.

Mareas

A Terra e a Lúa atráense mutuamente. Esa atracción débese á forza da gravidade.

A gravidade tamén é a responsable da subida e baixada do nivel do mar. Estes movementos de ascenso e descenso do nivel do mar cons-titúen as mareas, que poden ser:• Marea alta. É a subida do nivel da auga que ocorre nas zonas te-

rrestres máis próximas á Lúa e nas situadas na parte oposta. • Marea baixa. É a baixada do nivel da auga.

Eclipse de Sol

Eclipse de Lúa

Marea baixa

Marea baixa

Marea alta

Marea alta

A

C

B

D

327319 _ 0013-0022.indd 19 21/06/11 18:53

20

As capas da Terra

Na Terra pódense distinguir varios compoñentes ou capas: a xeosfe-ra, a hidrosfera, a atmosfera e a biosfera.

• Xeosfera. É a parte rochosa do planeta. Distínguense tres capas:

– Codia. É a capa máis externa. Está formada por rochas, e pode ser de dous tipos: ■ Codia continental. Forma os continentes.■ Codia oceánica. Forma os fondos oceánicos.

– Manto. Encóntrase por debaixo da codia. Está formado por ro-chas a temperaturas moi elevadas.

– Núcleo. Encóntrase baixo o manto e ocupa a zona central do planeta. Ten dúas partes: núcleo externo (líquido) e núcleo interno (sólido).

• Hidrosfera. Está formada por toda a auga que existe na Terra en calquera dos seus tres estados: líquido, sólido e gasoso.

A auga líquida salgada encóntrase en mares e océanos. A auga líqui-da doce está en augas continentais, ríos, lagos, etc. O xeo encóntrase nas zonas máis frías do planeta. O vapor de auga encóntrase na atmosfera.

• Atmosfera. É a capa de aire que envolve a Terra. Está formada por gases, entre os que destacan o nitróxeno e o osíxeno, este último indispensable para os seres vivos.

• Biosfera. É o conxunto de todos os seres vivos que habitan a Terra. Os seres vivos poden vivir no medio acuático ou no te-rrestre.

Características do medio acuático Características do medio terrestre

– Medio formado por auga.– A temperatura é case

constante.– A auga ten maior densidade

ca o aire.– O osíxeno disolto na auga

é escaso.

– Coa profundidade, escasea a luz.

– Escasea a auga.– A temperatura é moi

variable.– O aire ten menor densidade

ca a auga.– O osíxeno do aire

é abundante.

– Non hai escaseza de luz.

5

Nalgúns libros pode que leas que a biosfera é a zona da Terra na que habitan os seres vivos. En realidade, este termo fai referencia á «capa» da Terra que está viva; polo tanto, a súa definición correcta é que a biosfera é o conxunto de todos os seres vivos que habitan o noso planeta.

NON TE CONFUNDAS

Manto

Núcleo externo

5 150 km2 900 km

6 378 km

Codia continental

Codia oceánica

Núcleo interno

0 km

327319 _ 0013-0022.indd 20 21/06/11 18:53

21

Actividades23. Responde. Cales son as capas que forman a Terra?

1.

2.

3.

4.


a) De que está formada a codia?

b) De que está formado o manto?

c) Cales son as dúas partes do núcleo?

e .

25. Une mediante frechas os elementos das dúascolumnas.

Codia • Manto • Núcleo •


V F A atmosfera está formada por gases, entre os que destaca o osíxeno.

V F A atmosfera é a parte rochosa do planeta.

V F A atmosfera é a capa de aire que envolve a Terra.


a) A hidrosfera está formada por todo

o que existe no planeta

nos seus tres estados: ,

e .

b) A auga líquida salgada encóntrase en e

.

c) A auga líquida doce está en ,

, , etc.

28. Responde. Que é a biosfera?

29. Completa o seguinte cadro sobre os medios acuático e terrestre.

Características Medio acuático Medio terrestre

Presenza de auga

Temperatura

Densidade da auga/aire

Presenza de osíxeno

Presenza de luz

30. Explica que é o que forma a codia continental e que a codia oceánica.


• Está formada por rochas.

• Está formado por rochas a temperaturas moi elevadas.

• Está formado polo núcleo externo e o interno.

As capas da Terra

son

vive en dous medios que son

formada por

formada por

distínguense tres capas

327319 _ 0013-0022.indd 21 21/06/11 18:53

22

ResumoO PLANETA TERRA

As súas principais características son: , e .

OS MOVEMENTOS DA TERRA

A Terra realiza dous movementos:

• : a Terra xira arredor de si mesma.

• : a Terra xira arredor do Sol.

AS ESTACIóNS

Ao longo do ano sucédense catro estacións:

• . • .

• . • .

O paso dunha estación a outra realízase en datas concretas, que son:

• Solsticio de verán, comeza .

• , comeza o outono.

• Solsticio de inverno, comeza .

• , comeza a primavera.

A TERRA E A LúA

é o satélite da Terra.

O noso satélite ten dous movementos principais:

• , xirando sobre si mesma.

• , xirando arredor da Terra.

As catro fases da Lúa son:

• . A Lúa non se ve no ceo.

• . A Lúa vese como unha franxa en forma de C.

• . A Lúa vese completa.

• . A Lúa vese como unha franxa en forma de D.

Os dous tipos de eclipse son:

• . Prodúcese cando a Terra se sitúa entre o Sol e a Lúa.

• . Prodúcese cando a Lúa se sitúa entre o Sol e a Terra.

Primavera

Verán

Inverno

Outono

21 de marzoEquinoccio de primavera

22 de setembroEquinoccio de outono

21 de xuñoSolsticio de verán

22 de decembroSolsticio

de inverno

Eixe de rotación

Día

Noite

Sentido de xiro

MantoNúcleo externo

5 150 km2 900 km

6 378 km

Codia continental

Codia oceánica

Núcleo interno

0 km

327319 _ 0013-0022.indd 22 21/06/11 18:53

A atmosfera terrestre

O 29 de maio de 1953, o escalador Edmund Hillary e Tenzing Norgay, que era a súa guía e axudante, chegaron á cima do Everest, a montaña máis alta da Terra. Necesitaron utilizar botellas con osíxeno, xa que a esa altura este gas é moi escaso e é difícil respirar.

Ao chegar á cima, os dous estaban moi emocionados e sorriron mirando ao seu arredor. Chocaron as mans e apertáronse. Conseguiran chegar ao punto máis alto do mundo.

Por que cres que necesitaron utilizar botellas con osíxeno para subir ao Everest?

• A composición, estrutura e orixe da atmosfera.

• Como inflúen os seres vivos na composición do aire.

• Como se forman os ventos, as nubes e as precipitacións.

• Os fundamentos da meteoroloxía e do estudo do clima.


3

327319 _ 0023-0032.indd 23 21/06/11 18:55

24

A atmosfera terrestre. Composición do aire

A atmosfera é a envoltura gasosa que rodea un planeta. Na Terra, esta envoltura está composta por unha mestura de gases chamada aire.

Os principais gases que compoñen o aire son:

•Nitróxeno (N2). É un gas incoloro e inodoro. É o gas máis abundante do aire, xa que o 78 % deste está formado por ni-tróxeno. Xunto co osíxeno forman o 99 % da composición da atmosfera.

•Osíxeno (O2). É un gas incoloro e inodoro. Forma o 21% do aire. É imprescindible para a respiración de todos os seres vivos.

•Argon (Ar). É incoloro e inodoro. Forma o 0,9 % do aire.•Ozono (O3). É un gas velenoso; aínda así, é un gas importante, xa

que nas capas altas da atmosfera filtra as radiacións ultravioletas do Sol, que resultan daniñas para os seres vivos.

•Dióxido de carbono (CO2). É un gas incoloro e inodoro. Forma o 0,03 % do aire. É importante por dúas razóns:– Necesítano as plantas para realizar a fotosíntese (proceso polo

cal producen materia orgánica).– É responsable do efecto invernadoiro, xa que o dióxido de car-

bono impide que escape parte da calor que emite a Terra quentada polo Sol.

2 A estrutura da atmosfera

Na atmosfera pódense distinguir catro capas en función da altitude e da composición:

•Troposfera. É a capa que está en contacto coa terra e ten unha al-tura duns 10 km. Nela encóntrase o aire que respiramos. A medi-da que subimos en altura, baixan as temperaturas, ata os 55 °C baixo cero. É a zona por onde circulan os avións.

• Estratosfera. Comprende desde a troposfera ata unha altura duns 50 km. Nesta capa encóntrase a ozonosfera, unha capa de gas ozono moi importante para os seres vivos porque nos protexe das radiacións ultravioletas do Sol.

•Mesosfera. Chega ata unha altura de 80 km. Nesta zona danse as temperaturas máis baixas da atmosfera, ata menos de 100 °C baixo cero.

• Ionosfera. Esta capa chega ata os 500 km de altura. Contén moi pouca cantidade de aire. A esta altitude desprázanse algúns satéli-tes artificiais.

1

Un invernadoiro é unha construción de cristal ou plástico na que pode entrar a luz do Sol, que quenta o chan e o aire interior. As paredes de cristal impiden que o aire quente escape; así mantense unha temperatura interior elevada.

O dióxido de carbono da atmosfera realiza unha función semellante á do cristal do invernadoiro; por iso, este fenómeno coñécese co nome de efecto invernadoiro.

PARA COMPRENDER MELLOR

Ionosfera

Mesosfera

Ozonosfera

Estratosfera

Troposfera

80 km

50 km

10 km

Estrutura da atmosfera

327319 _ 0023-0032.indd 24 21/06/11 18:55

25


a) Que é a atmosfera?

b) Que é o aire?

c) Cales son os dous gases máis abundantes da atmosfera?

2. Marca cun 3 a frase falsa e escríbea debaixode forma correcta.

O aire que respiramos é unha mestura de varios gases.

O osíxeno é o gas máis abundante no aire.

O nitróxeno é o gas máis abundante no aire.

3. Escribe os cinco gases compoñentes principais do aire.

, ,

,

e .


a) Por que dicimos que o ozono é un gas moi

importante?

b) Que é a ozonosfera?

c) Por que dúas razóns é importante o dióxido

de carbono?

5. Completa o texto coas seguintes palabras:

temperatura – Sol – aire quente – solo – aire

Un invernadoiro é unha construción de cristal

ou plástico na que pode entrar a luz do

quentando o e o .

As paredes de cristal impiden que o

escape; así mantense unha

interior elevada.

Actividades6. Une mediante frechas os elementos das dúas columnas.

Troposfera •

Estratosfera •

Mesosfera •

Ionosfera •

• Nela está a capa de ozono.

• É a capa máis externa da atmosfera.

• Nela está o aire que respiramos.

• Nela a temperatura descende ata menos de 100 °C baixo cero.


a) Cal é a capa da atmosfera máis próxima

á Terra?

b) En que capa da atmosfera se desprazan algúns

satélites artificiais?

c) En que capa se encontra a ozonosfera?

d) En que capa se dan as temperaturas máis baixas

da atmosfera?

8. Escribe no esquema da estrutura da atmosfera o nome de cada unha das capas que a forman e a altura en que comeza e termina cada unha. Sinala tamén onde se encontra a capa de ozono.

327319 _ 0023-0032.indd 25 21/06/11 18:55

26

A orixe da atmosfera

Cando se formou a Terra, hai aproximadamente 4500 millóns de anos, a actividade volcánica era moi intensa. Os gases procedentes do interior da Terra que saían a través dos volcáns formaron a at-mosfera primitiva.

Os dous gases principais que formaban a atmosfera primitiva eran o dióxido de carbono e o vapor de auga.

Co paso do tempo a composición da atmosfera foi cambiando. Os seres vivos fotosintéticos foron fundamentais, posto que produciron o osíxeno que pouco a pouco se foi cumulando na atmosfera.

4 A presión atmosférica e o vento

Ao mergullármonos nunha piscina notamos nos nosos oídos a pre-sión da auga. Esa presión débese ao fluído que nos rodea e é compa-rable á presión que realiza o aire da atmosfera.

A presión atmosférica é exercida polo aire e débese á atracción da gravidade. Mídese en milibares (mb).

A presión atmosférica depende da altura: é maior a nivel do mar ca no alto dunha montaña porque a cantidade de aire que hai por riba é maior.Nos mapas meteorolóxicos a presión atmosférica represéntase por medio dunhas liñas curvas, chamadas isóbaras, que unen puntos coa mesma presión atmosférica.

O aire móvese. O vento

Na atmosfera o aire móvese debido a que o aire quente é máis lixei-ro ca o aire frío e tende a subir a zonas máis altas. O espazo libre que deixa o aire quente ao subir é ocupado polo aire máis frío que está ao seu arredor e así prodúcese o vento. • Naszonasondeoairequentesobe,apresiónatmosféricaémáis

baixa ca nas súas proximidades. Estas zonas de baixas presións chámanse borrascas, e nelas o vento vai cara ao interior. Son zonas onde o tempo atmosférico é inestable e con nubes.

• Naszonasondeoaire fríobaixa,apresiónatmosféricaémáisalta ca nas súas proximidades. Estas zonas de altas presións chámanse anticiclóns, e nelas o vento vai cara ao exterior. Son zonas onde o tempo atmosférico é estable e o ceo está despexado.

Canto maior sexa o número de isóbaras que hai entre un anticiclón e unha borrasca, e máis próximas estean entre si, maior é a diferen-za de presión e máis fortes serán os ventos.

3

Representación de isóbaras (curvas grises). Sobre elas escríbese o valor da presión atmosférica en mb. O A representa un anticiclón, e o B, unha borrasca. As liñas azuis representan a dirección do vento.

Os globos aerostáticos soben grazas a que están cheos de aire quente, máis lixeiro ca o aire exterior.

1016

1012

1008 1004 1000996

992

988984980A B

A presión que exerce o aire da atmosfera sobre nós depende da altura á que nos encontremos.

Maior presión atmosférica

Menor presión atmosférica

327319 _ 0023-0032.indd 26 21/06/11 18:55

27


a) Que dous gases principais formaban a atmosfera primitiva do noso planeta?

b) De onde procedían estes gases que formaban a atmosfera primitiva?

c) De onde procede o osíxeno da atmosfera actual?


a) A que se debe a presión atmosférica?

b) Que unidade se utiliza para expresar a presión

atmosférica?

c) Nos mapas meteorolóxicos, como se representa

a presión atmosférica?

11. Une mediante frechas os elementos das seguintes columnas.

Borrasca •

Anticiclón •

• Tempo estable e despexado.

• A presión atmosférica é alta.

• A presión atmosférica é baixa.

• Tempo inestable e con nubes.

12. Marca cun 3 a opción correcta en cada caso:

a) A presión atmosférica:

É maior ao nivel do mar ca a 4 000 m de altura.

É maior a 4 000 m de altura ca ao nivel do mar.

b) O aire quente:

É máis lixeiro ca o aire frío e tende a subir.

É máis pesado ca o aire frío e tende a baixar.

c) O aire móvese:

Desde as zonas de altas presións ás zonas de baixas presións.

Desde as zonas de baixas presións ás zonas de altas presións.

d) O vento:

Vai cara ao interior nos anticiclóns.

Vai cara ao interior nas borrascas.

Actividades13. Observa o esquema, fíxate ben nos datos de presión

atmosférica das isóbaras e responde as preguntas.

a) Cal é o menor valor que se observa da presión

atmosférica?

b) Cal é o maior valor que alcanza a presión

atmosférica no mapa?

c) Cal é a diferenza de presión atmosférica entre a zona de máxima presión e a de menor?

d) Sabendo que as zonas de baixas presións se corresponden con borrascas, e as de altas presións con anticiclóns, localiza no esquema a borrasca e o anticiclón e escribe A e B onde corresponda.

e) Cara a onde se move o vento? Das borrascas aos anticiclóns ou dos anticiclóns ás borrascas?

14. Fíxate nos seguintes mapas meteorolóxicos e responde as preguntas:

a) En cal das dúas situacións os ventos serán

máis fortes?

b) Indica con frechas a dirección dos ventos en cada un dos dous casos.

c) Sabendo que entre dúas isóbaras hai unha diferenza de 4 mb, completa os valores que faltan nas isóbaras sinaladas cunha frecha sobre os mapas.

• No mapa A o valor da isóbara é

• No mapa B o valor da isóbara é

1000

1004

1008

1004

1000

996

996

992

1000

996A

B

1012

B

A B

327319 _ 0023-0032.indd 27 21/06/11 18:55

28

A humidade e as nubes

O aire adoita conter sempre algo de humidade en forma de vapor de auga. Esta humidade procede de dúas fontes:

• Daevaporación que se produce en mares, océanos, augas conti-nentais e sobre o chan húmido.

• Daactividade dos seres vivos, producida pola transpiración de plantas e animais e o vapor de auga expulsado durante a respira-ción pulmonar.

Cando o aire arrefría, parte da humidade que contén condénsa-se e pasa a estado líquido, formando gotiñas. Estas gotas pódense formar:

•Nubes. Son masas formadas por pequenas gotiñas de auga líqui-da suspendidas no aire.

•Orballo. Son pequenas gotas de auga que se forman sobre cal-quera obxecto exposto ao aire. Se a temperatura está baixo cero, o orballo conxélase e aparece a xeada.

6 As precipitacións

Cando o aire arrefría, as gotas de auga das nubes fanse demasiado grandes e caen, producindo precipitacións en forma de chuvia, ne-ve ou sarabia.

5

A. Cirros. Nubes altas, brancas e fibrosas, que poden aparecer como bandas separadas.

B. Altoestratos. Nubes planas ou grumosas en longas bandas que cobren gran parte do ceo.

C. Cúmulos. Nubes densas de aspecto algodonoso. A súa parte superior é brillante, e a inferior, máis escura.

D. Nimbostratos. Nubes baixas que forman capas grisáceas debido ás precipitacións.

D

B

C

A

As precipitacións de chuvia prodúcense cando o aire que contén moita humidade arrefría. A condensación fai que se formen gotas grandes, que pesan moito e ao non poder permanecer no aire caen como chuvia.

As precipitacións de neve prodúcense cando a temperatura da atmosfera está baixo cero. As gotiñas de auga conxélanse, os cristais de xeo péganse uns a outros e crecen pouco a pouco formando folerpas.

A sarabia prodúcese cando a auga se conxela e as esferas de xeo son arrastradas arriba e abaixo, se mollan, quedan recubertas de máis xeo e caen. Cando son de gran tamaño, reciben o nome de sarabia.

Tipos de nubes

327319 _ 0023-0032.indd 28 21/06/11 18:55

29

15. Responde. De onde procede a humidade do aire?

16. Busca no dicionario e escribe a definición dos seguintes termos.

a) Orballo:

b) Nube:

17. Responde. Que diferenza hai entre o orballo e a xeada?

18. Responde. Cando se formou o orballo, de que depende que se faga xeada?

19. Escribe o nome de cada tipo de nube debaixo da foto.

20. Responde. De que están formadas as nubes?

Actividades21. Une mediante frechas os elementos de ambas as

columnas.

Cirros • • Nubes altas, brancas e fibrosas.

Cúmulos • • Nubes planas ou grumosas.

Altoestratos • • Nubes densas algodonosas.

Nimbostratos • • Nubes altas, brancas e fibrosas.


a) Como se producen as precipitacións de chuvia?

b) Como se forman as folerpas de neve?

c) Cando se produce a sarabia?

23. Completa a seguinte táboa con algunhas características das precipitacións.

Precipitacións Características

Chuvia

As gotiñas de auga conxélanse inmediatamente.

Sarabia

24. Escribe debaixo de cada imaxe o tipo de precipitación.

327319 _ 0023-0032.indd 29 21/06/11 18:55

30

Meteoroloxía e clima

As previsións meteorolóxicas infórmannos de se choverá ou non, se irá frío ou calor, se haberá nubes ou lucirá o sol. Moitas destas pre-visións mostran fotografías obtidas por satélites meteorolóxicos, mapas meteorolóxicos que indican a situación de anticiclóns e bo-rrascas e mapas significativos, que mediante símbolos como o sol, nubes, etc., indican as previsións do tempo.

Chámase tempo meteorolóxico o estado da atmosfera nun momento e lugar determinados.

Por exemplo, hoxe en Alacante o ceo está despexado, non hai vento e a temperatura é de 14 °C.

Os meteorólogos obteñen datos sobre a temperatura, as precipita-cións, a humidade do aire, a presión atmosférica e a nubosidade mediante os instrumentos meteorolóxicos.

7

As borrascas orixinan un tempo inestable e con precipitacións. Os anticiclóns orixinan un tempo estable e seco.

LEMBRA

Previsións meteorolóxicas e clima

Cos datos recollidos sobre o estado da atmosfera pódense realizar previsións meteorolóxicas.

• Nunhaborrasca, o vento vai cara ao seu interior, levando humi-dade; formaranse nubes e produciranse precipitacións.

• Nunanticiclón, o vento vai cara ao exterior, non haberá nubosi-dade e lucirá o sol.

O tempo meteorolóxico refírese ao estado da atmosfera nun lugar e momentos concretos. En cambio, o clima é algo máis xeral.

O clima é o conxunto de condicións atmosféricas propias dunha rexión durante un período longo de tempo.

Por exemplo, o clima de Madrid é mediterráneo continental; os seus invernos son secos e fríos e os seus veráns son secos e moi calorosos.

A. Mapa meteorolóxico.B. Mapa significativo.

1 0

24

1 0

16

B

A

M826534U08P127H2

1 024

1 0

16

1 016

1 024

1 0

00

1 0

08

1 008

M826534U08P127H1

O termómetro. Serve para medir as temperaturas máximas e mínimas que se alcanzan durante o día.

O pluviómetro. Serve para medir o volume de auga caído por metro cadrado durante as precipitacións.

O barómetro. Serve para medir a presión atmosférica.

O higrómetro. Serve para medir o grao de humidade do aire.

O anemómetro. Serve para medir a velocidade do vento.

O cataventos. Serve para determinar a dirección en que sopra o vento.

A

B

327319 _ 0023-0032.indd 30 21/06/11 18:55

31

25. Responde. De que nos informan as previsións meteorolóxicas?

26. Escribe cal destas imaxes é un mapa meteorolóxico e cal un mapa significativo.

27. Responde. Que indican os mapas anteriores?

28. Responde. De que informan as previsións meteorolóxicas?


Os meteorólogos obteñen datos sobre a

, as ,

a , a

e a .

30. Escribe o nome de cada un dos seguintes instrumentos meteorolóxicos.

Actividades31. As seguintes afirmacións son falsas. Escríbeas debaixo

correctamente:

a) O termómetro mide o volume de auga caído.

b) O pluviómetro mide a velocidade do vento.

c) O barómetro mide o grao de humidade do aire.

d) O anemómetro mide a presión atmosférica.

e) O higrómetro determina a dirección do vento.

f) O cataventos mide a temperatura.

32. Responde as seguintes preguntas.

a) Que tempo meteorolóxico orixinan as borrascas?

b) Que tempo meteorolóxico orixinan os anticiclóns?

33. Explica a diferenza entre tempo meteorolóxico e clima.

34. Responde. Que aparato utilizarías para medir cada un dos seguintes datos?

• Temperatura:

• Humidade:

• Presión atmosférica:

• Velocidade do vento:

• Dirección do vento:

• Volume de precipitacións:

1 0

24

1 0

16

B

A

M826534U08P127H2

1 024

1 0

16

1 016

1 024

1 0

00

1 0

08

1 008

M826534U08P127H1

O anemómetro. Serve para medir a velocidade do vento.

O cataventos. Serve para determinar a dirección en que sopra o vento.

327319 _ 0023-0032.indd 31 21/06/11 18:55

32

ResumoCOMPOSICIÓN DO AIRE

O aire está composto principalmente por:

• . É o gas máis abundante.

• . É imprescindible para a respiracióndos seres vivos.

• . Forma o 0,9 % da atmosfera.

• . Filtra as radiacións ultravioletas que son daniñas.

• . Necesítano as plantas pararealizar a fotosíntese. É responsable do efecto invernadoiro.

A ESTRUTURA DA ATMOSFERA

Na atmosfera distínguense catro capas:

•

•

•

•

ORIXE DA ATMOSFERA

A atmosfera primitiva estaba composta principalmente por:

e .

A atmosfera actual está composta principalmente por:

e .

A HUMIDADE E AS NUBES

A humidade do aire procede de dúas fontes:

e .

As nubes poden ser:

• . Nubes altas brancas.

• . Nubes densas de aspecto algodonoso.

• . Nubes planas ou grumosas.

• . Nubes baixas que forman capas grisáceas.

AS PRECIPITACIÓNS

As precipitacións poden ser: ,

ou .

A METEOROLOXÍA

Os meteorólogos obteñen datos sobre:

A , as ,

a , a

e a .

Os instrumentos que utilizan os meteorólogos son:

, , ,

, e .

Nitróxeno: 78 %

Outros gases: 1 %Osíxeno: 21 %

Ionosfera

Mesosfera

Ozonosfera

Estratosfera

Troposfera

80 km

50 km

10 km

Estrutura da atmosfera

Composición do aire

Tipos de precipitacións

327319 _ 0023-0032.indd 32 21/06/11 18:55

4 A hidrosfera terrestre

O Nilo é un dos ríos máis longos do mundo. En 1856, os exploradores Richard Burton e John Speke comezaron unha expedición por África na procura das «fontes do Nilo», nome co que se coñecía a zona do nacemento do río Nilo. Tras dous anos dunha viaxe accidentada, chegaron a un inmenso lago ao que chamaron Tanganika, pero esa non era a orixe do Nilo.

Burton enfermou e Speke continuou a viaxe só ata que chegou a outro lago, ao que chamou Vitoria, pensando que descubrira, por fin, o lugar onde nace o Nilo. Pero realmente o río non nace alí, senón nas Montañas da Lúa, hoxe en día coñecidas como montañas Ruwenzori.

Que se coñecía como «as fontes do Nilo»?

• A distribución da auga que forma a hidrosfera.

• As propiedades da auga, e a súa importancia en moitos procesos.

• As características da auga dos océanos e das augas continentais.

• Os procesos que ocorren no ciclo da auga.

• As medidas de aforro da auga.


327319 _ 0033-0044.indd 33 21/06/11 18:56

34

A auga da Terra

A auga supón para os seres vivos un recurso necesario e fundamental.Na superficie terrestre hai enormes cantidades de auga, aínda que case toda é auga salgada.

O 97 % da auga da Terra é salgada. Só un 3 % é auga doce.

A auga doce está repartida do seguinte xeito:• O 79 % está en forma de xeo e neve nos glaciares de montaña e

nos polos.• O 20 % son augas subterráneas que enchoupan o terreo.• O 1 % encóntrase nos lagos, na terra, na atmosfera, nos ríos e nos

seres vivos.

Orixe da hidrosfera terrestre

Hai aproximadamente 4 500 millóns de anos, cando se formou a Te-rra, a actividade volcánica era moi intensa e o impacto de asteroides e cometas era continuo. Estes fenómenos enriqueceron a atmosfera con dióxido de carbono e vapor de auga.

Ao ir arrefriando a Terra, o vapor de auga foise condensando e caen-do en forma de chuvia. Ao acumularse a auga na superficie deu lu-gar á hidrosfera, que está formada por toda a auga en calquera dos seus tres estados:• Auga sólida. En forma de xeo e neve.• Auga líquida. Nos mares, ríos e lagos. Tamén forma as nubes e é

un constituínte dos seres vivos.• Auga en estado gasoso. Encóntrase na atmosfera en forma de

vapor de auga.

1Distribución da auga na Terra

Total de auga no planeta

Total de auga doce

Total de auga doce superficial

Auga mariña: 97 %

Auga doce: 3 %

Xeo: 79 %

Augas subterráneas: 20 %

Auga doce superficial: 1 %

Lagos: 50 %

Terra: 38 %

Atmosfera: 10 %

Ríos: 1 %

Seres vivos: 1 %

Propiedades da auga

Procesos na superficie terrestre Procesos nos seres vivos

É moi bo disolvente.

Disolve minerais da codia terrestre.

Arrastra ata o mar os sales disoltos.

Serve como medio de transporte no interior do noso organismo. É o principal compoñente do sangue, da saliva, dos zumes gástricos…

Absorbe gran cantidade de calor.

Suaviza o clima. Os mares absorben calor no verán e despréndena no inverno.

Refresca a superficie terrestre ao evaporarse a auga que despois formará as nubes.

Suaviza os cambios de temperatura no interior dos organismos. É un eficaz refrixerante ao evaporarse a auga cando os seres vivos transpiran.

A súa dilatación é estraña.

Todas as substancias se contraen ao pasar de líquido a sólido; en cambio, a auga dilátase ao conxelarse. Isto produce a rotura das rochas cando a auga se conxela nas súas fendas.

En lagos, ríos e mares, no inverno pódese formar unha capa de xeo na superficie. Baixo esta capa consérvase auga líquida na que poden seguir vivindo os organismos acuáticos.

É unha substancia adherente.

Adhírese á maioría das superficies, é dicir, móllaas. Isto fai que a auga poida enchoupar as rochas e a terra.

A auga sobe adherida ás paredes dos finos vasos condutores das plantas, transportando substancias polo seu interior.

327319 _ 0033-0044.indd 34 21/06/11 18:56

35

Propiedades da auga

Procesos na superficie terrestre Procesos nos seres vivos

É moi bo disolvente.

Disolve minerais da codia terrestre.

Arrastra ata o mar os sales disoltos.

Serve como medio de transporte no interior do noso organismo. É o principal compoñente do sangue, da saliva, dos zumes gástricos…

Absorbe gran cantidade de calor.

Suaviza o clima. Os mares absorben calor no verán e despréndena no inverno.

Refresca a superficie terrestre ao evaporarse a auga que despois formará as nubes.

Suaviza os cambios de temperatura no interior dos organismos. É un eficaz refrixerante ao evaporarse a auga cando os seres vivos transpiran.

A súa dilatación é estraña.

Todas as substancias se contraen ao pasar de líquido a sólido; en cambio, a auga dilátase ao conxelarse. Isto produce a rotura das rochas cando a auga se conxela nas súas fendas.

En lagos, ríos e mares, no inverno pódese formar unha capa de xeo na superficie. Baixo esta capa consérvase auga líquida na que poden seguir vivindo os organismos acuáticos.

É unha substancia adherente.

Adhírese á maioría das superficies, é dicir, móllaas. Isto fai que a auga poida enchoupar as rochas e a terra.

A auga sobe adherida ás paredes dos finos vasos condutores das plantas, transportando substancias polo seu interior.

Actividades1. Responde. Que supón a auga para os seres vivos?

2. Indica cal é a distribución da auga na Terra.

3. Completa o texto sobre a formación da hidrosfera utilizando as seguintes palabras.

actividade volcánica – superficie – cometas hidrosfera – asteroides – chuvia – arrefriando

condensando

Hai aproximadamente 4 500 millóns de anos, a Terra

presentaba unha intensa

e o impacto de

e era continuo.

Ao ir a Terra, o vapor

de auga foise e caendo

en forma de . Ao acumularse

a auga na superficie deu lugar á hidrosfera.

4. Responde. Onde podemos encontrar auga en estado líquido no noso planeta?


a) En que tres estados podemos encontrar a auga na Terra?

b) Onde podemos encontrar auga en cada un destes tres estados?

• Augasólida:

• Augalíquida:

• Augaenestadogasoso:

6. Indica se a auga está en estado sólido (S), líquido (L) ou gasoso (G), escribindo a letra correspondente en cada cadrado.

Humidade do aire Chuvia Mar

Neve Lago Río

Sarabia Xeo Nube

7. Escribe catro propiedades da auga.

1. É

2. Absorbe

3. A súa

4. É

8. Busca no dicionario o termo «disolvente» e escribe o seu significado.

9. Pensa e contesta as seguintes preguntas:

a) Por que cando se forma xeo en lagos, ríose mares os peixes poden seguir vivindo?

b) Que significa que a auga é unha substancia adherente?

c) Cal é o principal compoñente do sangue

e da saliva?


Auga mariña: %

Auga doce: %

Total de auga doce

Xeo: %

Augas subterráneas: %

Auga doce superficial: %


Lagos: %

Solo: %

Atmosfera: %

Ríos: %

Seres vivos: %

327319 _ 0033-0044.indd 35 21/06/11 18:56

2 A auga dos océanos

O mar é para nós unha fonte de diversión. Ofrécenos paisaxes de gran beleza e del extraemos moitos recursos valiosos, tanto para a alimen-tación coma para a industria. A maior parte da auga que hai na Terra encóntrase en mares e océanos.

Características da auga dos océanos

A auga dos mares e océanos ten unhas características especiais:

• É auga salgada. Contén moitos sales.

• Contén gases disoltos. Nitróxeno, osíxeno, dióxido de carbono e outros, que se disolven na auga por dous procesos:

– Pola ondada, que mestura a auga co aire.

– Pola actividade dos seres vivos acuáticos. A respiración de to-dos os seres vivos produce dióxido de carbono (CO2), e os que realizan fotosíntese producen osíxeno (O2).

• A súa temperatura varía coa profundidade. Na superficie a auga é quentada polo Sol e a súa temperatura é maior ca a que se encontra por debaixo.

Movementos da auga dos océanos

A auga dos océanos presenta tres tipos de movementos: ondas, correntes e mareas.

• Ondas. Son ondas que se orixinan na superficie da auga a causa do vento. A ondada produce tres efectos:

– Mestura os 50 metros máis superficiais da auga; por esta razón, hai moito osíxeno disolto na auga.

– Erosiona os acantilados e forma as praias.

– Transporta a area e o lodo pola costa e mar dentro.

• Correntes mariñas. Son movementos de masas de auga que se des-prazan dentro do océano como verdadeiros ríos oceánicos. As co-rrentes mariñas prodúcense por:

– Os ventos dominantes. Nalgunhas zonas, os ventos sopran nunha dirección predominante producindo desprazamentos de auga nesa dirección.

– As diferenzas de temperatura. A auga próxima aos polos, que é fría e pesada, tende a afundirse desprazándose cara ás zonas ecua-toriais. A auga das zonas ecuatoriais, en cambio, é máis cálida e desprázase pola superficie cara aos polos.

– As diferenzas de salinidade. Nalgúns lugares onde se produce unha intensa evaporación, aumenta a salinidade da auga. Esta au-ga é máis densa e tende a afundirse, provocando correntes.

• Mareas. Son subidas e baixadas do nivel do mar producidas pola forza da gravidade da Lúa.

36

Cloruros: 87 %

Outros: 2 % Sulfatos: 11 %

Proporción de sales na auga mariña

• Marea alta. É a subida do nivel da auga que ocorre na zona terrestre máis próxima á Lúa e na situada na parte oposta.

• Marea baixa. É a baixada do nivel da auga.

LEMBRA

Marea baixa

Marea baixa

Marea alta

Marea alta

327319 _ 0033-0044.indd 36 21/06/11 18:56

37

Actividades10. Responde as seguintes preguntas:

a) Onde se encontra a maior parte da auga que hai na Terra?

b) Por que a auga dos océanos se denomina auga salgada?

c) Cales son os gases que se encontran disoltos na auga dos océanos?

d) Mediante que dous procesos se disolven eses gases?

1.

2.

e) Que gas lle proporciona á auga a respiración dos seres vivos?

f) Que gas achegan á auga os seres vivos que realizan fotosíntese?

11. Le o seguinte texto e responde.

«Na superficie, a auga ten unha temperatura maior ca a que se encontra por debaixo.»

Saberías explicar por que?

12. Responde. Cales son os tres tipos de movementos que presenta a auga dos mares e océanos?

1.

2.

3.

13. Responde. Onde se orixinan as ondas e que as produce?

14. Completa cada unha das frases coas seguintes palabras.

forza – gravidade – océano – vento – ríos subidas – masas – superficie – baixadas

a) As ondas son ondas que se orixinan

na da auga e son producidas

polo .

b) As correntes mariñas son movementos

de de auga que se desprazan

dentro do como verdadeiros

oceánicos.

c) As mareas son e

do nivel do mar producidas pola

da da Lúa.

15. Une mediante frechas ambas as columnas segundo os efectos da ondada.

•Osacantiladoseformaaspraias.

• A area e o lodo pola costa e mar dentro.

• Os 50 metros máis superficiais da auga.


17. Completa o seguinte diagrama de sectores coa proporción de sales na auga mariña.

As correntes mariñas son producidas por:

Mestura•

Erosiona•

Transporta•

327319 _ 0033-0044.indd 37 21/06/11 18:56

38

As augas subterráneas só forman lagos e ríos no interior de covas e galerías.

Corgo de Andarax no deserto de Tabernas, Almería.

As zonas húmidas teñen gran valor ecolóxico por ser o hábitat de moitas especies, especialmente de aves.

Se o xeo dun glaciar chega ao mar, rompe en grandes fragmentos que quedan flotando. Son os icebergs.

Existen lagos de auga salgada, como o mar Morto, que ten unha concentración de sales dez veces maior ca a do mar.

3 A auga dos continentes

Case toda a auga que utilizamos as persoas encóntrase sobre os con-tinentes. A auga dos continentes ten poucos sales, polo que se chama auga doce.

A auga doce encóntrase en lagos, ríos, torrentes, augas subterráneas, pantanos e glaciares.

• Lagos. Son acumulacións de auga que ocupan depresións, é dicir, afundimentos do terreo.

• Ríos. Son cursos de auga permanente. En España, o río máis lon-go é o Texo, e o máis caudaloso, é dicir, o que máis auga leva, é o Ebro.

• Torrentes e regatos. Son cursos de auga que permanecen secos durante gran parte do ano. Nas zonas máis áridas, hai corgos que se mantñen sen auga durante anos, pero cando caen precipitacións intensas, a auga circula por eles con violencia, o que os fai moi pe-rigosos.

• Augas subterráneas. Son acumulacións de auga que hai baixo te-rra. Encóntranse enchoupando as rochas subterráneas, aínda que ás veces poden formar lagos e ríos subterráneos.

• Zonas pantanosas, marismas e zonas húmidas. Son lugares nos que o terreo permanece encharcado todo o ano. Neles a auga non alcanza gran profundidade e en ocasións poden quedar secos. Poden ser de auga salgada se están preto da costa.

• Glaciares. Son acumulacións de xeo que se desprazan lentamente. Hai glaciares nos cumios das altas montañas e nos polos.

327319 _ 0033-0044.indd 38 21/06/11 18:56

39


a) Por que a auga dos continentes se denomina auga doce?

b) Onde se encontra case toda a auga que utilizamos?

c) Onde podemos encontrar auga doce?

d) Que son os lagos?

e) Que é un río?

f) Que son as augas subterráneas?

19. Pensa e contesta. Cal é a principal característica que diferencia a auga dos ríos da auga dos océanos?


a) Cal é o río máis longo de España?

b) Por que dicimos que o río Ebro é o río máis caudaloso de España?

21. Escribe o nome de dous cursos de auga que permanezan secos gran parte do ano.

1.

2.

22. Responde. Por que as zonas húmidas teñen gran valor ecolóxico?

23. Busca no dicionario e escribe a definición dos seguintes termos.

a) Marisma:

b) Zona húmida:

c) Iceberg:


V F Os glaciares son acumulacións de neve.

V F Os glaciares cando chegan ao mar rompen en grandes anacos.

V F Os anacos de glaciar que quedan flotando son icebergs.

25. Escribe debaixo de cada unha das seguintes fotografías se é auga salgada ou auga doce.

327319 _ 0033-0044.indd 39 21/06/11 18:57

40

Emisión de vapor de auga

Precipitación

Precipitación

Precipitación

Evaporación

Condensación en forma de nubes

Escorremento

Escorremento subterráneo

Evaporación

Transpiración

Lago

Infiltración

Movemento das nubes

Rochas do terreo

Auga subterránea

O ciclo da auga

Na Terra, a auga pódese encontrar en distintos estados e pasa por dife-rentes procesos. O conxunto de todos estes procesos constitúe o ciclo da auga.

Os procesos que ocorren no ciclo da auga son:

• Evaporación. O Sol quenta a auga do mar, dos ríos, dos lagos, etc. Ao quecer, a auga evapórase e sobe á atmosfera en forma de vapor de auga, que é o nome que recibe a auga en estado gasoso.

• Condensación. Ao elevarse, o vapor de auga arrefría e condénsa-se, formando gotiñas que constitúen as nubes.

• Precipitación. Cando as gotas de auga se unen unhas con outras, fanse grandes e pesadas e caen á Terra en forma de chuvia, neve ou sarabia.

• Escorremento. Unha parte da auga caída pode fluír pola super-ficie, formando ríos e regatos. Outra parte da auga vaise filtrando na terra e orixina as augas subterráneas.

4

O ciclo da auga está constituído polo conxunto de procesos que ocorren na hidrosfera.

327319 _ 0033-0044.indd 40 21/06/11 18:57

41

Actividades26. Escribe no lugar que corresponda do esquema do ciclo

da auga as seguintes palabras.

Evaporación – Condensación – Precipitación Escorremento – Infiltración – Lago – Transpiración

27. Explica coas túas propias palabras como ocorre o ciclo da auga.


a) Que parte da auga orixina as augas subterráneas?

b) Como se chama o proceso polo que a auga das precipitacións flúe pola superficie?

c) Explica o que é a evaporación e a condensación.

• Evaporación:

• Condensación:

d) Cando as gotas de auga que forman as nubes se unen, poden caer á superficie de tres formas, cales son?

,

e .


a) Cales son os catro procesos básicos que ocorren no ciclo da auga?

, ,

e .

b) Explica coas túas palabras o que ocorre en cada un deles:

1.

2.

3.

4.

30. Debuxa un esquema do ciclo da auga no queinclúas os catro procesos que se producen nel.

Ademais, teñen que aparecer os seguintes elementos: nubes, río, lago, mar e auga subterránea.

327319 _ 0033-0044.indd 41 21/06/11 18:57

42

A auga que necesitamos

A auga é a substancia máis abundante nos seres vivos. Ao día necesita-mos inxerir entre 1,5 e 2 litros de auga para recuperar a que perdemos pola suor, a urina e a respiración.

A maior parte da auga que usamos en España úsase na agricultura, na industria e mais no uso doméstico, para o que necesitamos auga potable.

Medidas de aforro de auga

Entre as medidas que debemos adoptar para aforrar auga destacan:• Ducharnos no canto de bañarnos e pechar a billa mentres nos

enxaboamos e cepillamos os dentes.• Utilizar a lavalouza e a lavadora só se están cheas.• Colocar dispositivos de aforro na cisterna do inodoro e difusores

nas billas.

Auga potable

Chamámoslle auga potable á que se pode beber sen risco para a nosa saúde.

Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS); a auga ten que cumprir os seguintes requisitos para ser potable:• Non debe ter contaminantes de ningún tipo, xa que poden prexudi-

car o organismo.• Debe ter unha proporción adecuada de gases e de sales disoltos.• Ten que ser incolora, inodora e de sabor agradable.

Para que a auga sexa apta para o consumo humano debe ser sometida a un proceso de potabilización nunha planta potabilizadora.

5

Consumo medio de auga no aseo

Consumo derivado dun mal uso

Consumo derivado dun uso correcto


con dispositivos de aforro

Retrete

10 L por descarga.

8 descargas: 80 L

Utilizar o retrete como unha papeleira e facer innecesarias descargas da cisterna.

4 descargas: 40 L

Descargar a cisterna só as veces realmente necesarias.

4 descargas: 24 L

Reducir a capacidade da cisterna uns 4 litros instalando un dispositivo no seu interior.

Ducha

15 L por minuto.

1 baño: 300 L

Encher a bañeira de auga no canto de ducharse pechando a billa para enxaboarse.

3 minutos: 45 L

Ducharse durante poucos minutos pechando a billa para enxaboarse.

3 minutos: 21 L

Instalar difusores de aire nas billas para reducir a cantidade de auga a 7 L cada minuto.

Billa do lavabo

10 L por minuto.

3 minutos 3 veces ao día: 90 L

Manter a billa aberta durante o cepillado dos dentes.

1 minuto 3 veces ao día: 30 L

Utilizar a auga da billa unicamente para aclarar a boca.


Instalar un difusor na billa e mantela pechada mentres non se necesite auga.

Litros gastados durante un día.

80 + 300 + 90 = 470 L 40 + 45 + 30 = 115 L 24 + 21 + 15 = 60 L

A auga pódese contaminar por:• Vertedurasdeindustriaseaugas

procedentes de granxas.• Augasresiduaisdascidades.• Vertedurasdebarcospetroleiros.• Fertilizantesepraguicidasusados

nos cultivos.

PARA COMPRENDER MELLOR

327319 _ 0033-0044.indd 42 21/06/11 18:57

43

Consumo medio de auga no aseo

Consumo derivado dun mal uso



con dispositivos de aforro

Retrete

10 L por descarga.

8 descargas: 80 L

Utilizar o retrete como unha papeleira e facer innecesarias descargas da cisterna.

4 descargas: 40 L

Descargar a cisterna só as veces realmente necesarias.

4 descargas: 24 L

Reducir a capacidade da cisterna uns 4 litros instalando un dispositivo no seu interior.

Ducha

15 L por minuto.

1 baño: 300 L

Encher a bañeira de auga no canto de ducharse pechando a billa para enxaboarse.

3 minutos: 45 L

Ducharse durante poucos minutos pechando a billa para enxaboarse.

3 minutos: 21 L

Instalar difusores de aire nas billas para reducir a cantidade de auga a 7 L cada minuto.

Billa do lavabo

10 L por minuto.

3 minutos 3 veces ao día: 90 L

Manter a billa aberta durante o cepillado dos dentes.


Utilizar a auga da billa unicamente para aclarar a boca.


Instalar un difusor na billa e mantela pechada mentres non se necesite auga.

Litros gastados durante un día.

80 + 300 + 90 = 470 L 40 + 45 + 30 = 115 L 24 + 21 + 15 = 60 L

Actividades31. Responde. Como perdemos a auga que inxerimos?

32. Responde. Para que se emprega a maior parte da auga que usamos en España?

1. 2.

3.

33. Escribe dous usos domésticos nos que utilizamos a auga potable.

34. Escribe tres medidas que poidamos adoptar para aforrar auga.

1.

2.

3.

35. Responde. Ademais das tres medidas anteriores, que outras poderías aconsellar para aforrar auga?

36. As seguintes afirmacións son falsas. Escríbeas debaixo correctamente:

a) Hai que manter a billa aberta durante o cepillado de dentes.

b) Hai que facer descargas da cisterna que non sexan necesarias.

c) Hai que ter a billa aberta mentres nos enxaboamos.

37. Responde. A que chamamos auga potable?

38. Responde. Que tres requisitos debe cumprir a auga para que sexa potable segundo a OMS?

1.

2.

3.

39. Escribe catro procesos que poidan contaminar a auga.

1.

2.

3.

4.

40. Le e calcula.

«Se non temos instalado ningún sistema de aforro, cando nos duchamos consumimos 15 litros de auga por minuto. Cun sistema de aforro o consumo pode ser de 7 litros por minuto. Unha ducha normal pode durar arredor de tres minutos.»

a) Cantos litros de auga se poden aforrar en cada ducha tendo sistemas de aforro?

b) Se nos duchamos durante tres minutos todos os días da semana, que cantidade de auga aforraremos cada semana, cun sistema de aforro?

c) Se na casa vivimos tres persoas e nos duchamos todos os días da semana cun sistema de aforro, que cantidade de auga utilizaremos cada semana? E sen sistema de aforro?

327319 _ 0033-0044.indd 43 21/06/11 18:57

44

ResumoA AUGA DA TERRA

O 97 % da auga da Terra é auga salgada e só o é auga doce. A auga doce está repartida do seguinte xeito:

• O79%enforma .

• O son augas subterráneas.

• O1%encóntrase .

A hidrosfera está formada por toda a auga da Terra en calquera dos seus tres estados:

• : xeo e neve.

• : mares, ríos e lagos.

• : humidade do aire.

As propiedades da auga son:

• É moi .

• Absorbe .

• A súa .

• É unha .

A AUGA DOS OCÉANOS

A auga dos océanos é .

Contén gases disoltos: , ,

e .

A auga dos océanos presenta tres tipos de movementos:

•

•

•

A AUGA DOS CONTINENTES

A auga doce encóntrase en:

, , ,

, e .

O CICLO DA AUGA

O ciclo da auga é o conxunto de procesos aos que está sometida a auga da Terra. Entre estes procesos destacan:

• . • .

• . • .

A AUGA QUE NECESITAMOS

A maior parte da auga que usamos en España emprégase en:

A , a e o

A auga potable é a que podemos .

Distribución da auga na Terra


Total de auga doce


Auga mariña: 97 %

Auga doce: 3 %

Xeo: 79 %

Augas subterráneas: 20 %

Auga doce superficial: 1 %

Lagos: 50 %

Terreo: 38 %

Atmosfera: 10 %

Ríos: 1 %

Seres vivos: 1 %

Cloruros: 87 %

Outros: 2 % Sulfatos: 11 %

Proporción de sales na auga mariña

O ciclo da auga

327319 _ 0033-0044.indd 44 21/06/11 18:57

45

5 Os minerais

O sal é un mineral que utilizamos de forma habitual na cociña para condimentar os nosos pratos.

Antigamente, en tempos do imperio romano, o sal era un produto moi importante, porque se usaba como conservante de alimentos e como desinfectante de feridas.

A vía romana máis antiga de Italia, a «vía salaria», conectaba a cidade de Roma coas salinas de Ostia, no mar Adriático. Esta ruta utilizábase para transportar o sal desde as salinas onde se obtiña, ata Roma.

Aos soldados que coidaban da seguridade desta vía pagábaselles con pequenos saquiños de sal. De aí provén a palabra salario.

Por que o sal era un produto importante para o imperio romano?

• Que son os minerais e cales son os seus compoñentes e as súas características.

• A diferenciar entre materia amorfa e materia cristalina.

• A clasificación dos minerais.

• A recoñecer os procesos que poden dar orixe aos minerais.

• As principais propiedades dos minerais.

• A coñecer algúns usos que se lles dan aos minerais.


327319 _ 0045-0052.indd 45 21/06/11 18:58

46

Os materiais da xeosfera

Os minerais son materiais sólidos, naturais, non orixinados por organismos vivos e formados por unha soa substancia.

Un mineral ten tres características:

• É natural. Os minerais son substancias que se forman na natu-reza. As substancias creadas artificialmente nun laboratorio non son minerais.

• É de orixe inorgánica. Os minerais son substancias sólidas que non proceden de seres vivos.

• A súa composición química é homoxénea. Os minerais teñen que estar formados por unha soa substancia.

Composición dos minerais

Os minerais son substancias puras, é dicir, están compostas por un único tipo de substancia.

Todos os minerais que son iguais teñen as mesmas propiedades, porque todos teñen a mesma composición e todos están formados polo mesmo tipo de substancia. Por exemplo, o mineral chamado calcita está com-posto unicamente por carbonato de calcio.

Dicimos que un mineral ten variedades cando na súa composición hai impurezas que poden modificar algunha das súas propiedades, por exemplo, a cor. O cuarzo é un mineral con moitas variedades.

Minerais amorfos e minerais cristalizados

Segundo a maneira en que se dispoñen os compoñentes que forman os minerais, estes poden ser:

• Minerais amorfos. Son minerais cos seus compoñentes desordena-dos. Por exemplo, a ágata.

• Minerais cristalizados. Son minerais cos seus compoñentes ordena-dos. Por exemplo, o cristal de rocha.

Algúns minerais cristalizados presentan caras planas, vértices e arestas. Estes exemplares denomínanse cristais.

1

Cristal de rocha. Cuarzo cristalizadoÁgata. Cuarzo amorfo

A primeira estrutura (A), está fabricada con pezas que teñen a mesma cor, a mesma forma e o mesmo tamaño; representa unha substancia pura.A segunda (B), está fabricada con pezas de diferentes cores, formas e tamaños mesturadas; representa unha mestura.

Cuarzo afumado

Cuarzo branco

Cuarzo rosa

Variedades de cuarzo

A

B

327319 _ 0045-0052.indd 46 21/06/11 18:58

47

Actividades 5. Completa a seguinte frase.

Os minerais son materiais

naturais, non orixinados por

e formados por unha soa .

6. Observa as ilustracións e escribe debaixo de cada unha se representa unha mestura ou unha substancia pura.

7. Le o texto e responde a pregunta.

«Todos os minerais que son iguais teñen as mesmas propiedades porque todos teñen a mesma composición e todos están formados por un só tipo de substancia.»

Por que todos os minerais iguais teñen as mesmas propiedades?

8. Responde. Cando dicimos que un mineral ten variedades?

9. Marca cun 3 as frases correctas:

O cuarzo é un mineral con poucas variedades.

O cuarzo pode ser de varias cores.

O cuarzo é un mineral con moitas variedades.

10. Identifica os seguintes minerais, escribindo o seu nome debaixo de cada fotografía.

1. Escribe o que son os minerais.

2. Responde. Cales son as tres características que ten un mineral?

1.

2.

3.


4. Sinala se as seguintes frases son verdadeiras (V) ou falsas (F). Escribe correctamente as que sexan falsas.

V F Os minerais teñen orixe inorgánica.

V F Os minerais están formados por diferentes substancias.

V F Os minerais non teñen composición química homoxénea.

V F Os minerais fórmanse na natureza.

V F Os minerais son creados nun laboratorio.

Características dun mineral

Natural Orixe inorgánicaComposición

química homoxénea

Substancias que se forman

Substancias sólidas que non

Formados por unha

327319 _ 0045-0052.indd 47 30/06/11 10:19

48

A clasificación e a orixe dos minerais

A maioría de minerais conteñen os dous elementos máis abundantes da codia: osíxeno e silicio, e coñécense como silicatos.

Os silicatos son os minerais máis abundantes en todos os planetas e satélites coñecidos, e forman parte das dúas principais rochas da codia terrestre: o granito e o basalto.

Silicatos

Os minerais silicatos son os que están compostos principalmente por silicio e osíxeno.

Entre os minerais silicatos destacan:

• Cuarzo. É un mineral moi duro e non se altera coa auga.

• Feldespatos. Forman parte de moitas rochas da codia terrestre. O máis coñecido é o feldespato ortosa.

• Micas. Forman parte de rochas como o granito e os xistos. Altéranse coa auga e as máis coñecidas son a moscovita, de cor branca, e a biotita, de cor negro.

• Minerais de arxila. Son os máis abundantes, xa que outros silicatos, ao alterarse, transfórmanse nestes minerais. Úsanse en industria para facer louzas e para fabricar tellas e ladrillos.

• Olivino. Chámase así pola súa cor verde oliva. Forma parte do man-to terrestre e na codia encóntrase nas rochas volcánicas.

Non silicatos

Os minerais non silicatos son os que non conteñen silicio na súa composición.

Entre os minerais non silicatos destacan:

• Elementos nativos. Son minerais compostos por un só elemento. Por exemplo, o ouro, a prata, o cobre e o xofre.

• Óxidos. Son minerais compostos por osíxeno combinado con outro elemento. Por exemplo, o olixisto e a magnetita.

• Sulfuros. Son minerais formados por xofre combinado cun metal. Por exemplo, a blenda, o cinabrio e a galena.

• Sulfatos. Son minerais que conteñen xofre, osíxeno e un metal. Por exemplo, a epsomita, que se utiliza como laxante para nenos.

• Carbonatos. Son minerais que conteñen carbono, osíxeno e un me-tal. Por exemplo, a magnesita e a calcita.

• Haluros. Están compostos por un metal combinado con cloro ou con flúor. Por exemplo: a halita e a fluorita.

2

Cuarzo

Moscovita

Arxila

Feldespato

Biotita

Olivino

Para que se forme un mineral é necesario que os seus compoñentes estean en cantidades suficientes e a unha temperatura adecuada.

Hai tres tipos de situacións:

– Dentro dunha masa de rocha fundida no interior da codia.

– En rochas sometidas a altas presións e temperaturas no interior da codia.

– Na superficie debido á cristalización de substancias disoltas na auga.

COMO SE FORMA UN MINERAL

Ouro nativo Halita

327319 _ 0045-0052.indd 48 21/06/11 18:58

49

Actividades11. Completa a seguinte frase:

A maioría de minerais conteñen os dous elementos máis abundantes da codia: e , e coñécense

como .

12. Responde. Os silicatos forman parte de dúas principais rochas, cales son?

1. .

2. .

13. Responde. Que son os minerais silicatos?

14. Completa a seguinte táboa segundo sexan silicatos ou non silicatos os seguintes minerais.

Mineral Grupo

Cuarzo Silicatos

Feldespatos

Elementos nativos Non silicatos

Óxidos

Micas

Sulfuros

Minerais de arxila

Carbonatos

Olivino

Sulfatos

Haluros

15. Une mediante frechas os seguintes minerais silicatos coas súas características.

Cuarzo • • Altéranse coa auga.

Micas • • Pode ser de cores variadas.

Olivino • • Cor verde oliva.

16. Identifica os seguintes minerais.


a) Os feldespatos forman parte de

.

b) As micas forman parte de

.

c) Os minerais de arxila son os máis abundantes

xa que

.

d) O olivino forma parte do

.

18. Responde. Para que se usan os minerais de arxila?

.

19. Escribe o nome de dúas micas e a súa cor.

A de cor .

A de cor .

20. Responde. Que son os minerais non silicatos?

.

21. Une mediante frechas cada mineral non silicato coas súas características.

• Compostos por un só elemento.

• Compostos por osíxeno e outro elemento.

• Conteñen xofre, osíxeno e un metal.

• Formados por xofre combinado cun metal.

• Compostos por un metal combinado con cloro ou con flúor.

• Conteñen carbono, osíxeno e un metal.

22. Responde. Que é necesario para que se forme

un mineral?

Óxidos • Elementos nativos •

Sulfuros • Sulfatos • Haluros • Carbonatos •

327319 _ 0045-0052.indd 49 21/06/11 18:58

50

Propiedades e utilidade dos minerais

As principais propiedades dos minerais son a cor, o brillo, a dureza, a cor da raia e a exfoliación.

Podemos identificar un mineral observando detidamente as súas pro-piedades:

• Cor. A cor é o tipo de luz que reflicte o mineral cando é iluminado con luz branca.

• Brillo. O brillo é a forma en que o mineral reflicte a luz. Pode ser: metálico, se o brillo é parecido ao metal; vítreo, se o reflexo é pare-cido ao do vidro; graxo, se o reflexo é coma unha superficie engraxa-da; mate, se é apagado e sen brillo, etc.

• Dureza. É a resistencia que ofrece o mineral cando o raiamos. Por exemplo, o xeso pódese raiar coa uña, a calcita pódese raiar cun obxecto metálico. O diamante é o mineral máis duro e só se pode raiar con outro diamante.

• Cor da raia. É a cor do po que se produce ao raiar un mineral.

• Exfoliación. É a propiedade que teñen moitos minerais para fractu-rarse en anacos conservando caras planas.

Escala de Mohs

Para medir a dureza dun mineral, o xeólogo Mohs ideou unha escala chamada escala de Mohs, que está formada por dez minerais ordena-dos segundo a súa dureza.

Cada mineral da escala pode raiar a todos os que teñen un número igual ou menor ca el e pode ser raiado polos que teñen un número igual ou maior ca o seu. Por exemplo, a calcita, que ten o numero 3, pode raiar ao xeso, que ten o número 2, e ao talco, que ten o número 1, pero non á fluorita, que ten o número 4.

Utilidade dos minerais

A halita é un mineral importante na nosa alimentación xa que o utili-zamos como sal de mesa. Pero ademais hai moitos outros minerais de grande importancia que utilizamos para:

• Obter metais. Por exemplo, o chumbo obtense dun mineral chama-do galena; o cinc, do mineral blenda; o mercurio, do cinabrio; o ferro obtense da hematita e a magnetita, etc.

• Industrias cerámicas. Os minerais de arxila úsanse para fabricar cerámicas, louzas, ladrillos, azulexos, etc.

• Elaborar materiais. O xeso e a escaiola que se obtén del úsanse na construción; a calcita úsase para fabricar cemento; o cuarzo, para fabricar vidro, etc.

• A xoiaría. Hai minerais que se usan en xoiaría, coma o ouro, a prata, o platino, o diamante, o rubí, a esmeralda ou o zafiro.

3

A. A pirita é amarela e ten brillo metálico.B. O olixisto ten cor de raia vermella.C. A mica exfóliase facilmente en láminas.

G F

Rái

anse

coa

uña

9. Corindón 10. Diamante

5. Apatito 6. Ortosa

G F

Rai

an o

vid

ro

G F

Rái

anse

coa

nav

alla

G F

Rái

anse

co

vidr

o

7. Cuarzo 8. Topacio

3. Calcita 4. Fluorita

1. Talco 2. Xeso

A

B

C

Escala de Mohs

327319 _ 0045-0052.indd 50 21/06/11 18:58

51

Actividades23. Responde. Cales son as principais propiedades

dos minerais?

O , o ,

a , o ,

e a .


a) Que é a cor?

b) Que é o brillo?

c) Que é a dureza?

d) Que é a cor da raia?

e) Que é a exfoliación?

25. Une mediante frechas cada propiedade coa definición.

• Forma en que o mineral reflicte a luz.

• Tipo de luz que reflicte cando é iluminado.

• Resistencia que ofrece cando o raiamos.

• Propiedade para fracturarse en anacos.

• Cor do po ao raiar un mineral.

26. Completa as seguintes frases sobre os tipos de brillo dun mineral.

a) Metálico se o brillo é parecido ao .

b) se o brillo é parecido

ao do vidro.

c) se o brillo é coma

unha superficie engraxada.

d) se é apagado

e .

27. Responde. Con que escala se mide a dureza

dun mineral?

28. Le o texto e responde as preguntas:

«O cuarzo é o mineral que representa a dureza 7 na escala de Mohs.»

a) A que outros minerais da escala de Mohs pode raiar o cuarzo? Escribe tamén a súa dureza.

. Dureza .

. Dureza .

. Dureza .

. Dureza .

. Dureza .

. Dureza .

b) Que outros minerais da escala de Mohs poden raiar ao cuarzo? Escribe a súa dureza.

. Dureza .

. Dureza .

. Dureza .

29. Escribe de que minerais se obteñen os seguintes metais.

a) Chumbo: .

b) Cinc: .

c) Mercurio: .

d) Ferro: e .

30. Completa o seguinte cadro.

Mineral Para que se usa

Xeso Para a construción

Arxila

Calcita

Cuarzo

Prata

Ouro

31. Escribe o nome de sete minerais que se usen en xoiaría.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Dureza • Brillo • Cor • Cor de raia • Exfoliación •

327319 _ 0045-0052.indd 51 21/06/11 18:58

52

ResumoMINERAIS

Os minerais son sólidos naturais,

non orixinados por e formados

por .

Os minerais teñen tres características:

• .

• .

• .

Os minerais están compostos por un

de substancia.

Segundo a forma en que se dispoñen os seus compoñentes, os minerais poden ser:

• Minerais .

• Minerais .

CLASIFICACIóN dOS MINERAIS

Segundo a súa composición, os minerais pódense clasificar en:

• Silicatos. Compostos por e .

Entre eles destacan:

.

• Non silicatos. Non conteñen .

Entre eles destacan:

.

PROPIEdAdES E APLICACIóNS dOS MINERAIS

• . Tipo de luz que reflicte o mineral cando é iluminado

con luz branca.

• Brillo. É a forma en que o mineral .

• . É a resistencia que ofrece

o mineral cando o raiamos.

• . É a cor do

po que se produce ao raiar un mineral.

• Exfoliación. É

.

Os minerais pódense usar para:

• Obtención de .

• Industrias .

• Elaboración de .

• .

Escala de Mohs

3. Calcita 4. Fluorita1. Talco 2. Xeso 5. Apatito

9. Corindón 10. Diamante6. Ortosa 7. Cuarzo 8. Topacio

327319 _ 0045-0052.indd 52 21/06/11 18:59

6 As rochas

As Médulas é unha antiga mina de ouro, localizada en León, que explotaron os romanos utilizando un sistema ao que chamaron «ruina montium» (derrubamento dos montes).

Este sistema consistía en escavar túneles verticais e horizontais que enchían de auga para que amolecese a base da montaña. Despois introducíase máis auga a presión ata que se derrubaba a parede da montaña, con enormes avalanchas de material.

Do material eliminábanse os cantos de maior tamaño e despois lavábase o resto dos cascallos para recuperar o valioso mineral: o ouro.

Na explotación, os romanos escavaban túneles e enchíanos de auga. Que provocaba este sistema?

• A relación que hai entre os minerais e as rochas.

• Os principais tipos de rochas.

• Como se forman as rochas.

• As transformacións que ocorren no ciclo das rochas.

• Os principais usos das rochas.


327319 _ 0053-0062.indd 53 21/06/11 19:00

As rochas están formadas por minerais

As rochas son resistentes e decorativas; úsanse para facer bancos en xardíns, bordos de beirarrúas, tarros para as plantas, encimeiras, etc.

Moitas rochas están compostas por varios minerais, por exemplo, o granito, que está formado por mica, cuarzo e feldespato.

Tamén hai outro tipo de rochas, chamadas monominerais, que están formadas por un só tipo de mineral, por exemplo, a cuarcita, que está composta unicamente por cristais de cuarzo.

As rochas están formadas por minerais unidos entre si. Se todos os grans son do mesmo mineral, dicimos que é unha rocha monomineral.

Tipos de rochas

As rochas pódense formar de diferentes maneiras e en distintos am-bientes. Segundo sexa o proceso polo que se forman, pódense clasi-ficar en:• Rochas sedimentarias. Fórmanse pola acumulación e compacta-

ción de diversos sedimentos como a arxila, o lodo, a area ou as pedras.

• Rochas magmáticas. Fórmanse polo arrefriamento do magma, que é unha masa de rocha fundida e gases disoltos que se encon-tra no interior da Terra.

• Rochas metamórficas. Fórmanse por fenómenos debidos ás al-tas presións e temperaturas no interior da codia terrestre a par-tir doutras rochas.

Hai tres tipos de rochas: sedimentarias, magmáticas e metamórficas.

1

O magma é unha mestura composta por rochas fundidas e gases disoltos que se encontra no interior da Terra a altas temperaturas.

SABÍAS QUE…

54

A. As rochas están formadas por minerais unidos. O granito é unha rocha formada

por varios minerais: mica, cuarzo e feldespato.

B. A cuarcita é unha rocha monomineral formada unicamente por cristais de cuarzo.

A cuarcita está formada por moitos fragmentos de mineral cuarzo unidos.

Cuarzo

Feldespato

Mica

A B

327319 _ 0053-0062.indd 54 21/06/11 19:00

1. Escribe tres utilidades das rochas.

1.

2.

3.

2. Completa a frase coas seguintes palabras.

minerais – monominerais – granito – cuarcita

Existen rochas formadas por varios ,

por exemplo, o . Outras rochas,

chamadas , están formadas

por un só tipo de mineral, por exemplo,

a .


Se todos os grans que forman unha rocha son do mesmo

mineral, dicimos que é unha rocha .


5. Une mediante frechas ambas as columnas.

Rochas sedimentarias •

Rochas magmáticas •

Rochas metamórficas •

• Arrefriamento de magma.

• Compactación de arxila, lodo, area ou pedras.

• Altas presións e temperaturas.

Actividades6. Completa a seguinte táboa.

Fórmanse por: Fórmanse a partir de:

Rocha sedimentaria

Rocha magmática

Rocha metamórfica


a) Que mineral compón a cuarcita?

b) Como se chaman as rochas que están constituídas por fragmentos dun só tipo de mineral?

c) Que minerais forman o granito?

,

e .

8. Escribe onde corresponda os nomes dos minerais que compoñen o granito.

55

Segundo o seu proceso de formación, as rochas pódense clasificar en:

que se forman

que se forman

que se forman

327319 _ 0053-0062.indd 55 21/06/11 19:00

56

As rochas sedimentarias

Nas ladeiras dalgunhas montañas, podemos contemplar rochas que están dispostas en capas de diferentes cores e espesores.

Os estratos son as capas que se forman cando se acumulan materiais e forman rochas sedimentarias. Hai catro tipos de rochas sedimentarias: detríticas, calcarias, evaporíticas e orgánicas.

Tipos de rochas sedimentarias e a súa formación

Cada tipo de rocha sedimentaria fórmase por un proceso diferente.

• Rochas detríticas. Fórmanse por acumulación de anacos de dife-rentes minerais e rochas. Unha vez acumulados prodúcense dous procesos:– Compactación. Ao irse colocando uns materiais sobre outros,

o peso fai que os minerais se encaixen entre si e que se elimine a auga e o aire que hai entre eles.

– Cementación. Pouco a pouco os materiais quedan adheridos uns a outros, como se se unisen cun pegamento.

• Rochas calcarias. Están formadas polo mineral calcita. As rochas calcarias poden ter dúas orixes:– Por acumulación de cubertas e esqueletos de seres vivos co-

mo os moluscos ou corais. Son as calcarias bioclásticas.– Por precipitación de carbonato de calcio, como os travertinos.

• Rochas evaporíticas. Fórmanse en lugares onde o clima é seco e caloroso e ademais hai auga salgada. Ao evaporarse a auga fór-manse principalmente dúas rochas: o xeso e o sal.

• Rochas orgánicas. Fórmanse por acumulación de materia orgá-nica, dando lugar a dúas rochas:– Carbón. Fórmase pola acumulación de materia vexetal, que

queda enterrada e sometida a altas presións e temperaturas.– Petróleo. Fórmase por acumulación de partículas microscópi-

cas de materia orgánica procedentes do plancto mariño.

2

Rochas detríticas

Rochas calcarias

Rochas evaporíticas Rochas orgánicas

Conglomerado

Os estratos de rochas sedimentarias, en ocasións, aparecen dobrados.

Pedra de gra

Arxila

Calcaria bioclástica Travertino

Xeso Sal Carbón Petróleo

327319 _ 0053-0062.indd 56 21/06/11 19:00

57

9. Responde. Que son os estratos?

10. Escribe os catro tipos de rochas sedimentarias.

1.

2.

3.

4.

11. Une mediante frechas os tipos de rochas coas súas características.

• Formadas por evaporación

en lugares de clima seco e caloroso.

• Formadas por anacos

de diferentes minerais e rochas.

• Formadas polo mineral calcita.

• Formadas pola

acumulación de materia orgánica.

12. Responde. Tras a acumulación de sedimentos, cales son os dous procesos que se producen na formación de rochas sedimentarias detríticas?

1.

2.

13. Explica o que ocorre no proceso de compactación.

14. Explica o que ocorre no proceso de cementación.

15. Escribe unha frase coa seguinte parella de palabras.

rochas calcarias – mineral calcita


17. Le o texto e responde a pregunta.

«As rochas evaporíticas fórmanse pola intensa evaporación da auga, que orixina xeralmente dúas rochas».

Cales son as dúas rochas principais que se forman por evaporación?

e .

18. Busca nun dicionario as seguintes palabras e escribe o seu significado.

a) Carbón:

b) Petróleo:

19. Completa a seguinte táboa.

Rocha Tipo Formada por

Pedra de gra

Travertino

Xeso

Sal

Carbón

20. Escribe o nome dunha rocha sedimentaria orgánica e explica como se forma.

Actividades

As rochas calcarias teñen dúas orixes

acumulación de precipitación de

Rochas detríticas •

Rochas calcarias •

Rochas evaporíticas •

Rochas orgánicas •

327319 _ 0053-0062.indd 57 21/06/11 19:00

58

3 As rochas magmáticas

A cera fúndese ao quecer e volve solidificarse se se deixa arrefriar. O mesmo acontece coas rochas no interior da codia terrestre, en zonas onde a temperatura é moi alta. A medida que os minerais que compoñen a rocha se van fundindo, esta pasa de ser sólida a ser líquida.

O magma é unha mestura de rocha fundida e gases. As rochas magmáticas fórmanse cando o magma arrefría e se converte nun sólido.

Dependendo do lugar onde solidifique o magma, fórmanse dous ti-pos de rochas magmáticas:

• Rochas plutónicas. Son as rochas que se forman ao arrefriar o magma lentamente a gran profundidade no interior terrestre.

• Rochas volcánicas. Son as rochas que se forman ao saír o magma á superficie en forma de lava durante a erupción dun volcán. Na superficie, a lava arrefría e solidifícase rapidamente.

4 As rochas metamórficas

Cando unha rocha é sometida a altas presións e temperaturas sen chegar a fundirse, prodúcense cambios nos seus minerais.

As rochas metamórficas fórmanse a partir doutras rochas ao estar sometidas a altas presións e temperaturas.

Segundo o seu aspecto externo, as rochas metamórficas pódense clasificar en dous tipos:

• Rochas cristalinas. Estas rochas rompen de forma irregular e non se separan en láminas.

• Rochas laminares. Estas rochas con frecuencia sepáranse en lá-minas ao romper.

Cuarcita Mármore Xisto Gneis

Rochas volcánicas

Rochas metamórficas cristalinas

Rochas plutónicas

Basalto Pedra pómez

Obsidiana

Granito

Sienita

Pegmatita

Lousa

Rochas metamórficas laminares

327319 _ 0053-0062.indd 58 21/06/11 19:00

59

21. Responde. Que é o magma?

22. Completa a frase coas seguintes palabras.

magmáticas – sólido – arrefría – magma

As rochas fórmanse cando

o

e se converte nun .

23. Completa a seguinte táboa sobre as rochasmagmáticas.

Tipo de rocha Onde se forma

Plutónica

Volcánica

24. Responde. Que son as rochas volcánicas?

25. Completa a seguinte táboa de rochas magmáticas.

Rocha Tipo de rocha

Granito

Sienita

Pegmatita

Basalto

Pedra pómez

Obsidiana

26. Observa a imaxe e marca cun 3 a opción correcta. As rochas que expulsa o volcán son:

Rochas magmáticas plutónicas

Rochas magmáticas volcánicas

Rochas metamórficas laminares

Rochas metamórficas volcánicas

Actividades27. Completa o seguinte texto sobre as rochas

metamórficas.

Cando unha rocha é sometida a altas

e sen chegar a fundirse, prodúcense

cambios nas súas . As rochas que se

forman por estes cambios chámanse .


29. As seguintes afirmacións son falsas. Escríbeasdebaixo correctamente.

a) As rochas laminares non se separan en láminas ao romper.

b) As rochas cristalinas sepáranse en láminas ao romper.

30. Identifica as seguintes rochas. Escribe o seu nome debaixo e entre parénteses o tipo de rocha (magmática ou metamórfica).

As rochas metamórficas pódense clasificar en

Sepáranse en Rompen de forma

Gneis

327319 _ 0053-0062.indd 59 21/06/11 19:00

60

5 O ciclo das rochas

O vidro que depositamos nos colectores para reciclar é esmiuzado e fundido para elaborar outros novos envases, que poden usarse e volver reciclarse moitas veces.

Coas rochas ocorre algo semellante. Na superficie terrestre, as ro-chas disgréganse e son convertidas en sedimentos e, no interior da codia terrestre, son sometidas a procesos que cambian o seu aspec-to, polo que unhas rochas poden converterse noutras diferentes.

Denomínase ciclo das rochas o conxunto de transformacións que experimentan as rochas e os sedimentos na superficie e no interior da codia terrestre.

6 Os usos das rochas

Ás rochas pódeselles dar diversos usos:

• Materiais de construción. As rochas como o granito, a calcaria, a lousa, etc., utilízanse na construción ou serven de materia pri-ma para elaborar diferentes materiais como:

– Cemento. Obtense de calcarias e arxilas. – Xeso e escaiola. Obtéñense da rocha xeso. – Materiais cerámicos. Obtéñense das arxilas.

• Usos ornamentais. Para facer esculturas, mesas, mobiliario urbano, encimeiras, etc. O mármore é unha rocha moi apreciada para estes usos, porque é fácil de labrar e puído adquire un vistoso brillo.

• Recipientes. Vasillas, fontes, etc., modélanse con arxila que, unha vez decorada, vernizada e cocida, adquire gran resistencia.

• Combustibles. O carbón, o petróleo e os seus derivados úsanse como fonte de enerxía.

• Industria química. Para a elaboración de plásticos, pinturas, ferti-lizantes, fibras sintéticas e outros produtos obtidos do petróleo.

Moitas construcións están feitas de mármore.

A arxila úsase para fabricar materiais cerámicos.

Nas refinarías obtéñense combustibles do petróleo.

Os plásticos e as pinturas tamén son derivados do petróleo.

O acueduto de Segovia está construído con 20 400 bloques de granito.

327319 _ 0053-0062.indd 60 21/06/11 19:00

61

31. Escribe un uso que se lle poida dar a cada unha das seguintes rochas.

Uso:

Uso:

Uso:

Uso:

Uso:

Uso:

Uso:

32. Responde. A que se lle chama «ciclo das rochas»?

33. Completa o seguinte texto.

As rochas como o granito, a ,

a , etc., úsanse na

ou serven de

para elaborar diferentes como:

– Cemento. .

– Xeso e escaiola. .

– Materiais cerámicos.

.

Actividades34. Le o seguinte texto e responde as preguntas.

«Stonehenge é unha construción megalítica da Idade do Bronce, con carácter ritual.

O acueduto de Segovia é unha construción romana de comezos do século II d.C. que se utilizaba para transportar auga á cidade.

Ambas as construcións están realizadas fundamentalmente con bloques de granito.»

a) Identifica as dúas construcións.

b) Que tipo de rocha é o granito?

c) Explica por que cres que se utilizou o granito para a construción destes monumentos e se ten que ver co feito de que se conservasen tantos anos.

35. Busca información e escribe dúas cousas que estean feitas de granito, outras dúas de pedra de gra e outras dúas de pedra pómez.

Granito:

1.

2.

Pedra de gra:

1.

2.

Pedra pómez:

1.

2.

36. Responde. Que se pode fabricar a partir

de produtos obtidos do petróleo?

Arxila

Petróleo

Sal

Mármore

Xeso

Lousa

Carbón

327319 _ 0053-0062.indd 61 21/06/11 19:00

62

ResumoTIPOS DE ROCHAS

• Rochas sedimentarias. Fórmanse pola e de sedimentos.

• Rochas magmáticas. Fórmanse polo do magma.

• Rochas metamórficas. Fórmanse no interior da codia terres-tre a partir doutras rochas, por fenómenos debidos ás altas e do interior.

ROCHAS SEDIMENTARIAS

Hai varios tipos:

• Rochas . Fórmanse por acumulación de anacos de diferentes minerais e rochas.

• Rochas . Fórmanse fundamentalmente polo mineral calcita.

• Rochas . Fórmanse en lugares onde o clima é seco e caloroso e ademais hai auga salgada.

• Rochas . Fórmanse por acumulación de materia orgánica.

ROCHAS MAGMÁTICAS

Son de dous tipos:

• Rochas . Fórmanse ao arrefriar o magma a gran profundidade no interior terrestre.

• Rochas . Fórmanse ao saír o magma á superficie en forma de lava e solidificar.

ROCHAS METAMÓRFICAS

Hai de dous tipos:

• Rochas . Sepáranse en láminas ao romper.

• Rochas . Rompen de forma irregular e non se separan en láminas.

O CICLO DAS ROCHAS

É o conxunto de que experimentan as rochas e os sedimentos na e no da codia terrestre.

OS USOS DAS ROCHAS

Ás rochas pódeselles dar diversos usos:

materiais de , usos ornamentais, recipientes, e industria

.

327319 _ 0053-0062.indd 62 21/06/11 19:00

7 Os seres vivos

En 1986, un misioneiro francés encontrou en China un panda xigante. Ao principio, clasificouse como un oso, pero máis tarde pensouse que podía estar máis relacionado co panda menor, ou panda vermello, xa que se parecen no seu comportamento e en moitas características do seu corpo.

Estudos máis precisos a finais do século XX, aclararon que o panda xigante realmente é un oso, e que o seu parecido co panda menor, débese unicamente á alimentación, xa que os dous se alimentan de bambú.

A que se debe o parecido entre o panda xigante e o panda menor?

• As características que definen un ser vivo.

• As principais substancias que compoñen un ser vivo.

• A estrutura das células, os seus tipos e as súas funcións.

• A distinguir entre células animais e vexetais.

• En que se diferencian os organismos unicelulares dos pluricelulares.

• As características dos cinco reinos de seres vivos.

• Os pasos para utilizar un microscopio e realizar preparacións para poder observalas.


327319 _ 0063-0080.indd 63 21/06/11 19:02

64

Características dos seres vivos

Os animais, as plantas, os fungos e incluso os microorganismos que non vemos a simple vista son seres vivos. Todos eles teñen caracte-rísticas comúns:

• Todos os seres vivos nacen e morren.• Todos teñen unha composición química semellante, que forma a

materia orgánica.• Todos os seres vivos están formados por unha ou varias unidades

microscópicas chamadas células. As células son as unidades máis pequenas con vida propia.

• Todos realizan tres funcións vitais: nutrición, relación e repro-dución.

Función de nutrición

Os seres vivos necesitamos unhas substancias, chamadas nutrien-tes, para crecer e obter enerxía.

A nutrición é o proceso polo que obtemos os nutrientes. Segundo a súa nutrición distínguense dous tipos de seres vivos:

• Seres vivos autótrofos. Toman auga, sales minerais e dióxido de carbono para conseguir nutrientes. Para iso, necesitan enerxía que se obtén da luz do sol, mediante a fotosíntese. Son seres au-tótrofos as plantas, as algas e algunhas bacterias.

• Seres vivos heterótrofos. Aliméntanse doutros seres vivos ou dos seus restos para conseguir nutrientes. Son seres heterótrofos os animais, os fungos e a maior parte dos microorganismos.

Función de relación

Cando un animal foxe ante a presenza dun depredador está reali-zando a función de relación. Cando unha planta crece cara á luz ta-mén está realizando a función de relación.

Esta función engloba os procesos polos que os seres vivos se relacio-nan entre si e co medio en que viven.

Función de reprodución

Mediante a función de reprodución os seres vivos orixinan novos individuos. Hai dous tipos de reprodución:

• Reprodución asexual. Intervén un só individuo, a partir do cal se orixinan os descendentes. Por exemplo, as esponxas son ani-mais mariños invertebrados que producen unhas xemas que se desprenden e forman novas esponxas.

• Reprodución sexual. Interveñen dous seres de diferente sexo que achegan, cada un, unha célula sexual chamada gameto. A unión dos dous gametos forma o cigoto, que se desenvolve e dá lugar a un novo individuo.

1

Os animais e as plantas están formados por células e teñen unha composición moi semellante. Pero as plantas son capaces de elaborar a súa propia materia orgánica mediante a fotosíntese, e os animais, non. Por iso, os animais teñen que alimentarse de materia orgánica xa elaborada.

A asociación entre diferentes organismos inclúese dentro da función de relación.

Grazas á función de reprodución prodúcense novos individuos e mantéñense as especies.

327319 _ 0063-0080.indd 64 21/06/11 19:02


a) Todos os seres vivos e .

b) Todos os seres vivos teñen unha composición química

parecida, que forma a .

c) Todos os seres vivos están formados por unha ou varias

unidades microscópicas chamadas .

d) Todos os seres vivos realizan tres funcións vitais:

,

e .

2. Responde. Que son as células?


a) Para que necesitamos nutrientes os seres vivos?

b) Que é a nutrición?

c) Que é a función de relación?

4. Observa estes debuxos e rodea cun círculo os que representan seres vivos. Explica por que.

Actividades 5. Escribe o tipo de nutrición (autótrofa ou heterótrofa)

que teñen os seguintes seres vivos.

6. Responde. Cales son os dous tipos de seres vivos, segundo a súa nutrición?

1.

2.

7. Une con frechas as dúas columnas, segundo as características do tipo de nutrición.

Autótrofos • • Realizanafotosíntese.

Heterótrofos • • Aliméntanse doutrosseres vivos.

8. Escribe o nome de dous organismos autótrofos.

1.

2.

9. Escribe o nome de dous organismos heterótrofos.

1.

2.


V F Na reprodución asexual interveñen dous seres diferentes.

V F Na reprodución asexual intervén un só individuo.

V F Na reprodución sexual interveñen dous seres de diferente sexo.

65

A B C D

EF

H

G

A

C

B

D

327319 _ 0063-0080.indd 65 21/06/11 19:02

66

2 A composición química dos seres vivos

Todos os seres vivos están formados polos seguintes elementos: carbono (C), hidróxeno (H), osíxeno (O) e nitróxeno (N).

Con estes elementos fórmanse diferentes substancias que compoñen os seres vivos. Estas substancias poden ser inorgánicas ou orgánicas.• As substancias inorgánicas están presentes nos seres vivos e na

materia inerte. As principais substancias inorgánicas son: – A auga. É a substancia máis abundante nos seres vivos. É o

medio de transporte de substancias no interior do organismo. – Sales minerais. Forman as cubertas, ósos, dentes…• As substancias orgánicas están presentes exclusivamente nos se-

res vivos. Clasifícanse en: – Glícidos. Forman estruturas e proporcionan enerxía. – Lípidos. Serven como reserva de enerxía. – Proteínas. Transportan substancias, defenden contra as infec-

cións, etc. – Ácidos nucleicos. Conteñen a información hereditaria que se

transmite dunha xeración á seguinte.

3 A célula

Todos os seres vivos estamos formados por unha ou máis células.A célula é a unidade máis pequena con vida propia, xa que ten ca-pacidade para realizar as tres funcións vitais: nutrición, relación e reprodución.

Todas as células proveñen, por división, doutras células.As células están compostas por:• Membrana plasmática. É unha capa que separa a célula do exte-

rior e que a protexe.• Citoplasma. É un líquido viscoso onde se encontran os orgánu-

los, que realizan diferentes funcións da célula.• Material xenético. Contén a información para controlar e regu-

lar o funcionamento da célula.

Segundo onde se encontre o material xenético, as células poden ser:• Células eucariotas. O seu material xenético está no interior dun

compartimento chamado núcleo. Os animais e as plantas son se-res vivos con células eucariotas.

• Células procariotas. Non teñen núcleo e o seu material xenético está disperso polo citoplasma. Son máis pequenas e simples ca as eucariotas. As bacterias son células procariotas.

Chámaselle materia inerte a aquela que non ten vida.

COMPRENDE O SIGNIFICADO

As vitaminas son substancias moi variadas: algunhas son lípidos e outras proteínas. A carencia dalgunha vitamina ocasiona enfermidades e a súa falta total pode causar a morte dun ser vivo.

TEN EN CONTA

Noano1665,RobertHookeobservoucélulaspor primeira vez.

Microscopio deHooke

Célula eucariota vista ao microscopio.

Citoplasma

Membrana plasmática

Núcleo

327319 _ 0063-0080.indd 66 21/06/11 19:02

67


a) Cales son os elementos dos que están formados todos os seres vivos?

, ,

e .

b) De que dous tipos poden ser as substancias que forman os seres vivos?

1.

2.


Elemento Símbolo

Carbono

H

O

Nitróxeno

13. Une mediante frechas as dúas columnas.

• Lípidos • GlícidosSubstanciasinorgánicas• • Salesminerais Substanciasorgánicas • • Ácidosnucleicos • Proteínas • Auga



a) Que ocasiona a falta dalgunha vitamina?

b) Que pode causar a falta total de vitaminas?

16. Completa a frase coas seguintes palabras:

células – pequenas – seres vivos – vida propia

Todos os estamos formados

por , que son as unidades

máis con .


V F Todos os seres vivos estamos formados por unha soa célula.

V F A célula é a unidade máis pequena con vida propia.

V F Todas as células proveñen, por división, doutras células.

V F As células eucariotas non teñen núcleo.

V F As células procariotas non teñen núcleo.

18. Responde. A célula ten capacidade para realizar as tres funcións vitais. Cales son?

1.

2.

3.

19. Escribe unha frase coas seguintes palabras:

seres vivos – células


a) A membrana plasmática é unha capa

que a célula

do e a .

b) O é un líquido viscoso

onde se encontran os ,

que realizan da célula.

c) O material xenético contén a para

controlar e regular o da célula.

21. Escribe de que parte da célula se trata en cada caso:

a) Separa e protexe:

b) Líquidoviscoso:

Actividades

Glícidos ÁcidosnucleicosLípidos

Forman TransportanServen Conteñen

Substancias orgánicas

327319 _ 0063-0080.indd 67 21/06/11 19:02

68

A célula animal e a vexetal

Os animais e as plantas están formados por células eucariotas, é di-cir, co seu material xenético no núcleo, aínda que existen diferenzas entre as células dos animais e as das plantas:

• Por fóra, a célula vexetal ten unha parede ríxida chamada parede celular, mentres que a célula animal non a ten.

• As células vexetais teñen forma poliédrica, mentres as animais teñen formas máis variadas.

• A célula vexetal ten cloroplastos, uns orgánulos onde se realiza a fotosíntese, é dicir, onde se fabrican as substancias orgánicas propias da planta.

• As células vexetais teñen vacúolos, que son grandes bolsas onde se acumulan auga e substancias. As células animais teñen vesícu-las máis pequenas.

4


Núcleo. Conténo material xenético.

Citoplasma.Nel encóntranse os orgánulos: mitocondrias, vacúolos…

Vesículas e vacúolos. Bolsas rodeadas de membrana onde se acumulan substancias.

Mitocondrias. Nelasobtense a enerxía dos nutrientes. Cloroplastos.

Almacenan un pigmento verde,

denominado clorofila.Neles elabórase

a materia orgánica por medio da fotosíntese.

Parede celular.Parede grosa e ríxida.

Célula animal Célula vexetal

Parede celular

Membrana plasmática Citoplasma Vesículas/

vacúolos Mitocondria Cloroplasto Núcleo

Célula animal Non Si Si Vesículas Si Non Si

Célula vexetal Si Si Si Vacúolos Si Si Si

FunciónDá

resistenciaSepara

e protexeContén

orgánulosAcumula

substanciasProduce enerxía

Realizafotosíntese

Contén información

As células poliédricas, como as vexetais, son as que presentan caras planas.


327319 _ 0063-0080.indd 68 21/06/11 19:02

69


animais – plantas


a) Que nome recibe a parede ríxida que rodea

as células vexetais?

b) Que función realiza esta parede?

24. Observa o cadro da páxina anterior e completa as frases:

a) O citoplasma contén .

b) As mitocondrias producen .

c) O núcleo contén .

d) Nos cloroplastos realízase a .


a) Onde se acumulan a auga e as substancias nas células vexetais?

b) E nas células animais?

26. Observa o cadro da páxina anterior e escribe que tres estruturas ten a célula vexetal que non ten a célula animal.

1.

2.

3.

27. Escribe o nome das partes sinaladas no debuxo.

Actividades28. Escribe se as seguintes descricións son dunha célula

animal, dunha vexetal ou das dúas:

a) Ten mitocondrias:

b) Ten vacúolos:

c) Ten membrana plasmática:

d) Ten núcleo:

e) Ten parede celular:

f) Ten citoplasma:

g) Ten cloroplastos:

29. Escribe o nome das partes sinaladas no debuxo.


Célula animal

Célula vexetal

Función

Parede celular


Citoplasma

Vacúolos/ vesículas

Mitocondrias

Cloroplastos

Núcleo

Cloroplastos.Almacenan

un pigmento verde, denominado clorofila.

Neles elabórase a materia orgánica por medio da fotosíntese.

327319 _ 0063-0080.indd 69 21/06/11 19:02

70

5 Os organismos unicelulares e pluricelulares

Os seres vivos poden estar formados por unha célula ou por moitas. Segundo o número de células, clasifícanse en:• Seres vivos unicelulares. Están formados por unha soa célula.

Por exemplo, as bacterias.• Seres vivos pluricelulares. Están formados por moitas células di-

ferentes. Por exemplo, os animais e as plantas.

Niveis de organización

Nos organismos pluricelulares as células están especializadas nunha determinada función: presentan unha forma e unha estrutura carac-terísticas e están agrupadas en diferentes niveis de organización. Estes son:• Tecidos. Formados pola agrupación de células que realizan a

mesma función. Por exemplo, as células musculares forman o teci-do muscular.

• Órganos. Son agrupacións de varios tecidos que actúan coordinada-mente. Por exemplo, un músculo é un órgano formado por tecido muscular, tecido nervioso, tecido conxuntivo e tecido sanguíneo.

• Sistemas. Constituídos por varios órganos semellantes que reali-zan unha función. Por exemplo, o sistema muscular está formado por todos os músculos do corpo.

• Aparellos. Están formados por un conxunto de órganos diferen-tes que participan nunha mesma función. Por exemplo, o aparello locomotor está formado por ósos e músculos e participan na fun-ción de mover e soster o corpo.

Célula ósea

Células musculares

Tecido óseo Tecido muscular

Órgano: óso Órgano: músculo

Aparello locomotor

Niveis de organización

Individuo

Célula

Tecido

Órgano

Sistema Aparello

327319 _ 0063-0080.indd 70 21/06/11 19:02

71


seres vivos – moitas – célula

Os poden estar formados por

unha ou por .


a) Que son seres vivos unicelulares?

b) Que son seres vivos pluricelulares?


• Animais

Seresvivosunicelulares •

• Plantas

Seresvivospluricelulares •

• Bacterias

34. A seguinte afirmación é falsa. Escríbea debaixo correctamente.

Nos organismos pluricelulares, as células non están especializadas nunha determinada función.

35. Responde. Que son os diferentes niveis de organización da materia viva?

36. Completa o esquema dos niveis de organización da materia viva.

Actividades37. Le a frase e elixe cal é a opción correcta para

completala en cada caso.

a) O tecido muscular está formado por .

aparello locomotor – células musculares

b) O sistema muscular está formado por .

músculos do corpo – tecido nervioso

c) Os músculos son formados por tecido muscular.

órganos – aparellos


a) De que están formados os tecidos?

b) Que son os órganos?

c) De que están constituídos os sistemas?

d) De que están formados os aparellos?

39. Completa o esquema cos termos que faltan.

Célula

Órgano

327319 _ 0063-0080.indd 71 21/06/11 19:02

72

Os cinco reinos

Todos os seres vivos se clasifican en cinco reinos: Moneras, Protis-tas, Fungos, Plantas e Animais.

6

Reino Moneras Reino Protistas

Reino Plantas Reino Animais

Reino Nutrición Número de células

Tipo de células

Presenza de tecidos Exemplos

MonerasAutótrofa

ou heterótrofa Unicelular Procariota Sen tecidos Bacterias

ProtistasAutótrofa

ou heterótrofaUnicelular

ou pluricelular Eucariota Sen tecidos Protozoos e algas

Fungos Heterótrofa Unicelular ou pluricelular Eucariota Sen tecidos

Fermentos, mofos e fungos que

forman cogomelos

Plantas Autótrofa Pluricelular Eucariota Con tecidosBrións, fentos

e plantas con flores

Animais Heterótrofa Pluricelular Eucariota Con tecidos Invertebrados e vertebrados

Reino Fungos

327319 _ 0063-0080.indd 72 21/06/11 19:02

73


41. Escribe a que reino pertencen os seguintes seres vivos.

42. Responde. Cales dos cinco reinos teñen nutrición heterótrofa?

1.

2.

3.

4.

43. Une mediante frechas as dúas columnas:

• Pomba

• Champiñón

• Palmeira

ReinoPlantas • • León

ReinoFungos • • Fungo

ReinoAnimais • • Fermento

• Araña

• Mofo

• Fento

Actividades44. Completa a táboa coas características dos reinos

Protistas e Plantas.

Protistas Plantas

Nutrición

Número de células

Tipo de células

Presenza de tecidos

Exemplos

45. As seguintes afirmacións son falsas. Escríbeas debaixo correctamente.

a) O reino Moneras está formado por organismos pluricelulares eucariotas.

b) As bacterias pertencen ao reino Protistas.

c) O reino Fungos está formado por organismos con nutrición autótrofa.

d) O reino Plantas está formado por organismos con células procariotas.

e) Os protozoos e as algas pertencen ao reino Animais.

Os seres vivos clasifícanse en cinco reinos, que son:

327319 _ 0063-0080.indd 73 21/06/11 19:02

74

A historia da vida

A Terra formouse hai uns 4 500 millóns de anos. A atmosfera non tiña osíxeno e os primeiros seres vivos deberon ser semellantes ás bacterias. Co tempo xurdiron seres que realizaban a fotosíntese e desprendían osíxeno, que pouco a pouco se foi acumulando na at-mosfera.

A expansión da vida

Máis tarde déronse as circunstancias axeitadas e produciuse unha grande explosión biolóxica, na que xurdiron os antepasados dos animais e plantas que hoxe coñecemos. Das primitivas bacterias xurdiron os protozoos e deles os inverte-brados mariños, como o trilobites. Máis tarde apareceron os peixes que chegaron a dominar os mares durante anos.

A colonización de terra firme

Os primeiros seres vivos en ocupar terra firme foron as plantas, que formaron extensos bosques pantanosos.Os primeiros animais que abandonaron a auga foron invertebrados, principalmente insectos. Máis tarde xurdiron os anfibios que evo-lucionaron dun grupo de peixes que desenvolveron un pulmón que lles permitiu respirar fóra da auga.Os réptiles desenvolvéronse a partir dos anfibios, e ao poñer ovos protexidos con casca dura independizáronse da auga.Produciuse entón a primeira grande extinción masiva e desapare-ceu o 95 % das especies daquela época.

A era dos réptiles

Posteriormente, os réptiles empezaron a expandirse ocupando to-dos os medios. Os máis abundantes foron os pterosauros (réptiles voadores), os ictiosauros (réptiles nadadores) e os dinosauros, con miles de especies que dominaron a Terra.Nesa época, apareceu un tipo de réptil que deu lugar aos primeiros mamíferos e uns dinosauros carnívoros que desenvolveron plumas e deron lugar ás aves.A causa do impacto dun meteorito xigante na Terra, e da intensa actividade volcánica, produciuse unha segunda extinción masiva e desapareceu o 70 % das especies existentes.

A era das aves e dos mamíferos

A extinción dos dinosauros permitiu o desenvolvemento de aves e mamíferos. Os primates, o grupo de mamíferos ao que pertencemos os seres humanos, orixinouse hai 60 millóns de anos a partir dun pequeno mamífero insectívoro.

7

Hai 550 millóns de anos, nos fondos mariños os trilobites eran moi abundantes. Tiñan un esqueleto externo e podían enrolarse en forma de bóla para defenderse dos seus depredadores.

Moitos dos primeiros insectos que colonizaron a terra firme tiñan tamaños xigantes, como meganeura, cunhaenvergadura de ás de máis de 75 cm.

Os pterosaurios eran réptiles voadores que podían alcanzar 10 metros de envergadura. Ata a aparición das aves dominaron o medio aéreo.

327319 _ 0063-0080.indd 74 21/06/11 19:02

75

46. Responde. Cales foron os primeiros seres vivos capaces de vivir sen osíxeno?


a) Cando se produciu a grande explosión biolóxica

empezaron a aparecer os

dos

e que hoxe coñecemos.

b) Das primeiras bacterias xurdiron os

e deles, os primeiros

.

c) Máis tarde aparecen os , que chegaron a dominar os mares durante anos.


a) Cales foron os primeiros seres vivos en ocupar terra firme?

b) Cales foron os primeiros animais que abandonaron a auga?

49. Le o texto e responde as preguntas.

«Os anfibios evolucionaron a partir dun grupo de peixes que desenvolveron un pulmón que lles permitiu respirar fóra da auga.»

a) A partir de que animais evolucionaron os anfibios?

b) Que permitiu o desenvolvemento dun pulmón?

50. Responde. Cales foron os réptiles máis abundantes? Escribe se eran animais acuáticos, voadores ou terrestres.

1.

2.

3.

Actividades51. Sinala se as seguintes frases son verdadeiras (V)

ou falsas (F):

V F Coa primeira extinción masiva desapareceuo 70 % das especies.

V F Coa segunda extinción masiva desapareceuo 70 % das especies.

V F Coa primeira extinción masiva desapareceuo 95 % das especies.

52. Responde. Que tipos de dinosauros desenvolveron plumas e deron lugar ás aves?

53. Busca os seguintes termos nun dicionario e escribe o seu significado.

a) Extinción:

b) Especie:


A extinción dos dinosauros permitiu

o desenvolvemento de e .

55. Debuxa un trilobite e responde as preguntas:

a) Os trilobites son vertebrados ou invertebrados?

b) Hai cantos millóns de anos viviron os trilobites?

56. Responde. A que grupo de mamíferos pertencemos os seres humanos?

327319 _ 0063-0080.indd 75 21/06/11 19:02

76

A biodiversidade

Ao mirar pola fiestra, podemos ver unha gran diversidade de formas de vida: paxaros, árbores, herbas, bolboretas, formigas, etc.

Chámaselle biodiversidade á variedade de seres que viven ou viviron na Terra.

A biodiversidade actual é o resultado dun lento proceso chamado evolución.

Actualmente non se sabe con certeza o número total de especies de seres vivos que existen, xa que as especies van evolucionando e dan-do lugar a outras novas. Os hábitats con maior biodiversidade son os bosques tropicais e os arrecifes de coral, onde viven máis da me-tade das especies da Terra.

En España viven moitas especies diferentes, polo que a biodiversi-dade é grande. Delas un gran número son endémicas, é dicir, en-cóntranse só en España.

Perda da biodiversidade

Cada día que pasa extínguense e desaparecen especies debido:

• Á destrución de ecosistemas acuáticos e terrestres.

• Á contaminación de augas, terreos e atmosfera.

• Á caza e a pesca que non respectan as leis.

• Á venda de especies exóticas, ao coleccionismo de animais ou o comercio ilegal de especies protexidas.

Necesidade de conservar a biodiversidade

Existen moitas razóns para conservar a biodiversidade e evitar a desaparición de especies; entre elas destacan:

• Son unha fonte de recursos básica. Coa desaparición de espe-cies, estamos perdendo alimentos, novas menciñas, novas fontes de enerxía, etc. Os antibióticos obtéñense dos fungos e a maior parte do material que se utiliza na industria téxtil ten unha orixe animal ou vexetal.

• Cuestións éticas. Temos a responsabilidade de respectar e coi-dar o medio natural e as especies.

• Razóns comerciais e estéticas. As plantas e animais salvaxes son admirados por moitas persoas e fan posible o aumento de ingre-sos a partir do turismo, dos safaris fotográficos, etc.

• Motivos científicos. Manter a biodiversidade permite coñecer mellor o funcionamento dos ecosistemas e os seres vivos de cada un deles.

8

O lince ibérico é unha especie endémica de España, que se encontra en perigo de extinción.

Parque Nacional de Doñana. Para que as especies sobrevivan é necesario protexer os seus hábitats naturais, por exemploestablecendo lugares protexidos.

Unha especie é un grupo de individuos semellantes que poden reproducirse entre si dando lugar a unha descendencia fértil, é dicir, que tamén pode ter descendencia.


327319 _ 0063-0080.indd 76 21/06/11 19:02

77

57. Responde. A que chamamos biodiversidade?

.


A biodiversidade actual é o resultado dun lento

proceso, chamado .

59. Busca os seguintes termos nun dicionario e escribe o seu significado.

a) Especies:

.

b) Hábitat:

.

c) Ecosistema:

.

60. Responde. Cales son os hábitats con maior biodiversidade?

e .


Cada día extínguense e desaparecen especies debido a:

a) A destrución

.

b) A contaminación

.

c) A e a

que .

d) A venda de ,

o

ou o .


V F Temos a responsabilidade de respectar e coidar o medio natural.

V F As plantas e animais salvaxes son admirados por moitas persoas.

V F Coa desaparición de especies perdemos novos alimentos, menciñas e fontes de enerxía.

Actividades63. Une mediante frechas as razóns para conservar

a biodiversidade coa súa explicación correspondente.


a) De onde se obteñen os antibióticos?

b) Que orixe ten a maior parte do material da industria téxtil?

ou

65. Completa o enunciado coas seguintes palabras:

biodiversidade – ecosistemas – seres vivos – coñecer

Manter a permite

mellor o funcionamento dos e

os de cada un deles.

66. Le e responde.

«Os animais da fotografía son linces. Trátase dun dos animais en maior perigo de extinción en España».

Busca información e explica o que significa que un animal está en perigo de extinción.

Permite coñecer• o funcionamento dos ecosistemas.

As plantas e os animais• son admirados polas persoas.

Estamos perdendo• menciñas e alimentos.

Debemos respectar• e coidar o medio natural.

Cuestiónséticas •

Sonrecursosbásicos •

Razónsestéticas •

Motivoscientíficos •

327319 _ 0063-0080.indd 77 21/06/11 19:02

78

O microscopio

O microscopio é un instrumento formado por un sistema de lentes que permite ver obxectos moi pequenos.

O obxecto que queremos observar ponse sobre un cristal, chamado portaobxectos, e cóbrese con outro cristal máis fino e pequeno, chamado cubreobxectos.

Cómpre que os materiais que se vaian observar sexan moi finos.

As lentes están nos obxectivos, que se encontran no revólver.

Compoñentes Descrición e utilidade

Ocular Compoñente polo que observamos as mostras.

Obxectivos Lentesquenospermitenobservar a mostra con maior ou menor aumento.

RevólverParte na que se encontran os obxectivos e mediante a que podemos seleccionar o que necesitamos.

Platina Lugarondecolocamosamostra para observala.

Pinzas Pezas de metal que serven para suxeitar o portaobxectos.


Foco de luz que serve para iluminar a mostra que imos observar.

Condensador Lentequeconcentraaluzsobre a mostra.

DiafragmaMecanismo que permite regular a cantidade de luz que entra no condensador.


Peza que xira e permite enfocar a preparación que estamos observando.


Peza, similar ao parafuso macrométrico, polo xeral máis pequena, que permite realizar un enfoque máis preciso.


Utilización e enfoque

Unha vez realizada a preparación, colócase na platina.

En primeiro lugar, situamos o obxectivo de menor aumento no revólver e, mediante o parafuso macrométrico, achegámolo mirando desde fóra sen que chegue a tocar a preparación.

Despois, mirando polo ocular, facemos retroceder o obxectivo mediante o parafuso macrométrico, separándoo da preparación lentamente ata que consigamos velo enfocado. Despois afinamos o enfoque mediante o parafuso micrométrico.

Para apreciar a capacidade de aumento dun microscopio, podemos observar un anaco de papel milimetrado, unha regra de plástico graduada, a punta dun pelo, sal, azucre, etc.

Aprender a usar o microscopio

Diafragma

Condensador

Platina

Pinzas

Obxectivos

Revólver

Ocular

Columna




Portaobxectos Cubreobxectos

327319 _ 0063-0080.indd 78 21/06/11 19:02

79

Realizar unha preparación de células vexetais

1. Obtemos as células. Collemos unha capa do interior dunha cebola e quitamos con coidado un pequeno anaco da pel pola cara interna.

2. Estendemos o fragmento de cebola sobre un portaobxectos e tinguímolo con colorante para que as células sexan máis visibles.

3. Deixamos actuar a tintura durante cinco minutos e lavamos o exceso de tintura, deixando caer unhas gotas de auga por riba.

4. Colocamos o cubreobxectos sobre a mostra e poñémola na platina do microscopio. Acendemos a fonte de iluminación e, seguindo os pasos da páxina anterior, observamos as células.

Realizar unha preparación de células animais

1. Obtemos as células. Cun pauciño de algodón limpo, rascamos suavemente a cara interna da meixela, sen mancarnos. Sobre o pauciño de algodón recolleriamos algunhas células da pel.

2. Estendemos sobre o portaobxectos as células que obtivemos e engadimos unha gota de auga.

3. Tinguimos as células con colorante. Neste caso non hai que lavar o exceso, xa que as células se perderían ao non estar unidas.

4. Colocamos o cubreobxectos sobre a mostra, poñemos a preparación na platina e observamos as células.

Observar células polo microscopio

Nun caderno deben realizarse debuxos das observacións realizadas e anotacións sobre os pasos que seguimos para a preparación das mostras e a súa observación co microscopio.

As mostras que preparamos gardarémolas cunha etiqueta, na que poñeremos o nome da preparación, a data e o noso nome para volver observalas posteriormente.Células de cebola. Células da meixela.

1 2

3 4

1 2

3 4

327319 _ 0063-0080.indd 79 21/06/11 19:02

80

ResumoCARACTERÍSTICAS DOS SERES VIVOS

Todos os seres vivos e ,

teñen unha composición química parecida, están formados

por e realizan tres funcións vitais:

, e .

A COMPOSICIÓN QUÍMICA DOS SERES VIVOS

As substancias químicas dos seres vivos poden ser:

• Substancias inorgánicas. As principais son: e .

• Substancias . Clasifícanse en: , , proteínas e ácidos .

A CÉLULA

Todas as células están compostas por: membrana plasmática, e .

As células poden ser de dous tipos:

• : con núcleo.

• Procariotas: .

Os organismos segundo o número de células poden ser:

• Unicelulares: .

• : formados por moitas células.

OS CINCO REINOS

Os seres vivos clasifícanse en cinco reinos: Moneras, , Fungos, e Animais.

A HISTORIA DA VIDA

Os primeiros seres vivos capaces de vivir sen osíxeno foron

. Destes xurdiron protozoos e deles os . Os primeiros seres vivos en ocupar terra firme foron .

Os primeiros animais que abandonaron a auga foron

. Máis tarde xurdiron anfibios e réptiles.

A extinción dos dinosauros permitiu o desenvolvemento de e .

BIODIVERSIDADE

Chámaselle biodiversidade á variedade de que viven ou viviron na Terra.

Entre as razóns para conservar a biodiversidade destacan:

Son recursos, , estéticas e .

Reino Animais

Reino Plantas

Reino Protistas Reino FungosReino Moneras

327319 _ 0063-0080.indd 80 21/06/11 19:02

8Ilustración

Os animais vertebrados

O ornitorrinco é un animal que vive, só ou en parella, nos ríos de Australia. Este estraño mamífero parece a unión de tres animais diferentes: o pato (polo seu peteiro e patas palma-das), o castor (polo seu rabo) e a lontra (polo pelo que cobre o seu corpo).

O ornitorrinco aliméntase de moscas, vermes e plantas que crecen no fondo do río. Adoita estar moito tempo na auga, é bo nadador e a miúdo sobe á superficie para descansar no seu tobo.

As crías nacen de ovos, pero aliméntanse mamando da nai; por iso é considerado un animal mamífero.

Por que o ornitorrinco é considerado un animal mamífero?

• As principais diferenzas entreanimais vertebrados e invertebrados.

• As características dos vertebrados e a súa clasificación.

• Como diferenciar cada undos grupos de vertebrados.


327319 _ 0081-0090.indd 81 21/06/11 19:03

82

Animais. Os vertebrados

Os animais son un grupo de seres vivos que teñen as seguintes ca-racterísticas:

• O seu corpo está formado por moitas células, son seres plurice-lulares.

• Os animais son capaces de moverse para buscar alimento, fuxir do perigo…

• Todos os animais se alimentan doutros seres vivos. A vaca co-me herba, o león aliméntase doutros animais…

Os animais divídense en dous grupos: vertebrados e invertebrados.

• Vertebrados. As súas principais características son:

– Todos teñen columna vertebral.

– Teñen un esqueleto interno, que sostén o corpo e protexe os seus órganos.

– O corpo dos vertebrados divídese en cabeza, tronco e extremi-dades.

– Os vertebrados clasifícanse en cinco grupos: mamíferos, aves, réptiles, anfibios e peixes.

O can, o león, a aguia, a serpente, a ra e o tiburón son vertebra-dos.

• Invertebrados. Son animais sen columna vertebral. A miñoca, o caracol e o mosquito son invertebrados.

1

Os seres vivos formados por unha soa célula chámanse unicelulares.

Os que están formados por moitas células son pluricelulares.

LEMBRA

A xirafa é un animal herbívoro. Aliméntase de plantas.

O oso é un animal omnívoro. Come carne e plantas.

O león é un animal carnívoro. Aliméntase de carne.

Tipos de alimentación dos animais

327319 _ 0081-0090.indd 82 21/06/11 19:03

83

1. Escribe os seguintes nomes no lugar do debuxo que corresponda.

Columna vertebral – CabezaTronco – Extremidades


V F Un animal pode estar formado por unha soa célula.

V F Todos os animais vertebrados teñencolumna vertebral.

V F Os animais invertebrados teñen unhapequena columna vertebral.

V F O ornitorrinco é un animal vertebrado.

3. Fíxate nas fotos da páxina anterior e completaas seguintes frases:

a) O león é un animal carnívoro, xa que come

.

b) Os animais son os que se

alimentan de plantas.

c) Os seres humanos somos animais omnívoros,

posto que comemos e

.

Actividades4. Responde. Que nomes reciben os cinco grupos

en que se clasifican os animais vertebrados?

1.

2.

3.

4.

5.


a) O corpo dos animais está formado por moitas

células, son .

b) Todos os animais se alimentan de .

c) O dos vertebrados sostén

o corpo e protexe os .

d) A miñoca é un animal .

6. Indica se os seguintes animais son vertebradosou invertebrados.

Oso polar: Escaravello:

Pingüín: Can:

Escorpión: Mosca:

327319 _ 0081-0090.indd 83 21/06/11 19:03

84

Os mamíferos

Os mamíferos son animais vertebrados e estes poden ser terres-tres, coma o can e mais o rato, ou acuáticos, como a balea e mais o golfiño.

Os mamíferos presentan as seguintes caracte-rísticas:

• Teñen o corpo cuberto de pelo, que os pro-texe dos cambios de temperatura.

• No seu corpo pódense distinguir catro partes: cabeza, tronco, extremidades e rabo.

• Son os únicos vertebrados que teñen orellas.

• As súas extremidades poden ter diferentes formas:– Patas. Nos mamíferos terrestres, coma o

can.– Ás. Nos morcegos.– Aletas. Nos acuáticos, coma o golfiño e a

balea.

• A súa boca ten labios e dentes.

• Ao nacer, aliméntanse do leite que producen as súas nais nas mamas.

• Respiran por pulmóns, tomando o osíxeno do aire.

• A maioría son vivíparos: desenvólvense dentro do ventre da súa nai.

• Poden ser carnívoros, herbívoros ou omnívoros.

Os mamíferos son vertebrados con pelo. O seu corpo divídese en cabeza, tronco, extremidades e rabo. Teñen mamas coas que as femias alimentan aos acabados de nacer. Respiran por pulmóns e son vivíparos.

O ser humano

As persoas pertencemos ao grupo dos mamíferos. Diferenciámonos do resto dos mamíferos polas seguintes características:

• Carecemos de rabo.

• Temos unha postura erguida e camiñamos sobre dúas pernas. Somos bípedes.

• Temos glándulas sudoríparas, que refrixeran o noso corpo.

• O noso cerebro está moi desenvolvido e somos capaces de comu-nicármonos por medio de diferentes linguaxes.

2

Patas

OrellasColumna vertebral

Rabo

Tronco

O nome de «mamífero» débese a que é o único grupo de vertebrados que posúe mamas.

As mamas son glándulas nas que as femias producen leite co que alimentan aos que acaban de nacer.


327319 _ 0081-0090.indd 84 21/06/11 19:03

85

07. Escribe dous exemplos de mamíferos que vivan nos seguintes medios:

a) Medio terrestre:

e .

b) Medio acuático:

e .

08. Explica de que se alimentan os mamíferos que acaban de nacer e de onde obteñen ese alimento.

09. Responde. Cal é a función do pelo que cobre a pel dos mamíferos?

10. Escribe os seguintes nomes no lugar da imaxe que corresponda.

Columna vertebral – Cabeza Tronco – Patas – Rabo – Orellas

11. Explica o que significa que os mamíferos son animais vivíparos.

Actividades12. Explica por que os mamíferos acuáticos, como

os golfiños, as baleas ou as focas, non poden permanecer sempre debaixo da auga e teñen que saír de vez en cando á superficie.

13. Completa o seguinte texto coas palabras que faltan:

Os mamíferos son animais .

O seu corpo está cuberto de ,

que os protexe dos cambios de temperatura.

As súas extremidades poden ter forma de

, de e

de . Respiran por

e antes de nacer desenvólvense no

da nai, polo que son .

14. Completa a seguinte táboa coas características de cada un dos tres animais seguintes.

Can Morcego Golfiño

Respiración

Medio en que habita

Forma das extremidades

15. Explica as principais características que diferencian o ser humano do resto dos mamíferos.

327319 _ 0081-0090.indd 85 21/06/11 19:03

86

3

Nos réptiles, o corpo toca o chan ao andar. Esta forma de desprazarse chámase reptar; de aí o nome do grupo.

FÍXATE

Non existen animais aéreos, xa que, aínda que algúns pasan moito tempo voando, en realidade viven na terra e, polo tanto, son terrestres.

TEN EN CONTA

Patas

Á

Peteiro

Columna vertebral

Patas

Columna vertebral

RaboCabeza

Tronco

As aves

As aves son animais vertebrados. Moitas, coma o bufo, a aguia ou a pomba, voan, mentres que outras, como o pingüín e a avestruz, non o fan. Todas son terrestres, aínda que algunhas pasan moito tempo na auga.

As aves presentan as seguintes características:

• O seu esqueleto é moi lixeiro, xa que os seus ósos son ocos. Isto facilita que poidan voar.

• O seu corpo está cuberto de plumas.

• As súas extremidades dianteiras son ás, que utilizan para voar. As traseiras son patas, que utilizan para andar e na-dar.

• Teñen peteiro, sen dentes.


• Reprodúcense mediante ovos; son ovíparas.

• As aves, segundo o seu tipo de alimentación, poden ser carnívoras, herbívoras ou omnívoras.

As aves son vertebrados con plumas. Os seus ósos son ocos. Teñen ás e peteiro. Respiran por pulmóns e son ovíparas.

4 Os réptiles

Os réptiles son animais vertebrados. A maioría son terrestres, aín-da que algúns, como os crocodilos e algunhas tartarugas, viven en medios acuáticos.

Entre as súas características destacan:

• O seu corpo está cuberto de escamas duras, que manteñen a humidade corporal. Algúns, coma as tartarugas, teñen cuberta.

• O seu corpo divídese en cabeza, tronco, extremi-dades e rabo.

• As súas catro extremidades son patas, excepto nas serpentes, que non teñen.


• Reprodúcense por ovos, son ovíparos.

• A maioría dos réptiles son carnívoros.

Os réptiles teñen o corpo cuberto de escamas duras. Posúen catro extremidades e rabo. Respiran por pulmóns e son ovíparos.

327319 _ 0081-0090.indd 86 21/06/11 19:03

87

16. Escribe o nome de dúas aves que non voen:

e .


As aves son animais , xa que teñen columna vertebral.


V F Todas as aves teñen peteiro.

V F As aves respiran por pulmóns.

V F Os ósos das aves son ocos.

V F As aves teñen o corpo cuberto de pelo e plumas.

V F As catro extremidades das aves son ás.

V F As aves son animais vivíparos porque nacen de ovos.

V F As aves son animais terrestres.

19. Le o texto e explica por que.

Os pingüíns non voan e pasan gran parte da súa vida na auga, con todo, clasifícanse no grupo das aves porque…

20. Le o texto e sinala a opción correcta.

Se os morcegos teñen ás e voan, por que pertencen ao grupo dos mamíferos e non ao das aves?

Teñen escamas, peteiro e son ovíparos.

Teñen ás, plumas, peteiro e son ovíparos.

Teñen ás, pelo e son vivíparos.

21. Completa o seguinte texto sobre as aves.

As aves son animais .

O seu esqueleto está formado por ósos que

están . O seu corpo está cuberto

de . Respiran por .

Reprodúcense por ,

son .

Actividades22. Sinala nas seguintes ilustracións a posición

da columna vertebral e das extremidades.

23. Marca cun 3 cales dos seguintes animais son réptiles.

Gaivota Iguana Cangarexo

Tartaruga Morcego Cobra

Crocodilo Lagarta Escaravello

Camaleón Víbora Caimán

Rato Can Golfiño


a) En que medio adoitan vivir os réptiles?

b) Todos viven nese medio?

c) Pon dous exemplos de réptiles que vivan noutro

medio.

25. Completa o seguinte texto sobre os réptiles.

Os réptiles son animais .

O seu corpo está cuberto por

e todos menos as serpes teñen .

Respiran por

e reprodúcense por .

26. Une con frechas as dúas columnas, segundo as características dos réptiles.

A súa pel está cuberta de •

Sonvertebrados •

Sonovíparos •

A maioría son carnívoros •

• Escamas

• Reprodúcense por ovos

• Aliméntanse de carne

• Teñen columna vertebral

327319 _ 0081-0090.indd 87 21/06/11 19:03

88

5

Algunhas persoas cren que as píntegas son réptiles. Cando vexas unha fíxate ben na súa pel e has comprobar que non está cuberta de escamas. Trátase dun anfibio.

NON TE CONFUNDAS

Tronco

Rabo

Columna vertebral

Patas

Cabeza

Escamas

Aleta ventral

Aleta caudal

Columna vertebral

Aleta dorsal

Os anfibios

Os anfibios son vertebrados. Cando nacen son acuáticos e aochegar a adultos son terrestres, aínda que viven en zonas húmidas.

Os anfibios presentan as seguintes características:

• Teñen a pel húmida, lisa e sen escamas.

• O seu corpo divídese en cabeza, tronco e extremi-dades (patas).

• Algúns anfibios, como a píntega, teñen rabo. Outros, coma a ra e o sapo, non teñen.

• Son ovíparos, é dicir, reprodúcense por ovos.

• Son os únicos vertebrados con metamorfose: unha serie de cam-bios que se producen desde que saen do ovo ata que chegan a ser adultos. Do ovo nacen cágados, que viven na auga, teñen rabo e non teñen patas. Durante a metamorfose, perden o rabo e desen-volven as patas.

• Os cágados son herbívoros, mentres que a maior parte dos adul-tos son carnívoros.

• Os cágados respiran por branquias. Os adultos fano por pul-móns e a través da pel.

Os anfibios teñen a pel lisa e húmida. Son ovíparos, sofren metamorfose e de adultos respiran por pulmóns ou pola pel.

6 Os peixes

Os peixes son animais vertebrados que viven en medios acuáticos. Presentan as seguintes características:

• O seu corpo é fusiforme (alongado e estreito nos extremos) e está cuberto de escamas.

• O esqueleto pode estar formado por ósos, coma no barbo e na troita, ou por pezas máis brandas, cha-madas cartilaxes, coma nas quenllas.

• As súas extremidades son aletas (dorsal, ventral, cau-dal).

• Respiran por branquias, tomando o osíxeno que hai disolto na auga.

• Son ovíparos, é dicir, reprodúcense por ovos.

• A maioría de peixes son carnívoros.

Os peixes son fusiformes e están cubertos de escamas. Teñen aletas, son ovíparos e respiran por branquias.

327319 _ 0081-0090.indd 88 21/06/11 19:03

89

30. Sinala nas seguintes ilustracións a posición da columna vertebral e das extremidades.

31. Indica de que está formado o esqueleto de cada un dos seguintes peixes:

32. Explica como respiran os peixes e de onde toman o osíxeno que necesitan.

33. Escribe os seguintes nomes onde corresponda:

Aleta dorsal – Aleta caudal – Aleta ventral

34. Completa o seguinte texto sobre os peixes:

Os peixes son animais . O seu corpo é

e está cuberto de .

As súas extremidades chámanse .

27. Responde as seguintes preguntas sobre os anfibios:

a) Como teñen a pel?

b) Como se chaman as crías?

c) De que se alimentan as crías dos anfibios?

d) Que tipo de alimentación teñen os anfibios adultos?

28. Completa a seguinte táboa coas diferenzas entre un cágado e un anfibio adulto.

Cágado Adulto

Patas

Rabo

Medio en que habita

Alimentación

Respiración

29. Le o seguinte texto e contesta as preguntas:

Diferenciar un sapo dunha ra.«Os sapos teñen a pel máis seca e áspera ca as ras. As súas patas son máis curtas e camiñan máis que saltan. As ras teñen a pel máis húmida, brillante e suave. As súas patas traseiras son máis longas e con elas poden realizar grandes saltos.»

a) A que grupo de vertebrados pertencen as ras e os sapos?

b) Cal dos dous anfibios se despraza saltando e cal camiñando?

Saltando:

Camiñando:

c) Cales son as diferenzas entre a pel das ras e a dos sapos?

Actividades

Quenlla

Esqueleto formado por:

Barbo

Esqueleto formado por:

327319 _ 0081-0090.indd 89 21/06/11 19:03

90

ResumoANIMAIS

• Sonserespluricelulares,édicir,estánformadospor .

• Segundoaalimentaciónpodenser: , ou .

• Clasifícanseen:

– . Teñen columna vertebral.

– . Non teñen columna vertebral.

OS MAMÍFEROS

• Corpocubertode .

• Extremidadesenformade .

• Respiración: .

• Reprodución: .

• Alimentación: .

AS AVES


• Extremidadesenformade e .

• Respiración: .

• Reprodución: .


OS RÉPTILES



• Respiración: .

• Reprodución: .


OS ANFIBIOS

• Pel .

• Enadultos,extremidadesenformade .

• Respiración: Cágados .

Adultos .

• Reprodución: .

• Alimentación: Cágados .

Adultos .

OS PEIXES



• Respiración: .

• Reprodución: .


327319 _ 0081-0090.indd 90 21/06/11 19:03

Os animais invertebrados

Desde hai séculos, os mariñeiros noruegueses contaron terroríficas historias sobre a existencia de Kraken, unha enorme lura. Incluso o famoso escritor Joules Verne, na súa obra 20 000 leguas de viaxe baixo o mar, narra a loita que mantén a tripulación do submarino Nautilus cunha lura xigante.

A existencia destes animais non son unicamente lendas, senón que se trata dunha realidade.

A lura xigante é o maior invertebrado coñecido. Pode alcanzar os 20 metros de lonxitude, unha masa de 1 000 quilogramos e os seus tentáculos chegan a medir ata 16 metros.

Cal pode ser a lonxitude e a masa dunha lura xigante?

• A recoñecer os animais invertebrados, distinguíndoos dos vertebrados.

• As características principais de cada grupo de invertebrados.


9

327319 _ 0091-0102.indd 91 21/06/11 19:05

92

Os poríferos e os celentéreos

Son animais invertebrados todos os animais que non teñen colum-na vertebral.

Os invertebrados clasifícanse en varios grupos: poríferos, celenté-reos, platihelmintos, nematodos, anélidos, moluscos, artrópodos e equinodermos.

Poríferos

As esponxas naturais son poríferos. Son animais invertebrados acuáticos. A maioría son mariñas, é dicir, viven no mar.

Os poríferos teñen as seguintes características:

• O seu corpo ten forma de saco e está perforado por poros, por onde entra a auga ao seu interior.

• Teñen un orificio chamado ósculo, por onde sae a auga.

Celentéreos

As anemones, os corais e as medusas son celentéreos. Son animais invertebrados acuáticos. A maioría son mariños.

Os celentéreos teñen as seguintes características:

• O seu corpo é brando e presentan simetría radial.

• Teñen unha única abertura que comunica coa cavidade gastro-vascular, que é o seu aparello dixestivo.

• Posúen tentáculos con substancias urticantes que paralizan as súas presas.

• Son carnívoros.

• Poden tener forma de pólipo ou de medusa:

– Pólipos. Teñen forma de saco. A boca está na parte superior e teñen tentáculos. Viven fixos no fondo do mar.

– Medusas. Teñen forma de paraugas. A boca está na parte infe-rior rodeada de tentáculos. Viven flotando na auga.

1

Ósculo

Poros

Canais

Os celentéreos presentan simetría radial, é dicir, o seu corpo pode ser dividido por varios planos de simetría.

SABÍAS QUE…

Tentáculos

Boca-ano

Cavidade gastrovascular

Tentáculos

Boca-ano

Cavidade gastrovascular

Pólipo Medusa

As esponxas teñen gran poder de rexeneración. Pódese orixinar unha esponxa completa a partir dun pequeno anaco.

327319 _ 0091-0102.indd 92 21/06/11 19:05

1. Responde. Que significa que un animal é invertebrado?

2. Escribe cales son os oito grupos en que se clasifican os animais invertebrados.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

3. Responde. A que grupo de invertebrados pertencen as esponxas naturais?

4. Completa o texto sobre os poríferos, coas seguintes palabras.

ósculo – entra – sae – poros – saco

O seu corpo ten forma de e está

perforado por , por onde

a auga. Ten un orificio chamado

por onde a auga.


V F As esponxas naturais viven na terra.

V F As esponxas son animais invertebrados acuáticos.

V F As esponxas naturais son celentéreos.

V F As anemones, corais e medusas son celentéreos.

V F Os celentéreos teñen tentáculos.

V F Os celentéreos poden ter forma de pólipo ou de medusa.

6. Responde. Que quere dicir que os celentéreos presentan simetría radial?

Actividades 7. Escribe os seguintes termos no lugar que corresponda

en cada debuxo.

Cavidade gastrovascular – Boca-ano – Tentáculos

8. Une mediante frechas as dúas columnas, segundo as características de pólipos e medusas.

•Teñenformadeparaugas.

•Teñenformadesaco.

Pólipos• • Abocaestánapartesuperior.

Medusas• • Abocaestánaparteinferior.

• Vivenflotandonaauga.

• Vivenfixosnofondo.

9. Completa o seguinte cadro.

Invertebrados Grupo ao que pertencen

Medusa

Pólipo

Coral Celentéreos

Esponxa

Anemone


a) Para que serven as substancias urticantes dos celentéreos?

b) Que é a cavidade gastrovascular?

c) Que é o ósculo dos poríferos?

93

327319 _ 0091-0102.indd 93 21/06/11 19:05

94

2 Os platihelmintos, os nematodos e os anélidos

Os platihelmintos, os nematodos e os anélidos son animais invertebrados, teñen o corpo brando e non teñen esqueleto.

Platihelmintos

Son exemplos de platihelmintos a planaria, que é un animal acuáti-co, e a tenia, que é un parasito.

Os platihelmintos teñen as seguintes características:• O seu corpo é plano, delgado, brando e dividido en aneis.• Non teñen aparello dixestivo nin respiratorio.• Son hermafroditas, é dicir, o mesmo animal ten órganos reprodu-

tores masculinos e femininos. Poden fecundarse a si mesmos pro-ducindo miles de ovos.

Nematodos

Son exemplos de nematodos a triquina e as lombrigas intestinais. Poden vivir en ambientes acuáticos e terrestres.

Os nematodos teñen as seguintes características:• O seu corpo é cilíndrico e brando. Non está dividido en aneis.• Non teñen aparello respiratorio.• Algúns son parasitos e producen enfermidades en animais e plan-

tas.

Anélidos

Son exemplos de anélidos a miñoca e a sambesuga. Poden ser acuá-ticos, que respiran por medio de branquias, ou terrestres, que respi-ran pola pel.

Os anélidos teñen as seguintes características:• O seu corpo é brando, cilíndrico e dividido en aneis.• Teñen aparello respiratorio e dixestivo.• Hai especies que son hermafroditas.• Son capaces de rexenerar un individuo novo a partir dun anaco.

A miñoca é un anélido

que podemos encontrar debaixo da terra en zonas

húmidas.

Cabeza

Aneis

A tenia é un platihelminto parasito que vive no intestino das persoas ás que infecta. Aliméntase directamente do hóspede.

Aneis

A lombriga intestinal é un nematodos parasito. O seu corpo non está dividido en aneis.

Corpo sen aneis

327319 _ 0091-0102.indd 94 21/06/11 19:05

95


Os platihelmintos, os nematodos e os anélidos teñen

o corpo e non teñen

.

12. Escribe o nome de dous animais invertebrados que pertenzan a cada un dos seguintes grupos.

• Platihelmintos:

1. 2.

• Nematodos:

1. 2.

• Anélidos:

1. 2.

13. Responde. En que se diferencia o corpo dos platihelmintos e do dos nematodos?

14. Indica a que grupo (platihelmintos, nematodos ou anélidos) corresponde cada unha das seguintes características.

a) O seu corpo é brando, cilíndrico e dividido en aneis:

b) O seu corpo é plano, delgado, brando e con aneis:

c) O seu corpo é cilíndrico, brando e sen aneis:

15. Responde. Que significa que un animal é hermafrodita?


V F Os platihelmintos son hermafroditas.

V F Os anélidos non teñen aparello respiratorio.

V F Os nematodos son hermafroditas.

V F Os platihelmintos teñen aparello dixestivo e respiratorio.


Os anélidos poden ser acuáticos, que

respiran por , ou terrestres,

que respiran por .

18. Le o texto e contesta as preguntas:

«Dentro do grupo dos platihelmintos está a tenia, un parasito que pode vivir no noso corpo. Adóitase contraer ao inxerir carne crúa ou mal cocida de animais que están infectados».

a) Que é a tenia?

b) Como se adoita contraer?

c) A que grupo de invertebrados pertence?

d) Que significa que é parasito?

19. Une mediante frechas as dúas columnas, segundo as características de cada grupo.

•Todossonhermafroditas.

• Producen enfermidades en animais e plantas.

• Poden rexenerar un individuo novo a partir dun anaco.

20. Escribe os seguintes termos no lugar que corresponda do debuxo.

Cabeza – Aneis

21. Responde. Cales dos tres grupos estudados non teñen aparello respiratorio?

Actividades

Platihelmintos •

Nematodos •

Anélidos •

327319 _ 0091-0102.indd 95 21/06/11 19:05

96

Os moluscos

A lura, o mexillón, a ostra e a lesma son moluscos. A maioría son acuáticos, de mar ou de auga doce, e outros, coma o caracol de hor-ta, son terrestres.

Os moluscos teñen as seguintes características:

• Teñen simetría bilateral.

• O seu corpo é brando e está dividido en tres partes: cabeza, masa visceral e pé. O pé é musculoso e utilízano para moverse.

• O corpo está cuberto por unha fina capa chamada manto. Esta capa produce, na maioría, unha cuncha que os protexe. A cuncha pode ter unha ou dúas pezas chamadas valvas.

• A maioría son hermafroditas e ovíparos, é dicir, reprodúcense por ovos. Tras a fecundación nace unha larva que mediante meta-morfose se transforma en adulto.

• Os moluscos acuáticos respiran por branquias e os terrestres, por pulmóns.

Os principais grupos de moluscos son: gasterópodos, bival-vos e cefalópodos.

Gasterópodos

O caracol terrestre, a lesma e a lapa son gasterópodos.

• Teñen unha cabeza con catro tentáculos e unha boca.

• O seu pé é musculoso e utilízano para reptar.

• Teñen unha cuncha enrolada en espiral, excepto as lesmas.

• A maioría son herbívoros.

Bivalvos

O mexillón, a ameixa, o berberecho e a navalla son bivalvos.

• A súa cuncha ten dúas pezas chamadas valvas.

• Non teñen cabeza. O seu pé é pequeno e é escavador, o que lle permite ao animal enterrarse na area.

• Toman o alimento filtrando a auga.

Cefalópodos

O polbo, o nautilo, a sepia e a lura son cefalópodos.

• Teñen unha cabeza moi desenvolvida con ollos grandes.

• Rodeando a boca teñen tentáculos provistos de ventosas.

• Non teñen cuncha, excepto o nautilo, o argonauta e a sepia.

• Son carnívoros.

3

O caracol (A) e a lesma (B) son gasterópodos.

O mexillón é un bivalvo.

O polbo é un cefalópodo sen cuncha.

Os moluscos presentan simetría bilateral, é dicir, só hai unha maneira de dividir o seu corpo en dúas metades simétricas

SABÍAS QUE…

Cuncha

Cabeza

Tentáculos

Pé

Valva

Tentáculos

Ollo

Cabeza

Ventosas

A

B

327319 _ 0091-0102.indd 96 21/06/11 19:05

97

22. Escribe o nome de tres moluscos acuáticos.

1.

2.

3.


a) Cales son as partes do corpo dun molusco?

,

e .

b) Para que utilizan os moluscos o seu pé?

c) Que significa que os moluscos son ovíparos?


V F Todos os moluscos teñen cuncha.

V F Os moluscos poden ser carnívoros ou herbívoros.

V F Os moluscos son vivíparos, é dicir, nacen do ventre da nai.

V F A maioría dos moluscos son ovíparos, reprodúcense por ovos.

V F Os moluscos acuáticos respiran por branquias.

V F Os moluscos terrestres respiran por medio de pulmóns.


26. Responde. Cales son os únicos cefalópodos que teñen cuncha?

Actividades27. Indica o grupo ao que pertencen os moluscos

das fotografías.

28. Escribe as partes sinaladas no caracol e rodea os catro tentáculos.

29. Indica a que grupo de moluscos corresponden cada unha das seguintes características.

a) Con tentáculos:

b) Dúas valvas:

c) Nonteñencabeza:

d) A maioría son herbívoros:

e) Son carnívoros:

30. Une mediante frechas as dúas columnas segundo as características de cada grupo de moluscos.

• Teñen unha cabeza moi desenvolvida con ollos grandes.

• Teñen unha cabeza con catro tentáculos.

•Tomanalimentofiltrandoaauga.

Os principais grupos de moluscos son

Exemplo Exemplo Exemplo

Gasterópodos •Bivalvos •

Cefalópodos •

Lesma

Nautilo

Polbo

Ameixas

327319 _ 0091-0102.indd 97 21/06/11 19:05

98

Os artrópodos. Insectos

O escorpión, o cangrexo, o milpés e o escaravello son animais inver-tebrados artrópodos. Os artrópodos viven en medios terrestres e en medios acuáticos de mar e de auga doce.Os artrópodos teñen as seguintes características:• Teñen simetría bilateral.• O seu corpo está dividido en tres partes: cabeza, tórax e abdome.

Na cabeza teñen antenas, ollos e pezas bucais. Os ollos poden ser simples, situados na parte superior da cabeza, ou compostos.

• O seu corpo está cuberto por un esqueleto externo chamado exoesqueleto, que está composto dunha substancia chamada qui-tina.

• Son ovíparos, é dicir, reprodúcense por ovos. Nalgúns artrópo-dos, do ovo nace unha larva que, tras unha metamorfose, se con-verte en adulto.

Os artrópodos clasifícanse en catro grupos: insectos, arácnidos, crustáceos e miriápodos.

Insectos

O saltón, o escaravello, a bolboreta e a mosca son insectos.Os insectos teñen as seguintes características:• Teñen o corpo dividido en cabeza, tórax e abdome.• Na cabeza teñen dous ollos compostos e dúas antenas.• No tórax teñen seis patas articuladas e dúas ou catro ás.• Son ovíparos. Do ovo, nace unha larva que experimenta meta-morfose. Algúns, coma os saltóns, pasan por unha fase larvaria e outros, coma as bolboretas, por dúas: larva e pupa.

• Respiran por traqueas.

4

Metamorfose da bolboreta monarca

A avespa é un artrópodo que pertence ao grupo dos insectos.

Tórax Cabeza

Abdome

Ás

Patas

Antenas

Ollos simplesAntena

Ollo composto

327319 _ 0091-0102.indd 98 21/06/11 19:05

99

31. Escribe o nome de tres animais invertebrados do grupo dos artrópodos.

1.

2.

3.

32. Lembra o significado de simetría bilateral e explica por que os artrópodos a teñen.


a) En que medios viven os artrópodos?

b) En que tres partes se divide o corpo

dos artrópodos? ,

e .

c) De que substancia está formado o exoesqueleto

dos artrópodos?

34. Escribe os seguintes nomes no lugar da imaxe que corresponda.

Cabeza – Tórax – Abdome – Patas – Ás – Antenas

35. Completa a seguinte frase.

Os artrópodos clasifícanse en:

e .

Actividades36. Responde a seguinte pregunta. Cantas patas

e cantas ás teñen os insectos?

Patas:

Ás:

37. Explica coas túas palabras o que é a metamorfose.

38. Responde. Que diferenza hai entre a metamorfose dun saltón e a dunha bolboreta?

39. Escribe ollo simple e ollo composto no lugarque corresponda.


a) Como se chama o organismo que nace do ovo

dun insecto?

b) Cantas fases larvarias se producen na metamorfose dun saltón?

c) Cantas fases larvarias se producen na metamorfose dunha bolboreta?

d) Como respiran os insectos?

e) En cantas partes está dividido o corpo dun insecto?

f) Cantas antenas ten un insecto?

327319 _ 0091-0102.indd 99 21/06/11 19:05

100

Abdome

CefalotóraxPatas

Quelíceros

Pedipalpos

Patas

As arañas teñen oito patas e no cefalotórax, dous quelíceros que lles serven para comer e dous pedipalpos.

5 Os artrópodos. Arácnidos, crustáceos e miriápodos

Arácnidos

A araña, o escorpión e os ácaros son arácnidos. Case todos son te-rrestres e adoitan vivir en rexións secas e cálidas.

Os arácnidos teñen as seguintes características:

• Teñen o corpo dividido en dúas rexións: cefalotórax, que inclúe cabeza e tórax, e abdome. Teñen oito patas.

• Son carnívoros. Teñen uñas, garfos e glándulas velenosas coas que capturan as súas presas.

• Respiran por traqueas.

• A maioría son ovíparos, é dicir, reprodúcense por ovos. Non so-fren metamorfose.

Crustáceos

O bogavante, a gamba, o centolo e o percebe son crustáceos. A maioría son mariños.

Os crustáceos teñen as seguintes características:

• Teñen o corpo dividido en cabeza, tórax e abdome. Na cabeza teñen catro antenas. No tórax teñen dez patas.

• Respiran por branquias.

• A maioría son carnívoros.

• Experimentan metamorfose ata chegar a adultos.

Miriápodos

Os cempés e os milpés son miriápodos. Son terrestres e viven en lugares escuros e húmidos.

Os miriápodos teñen as seguintes características:

• O seu corpo é alongado e teñen cabeza e tronco. O tronco está dividido en segmentos. Na cabeza teñen dúas antenas, ollos sim-ples e boca.

• Os cempés teñen dúas patas en cada segmento e son carní-voros.

• Os milpés teñen catro patas en cada segmento e son herbívoros.

• Tanto os cempés coma os mil-pés respiran por medio de tra-queas.

Abdome

Cefalotórax

Antenas

A gamba é un crustáceo coa cabeza e o tórax unidos no cefalotórax.

Os insectos, arácnidos e miriápodos respiran por traqueas, uns pequenos tubos que teñen unhas aberturas no abdome polas que recollen o aire e o distribúen polo interior do corpo do animal.

SABÍAS QUE…

Milpés.

Segmentos

327319 _ 0091-0102.indd 100 21/06/11 19:05

101

41. Responde. A que grupos de artrópodos pertencen os seguintes animais?

Escaravello:

Araña:

Cempés:

Gamba:

Escorpión:

Milpés:


ArtrópodoCorpo

dividido enNúmero

de antenasNúmero de patas

MiriápodosCabeza e tronco

2 2 ou 4

Insectos

Crustáceos

Arácnidos


V F Os arácnidos son herbívoros.

V F Os arácnidos teñen uñas, garfos e glándulas velenosas.

V F Os crustáceos son carnívoros.

Actividades44. Completa a seguinte frase:

Os cempés teñen patas en cada

segmento. Os milpés teñen

patas en cada segmento.

45. Escribe o nome de tres animais invertebrados equinodermos.

1.

2.

3.


a) En que medio viven os equinodermos?

b) Que tipo de simetría teñen os equinodermos?

47. Rodea cun círculo as fotos dos animais que sexan equinodermos.

Os equinodermos

O ourizo de mar, a estrela de mar e a holoturia son equinodermos. Son animais mariños.

Os equinodermos teñen as seguintes características.• Teñen simetría radial.• O seu corpo pode ser redondeado, cilíndrico ou estrelado.• Presentan esqueleto interno. Non teñen cabeza e a boca está na

parte inferior do corpo.• Son carnívoros.• Respiran a través da pel.• Dos ovos, nacen unhas larvas que tras unha metamorfose se con-

verten en adultos.

6

Insectos

Os ourizos de mar (A) e as estrelas de mar (B) son equinodermos.

A

B

327319 _ 0091-0102.indd 101 21/06/11 19:05

102

ResumoANImAIS INVERTEBRADOS

Os animais non teñen columna vertebral.

Clasifícanse en varios grupos: , ,

, , ,

, e .

PORÍFEROS

Son poríferos: as . O seu corpo ten forma

de e está perforado por .

CELENTÉREOS

Son celentéreos: as , os

e as . O seu corpo é .

Poden ter forma de: ou .

PLATIHELmINTOS, NEmATODOS E ANÉLIDOS

Son platihelmintos: a e a .

O seu corpo é , ,

e dividido en .

Son nematodos: a e as .

O seu corpo é e .

Son anélidos: a e a . O seu

corpo é , e dividido en .

mOLUSCOS

Son moluscos: o e a . O seu corpo

é e está dividido en tres partes: ,

e . Clasifícanse en:

• Gasterópodos.Comoo e a .

• Bivalvos.Comoo e o .

• Cefalópodos.Comoo e o .

ARTRÓPODOS

Son artrópodos: o e o .

O seu corpo está dividido en tres partes: ,

e . Clasifícanse en:

• Insectos.Comoo e o .

• Arácnidos.Comoa e o .

• Crustáceos.Comoo e a .

• Miriápodos.Comoos e os .

EQUINODERmOS

Son equinodermos: o e a . O seu corpo

pode ter forma , ou .

327319 _ 0091-0102.indd 102 21/06/11 19:05

10 As plantas e os fungos

As secuoias vermellas son os seres vivos máis grandes do planeta. Estas árbores poden medir máis de 100 metros de altura e vivir miles de anos.

A secuoia máis grande que se coñece chámase Xeneral Sherman e encóntrase no Parque Nacional das Secuoias de California. Esta árbore ten máis de 2 100 anos, mide case 90 metros de alto e o seu tronco é tan grande que dezasete persoas collidas da man e cos brazos estirados, apenas poden rodeala.

No pasado, nos troncos dalgunhas secuoias furaron túneles polos que incluso pode pasar un coche.

Como se chama e onde se encontra a secuoia máis grande do mundo?

• As características propias do reino Plantas e a súa clasificación.

• Os distintos órganos dunha planta, así como a súa forma e función.

• As formas de nutrición, relación e reprodución das plantas.

• As características propias do reino Fungos, e os principais grupos deste reino.


327319 _ 0103-0118.indd 103 21/06/11 19:07

Plantas sen flores Plantas con flores

Non teñen flores nin sementes. Poden ser:

• Brións e hepáticas: son plantas moi pequenas que non teñen vasos condutores.

• Fentos: son plantas de maior tamaño que teñen vasos condutores.

Teñen flores e sementes. Poden ser:

• Ximnospermas: son plantas con sementes, con flores e sen froitos.

• Anxiospermas: son plantas con sementes, flores e froitos.

104

O reino Plantas

Pertencen ao reino das plantas os brións e hepáticas, os fentos e as plantas con flores.

Todas as plantas teñen unha serie de características comúns:

• Son organismos pluricelulares. As plantas son seres vivos forma-dos por moitas células.

• As súas células son eucariotas. Teñen un núcleo onde se encon-tra o material xenético e orgánulos coma os cloroplastos, que conteñen os pigmentos necesarios para realizar a fotosíntese. A clorofila é o pigmento que presentan as plantas verdes nos cloro-plastos.

• Teñen nutrición autótrofa. As plantas son capaces de fabricar a súa propia materia orgánica mediante a fotosíntese.

• Viven fixas ao terreo.

Todos os organismos do reino Plantas son pluricelulares, eucariotas, con nutrición autótrofa e viven fixos ao terreo.

Clasificación das plantas

As plantas clasifícanse en dous grupos: plantas sen flores e plantas con flores.

1

A célula vexetal é eucariota, ten forma poliédrica delimitada por unha parede celular ríxida, cloroplastos e un enorme vacúolo central que despraza o núcleo a un extremo.

LEMBRA

NúcleoParede celular

Cloroplasto

Vacúolo

327319 _ 0103-0118.indd 104 21/06/11 19:07

1. Escribe o nome de tres seres vivos que pertenzanao reino das Plantas.

1.

2.

3.

2. Escribe catro características das plantas.

1.

2.

3.

4.

3. As seguintes afirmacións son falsas, escríbeas debaixo correctamente.

a) As plantas son seres vivos unicelulares.

b) As plantas non posúen pigmentos.

c) As plantas non fabrican a súa propia materia.


núcleo – eucariotas

As células das plantas son porque

teñen un , que encerra

o material xenético, e ademais orgánulos.

5. Pensa e contesta. Escribe unha característica que diferencie o reino Animais do reino Plantas.

.

6. Risca a palabra que sobra en cada caso:

a) Unicelular – eucariota – autótrofa

b) Brión – ximnosperma – fento

c) Fotosíntese – pigmentos – sementes

d) Anxiosperma – hepática – ximnosperma

Actividades 7. Completa o seguinte esquema sobre a clasificación

das plantas.

8. Decide a que tipo de planta se refire cada caso.

a) Non ten flores, é de pequeno tamaño e non ten

vasos condutores. É un .

b) Planta con flores, sementes e froitos.

É unha .

c) Planta que non ten flores e non é un brión

nin unha hepática. É un .


Ximnospermas • • Plantas sen flores

Fentos • • Plantas con flores

Anxiospermas •

10. Escribe debaixo da foto se é un fento ou un brión.


V F As ximnospermas son plantas con sementes.

V F As anxiospermas son plantas sen sementes.

V F Os brións e as hepáticas son plantas máis pequenas ca os fentos.

105

Reino Plantas

Plantas sen flores Plantas con flores

327319 _ 0103-0118.indd 105 21/06/11 19:07

106

2

Os vasos condutores serven para transportar a auga e outras substancias necesarias a todas as partes da planta.

SABÍAS QUE…

As plantas sen flores

Os brións, as hepáticas e os fentos non se reproducen por sementes, senón por esporas.

As esporas son células especializadas e resistentes que utilizan as plantas sen flores para reproducirse.

Brións e hepáticas

Os brión e as hepáticas son plantas pequenas, só sobresaen uns cen-tímetros do chan e dependen da auga para reproducirse; por iso só poden vivir en lugares húmidos e con sombra.

As súas principais características son:

• Non teñen vasos condutores. Absorben auga a través de toda a superficie do corpo.

• Non teñen raíz, talos, nin follas verdadei-ras. Suxéitanse ao chan por uns peliños cha-mados rizoides.

• Forman esporas. As esporas encóntranse dentro dunha cápsula que se abre cando están maduras. Entón o ven-to dispérsaas, ata que volven caer ao chan, onde poden xerminar e orixinar unha no-va planta.

Fentos

Os fentos son de maior tamaño ca os brións e poden chegar a medir varios metros de altura. Tamén dependen da auga para reproducir-se, polo que, coma os brións e as hepáticas, viven en lugares húmi-dos e sombríos.

As súas principais características son:

• Teñen vasos condutores que reparten as substancias necesarias por toda a planta.

• Teñen raíz, talo e follas. O talo dos fentos chámase rizo-ma, é curto e subterráneo, é dicir, crece debaixo da terra. Do rizoma saen grandes follas chamadas frondes.

• Reprodúcense por medio de esporas, que se encontran nas frondes.

Fronde

Rizoma

Cápsula

Esporas

Rizoide

327319 _ 0103-0118.indd 106 21/06/11 19:07

107

12. Explica o que son as esporas.

13. Escribe o nome de tres plantas que se reproduzan por esporas.

1.

2.

3.

14. Describe como é o lugar no que habitan os brións e as hepáticas e explica por que.


hepáticas – reprodución pequenas – chan – auga

Os brións e son plantas

, só sobresaen uns centímetros

do e dependen da

para a súa .

16. Marca cun 3 onde corresponda:

Son de pequeno tamaño

Poden medir varios

metros

Dependen da auga para

reproducirse


Fentos

17. Busca nun dicionario e escribe o significado de:

• Rizoma:

• Fronde:

18. Encontra os dous erros da frase e escríbea correctamente.

Os fentos teñen un talo aéreo chamado rizoide.

19. Escribe o nome das partes sinaladas.

20. Marca cun 3 as frases que sexan correctas sobre os brións e hepáticas.

Teñen vasos condutores.

Teñen raíz, talos e follas verdadeiras.

Non teñen raíz, talos, nin follas verdadeiras.

Forman esporas.

21. Escribe se as seguintes características son propias de brións e hepáticas ou de fentos.

a) Suxéitanse ao chan por uns peliños chamados

rizoides.

b) Teñen vasos condutores.

c) O talo chámase rizoma.

d) Absorben a auga por toda a superficie

do corpo.


a) Por onde absorben a auga as brións?

b) Onde se encontran as esporas dos brións?

c) Que forman as esporas cando se dispersan

polo vento e xerminan?


Actividades


non teñen

327319 _ 0103-0118.indd 107 21/06/11 19:07

108

3 As plantas con flores

Todas as plantas con flores reprodúcense mediante sementes e cla-sifícanse en dous grupos: ximnospermas e anxiospermas.

As ximnospermas non teñen as sementes protexidas por un froito, as anxiospermas si.

Ximnospermas

O grupo máis numeroso das plantas ximnospermas é o das conífe-ras, coma o piñeiro, o ciprés ou o abeto. A maioría das plantas xim-nospermas son árbores. As súas características son:

• Teñen follas duras e fortes e son perennes, é dicir, non caen todas á vez no inverno, polo que a árbore conserva follas durante todo o ano.

• As sementes non están encerradas dentro dun froito.• As súas flores son pequenas e pouco rechamantes.

O conxunto de flores femininas das ximnospermas chámanse piñas e os piñóns do interior son as súas sementes.

Anxiospermas

As anxiospermas poden ser árbores coma a oliveira e a aciñeira, ar-bustos coma a xesta, ou herbas coma o trigo. As súas principais características son:• Polo xeral son de folla caduca, é dicir, durante o inverno perden

todas as follas.• As sementes están encerradas dentro dun froito que as protexe e

axuda á súa dispersión.• Teñen flores de vivas cores que atraen a animais que faciliten a

polinización, necesaria para a reprodución da planta.

O piñeiro é unha planta ximnosperma.

Flores masculinas

A aciñeira é unha planta anxiosperma.

Follas

Flores

Froitos

Piña

327319 _ 0103-0118.indd 108 21/06/11 19:07

109


anxiospermas – sementes ximnospermas – flores

Todas as plantas con reprodúcense

mediante e clasifícanse en

dous grupos e .

25. Escribe o nome de tres plantas coníferas.

1.

2.

3.


a) Que significa que unha árbore é de folla perenne?

b) Que significa que unha árbore é de folla caduca?

c) Como se chama o conxunto de flores femininas

das ximnospermas?

d) Que diferenza hai entre as sementes das anxiospermas e das ximnospermas?

27. Sinala se as seguintes frases sobre as ximnospermas son verdadeiras (V) ou falsas (F):

V F A maioría de plantas ximnospermas son árbores.

V F Son de folla perenne.

V F As súas follas son brandas e débiles.

V F As flores son pequenas e pouco rechamantes.

V F Os piñóns son as súas sementes.

28. Observa a imaxe e rotula froito e sementes. É unha planta ximnosperma ou anxiosperma?

Actividades29. Une mediante frechas as dúas columnas.

Folla perenne •

Folla caduca •

As sementes non están encerradas • no froito

As sementes están encerradas dentro • do froito

30. Responde. Por que as flores anxiospermas teñen vivas cores?

.

31. Explica para que é necesaria a polinización.

.

32. Escribe, en cada recadro, se é unha planta ximnosperma (X) ou se é unha planta anxiosperma (A):

Abeto Roseira Oliveira

Trigo Tulipán Piñeiro

Ciprés Aciñeira Xesta

33. Completa a seguinte táboa marcando cun 3 onde corresponda.

Ximnospermas Anxiospermas

A maioría son árbores.

As súas flores son pequenas e pouco rechamantes.

Teñen froito.

Poden ser árbores, arbustos ou herbas.

Teñen flores de vivas cores.

• Ximnospermas

• Anxiospermas

327319 _ 0103-0118.indd 109 21/06/11 19:07

110

4 As follas, o talo e a raíz

Nas plantas con flores distínguense tres partes: as follas, o talo e a raíz.

Follas

As follas adoitan ser verdes e planas e nelas realízanse as seguintes funcións:• Nas follas prodúcese a fotosíntese.• Nelas prodúcese o intercambio de gases entre a planta e o exte-

rior.• Nas follas elimínase o exceso de auga mediante a transpiración.

Partes da folla:• Limbo. É a parte ancha da folla.• Cara. É a cara superior da folla.• Envés. É a cara inferior da folla.• Pecíolo. É a parte por onde a folla se une ao talo.• Estomas. Son poros que se encontran no envés da folla, por onde

se realiza o intercambio de gases: entra e sae o osíxeno e o dióxi-do de carbono.

Talo

O talo é a parte que mantén a planta levantada. Normalmente o talo é aéreo, é dicir, crece por riba da terra, pero tamén pode ser subte-rráneo, se crece por debaixo.

As principais funcións do talo son:• Soster as follas, as flores e os froitos.• Repartir a auga e outras substancias por toda a planta.

Partes do talo:• Nós. Son os lugares onde se insiren as follas e as ramas.• Entrenós. Son os espazos que hai entre dous nós.• Xemas apicais. Xemas que permiten que o talo creza.• Xemas axilares. Xemas desde as que crecen as ramas.

Raíz

A raíz é a parte da planta que case sempre se encontra debaixo da terra.

As principais funcións da raíz son:• Suxeitar a planta á terra.• Absorber auga e sales minerais da terra.

Partes da raíz:• Cofia. Estrutura en forma de carapucha que protexe as raíces.• Pelos absorbentes. A través deles a auga e os sales minerais en-

tran na planta.

Pelos absorbentes

Cofia

Nó

Xema apical Estomas

Follas

TaloRaíz

Pecíolo

Limbo

CaraEnvés

327319 _ 0103-0118.indd 110 21/06/11 19:07

111

34. Enumera as partes de que se compoñen as plantas con flores.

35. Escribe tres funcións que se levan a cabo nas follas.

1.

2.

3.

36. Responde. Como se chama o proceso polo cal as follas eliminan o exceso de auga?

.

37. Completa a seguinte ficha.

38. Completa os rótulos do debuxo.

Actividades39. Completa o texto coas seguintes palabras:

subterráneo – levantada – riba aéreo – baixo

O talo é a parte que mantén a planta

. Normalmente o talo

é , é dicir, crece por

da terra, ou tamén pode ser

, se crece por

da terra.

40. Escribe dúas funcións do talo.

1.

2.

41. Une mediante frechas as dúas columnas:

É o espazo que hai entre dous nós • Onde se insiren as follas e as ramas • Xemas que permiten que o talo creza •

Xemas de onde saen as ramas •

42. Define raíz.

43. Escribe dúas funcións da raíz.

1.

2.


a) A cofia é a carapucha que protexe o talo.

b) Os pelos absorbentes son por onde entra a auga e o osíxeno ás follas.

c) A raíz é a parte aérea das plantas.

Limbo: é

Cara: é

Envés: é

Pecíolo: é

Estomas: son

Partes dunha folla

• Nós

• Entrenó

• Xemas apicais

• Xemas axilares

327319 _ 0103-0118.indd 111 21/06/11 19:07

112

5

6

A nutrición das plantas

As plantas, coma o resto dos seres vivos, realizan as tres funcións vitais: a nutrición, a relación e a reprodución.

As plantas teñen nutrición autótrofa, é dicir, son capaces de fabricar o seu propio alimento.

Na nutrición das plantas con flores interveñen: a raíz, o talo e as fo-llas. No proceso distínguense varias fases:

• Absorción. As raíces absorben a auga e os sales minerais da terra. Esta mestura chámase zume bruto.

• Transporte. O zume bruto é transportado desde o talo ata as fo-llas por uns vasos chamados vasos condutores.

• Evaporación. O exceso de auga que foi tomado pola planta éeliminado mediante a transpiración a través dos estomas das follas.

• Fotosíntese. A fotosíntese prodúcese nas follas da planta, onde o zume bruto se transforma en zume elaborado. O zume elabora-do é transportado a través do talo a todas as partes da planta.

• Respiración. As plantas, coma todos os seres vivos, tamén respi-ran, é dicir, obteñen enerxía degradando substancias orgánicas. Para facelo necesitan o osíxeno do aire e, como resultado do pro-ceso, desprenden dióxido de carbono e auga.

A relación das plantas

As plantas reciben información do medio e responden a ela. Aínda que non poden desprazarse, si poden mover algunhas estruturas ou crecer nunha dirección determinada.

As respostas das plantas poden ser:

• Temporais. O movemento dura un determinado tempo. Por exemplo, algunhas plantas carnívoras pechan as follas cando un insecto se pousa sobre elas e ao cabo do tempo recuperan a súa posición inicial.

• Definitivas. Están relaciona-das co crecemento seguindo unha dirección determinada. Por exemplo, cando se coloca unha planta en horizontal, o talo crece curvándose cara á luz e a raíz cara ao interior da terra.

Luz solar

Dióxido de carbono

Osíxeno

Vapor de auga

Auga e sales minerais

Ascenso de zume

bruto

Distribución de zume elaborado

As plantas, igual ca nosoutros, tamén respiran. Para facelo toman continuamente o osíxeno do aire e liberan dióxido de carbono.

Durante a fotosíntese ocorre ao contrario. Para fabricar a súa materia, as plantas necesitan a luz do Sol. Toman dióxido de carbono do aire e desprenden osíxeno.

SABÍAS QUE…

Respiración

Fotosíntese

F

F

F

F

Dióxido de carbono

Dióxido de carbono

Osíxeno

Osíxeno Algunhas plantas carnívoras pechan as follas para atrapar os insectos. É unha resposta temporal.

327319 _ 0103-0118.indd 112 21/06/11 19:07

113

45. Escribe as tres funcións vitais que realizan as plantas.

1.

2.

3.


a) Que quere dicir que as plantas teñen nutrición

autótrofa?

b) Que tres partes da planta interveñen

na nutrición?

c) Como se chaman os vasos que transportan o zume

bruto ata as follas?

47. Enumera as cinco fases da nutrición.

1.

2.

3.

4.

5.

48. Une as dúas columnas mediante frechas.

Zume bruto •

Zume elaborado •


a) Na fase da absorción, as raíces eliminan a auga e os sales minerais.

b) Na fase do transporte, o zume bruto é transportado desde o talo a todas as partes da planta.

c) A transpiración realízase na raíz.

Actividades50. Le o texto e responde as preguntas:

«As plantas, coma todos os seres vivos, tamén respiran. Necesitan osíxeno e desprenden dióxido de carbono e auga.»

a) Que tipos de seres vivos necesitan respirar?

b) Que necesitan tomar?

c) Que desprenden?

d) Que se obtén coa respiración?

e) Cando respiran as plantas?

51. Escribe o nome que corresponda nas partes sinaladas.

52. Escribe en cada recadro se é un exemplo de reposta temporal (T) ou definitiva (D) da planta.

A mimosa é unha planta que pecha as follas cando algo a toca, e ao cabo dun tempo vólveas abrir.

As raíces das plantas tenden a crecer caraao chan.

A flor de lúa abre as flores ao anoitecer.

• É transportado polo

talo a toda a planta.

• Está formado pola auga

e os sales minerais da terra.

327319 _ 0103-0118.indd 113 21/06/11 19:07

114

7 A reprodución das plantas

As plantas, coma todos os seres vivos, reprodúcense e dan lugar a novas plantas. A reprodución das plantas pode ser de dous tipos: sexual e asexual.

• Reprodución sexual. Adoitan intervir dous individuos e cada un achega unha célula reprodutora ou gameto que se teñen que unir para formar unha nova planta.

• Reprodución asexual. Non hai unión de gametos; só intervén un individuo que forma unha nova planta a partir dun fragmen-to. Por exemplo, se plantamos un anaco dun xeranio, del crecerá unha nova planta.

A fecundación é a unión dun gameto masculino e dun gameto feminino. Tras a fecundación fórmase unha nova planta.

A flor

No interior da flor fórmanse os gametos e prodúcese a fecundación. Nunha flor distínguense varias partes:

• Pedúnculo. É a parte que une a flor co talo.

• Cáliz. Está formado por unhas folliñas verdes e pequenas chama-das sépalos.

• Corola. Está formada por un conxunto de follas coloreadas cha-madas pétalos.

• Estames. Son os órganos reprodutores masculinos da flor. Neles encóntranse os grans de pole dos que se orixinan os gametos masculinos.

• Pistilo. É o órgano reprodutor feminino. No pistilo encóntranse os ovarios da planta, onde se orixinan os gametos femininos, chamados óvulos.

Polinización

A polinización é o transporte dos grans de pole desde os estames dunha flor ata o pistilo doutra.

O pole é transportado dunha flor a outra polo vento ou cos animais aos que queda adherido.

• O transporte de pole por medio do vento é típico de flores pouco vistosas, coma as do piñeiro e as dos abetos.

• O transporte de pole por medio de animais realízano insectos, mamíferos e aves, e é típico de flores con pétalos vistosos e olores agradables.

Algúns animais, como a abellas, cando se pousan nas flores, levan os grans de pole pegados ao corpo, e transpórtanos despois deica outras flores.

Corola (pétalos)

Partes dunha flor

Estame

Grans de pole

Cáliz (sépalos)Pedúnculo

Pistilo

Ovario

Óvulos

327319 _ 0103-0118.indd 114 21/06/11 19:07

115

Actividades53. Debuxa unha flor e pon o nome das seguintes partes:

Corola (pétalos) – Cáliz (sépalos) – Pedúnculo Estames – Pistilo


• Unión dunha célula sexual

feminina con outra masculina.

• Só intervén un individuo.

• Non hai unión dunha célula

sexual masculina cunha feminina.

• Fórmase unha nova planta a partir dun fragmento.

• Os gametos únense formando unha nova planta.

• Interveñen dous individuos.

55. Busca nun dicionario o significado da palabra gameto e escribe unha definición.

56. Explica en que consiste a polinización.


a) A zona pola que a flor se une ao talo é

o .

b) O cáliz está formado por

tamén chamadas .

c) A corola está formada por

.

d) Os gametos masculinos orixínanse a partir

dos que se encontran

nos .

e) Os óvulos son os gametos que se forman nos

. O órgano reprodutor

feminino chámase .

58. Pensa e contesta. De que dous xeitos pode ser transportado o pole dunha flor a outra?

59. Observa as fotografías e escribe animais ou vento dependendo da forma en que cres que se poliniza cada planta.

60. Explica como transportan as abellas o pole dun lugar a outro.

61. Escribe o nome de dúas plantas en que o transporte de pole se realice por medio de animais.

1.

2.

Reprodución •

asexual

Reprodución • sexual

A B C D

327319 _ 0103-0118.indd 115 21/06/11 19:07

116

8 O reino Fungos

Os fungos viven en lugares húmidos e ocultos da luz do Sol.

Poden ser unicelulares, se están formados por unha soa célula, ou pluricelulares, se están formados por moitas células.

As principais características dos fungos son:

• Son organismos eucariotas, xa que as súas células teñen núcleo e orgánulos.

• A súa nutrición é heterótrofa, é dicir, non poden fabricar a súa propia materia orgánica. Poden ser:

– Saprófitos. Fungos que se alimentan de materia en descompo-sición.

– Parasitos. Fungos que se alimentan doutros seres vivos.

• O seu corpo está formado por uns filamentos microscópicos cha-mados hifas.

• Reprodúcense por esporas, formando novos individuos.

O reino Fungos está formado por organismos unicelulares ou pluricelulares, eucariotas e con nutrición heterótrofa.

Clasificación dos fungos

Os fungos pódense clasificar en tres tipos:

• Lévedos. Son unicelulares. Algúns lévedos son parasitos e pro-ducen enfermidades, outros son importantes para as persoas, xa que se usan na industria para elaborar, por exemplo, pan, cervexa ou viño.

• Mofos. Son pluricelulares. Algúns mofos son parasitos e outros viven sobre restos orgánicos producindo a súa descomposición.

• Fungos que forman cogomelos. Son pluricelulares. O cogome-lo é a parte reprodutora dalgúns fungos, xa que é onde se xeran as esporas. Algúns son comestibles, como o champiñón, e outros son velenosos.

Cogomelo

Esporas

Hifas

Lévedo. Mofo do pan. Cogomelos.

Partes dun fungo

327319 _ 0103-0118.indd 116 21/06/11 19:07

117

Actividades62. Rodea en cal destes lugares poderías encontrar fungos

e explica por que.

63. Explica o que quere dicir que os fungos poden ser unicelulares.

64. Pensa e responde as preguntas:

a) Que significa que os fungos son eucariotas?

b) Por que os fungos teñen nutrición heterótrofa?

c) Se os fungos puidesen fabricar a súa propia materia orgánica, que tipo de nutrición terían?



O corpo dos fungos está formado por uns

chamados .

67. Explica como se reproducen os fungos.

68. Pensa e responde. Que tipo de fungos viven sobre restos orgánicos?

.


fungos – reprodutora – esporas – xeran

O cogomelo é a parte dalgúns

, xa que é onde se

as .

70. Escribe o nome das partes sinaladas.

71. Responde. Que tipos de fungos se usan para elaborar pan, cervexa ou viño?

.

72. Busca información e contesta.

a) Escribe o nome dun fungo que sexa comestible.

.

b) Que quere dicir comestible?

.

73. Sinala se as seguintes frases sobre os fungos son verdadeiras (V) ou falsas (F):

V F Os lévedos e os mofos son unicelulares.

V F O cogomelo realiza a función de nutrición.

V F Nos cogomelos dos lévedos fórmanse as esporas.

V F Algúns mofos son parasitos doutros seres vivos.

Os fungos

Se se alimentan de restos de materia en descomposición son:

Se se alimentan doutros seres vivos

son:

A B C

327319 _ 0103-0118.indd 117 21/06/11 19:07

118

ResumoO REINO PLANTAS

As plantas clasifícanse en:

• Plantas . Son: os brións, as e os .

• Plantas . Poden ser , como o piñeiro, e anxiospermas, como .

PARTES DAS PLANTAS CON FLORES

As plantas con flores teñen tres partes: a , o e as .

• Nas follas distínguense cinco partes: , , ,

e .

• No talo distínguense catro partes principais, que son: , ,

e .

• Na raíz hai dúas partes importantes: a e os .

FUNCIÓNS VITAIS DAS PLANTAS

As plantas realizan as tres funcións vitais que son: , e .

• Na nutrición distínguense cinco fases: , , ,

e .

• As respostas das plantas poden ser de dous tipos: ou .

• A reprodución das plantas pode ser , se interveñen células especiais chamadas , ou , se intervén só un individuo.

A FLOR

Na flor están os órganos da planta. Nela distínguense as seguintes partes: ,

, , e .

O transporte do pole dunha flor a outra chámase .

O REINO FUNGOS

Os fungos poden ser unicelulares ou , as súas células son , a súa nutrición é , o seu corpo está formado por e reprodúcense por .

Hai tres tipos de fungos: as , os e os fungos que forman .

Corola (pétalos)

Estame

Grans de pole

Cáliz (sépalos)Pedúnculo

Pistilo

Ovario

Óvulos

Xemaapical

Nó

327319 _ 0103-0118.indd 118 21/06/11 19:07

11 Os seres vivos máis sinxelos

• As características principais dos organismos do reino Protistas.

• Como son as bacterias.

• A estrutura xeral dun virus.

• Por que determinados microorganismos poden ser beneficiosos ou prexudiciais para a natureza e para as persoas.

• Algunhas enfermidades infecciosas, a súa forma de contaxio e o tipo de axentes patóxenos que as causa.

• Que son as vacinas e os antibióticos.


Os microorganismos son seres vivos tan pequenos que non podemos velos a simple vista. Estes organismos foron descubertos a finais do século XVII por Anthony van Leewenhoek.

Aínda que Leewenhoek non tiña formación científica, a súa gran curiosidade levouno a examinar todo o que puido a través dun simple microscopio que el mesmo construíra.

Observando a través do microscopia auga de chuvia, de mar, de río, cuspe, neve, vinagre e outras substancias, descubriu un mundo de pequenos seres vivos que permaneceran invisibles deica ese momento. Comprobou que estes microorganismos estaban por todas as partes, incluso no interior do corpo humano.

Que nome reciben os seres vivos tan pequenos que non somos capaces de ver a simple vista?

327319 _ 0119-0128.indd 119 21/06/11 19:08

O reino Protistas

Os protozoos e as algas pertencen ao reino Protistas.

O reino Protistas agrupa organismos unicelulares e pluricelulares, con células eucariotas, e que non teñen tecidos nin órganos.

Os protozoos

Os protozoos son organismos microscópicos coas seguintes caracte-rísticas:• Son unicelulares. Teñen unha soa célula que realiza todas as fun-

cións vitais: nutrición, reprodución e relación.• Son heterótrofos. Aliméntanse de bacterias, restos orgánicos e

outros microorganismos.• Viven en medios acuáticos, tanto de auga doce coma salgada. Al-

gúns protozoos viven como parasitos dentro doutros seres vivos aos que causan enfermidades.

Segundo a súa forma de desprazarse hai catro tipos de protozoos:• Flaxelados. Móvense mediante flaxelos, que son como pequenos

látegos. Uns son de vida libre e outros son parasitos.• Ciliados. Móvense mediante cilios, que son unhas estruturas cur-

tas que rodean o seu corpo e que vistas polo microscopio parecen pequenos pelos. Poden ser de vida libre ou parasitos.

• Rizópodos. Móvense mediante prolongacións do citoplasma. Uns son de vida libre e outros son parasitos.

• Esporozoos. Son inmóbiles e todos son parasitos.

As algas

As algas son organismos protistas que cumpren un importante papel na natureza e para as persoas. Utilízanse como alimento e para ela-borar medicamentos e outros produtos.

As algas teñen as seguintes ca-racterísticas:

• Poden ser unicelulares ou pluricelulares.

• Son autótrofas: realizan a fo-tosíntese, polo que poden pro-ducir o seu alimento.

• Viven en medios acuáticos. Poden ser mariñas ou de auga doce.

Segundo a cor, as algas poden ser verdes, pardas ou rubias.

1

120

Tipos de algas segundo a súa cor

Algas verdes: Como pigmento teñen clorofila, polo que son de cor verde. Poden ser unicelulares ou pluricelulares e viven sobre rocas ou na superficie da auga.

Algas pardas: Teñen un pigmento amarelento, que lles dá a cor parda. Poden ser unicelulares ou pluricelulares. Son todas mariñas e poden vivir flotando ou suxeitas a rocas.

Algas rubias: Ademais de clorofila teñen un pigmento rubio. Poden ser unicelulares ou pluricelulares. Encóntranse en augas cálidas e forman parte de arrecifes de coral.

Tipos de protozoos segundo a súa forma de desprazarse

Flaxelo CiliosFlaxelados

Rizópodos

Ciliados

EsporozoosPseudópodos

327319 _ 0119-0128.indd 120 21/06/11 19:08

121

1. Escribe o nome dos dous tipos de organismos que pertencen ao reino protistas.

e .

2. Enumera as tres características principais dos protozoos.

1.

2.

3.

3. Observa e escribe debaixo de cada imaxe o nome do grupo de protozoos ao que pertence.


5. Explica que significa que os protozoos son seres vivos unicelulares e heterótrofos.

Actividades6. Completa o texto coas seguintes palabras.

protistas – natureza – persoas alimento – medicamento

As algas son organismos

que cumpren un importante papel na

e para as .

Utilízanse como e para elaborar

.


Algas verdes •

Algas pardas •

Algas rubias •

• Teñen como pigmento a clorofila.

• Teñen un pigmento de cor rubia.

• Teñen un pigmento de cor amarela.

8. Marca na táboa cun 3 onde corresponda.

Protozoos Algas

Son unicelulares

Son pluricelulares

Son autótrofos

Son heterótrofos

Son acuáticos

9. Observa a foto e completa a ficha.

Alga

• Pertence ao reino

.

• As súas células son

.

• A súa nutrición é .

• O seu principal pigmento é de cor

e chámase .

• Vive en

.

Os protozoos, segundo a forma de desprazarse, poden ser

Flaxelados. Móvense con .

Rizópodos. Móvense con .

Ciliados. Móvense con .

Esporozoos. Son .

327319 _ 0119-0128.indd 121 21/06/11 19:08

122

O reino Moneras

As bacterias pertencen ao reino Moneras. Están formadas por unha soa célula e podémolas encontrar en todas as partes: no chan, na auga, no aire e no interior doutros seres vivos.

As bacterias son organismos que pertencen ao reino Moneras. Son microscópicas, unicelulares e con células procariotas.

Estrutura das bacterias

Unha bacteria está formada por:

• Membrana celular. Regula a entrada e a saída de substancias á célula.

• Parede celular bacteriana. Serve para darlle forma á bacteria e protexela. Algunhas bacterias que causan enfermidades poden ter ademais unha cápsula bacteriana externa que rodea a parede.

• Citoplasma. Ocupa o interior da célula e nel fabrícanse as subs-tancias que a bacteria necesita para vivir.

• Material xenético. Serve para controlar e regular o funcionamen-to da célula e está disperso no citoplasma.

Algunhas bacterias ademais teñen flaxelos para desprazarse.

A nutrición das bacterias

Segundo a súa nutrición, as bacterias poden ser heterótrofas, se se alimentan de substancias orgánicas procedentes doutros seres vivos, ou autótrofas, se son capaces de fabricar o seu propio alimento.

Segundo o seu modo de vida, as bacterias heterótrofas poden ser:

• Parasitas. Obteñen alimento doutros seres vivos aos que causan enfermidades.

• Saprófitas. Viven sobre materia orgánica morta ou en descompo-sición.

• Simbiontes. Viven asociadas a outros individuos e ambos colabo-ran e obteñen beneficios.

A reprodución e relación das bacterias

As bacterias reprodúcense por bipartición. O proceso de reprodu-ción é moi rápido e en poucas horas unha soa bacteria pode orixinar miles de bacterias idénticas.

Cando as condicións do medio non son favorables, algunhas bacte-rias rodéanse dunha grosa parede e forman esporas de resistencia, que poden soportar condicións adversas como temperaturas eleva-das, secas, xeadas, etc.

2

Coco. Forma redondeada.

Vibrio. Forma de coma.

Espirilo. Forma espiral.

Flaxelo

Cápsula bacteriana

Parede bacteriana

Citoplasma

Membrana celular

Material xenético

Partes dunha bacteria

Tipos de bacterias segundo a súa forma

Bacilo. Forma alongada.

327319 _ 0119-0128.indd 122 21/06/11 19:08

123

10. Contesta as seguintes preguntas sobre as bacterias:

a) Que son as bacterias?

b) A que reino pertencen?

c) En que lugares podemos encontrar bacterias?

11. Explica para que serven as seguintes partes da bacteria.

• Membranacelular:

• Paredecelularbacteriana:

• Citoplasma:

• Materialxenético:

• Flaxelo:

12. Une mediante frechas os elementos das seguintes columnas.

Heterótrofas •

Autótrofas •

• Son capaces de fabricar o seu propio alimento.

• Aliméntanse da materia orgánica doutros seres vivos.


a) Algunhas bacterias que causan enfermidades

poden ter unha externa

que rodea a .

b) As bacterias heterótrofas que viven sobre materia orgánica ou en descomposición

chámanse .

c) As bacterias reprodúcense . En poucas horas unha bacteria pode orixinar

de bacterias .

d) Cando as condicións do medio non son favorables

algunhas bacterias forman .

Actividades14. Observa e escribe o nome de cada bacteria segundo

a súa forma.

A.

B.

C.

15. Debuxa de forma esquemática unha bacteria e sinala nela as seguintes partes:

Citoplasma – Parede celular bacteriana Material xenético – Membrana celular


Segundo o seu modo de vida as bacterias heterótrofas poden ser

Se obteñen alimento doutros seres vivos.

Se viven sobre materia orgánica morta.

Se viven asociadas a outros seres vivos.

A B C

327319 _ 0119-0128.indd 123 21/06/11 19:08

124

Os virus

Os virus non son verdadeiros seres vivos porque non son células e porque por si sós non poden realizar as funcións vitais de nutrición, reprodución e relación.

Os virus teñen un tamaño aínda máis pequeno ca o das bacterias; só se poden ver cun microscopio electrónico. A súa estrutura básica é simple e está formada por:

• A cápside. É unha envoltura que pode ter distintas formas.

• O material xenético. Encerrado no interior da cápside.

Algúns virus ademais poden ter unha cuberta exterior que se chama envoltura externa.

Os virus poden encontrarse en calquera parte, na terra, no aire, na auga, etc.; con todo, son parasitos obrigados doutros seres vivos, xa que só poden reproducirse se infectan unha célula.

Cando un virus infecta unha célula, introduce nela o seu ma-terial xenético, que unha vez dentro se reproduce xerando novos virus que rompen a membrana e saen ao exterior.

O papel dos microorganismos

Dependendo da súa función na natureza, os microorganismos poden ser de dúas clases: beneficiosos ou prexudiciais.

• Microorganismos beneficiosos. Os microorganismos teñen mul-titude de utilidades na natureza e para as persoas.– Hai microorganismos descompoñedores que transforman os

restos de seres vivos en substancias inorgánicas que poden vol-ver utilizar as plantas.

– Os microorganismos que compoñen o plancto serven de ali-mento a moitos animais acuáticos.

– A flora intestinal está formada por bacterias que viven no in-terior do tubo dixestivo dos animais producindo vitaminas e outras substancias necesarias.

– Algunhas bacterias e fermentos utilízanse na fabricación de alimentos, como o pan, o queixo ou o iogur.

– Dalgúns microorganismos obtéñense antibióticos.

• Microorganismos prexudiciais. Algúns microorganismos, chama-dos microorganismos patóxenos, son prexudiciais e poden produ-cir enfermidades en todos os seres vivos. Son de distintos grupos: bacterias, protozoos e fungos microscópicos. Todos os virus son axentes patóxenos, xa que son parasitos e producen enfermidades.

3

4

Material xenético Envoltura

externa

1. Entrada do virus na célula.

2. Reprodución e ensamblado dos compoñentes víricos.

3. Saída de novos virus.

Cápside

Estrutura dun virus

Reprodución dun virus

O plancto está formado por animais e plantas microscópicos do que se alimentan moitos animais acuáticos, como as baleas.

SABÍAS QUE…

327319 _ 0119-0128.indd 124 21/06/11 19:08

125


seres vivos – parasitos obrigados reproducen – infectar – célula viva

Os virus son doutros

, xa que se

despois de

unha .

18. Contesta as seguintes preguntas sobre os virus:

a) Por que os virus non se poden considerar seres

vivos?

b) Por que os virus só se poden ver cun

microscopio electrónico?

c) Por que os virus son axentes patóxenos?

19. Completa o esquema sobre a estrutura básica dun virus.

Os virus están formados por

20. Identifica no debuxo do virus as partes sinaladas e escribe os seus nomes.

Actividades21. Observa o esquema sobre o proceso de reprodución

dun virus e explica o que ocorre en cada momento.

B

C

A

A.

B.

C.

22. A seguinte afirmación é falsa. Escríbea debaixo correctamente.

Hai microorganismos descompoñedores que actúan sobre restos de animais e vexetais vivos.

23. Nomea tres alimentos que se poidan fabricar con bacterias ou fermentos.

1.

2.

3.

24. Contesta a pregunta.

Como se chaman os microorganismos que son prexudiciais e poden producir enfermidades?


Os microorganismos prexudiciais poden ser

de distintos grupos: ,

e .

Os non son microorganismos,

xa que todos son parasitos .

327319 _ 0119-0128.indd 125 21/06/11 19:08

126

As enfermidades producidas por axentes patóxenos

Para que os axentes patóxenos, ou xermes, poidan desenvolver enfermidades, deben introducirse dentro dos seres vivos.

As principais vías de entrada dos microorganismos son:• A pel, a través dunha ferida.• A vía respiratoria.• A vía dixestiva.• Por contacto sexual.

Cando un axente patóxeno se introduce nun ser vivo dise que se produciu unha infección. As enfermidades que se producen así chámanse enfermidades infecciosas.

Os xermes contáxianse dun individuo enfermo a outro san. As for-mas de contaxio máis frecuentes son: por animais, polo aire, por relacións sexuais, a través da pel e por tomar auga ou alimentos en mal estado.

A loita contra as enfermidades infecciosas

Dúas das mellores maneiras de impedir as enfermidades infecciosas son:

• A hixiene corporal, é dicir, o coidado e aseo do corpo.

• Tomar alimentos e bebidas en bo estado.

As vacinas e os antibióticos axúdannos a previr ou a superar infec-cións.

Unha vacina é un preparado que contén xermes mortos ou debilitados dunha determinada enfermidade.

As vacinas serven para que o noso corpo «aprenda» a loitar contra unha determinada enfermidade. Así, se entra no noso organismo un xerme desa enfermidade, poderemos combatela sen sufrila.

Os antibióticos son substancias fabricadas por bacterias e fungos que impiden o crecemento doutras bacterias que causan enfermidades.

Os antibióticos serven para combater enfermidades nos seres vivos. Son eficaces contra as bacterias, pois matan estes microorganismos impedindo que crezan e se reproduzan, pero non son eficaces contra os virus.

5

6

Algunhas enfermidades producidas por xermes

Enfermidade Xermes

Arrefriado Virus

Sida Virus

Pneumonía Bacteria

Salmonelose Bacteria

Cólera Bacteria

Malaria ou paludismo Protozoo

Pé de atleta Fungo

Como se transmite

Polo aire

Por relacións sexuais

Polo aire

Por alimentos en mal estado

Por augas contaminadas

Por picadura do mosquito Anopheles

Por contacto físico, a través

da pel

As vacinas serven para que o noso corpo aprenda a loitar contra unha determinada enfermidade.

No ano 1928 Alexander Fleming descubriu o primeiro antibiótico coñecido: a penicilina.

SABÍAS QUE…

327319 _ 0119-0128.indd 126 21/06/11 19:08

127

26. Escribe cales son as principais vías de entrada dos xermes.


ser vivo – enfermidades infecciosas patóxeno – infección

A invasión dun por un axente

denomínase

, e as enfermidades producidas

denomínanse .

28. Explica cales son as formas de contaxio máis frecuentes.

29. Escribe dúas das mellores maneiras de impedir as enfermidades infecciosas.

1.

2.

30. Explica en que consiste a hixiene persoal e por que é importante lavar continuamente as mans con auga e xabón.


V F A salmonelose está producida por virus.

V F Se bebes auga contaminada podes contraer o cólera.

V F A sida é unha enfermidade producida por un fungo que se transmite por vía sexual.

V F A pneumonía transmítese polo aire.

32. Observa o seguinte cartel e contesta as preguntas.

• Quesignificaotítulo do cartel publicitario?

• Explicaqueformadepreviragripeindican as fotografías do cartel.

• Quepatóxenoproduceagripe?

33. Observa o cadro das enfermidades producidas por microorganismos e escribe o nome de:

• Unha enfermidade producida por bacterias quese transmita polo aire.

• Unha enfermidade que se transmite coa picadura do mosquito Anopheles.

34. Escribe a definición de:

a) Vacina:

b) Antibiótico:

35. Contesta as seguintes preguntas:

a) Para que serven as vacinas?

b) Para que serven os antibióticos?

c) Cal foi o primeiro antibiótico que se coñeceu?

d) Quen o descubriu?

Actividades

327319 _ 0119-0128.indd 127 21/06/11 19:08

128

ResumoO REINO PROtIStAS

Pertencen a este reino os e as .

Os protozoos son seres , con nutrición e que viven en .

As algas poden ser unicelulares ou , poden fabricar o seu propio alimento, polo que son , e viven en medios

.

O REINO MONERAS

A este reino pertencen as .

As bacterias están formada por: unha , a , o e o .

Tamén poden presentar unha externa e para desprazarse.

OS VIRUS

Os virus non son porque non son e non poden realizar as funcións .

Os virus están formados por: a e o .

Algúns virus teñen unha .

AS ENFERMIDADES PRODUCIDAS

POR AxENtES PAtóxENOS

Dependendo da súa función na natureza, os microorganismos poden ser de dúas clases: ou .

As principais vías de entrada dos microorganismos son: , ,

e .

A lOItA CONtRA AS ENFERMIDADES

INFECCIOSAS

As mellores maneiras de impedir as enfermidades infecciosas son: a e tomar

.

As e os axúdannos a previr ou a superar infeccións.

O primeiro antibiótico foi e foi descuberto por .

Ácido nucleico

Envoltura externa

Cápside

Flaxelo

Cápsula bacteriana

Parede bacteriana

Citoplasma

Membrana celular

Material xenético

327319 _ 0119-0128.indd 128 21/06/11 19:09

A materia e as súas propiedades

Na actualidade, existe un Sistema Internacional de unidades que se creou para unificar as unidades de medida de todos os países do mundo.

Antes desta unificación, nas nosas vilas e cidades usábanse ademais outras unidades como, por exemplo, o quintal. Un quintal é unha antiga unidade que se utilizaba para medir a masa de fariña, azucre e outros alimentos.

Aínda nalgúns países de Centro e Suramérica, o quintal é de uso frecuente nos mercados.

Para que se creou o Sistema Internacional de unidades?

• Cales son as propiedades da materia.

• A recoñecer as magnitudes máis usuais: lonxitude, masa, tempo e temperatura.

• Cales son as unidades de medida máis comúns.

• Cales son os múltiplos e submúltiplos do metro, do quilogramo e do litro.


12

327319 _ 0129-0140.indd 129 21/06/11 19:10

130

A materia

Todo o que nos rodea e podemos percibir cos nosos sentidos está formado de materia.

O libro que estamos lendo, o lapis co que escribimos, os alimentos que comemos, a auga que bebemos e o aire que respiramos (aínda que non o vexamos) son materia.

A materia ten dúas clases de propiedades: xerais e específicas.

Propiedades xerais

Son características comúns a toda a materia. A materia ten dúas pro-piedades xerais: a masa e o volume.

• A masa é a cantidade de materia que ten un corpo.

• O volume é a cantidade de espazo que ocupa un corpo.

Materia é todo aquilo que ten masa e volume, é dicir, todo o que ocupa un lugar no espazo.

Propiedades específicas

Cada corpo está formado por distintas clases de materia. Cada tipo de materia recibe o nome de substancia. Cada substancia ten unhas características especiais que a diferencian doutras: a súa cor, o seu olor, o seu sabor, a súa dureza, a súa transparencia, etc.

2 A medida

O pupitre onde estamos sentados ten unhas propiedades que o ca-racterizan: altura, superficie do taboleiro, material do que está feito, comodidade, etc. A maioría desas propiedades pódense medir (altu-ra, superficie, etc.) e chámanse magnitudes.

Hai outras características, como a comodidade ou a beleza, que non se poden medir e, polo tanto, non son magnitudes.

Chámanse magnitudes todas as propiedades da materia que podemos medir.

Para poder comparar o que medimos é importante que todos utilice-mos as mesmas unidades. Por iso existe un Sistema Internacional de unidades que asigna a cada magnitude unha unidade de medida. Por exemplo, para a lonxitude utilizamos o metro (m), para a masa o quilogramo (kg), para o tempo usamos o segundo (s) e para a temperatura o kelvin (K).

1

O aire é un gas incoloro e non podemos velo. A pesar disto, ten masa e ocupa un volume; polo tanto, é materia.

Podemos comprobalo atando dous globos inchados nos extremos dunha vara de madeira e suxeitándoa do centro cun cordel, de forma que quede equilibrado. Se picamos un dos globos, o conxunto desequilíbrase. Isto débese a que o globo inchado contén aire e, polo tanto, a súa masa é maior ca a do globo picado.

COMPROBA QUE O AIRE É MATERIA

Principais magnitudes

Magnitude Unidade Símbolo

Lonxitude metro m

Masa quilogramo kg

Tempo segundo s

Temperatura kelvin K

GrafitoMadeira

Nun lapis é fácil observar que hai dúas substancias diferentes: o grafito que forma a mina e a madeira que forma a cuberta.

327319 _ 0129-0140.indd 130 21/06/11 19:10

131

1. Responde. Que é materia? Pon dous exemplos.

2. Responde. Cales son os dous tipos de propiedades da materia?

1.

2.

3. Sinala se as seguintes frases son verdadeiras (V)ou falsas (F):

V F A materia ten unha soa propiedade, o volume.

V F A materia non ten masa.

V F A materia ten dúas propiedades, masa e volume.

4. Define qué é a masa e qué é o volume.

• Masa:

• Volume:

5. Responde. Son materia a amizade, o amor ou a intelixencia? Razoa a resposta.

6. Explica por que o aire é materia aínda que non poidamos velo.

7. Le e responde a pregunta:

Cada substancia ten unhas características especiais que a diferencian doutras. Cales son?

Actividades 8. Completa a seguinte frase:

Unha substancia é un tipo de

cunhas características especiais que

.

9. Responde. A que chamamos magnitude?

10. Escribe dúas características que se poidan medir e dúas que non se poidan:

a) Características que se poden medir:

e

b) Características que non se poden medir:

e

11. Responde. Cales son as catro magnitudes que utilizamos con máis frecuencia?

, ,

e .

12. Responde. Que sistema de unidades de medida se utiliza en todas as partes do mundo?


Magnitude Unidade Símbolo

Lonxitude m

Masa quilogramo

Tempo segundo

Temperatura

14. Le o seguinte texto e responde a pregunta.

«Para medir a temperatura adoitamos usar os graos centígrados do sistema Celsius, que se representan como ºC.»

Que unidade se utiliza no Sistema Internacional para medir a temperatura e cal é o seu símbolo?

327319 _ 0129-0140.indd 131 21/06/11 19:10

132

A lonxitude

A lonxitude é a magnitude que utilizamos con máis frecuencia. Usámola para medir a nosa altura, a distancia entre o centro escolar e a nosa casa, a distancia que separa a Terra do Sol ou incluso o ta-maño dunha célula.

A lonxitude é a distancia que hai entre dous puntos. A súa unidade no Sistema Internacional é o metro (m).

Para medir lonxitudes utilizamos diferentes instrumentos de medi-da, como a cinta métrica ou a regra graduada.

Para medir lonxitudes grandes, como por exemplo a distan cia que separa Madrid e Alacante, o metro resulta unha unidade demasia-do pequena, por iso utilizaremos unidades maiores chamadas múltiplos, por exemplo: o decámetro (dam), o hectómetro (hm) e o quilómetro (km).

Se necesitamos medir lonxitudes máis pequenas, por exemplo o grosor dun libro, o metro resulta demasiado grande, por iso utiliza-remos unidades menores ca o metro chamadas submúltiplos, por exemplo: o decímetro (dm), o centímetro (cm) e o milímetro (mm).

4 A superficie

Se necesitamos coñecer o tamaño do patio do noso centro escolar ou dun campo de fútbol, non é suficiente con medir a súa lonxitu-de, senón que teremos que calcular a súa superficie.

A superficie é a magnitude que nos indica canto mide o interior dunha figura. A unidade que se utiliza é o metro cadrado (m2).

Para calcular unha superficie utilizamos a fórmula matemática co-rrespondente á súa forma. As principais unidades que se utilizan son: o metro cadrado (m2), o decímetro cadrado (dm2), o centíme-tro cadrado (cm2) e o milímetro cadrado (mm2).

3

G�

FA

ltura

G� F

G� FBase

Raio

Superficie 5 p 3 r2

Unidades de lonxitude

Unidades de superficie

Unidade Símbolo

Quilómetro km

Hectómetro hm

Decámetro dam

Metro m

Decímetro dm

Centímetro cm

Milímetro mm

Unidade Símbolo

Metro cadrado m2

Decímetro cadrado dm2

Centímetro cadrado cm2

Milímetro cadrado mm2

CAMBIO DE UNIDADES

CAMBIO DE UNIDADES


2

km hm dam m

m dm cm mm

�F�F

�F�F

�F�F �F

�F�F

�F�F

3 10

3 10

: 10

: 10

3 10

3 10

: 10

: 10

3 10

3 10

: 10

: 10





� F

� F

�F

�F

m2 dm2 cm2

�F

�F

�F

�F

�F

�F

3 10 000

: 10 000

3 100 3 100

: 100 : 100



� F

�F

327319 _ 0129-0140.indd 132 21/06/11 19:10

133


a) Para que se utiliza a magnitude da lonxitude?

b) Que instrumentos podemos utilizar para medir a lonxitude?

c) Cal é a unidade de medida da lonxitude no Sistema Internacional de unidades e cal é o seu símbolo?

16. Escribe os múltiplos e submúltiplos do metro.

Múltiplos: , ,

e .

Submúltiplos: , ,

e .

17. Marca cun 3 a unidade que utilizarías para expresar a lonxitude de cada un dos elementos da seguinte táboa.

Metro Centímetro Quilómetro

Mesa

Cascuda

A aula

A distancia entre dúas cidades

18. Completa a seguinte táboa de múltiplos e submúltiplos do metro.

Unidade Símbolo

Quilómetro

hm

dam

m

Centímetro

mm

19. Expresa en metros as seguintes lonxitudes:

a) 5 km 3 1 000 5 m

b) 3 km 3 1 000 5 m

c) 6 dm : 10 5 m

d) 9 cm : 100 5 m

Actividades20. Completa o seguinte cadro e responde

as preguntas.

Que operación hai que facer para pasar dunha unidade a outra nos seguintes casos? Por exemplo: de km a dm, hai que multiplicar por 10 000.

• Demmam:

• Dedmakm:

• Dehmadm:

• Dedamacm:

21. Resolve. Mariña correu o luns 3,5 km, o martes correu 4 200 m e o mércores 1,5 km máis ca o luns. Cantos metros correu Mariña en total?

22. Responde. Cal é a unidade de superficie no Sistema Internacional de unidades e cal é o seu símbolo?

23. Le e calcula.

«O fútbol-sala é un deporte que se xoga nun campo cuxas medidas regulamentarias son: 40 m o lado maior, por 20 m o lado menor. Dado que o campo ten unha forma rectangular, para calcular a superficie do terreo de xogo debemos multiplicar a lonxitude do lado maior pola do lado menor.»

Calcula a superficie dun campo de fútbol-sala regulamentario:

40 m 3 20 m 5 m2

24. Mide o longo e o largo do teu pupitre utilizando como medida a palma da man. Anota os resultados.

• Longo:

• Largo:

Compara os teus resultados cos obtidos por outros compañeiros. Coinciden? Por que?

km m cm

F F F F F

FFFFFF

3 10 3 10 3 10 3 10 3 10 3 10

: 10 : 10 : 10 : 10 : 10 : 10

327319 _ 0129-0140.indd 133 21/06/11 19:10

134

O volume

Para facérmonos unha idea real do tamaño total dun obxecto, nece-sitamos unha magnitude que nos informe do espazo que ocupa.

O volume mide o espazo que ocupa un corpo. A unidade que se utiliza no Sistema Internacional de unidades para medir o volume dun corpo é o metro cúbico (m3).

Os submúltiplos do metro cúbico máis utilizados son o decímetro cú-bico (dm3), o centímetro cúbico (cm3) e o milímetro cúbico (mm3).

Para coñecer o volume dun corpo utilízanse diferentes métodos de-pendendo do seu estado e da súa forma. Para medir o volume dun líquido utilízase a probeta graduada.

Capacidade

En ocasións, cando queremos expresar o volume dun líquido, identi-ficámolo coa capacidade do recipiente onde se encontra.

A unidade de capacidade é o litro (L), aínda que para medir capaci-dades de recipientes grandes utilizamos os múltiplos do litro: o de-calitro (daL), o hectolitro (hL) e o quilolitro (kL).

Para medir capacidades pequenas utilízanse unidades menores ca o litro, os submúltiplos, que son o decilitro (dL), o centilitro (cL) e o mililitro (mL).

A relación que existe entre o volume e a capacidade é que un reci-piente con 1 litro de capacidade pode conter no seu interior un volume de 1 dm3.

5

As probetas graduadas son recipientes especiais que teñen unha escala para poder ler o volume do líquido que contén.

OBSERVA

1. Expresa en centilitros (cL) unha capacidade de 6 decalitros (6 daL).

2. Expresa en hectolitros (hL) unha capacidade de 48 decilitros (48 dL).

A relación entre as unidades é:

1. 6 daL 5 6 000 cL

2. 48 dL 5 0,048 hL

EXEMPLOS RESOLTOS

kL hL daL L dL cL mL

�F �F�F �F

�F �F�F �F�F �F

�F �F3 10 3 10

: 10 : 10

3 10 3 10

: 10 : 10

3 10 3 10

: 10 : 10

6 daL 60 L 600 dL 6 000 cL

�F

�F

�F

�F

3 1 000

3 10 3 10 3 10

0,048 hL 0,48 daL 4,8 L 48 dL

�F

�F

�F

�F

: 1 000

: 10 : 10 : 10

CAMBIO DE UNIDADES

m3 dm3 cm3 mm3

�F�F

�F �F �F

�F3 1 000

: 1 000

3 1 000

: 1 000

3 1 000

: 1 000



� F

�F

CAMBIO DE UNIDADES

kL hL daL L

L dL cL mL

�F�F

�F�F

�F�F

�F�F

�F�F

�F�F

3 10

3 10

: 10

: 10

3 10

3 10

: 10

: 10

3 10

3 10

: 10

: 10





� F

� F

�F

�F

327319 _ 0129-0140.indd 134 21/06/11 19:10

135


a) Que mide o volume dun obxecto?

b) Cal é a unidade de volume no Sistema Internacional de unidades?

c) Cales son os submúltiplos do metro cúbico?

, e

.


a) Que operación debemos facer para pasar dunha unidade a outra menor?

b) E para pasar dunha unidade a outra maior?

27. Explica que operación farías para cambiar de unidades nos seguintes casos:

a) Pasar de m3 a cm3 :

b) Pasar de cm3 a dm3:


a) Cando queremos expresar o volume dun líquido,con que o identificamos?

b) Cal é a unidade de capacidade?

29. Completa o seguinte esquema coas unidades de capacidade e expresa en litros as capacidades que aparecen a continuación:

hL L mL

a) 3 kL: d) 79 dL:

b) 5 daL: e) 460 daL:

c) 82 hL: f) 10 kL:

Actividades30. Le o seguinte texto e responde as preguntas.

Diferencia entre capacidade e volume

«A capacidade dun recipiente é unha característica que non depende de que estea cheo ou non. O volume dun corpo é o espazo que ocupa e non depende de que estea dentro dun recipiente ou non (salvo nos gases).

Así, unha botella de refresco de dous litros ten esa capacidade conteña ou non refresco no seu interior. Por outro lado, 1 dm3 de auga ocupará ese volume tanto se está dentro dunha botella coma se está nunha garrafa ou estendido sobre unha mesa.»

No debuxo podes observar unha botella de refresco chea ata a metade.

a) Cal é a capacidade da botella?

b) Que volume ocupa o líquido que está dentro?

31. Completa as seguintes táboas de múltiplos e submúltiplos.

Volume

Unidade Símbolo

Metro cúbico m3

dm3

Centrímetro cúbico

Milímetro cúbico

Capacidade

Unidade Símbolo

Quilolitro

hL

Litro L

Centilitro

mL

32. Responde. Que é e para que se utiliza unha probeta?

327319 _ 0129-0140.indd 135 21/06/11 19:10

136

A masa

Cando medimos a cantidade dun produto sólido, facémolo con re-ferencia á súa masa e empregamos o quilogramo.

A masa é unha magnitude que mide a cantidade de materia que ten un corpo.

A unidade de masa no Sistema Internacional é o quilogramo (kg), e o instrumento que se utiliza para medir a masa chámase balanza.

Hai varios tipos de balanzas, as dúas principais son:

• A balanza de brazos ou pratos. Nela mídese a masa comparán-doa cuns pesos dos que se coñece a masa. Para iso, colocamos o corpo que queremos medir nun prato e imos engadindo pesas no outro prato ata que os equilibramos.

• A balanza electrónica. Utiliza un sistema electrónico para medir a masa. Ten unha gran precisión e permítenos medir masas moi pequenas, incluso de centésimas de gramo.

O principal múltiplo do quilogramo é a tonelada (t), que equivale a 1 000 kg.

O principal submúltiplo do quilogramo é o gramo (g), que corres-ponde a 0,001 kg.

7 A densidade

Se mesturamos aceite e auga nun recipiente, comprobaremos que o aceite queda por riba da auga. A explicación deste feito é que o aceite é menos denso, é dicir, ten unha densidade menor ca a auga e por iso flota sobre ela.

A densidade é a cantidade de masa que ten un corpo por unidade de volume. A densidade é unha magnitude que se obtén ao dividir a masa dun obxecto entre o seu volume.

Densidade 5 Masa

Volume

Non hai dúas substancias que teñan o mesmo valor de densidade.

6

Unidades de masa

Unidade Símbolo

Tonelada t

Quilogramo kg

Hectogramo hg

Decagramo dag

Gramo g

Decigramo dg

Centigramo cg

Miligramo mg

CAMBIO DE UNIDADES

kg hg dag g

g dg cg mg

�F�F

�F�F

�F�F

�F�F

�F�F

�F�F

3 10

3 10

: 10

: 10

3 10

3 10

: 10

: 10

3 10

3 10

: 10

: 10





� F

� F

�F

�F

Para calcular a densidade dun corpo, primeiro debes coñecer o seu volume e a súa masa. A continuación divide a masa entre o volume e obterás a súa densidade.

Ten sempre en conta as unidades. Se mediches a masa en quilogramos e o volume en centímetros cúbicos, as unidades da densidade serán: kg/cm3.

FAINO ASÍ

A balea azul é o mamífero máis grande que existe. De adulta pode superar os 35 metros de lonxitude e as 120 toneladas de masa.

SABÍAS QUE…

327319 _ 0129-0140.indd 136 21/06/11 19:10

137


a) Que mide a masa?

b) Cal é a unidade de masa no Sistema Internacional de unidades?

c) Para que serve unha balanza?

34. Nomea os dous tipos de balanza que podemos utilizar para medir a masa dun obxecto.

e

35. Completa o seguinte esquema coas unidades de masa e expresa en gramos as masas que aparecen a continuación:

kg g cg

a) 2 kg: d) 30 dag:

b) 35 dg: e) 500 mg:

c) 21 hg: f) 23 cg:

36. Completa a táboa, sinalando que unidade utilizarías en cada caso para medir a masa.

Tonelada Quilogramo Gramo

A masa dun gato

A masa dun bolígrafo

A masa dun coche

A masa dun neno

A masa dunha balea


a) Para pasar de gramos (g) a centigramos (cg) temos que por 100.

b) Para pasar de quilogramos (kg) a gramos (g) temos que por 1000.

c) Para pasar de miligramos (mg) a gramos (g) temos que multiplicar por .

d) Para pasar de decigramos (dg) a gramos (g) temos que dividir entre .

Actividades38. Completa a táboa coas unidades correspondentes

a cada símbolo.

Unidade Símbolo

t

kg

dag

g

cg

39. Explica coas túas propias palabras o que é a densidade.

40. Responde. Que se obtén ao dividir a masa dun obxecto entre o seu volume?


V F O aceite é máis denso ca a auga, por iso flota sobre ela.

V F O aceite pesa máis ca a auga, por iso flota sobre ela.

V F O aceite é menos denso ca a auga, por iso flota sobre ela.

V F A auga é máis densa que o aceite, por iso queda por debaixo.

V F A auga é menos densa ca o aceite, por iso queda por debaixo.

42. Le o texto e responde a pregunta. Imaxina tres caixas iguais cheas de substancias diferentes: unha con palla, outra con ferro e outra de arroz.

Cal ten maior densidade? Explica a resposta.

43. Responde. Que quere dicir que un corpo é menos denso ca outro?

327319 _ 0129-0140.indd 137 21/06/11 19:10

138

A temperatura

Ademais da lonxitude e da masa, hai outras magnitudes que utiliza-mos con frecuencia, por exemplo a temperatura e o tempo.

A temperatura é unha magnitude que nos permite medir o estado térmico dun corpo.

Cando tocamos xeo, dicimos que está frío. En cambio, se tocamos unha lámpada que estivo acesa, diremos que está quente. Esta sen-sación de «frío» ou «calor» que percibimos a través do sentido do tacto corresponde á temperatura dos corpos.

O instrumento que nos permite medir a temperatura dos corpos é o termómetro.

A unidade de temperatura no Sistema Internacional é o kelvin (K), aínda que polo xeral medimos a temperatura coa escala centígrada de graos Celsius (°C).

Para expresar os graos Celsius en kelvin, hai que sumar 273 aos graos Celsius. Para expresar os kelvin en graos Celsius hai que restar 273 aos kelvin.

K 5 °C 1 273

9 O tempo

Todos nós percibimos o paso do tempo e somos capaces de medilo con maior ou menor facilidade. Aínda que non teñamos reloxo, case todos sabemos cando a clase está rematando ou cando é a hora da saída ao patio.

Tamén podemos saber o momento do día en que nos encontramos fixándonos na posición do Sol.

O tempo é unha magnitude que mide a duración dos acontecementos.

A unidade de medida do tempo no Sistema Internacional é o segun-do (s).

Tamén utilizamos outras unidades para medir o tempo:

• O minuto (min). Un minuto son 60 segundos.

• A hora (h). Unha hora son 60 minutos.

• O día (d). Un día son 24 horas.

• O ano. Un ano son 365 días.

• O século. Un século son 100 anos.

8

Termómetro ambiental.

Termómetro clínico.

Termómetro de laboratorio.

CAMBIO DE UNIDADES

hora minuto segundo

�F�F

�F �F

3 60

: 60

3 60

: 60



� F

�F

327319 _ 0129-0140.indd 138 21/06/11 19:10

139


a) Que é a temperatura?

b) Con que instrumento se mide a temperatura dos corpos?

c) Cal é a unidade de temperatura no Sistema Internacional?

45. Completa a táboa cos instrumentos que utilizarías para realizar cada medida.

Medida Instrumento

Temperatura dunha persoa.

Tempo que emprega un atleta nunha carreira.

Temperatura dun cuarto.

46. Expresa as seguintes temperaturas nas unidades indicadas en cada caso:

(Lembra que para pasar de K a ºC hai que restar 273 e que para facelo á inversa, de ºC a K, hai que sumar 273.)

a) 10 ºC 5 K c) 27 ºC 5 K

b) 273 K 5 ºC d) 0 ºC 5 K

47. Busca información e explica o que é unha escala centígrada.


a) Con que escala centígrada e en que unidades medimos a temperatura polo xeral?

b) Cal é a unidade para medir a temperatura no Sistema Internacional?

c) Cal é a relación entre ambas as unidades?

49. Néstor deu un paseo en bicicleta, que durou 7 950 s. Expresa esta cantidade en horas e minutos.

h, min.


a) Que mide o tempo?

b) Cal é a unidade de medida do tempo no Sistema Internacional?

51. Une con frechas as dúas columnas segundo o símbolo de cada unidade.

Minuto • • h Hora • • min Día • • d Segundo • • s

52. Escribe tres unidades de tempo que coñezas, ademais do segundo.

,

e .

53. Completa o cadro coas unidades de tempo que faltan e as operacións que hai que realizar para pasar dunha a outra.


a) Cantos minutos son 5 horas e 15 minutos?

b) Cantos segundos son 60 minutos?

c) Cantos minutos son 1 hora e cuarto?

d) Cantos segundos son 1 hora?


«Luís e Paulo quedaran para ir ao cine. Luís chegou 10 minutos antes da hora e Paulo chegou un cuarto de hora tarde.»

Canto tempo esperou Luís a Paulo?

Necesitas saber a que hora quedaran para facer

o cálculo? Por que?

�F

�F

�F

�F

minuto

327319 _ 0129-0140.indd 139 21/06/11 19:10

140

ResumoA MATERIA

Materia é .

As propiedades da materia poden ser:

· Xerais. Son a e o .

· Específicas. Propias de cada tipo de materia.

Cada tipo diferente de materia recibe o nome de .

A MEDIDA

Unha magnitude é calquera característica dun corpo que se pode .

As magnitudes que se utilizan con máis frecuencia son a ,

a , o , a ,

a , a e o .

A LONXITUDE

A lonxitude é .

O (m) é a unidade de medida de lonxitude no Sistema Internacional.

Exemplos de instrumentos de medida de lonxitude son: .

A SUPERFICIE

A superficie é .

O (m2) é a unidade de superficie no Sistema Internacional.

Calcúlase utilizando a correspondente á forma do obxecto.

O VOLUME

O volume mídese .

O (m3) é a unidade de medida do volume no Sistema Internacional.

O principal instrumento de medida do volume é a .

A MASA

A masa mídese .

O (kg) é a unidade de medida da masa no Sistema Internacional.

O instrumento de medida da masa é a .

A DENSIDADE

A densidade é .

A densidade obtense dividindo a entre o .

A TEMPERATURA

A temperatura permite medir .

O (K) é a unidade de medida da temperatura no Sistema Internacional.

O instrumento que mide a temperatura dos corpos é .

O TEMPO

O tempo permite medir .

O (s) é a unidade de medida do tempo no Sistema Internacional.

G�

FA

ltura

G� FBase

G� FRadio

Superficie 5 p 3 r2


2

327319 _ 0129-0140.indd 140 21/06/11 19:10

A materia e a súa diversidade

Un iceberg é unha masa de xeo flotante que se desprende dos glaciares e é arrastrado polas correntes mariñas. En ocasións, os icebergs poden alcanzar tamaños enormes.

No Ártico, é frecuente encontrar icebergs de ata 200 metros de lonxitude e 150 metros de altura. Estes icebergs supoñen un grave perigo para os barcos.

O 14 de abril de 1912, o Titanic, o maior buque construído ata ese momento, chocou contra un iceberg de 60 metros de altura. Como consecuencia do choque abriuse unha fenda no casco e o barco afundiuse en menos de tres horas.

Por que se afundiu o Titanic?

• En que estados se pode encontrar a materia.

• Como pode cambiar de estado a materia.

• A distinguir unha substancia pura e unha mestura.


13

327319 _ 0141-0148.indd 141 21/06/11 19:24

142

Os estados da materia

Todo o que existe no Universo que podemos pesar e que ocupa un espazo está feito de materia. A auga de chuvia, as rochas… están feitas de materia. Tamén o aire, aínda que non o vexamos.

Hai moitos tipos diferentes de materia. Cada tipo distinto de mate-ria chámase substancia. Un lapis e un anel están feitos de diferentes substancias. O lapis está fabricado con madeira, e o anel con algunha substancia metálica, por exemplo, prata ou ouro.

Toda a materia está formada por pequenas partículas que non pa-ran de moverse. Estas partículas teñen masa e ocupan un volume.

A materia pode encontrarse en tres estados: sólido, líquido e gasoso.

As rochas encóntranse en estado sólido, a auga do mar encóntrase en estado líquido, e o aire está en estado gasoso.

1

A masa é a cantidade de materia dun corpo e mídese en kg. O volume é o espazo que ocupa un corpo e mídese en m3.

LEMBRA

Aínda que poidamos oír o son, este non é materia, xa que realmente percibimos unha onda, que é unha vibración das partículas.

SABÍAS QUE…

Sólidos Líquidos Gases

Son sólidos moitos obxectos que hai ao teu arredor; a cadeira onde sentas ou o libro que estás lendo. Características dos sólidos:

• Teñen forma propia. A forma dos obxectos sólidos non cambia a non ser que os deformemos. O teu lapis sempre será igual, só cambia se lle sacas punta, se o rompes…

• Teñen volume fixo. Os sólidos sempre ocupan o mesmo espazo.

Nos sólidos, as partículas que os forman están tan xuntas que case non poden moverse, polo que sempre ocupan o mesmo espazo.

O líquido máis abundante do planeta é a auga.

Características dos líquidos:

• Non teñen forma propia. Teñen a forma do recipiente onde se encontran. A auga dunha botella ten forma de botella, pero cando a botamos a un vaso, ten forma de vaso.

• Teñen volume fixo. Sempre ocupan o mesmo espazo.

• Poden fluír. Derrámanse se non están dentro dun recipiente.

As partículas dos líquidos non están totalmente xuntas e poden desprazarse unhas sobre outras.

A maioría dos gases non se ven, aínda que algúns se poden identificar polo seu olor, como o gas butano.

Características dos gases:

• Non teñen forma propia. Teñen a forma do recipiente en que se encontran.

• Non teñen volume fixo. Ocupan todo o espazo de que dispoñen.

• Poden fluír. Igual ca os líquidos.

As partículas que constitúen os gases non están unidas entre elas, senón moi separadas e móvense libremente, por iso ocupan todo o espazo dispoñible.

327319 _ 0141-0148.indd 142 21/06/11 19:24

143

1. Rodea cun círculo o corpo que teña máis masade cada parella.

a) Folio – libro

b) Coche – moto

c) Cabalo – elefante

d) Culler – lapis

e) Pelota de pimpón – pelota de golf

2. Indica cal dos seguintes debuxos pertencen ás partículas dun sólido, cal ás dun líquido e cal ás dun gas.

3. Responde. De que substancias están formados os seguintes obxectos?

a) Medalla olímpica de campión:

b) Un cravo:

c) A neve:


5. Rodea cun círculo as palabras que nomeen algo formado por materia.

Idea – Auga – Alegría – Suor Escuridade – Aire – Can


V F Os sólidos e os gases non teñen unha forma propia.

V F Só os sólidos teñen un volume fixo.

V F Os gases ocupan todo o espazo dispoñible.

Actividades 7. Escribe o nome dalgunha cousa que poidas encontrar

nun cuarto de baño e que se encontre nos seguintes estados:

a) Estado sólido:

b) Estado líquido:

c) Estado gasoso:

8. Clasifica as seguintes substancias segundo o estado en que as encontras normalmente, poñendo unha cruz na casa correspondente.

Sólido Líquido Gasoso

Osíxeno

Zume

Teléfono

Xelatina

Auga do mar

Vapor de auga

Sangue

Nubes

Iogur

9. Completa a táboa marcando un 3 na casa que corresponda.


Forma propia

Si

Non

Volume fixo

Si

Non

10. Pensa e contesta. Se a auga dunha botella se verte no chan, ten a mesma forma na botella ca no chan?

Ocupa o mesmo volume antes e despois de verterse?

Encóntrase no mesmo estado nos dous casos?

Estados da materia

327319 _ 0141-0148.indd 143 21/06/11 19:24

144

Os cambios de estado

O xeo das montañas está en estado sólido, pero ao chegar a calor da primavera derrétese e convértese en auga líquida. Podemos dicir que a auga sufriu un cambio de estado: do estado sólido pasou ao estado líquido.

Os cambios de estado prodúcense principalmente cando a materia quece ou arrefría.

• De sólido a líquido. Denomínase fusión. Ocorre cando quenta-mos unha substancia sólida e pasa a estado líquido. Por exemplo, un xeado que se derrete.

• De líquido a gas. Denomínase vaporización. Ocorre cando quentamos unha substancia líquida e pasa a estado gasoso. Por exemplo, a evaporación da auga dunha poza.

• De gas a líquido. Denomínase condensación. Ocorre cando arrefriamos un gas e pasa a estado líquido. Por exemplo, o vapor de auga que arrefría en forma de gotas sobre un cristal.

• De líquido a sólido. Denomínase solidificación. Ocorre cando arrefriamos un líquido e pasa a estado sólido. Por exemplo, a au-ga que se converte en xeo nun conxelador.

2

Fusión Vaporización

Solidificación Condensación

A auga é materia que se pode encontrar nos tres estados: sólido (xeo), líquido e gasoso (vapor de auga). Para pasar dun estado a outro temos que quentala ( ) ou arrefriala ( ).

Sublimación

VaporizaciónCondensación

Fusión

Solidific

ación

Sólido Gas

Líquido

Cambios producidos por aumento de temperatura.

Cambios producidos por descenso de temperatura.

Cando aumentamos a temperatura dun corpo, as súas partículas quecen, teñen máis enerxía e móvense máis rápido. Cando o seu movemento aumenta moito, chocan unhas con outras e terminan separándose cada vez máis, e prodúcese un cambio de estado: fusión ou vaporización.

Cando diminuímos a temperatura, as partículas dos corpos arrefrían e perden enerxía, o seu movemento é menor e terminan quedando máis próximas e ordenadas, e prodúcese un cambio de estado: condensación ou solidificación.

LEMBRA

327319 _ 0141-0148.indd 144 21/06/11 19:24

145

11. Completa as seguintes frases coa palabra «aumentar» ou «diminuír».

a) Para transformar o xeo en auga, necesito a súa temperatura.

b) Para transformar o vapor de auga en auga líquida necesito a súa temperatura.

c) Para transformar a auga en vapor necesito a súa temperatura.

d) Para transformar a auga en xeo necesito a súa temperatura.

12. Rodea cun círculo a palabra adecuadaen cada caso.

a) Ao quentar un corpo diminúe / aumenta a súa temperatura.

b) Ao arrefriar un corpo aumenta / diminúe a súa temperatura.

c) Ao quentar un corpo, as súas partículas móvense máis / menos rápido.

d) Ao arrefriar un corpo as súas partículas móvense máis / menos rápido.

13. Pensa e contesta.

a) Para que se estende a roupa mollada?

b) A auga da camisa mollada, en que estado está?

c) Que cambio de estado se produce cando enxuga a camisa?


a) Que é a solidificación?

b) Que é a fusión?

c) Que é a condensación?

d) Que é a vaporización?

Actividades15. Completa o debuxo cos nomes do cambio

de estado que ocorre en cada caso.


«Un picado de xeo de limón prepárase mesturando un litro de auga co zume de seis limóns e dez culleradas de azucre. A continuación remóvese e introdúcese no conxelador.»

a) En que estado se encontran a auga e o zume de limón antes de mesturalos?

b) En que estado se encontra o xeado de limón despois de sacalo do conxelador?

c) Que cambio de estado se produciu?


a) Que sucede cando untas con manteiga unha torrada quente?

b) En que estado se encontra a manteiga antes de untala?

c) En que estado se encontra a manteiga despoisde untala na torrada quente?

d) Que cambio de estado se produciu?

e) Explica coas túas propias palabras o proceso que aconteceu.

Gas

Sólido Gas

Líquido

327319 _ 0141-0148.indd 145 21/06/11 19:24

146

Substancias puras e mesturas

Cada tipo de materia diferente denominámola substancia, pero na natureza a maior parte da materia está formada pola mestura de va-rias substancias.

Chamámoslle substancia pura á materia que está formada por partículas todas iguais. Mentres que a materia que está formada por substancias diferentes chámase mestura.

Mesturas

A maior parte da materia que nos rodea está formada pola mestura de varias substancias. Podemos distinguir dous tipos de mesturas:

• Mesturas heteroxéneas. A simple vista podemos distinguir as diferentes substancias que as forman.

• Mesturas homoxéneas. Tamén se chaman disolucións. Son aquelas nas que a simple vista non podemos distinguir as diferentes substancias que as forman. As disolucións pó-dense encontrar nos tres estados da materia: sólido, líquido e gasoso.

Nas disolucións pódense distinguir dous compoñentes:• Disolvente. É a substancia que está en maior cantidade.• Soluto. É a substancia que está en menor cantidade.

3

Un mineral, por exemplo o diamante, é unha substancia pura, xa que está formado por unha soa substancia (carbono no caso do diamante) e, polo tanto, todas as súas partículas son iguais.

LEMBRA

As substancias que forman as mesturas pódense separar con diferentes sistemas. Na casa, podemos usar un coador ou un filtro para separar os sólidos dun líquido, ou usar un imán para separar os obxectos de ferro doutros que non o son. No laboratorio úsanse outros métodos máis complicados de separación de mesturas.

FÍXATE

O granito é un exemplo de mestura heteroxénea, xa que podemos distinguir a simple vista as substancias que o forman: mica, cuarzo e feldespato.

DisolventeSoluto

Disolución

A B C

Os cravos de aceiro (A) son un exemplo de disolución en estado sólido. A auga do mar (B) é un exemplo de disolución en estado líquido. O aire que hai dentro dos globos (C) é unha exemplo de disolución en estado gasoso.

327319 _ 0141-0148.indd 146 21/06/11 19:24

147

18. Define os seguintes conceptos:

a) Substancia pura:

b) Mestura:


a) Que dous tipos de mesturas coñeces?

e

b) Que son as disolucións?

20. Observa as imaxes e escribe se corresponden a unha substancia pura, a unha mestura homoxénea ou a unha mestura heteroxénea.

21. Escribe o nome de tres obxectos que sexan:

• Substancias puras: ,

e .

• Mesturas homoxéneas: ,

e .

• Mesturas heteroxéneas: ,

e .

Actividades22. Completa o seguinte esquema engadindo estas

palabras: substancia pura, mestura, heteroxénea, materia, homoxénea.

23. Completa a táboa, marcando cun 3 segundoo tipo de mestura de que se trate.

Mestura heteroxénea

Mestura homoxénea

Limonada (auga con limón)

Arroz con garavanzos

Café con leite

Aceiro

Aire

24. Subliña de vermello a substancia que corresponda ao disolvente e de azul a que sexa soluto na seguinte disolución:

Un vaso de leite con azucre.

25. Le o texto e responde as preguntas:

«A auga do mar está formada non só por auga pura, senón que ten tamén outras substancias, como o cloruro de sodio e o bicarbonato de sodio.»

a) Que substancia é o disolvente?

b) Que substancias son o soluto?

c) Que tipo de mestura é?

327319 _ 0141-0148.indd 147 21/06/11 19:24

148

ResumoA MATERIA E OS SEUS ESTADOS

Chámase substancia cada un dos diferentes tipos de materia que existen.

A materia está formada por pequenas en continuo movemento.

Os tres estados en que podemos encontrar a materia son: ,

e gasoso.

• Os sólidos:

– Teñen propia.

– O seu volume é .

– As súas partículas están moi .

• Os líquidos:

– teñen forma . Adoptan

a forma do que os contén.

– O seu é fixo.

– As súas están máis separadas ca nos sólidos.

• Os gases:

– Non teñen propia.

– Non teñen volume . Ocupan todo

o do que dispoñen.

– As súas partículas non están entre elas ,

están moi e móvense .

OS CAMBIOS DE ESTADO

Os cambios de estado prodúcense principalmente cando a materia

se ou .

SUBSTANCIAS PURAS E MESTURAS

Unha substancia pura está formada por que son

todas .

As mesturas están formadas por diferentes.

As mesturas poden ser:

• Mesturas heteroxéneas. A simple vista distinguir

as diferentes substancias que as forman.

• Mesturas homoxéneas. Tamén se chaman .

Son aquelas nas que a simple vista

distinguir as diferentes substancias que as forman.

Disolvente

Soluto

Disolución


327319 _ 0141-0148.indd 148 21/06/11 19:24

A composición da materia14

En 1911, a Academia de Ciencias de Estocolmo concedeulle o premio Nobel de Química a Marie Curie. Era o seu segundo premio Nobel, o primeiro foi de Física e recibiuno no ano 1903 xunto ao seu home, Pierre Curie.

Despois de tres anos de investigación xuntos descubriron a radioactividade e a existencia de dous elementos descoñecidos ata daquela. Ao primeiro deles chamáronlle polonio, en recordo de Polonia, país de nacemento de Marie. Ao segundo chamáronlle radio, un elemento de gran radioactividade.

As radiacións do radio eran dunha intensidade maior do esperado. Os raios que despedía atravesaban as substancias máis duras e opacas, e só unha grosa prancha de chumbo era capaz de impedir o seu paso.

Marie faleceu en 1934 debido ás prolongadas exposicións ás radiacións, das que non se protexía durante o seu traballo.

Marie Curie e o seu home, Pierre Curie, descubriron a existencia de dous elementos descoñecidos ata daquela. Que nomes lles puxeron?

• A recoñecer os átomos como as unidades básicas que forman a materia.

• A familiarizarte cos símbolos dos elementos químicos.

• A distinguir entre átomo, molécula e cristal.

• Cales son os elementos máis abundantes na natureza.

• A importancia da auga e as súas propiedades.


327319 _ 0149-0158.indd 149 21/06/11 19:28

150

Os átomos están formados por elementos máis pequenos: electróns, protóns e neutróns.

SABÍAS QUE…

Electróns

NeutrónsProtóns

A materia está formada por átomos

Para intentar explicar a diferenza entre os distintos tipos de substan-cias, o científico John Dalton propuxo a seguinte teoría:• Toda a materia que nos rodea está formada por unidades moi pe-

quenas chamadas átomos. • Existen distintos tipos de átomos. Cada elemento químico está

formado por átomos iguais e distintos aos átomos dos demais ele-mentos químicos. Por exemplo, o átomo do elemento químico carbono é distinto do átomo do elemento químico nitróxeno.

Os átomos son as unidades que forman a materia. Cada elemento químico está formado por un único tipo de átomos.

Os elementos químicos encóntranse na táboa periódica; nela:• Cada elemento químico ten un nome.• Cada nome represéntase mediante un símbolo. Este símbolo

adoita coincidir coas primeiras letras do seu nome; por exemplo, o símbolo do carbono é C e o do nitróxeno N.

• Os distintos elementos ordénanse na táboa seguindo o seu número atómico, que é o número de protóns que teñen. Por exemplo, o carbono ten 6 protóns, polo que su número atómico é 6. O ni-tróxeno ten 7 protóns, polo que o seu número atómico é 7. O car-bono e o nitróxeno son dous elementos químicos que van ordena-dos un a continuación do outro na táboa periódica.

1

Táboa periódica dos elementos

Negro - sólidoAzul - líquidoVermello - gasMorado - artificial

13

AlAluminio

14

SiSilicio

15

PFósforo

16

SXofre

17

ClCloro

18

ArArgon

5

BBoro

6

CCarbono

7

NNitróxeno

8

OOsíxeno

9

FFlúor

10

NeNeon

2

HeHelio

27

CoCobalto

28

NiNíquel

29

CuCobre

30

ZnCinc

31

GaGalio

32

GeXermanio

33

AsArsénico

34

SeSelenio

35

BrBromo

36

KrKripton

45

RhRodio

46

PdPaladio

47

AgPrata

48

CdCadmio

49

InIndio

50

SnEstaño

51

SbAntimonio

52

TeTeluro

53

IIodo

54

XeXenon

77

IrIridio

78

PtPlatino

79

AuOuro

80

HgMercurio

81

TlTalio

82

PbChumbo

83

BiBismuto

84

PoPolonio

85

AtAstato

86

RnRadon

74

WVolframio

106

SgSeaborxio

3

LiLitio

1

HHidróxeno

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

4

BeBerilio

11

NaSodio

12

MgMagnesio

19

KPotasio

20

CaCalcio

21

ScEscandio

22

TiTitanio

23

VVanadio

24

CrCromo

25

MnManganeso

26

FeFerro

37

RbRubidio

38

SrEstroncio

39

YItrio

40

ZrCirconio

41

NbNiobio

42

MoMolibdeno

43

TcTecnecio

44

RuRutenio

55

CsCesio

56

BaBario

57

ALantano

72

HfHafnio

73

TaTantalio

75

ReRenio

76

OsOsmio

87

FrFrancio

88

RaRadio

89

AcActinio

104

RfRutherfordio

105

DbDubnio

107

BhBohrio

108

HsHassio

109

MtMeitnerio

110

DsDarmstadtio

111

RgRoentxenio

Nome

Símbolo1

HHidróxenoF

Número atómico

F

F

1

7

6

5

4

3

2

Os átomos de carbono teñen seis protóns no núcleo, mentres que os de nitróxeno teñen sete. Esta pequena diferenza fai que sexan elementos distintos, con propiedades moi diferentes.

Átomo de carbono Átomo de nitróxeno

327319 _ 0149-0158.indd 150 30/06/11 10:20

151

1. Explica o que é un átomo.

2. Indica o número atómico, o símbolo e o estado (sólido, líquido ou gas) dos seguintes elementos químicos:


distintos – átomos iguais – elemento químico

Cada elemento químico está formado por

, pero son aos átomos

doutro .

4. Escribe no debuxo os nomes de cada un dos elementos máis pequenos que forman un átomo.

5. Une mediante frechas ambas as columnas:

• Están movéndose arredor dos protóns e dos neutróns.

• O seu número é o número atómico.

6. Observa a táboa periódica e responde as preguntas:

a) Cal é o número atómico do nitróxeno?

b) Que elementos teñen os símbolos Ca e P?

.

Actividades7. Sinala se as seguintes frases son verdadeiras (V)

ou falsas (F):

V F Na natureza existe un só tipo de átomos.

V F Na natureza existen distintos tipos de átomos.

V F Os átomos de osíxeno son distintos dos de hidróxeno.

V F Os elementos químicos están ordenados na táboa en función do seu número de electróns.


a) O símbolo químico do fósforo é ,

e o seu número atómico é .

b) O símbolo na táboa periódica representa

o do elemento.

c) O número atómico é o número de .

d) Os son unidades moi pequenas

que forman a .


a) Toda a materia que nos rodea está formada por átomos iguais.

b) Un elemento químico pode estar formado por varios átomos distintos.

c) O número atómico é o número de neutróns do átomo.

d) Na táboa periódica os elementos ordénanse segundo o seu símbolo.

e) O símbolo do elemento químico sodio é So.

8

OOsíxeno

13

AlAluminio

1

HHidróxeno

Protóns •Electróns •

327319 _ 0149-0158.indd 151 21/06/11 19:28

152

Átomos, moléculas e cristais

Os átomos poden unirse e organizarse de diferentes maneiras. Por exemplo, podemos encontrar os átomos illados ou unidos forman-do moléculas ou cristais.

Moléculas

As moléculas son agrupacións de átomos unidos.

• As moléculas das substancias simples están formadas por áto-mos iguais. Por exemplo, o osíxeno do aire está en forma de mo-léculas que teñen dous átomos de osíxeno unidos (O2).

A fórmula dunha substancia simple representa a súa molécula e infórmanos do número de átomos que a forman.

• As moléculas das substancias compostas están formadas por átomos diferentes.

A fórmula dunha substancia composta representa os elementos que forman a molécula e o número de átomos de cada un.

A molécula de auga está formada por un átomo de osíxeno (O) unido a dous átomos de hidróxeno (H2); a súa fórmula é (H2O).

Cristais

Os cristais son agrupacións de átomos que se unen entre si de forma ordena-da.

O tamaño do cristal depende do nú-mero de átomos que o formen. O sal de mesa está formado por cristais constituídos por átomos de sodio e cloro.

2

O sal está formado por cristais constituídos por átomos de sodio e cloro unidos de forma ordenada.

O osíxeno (O2) do aire está formado por moléculas con dous átomos de osíxeno.

A auga (H2O) está formada por moléculas con dous átomos de hidróxeno e un de osíxeno.

Símbolos dos elementos

FF

Proporción de cada elemento

F F

NaCl

Símbolo do elemento

F

F

Número de átomosO2

F

F

Átomos de osíxeno

H2OSímbolos dos elementos

Número de átomos (se só hai un, non leva subíndice)

FF

F F

F F

F

Átomos de hidróxeno

Átomo de osíxeno

Átomo de cloro

Átomo de sodio

327319 _ 0149-0158.indd 152 21/06/11 19:28

153

10. Explica de que dúas maneiras podemos atopar os átomos.

1.

2.

11. Explica o que son as moléculas.

12. Une ambas as columnas mediante frechas.

Substancias simples •

Substancias compostas •

13. Completa o texto sobre as substancias simples utilizando as seguintes palabras:

osíxeno – moléculas – dous

O osíxeno (O2) do aire está formado por millóns de

que teñen átomos

de .

14. Contesta as seguintes preguntas:

a) En que se diferencia unha substancia simple dunha

substancia composta?

b) Que representa a fórmula dunha substancia simple?

c) De que informa?

15. Fíxate na fórmula (O2) e contesta as preguntas.

a) Cantos átomos ten a molécula?

b) Cal é o nome do elemento químico?

16. Fíxate na fórmula (CO2) e contesta as preguntas.

a) É a fórmula dunha substancia simple

ou composta?

b) Cantos átomos de carbono e cantos

de osíxeno ten?

Actividades17. Completa o seguinte esquema.

Os átomos na natureza poden

18. Completa o texto sobre as substancias compostas utilizando as seguintes palabras:

moléculas – dous – hidróxeno – osíxeno

A auga (H2O) está formada por

con átomos de

e un de .

19. Explica o que representa a fórmula dunha substancia composta.

20. Observa a seguinte imaxe que representa a estrutura atómica do diamante e rodea en cada caso a opción correcta.

• Todos os átomos que o forman son iguais / distintos.

• É unha substancia simple / composta.

• Os átomos están unidos de forma ordenada / desordenada.

• É un cristal / un átomo.

21. Observa os debuxos da páxina anterior e une mediante frechas ambas as columnas:

• Moléculas con dous átomos

de hidróxeno e un de osíxeno.

• Cristais formados por átomos

de sodio e cloro.

• Moléculas con dous átomos

de osíxeno.

22. Escribe de que están formados os cristais de sal e explica de que depende o tamaño dos cristais.

• Están formadas por átomos diferentes

• Están formadas por átomos iguais

Átomos de osíxeno

Átomos de hidróxeno

Átomo de osíxeno

Átomo de sodio

estar agruparse e formar

unirse e formar

Osíxeno • Auga •

Sal •

327319 _ 0149-0158.indd 153 21/06/11 19:28

154

Os elementos na natureza

Practicamente todos os elementos da táboa periódica se encontran na natureza.

3

No Universo Nos seres vivos

As estrelas están formadas por hidróxeno e helio, que son os elementos máis abundantes do Universo.

• Hidróxeno. É un gas que arde con facilidade e non ten cor, olor, nin sabor.

• Helio. É un gas máis lixeiro ca o aire e non é inflamable.

Nos seres vivos están presentes a maioría dos elementos, pero en cantidades moi pequenas. Entre eles o carbono ten un papel fundamental.

• Carbono. Combinado con outros elementos forman os compostos orgánicos que constitúen a materia de todos os seres vivos.

Na atmosfera No mar

O aire que respiramos está composto por unha mestura de gases onde hai nitróxeno, osíxeno, argon, vapor de auga, dióxido de carbono, ozono e helio.

• Nitróxeno. É un gas inodoro, incoloro e insípido. É o gas máis abundante do aire.

• Osíxeno. É un gas inodoro, incoloro e insípido. No aire que respiramos a maioría do osíxeno está en forma de moléculas (O2).

A auga do mar é salgada porque contén sales disoltos formados por diversos elementos. • Cloro. É un gas de olor penetrante, moi irritante e velenoso que forma moitos sales.

• Sodio. É un metal sólido moi brando. Xunto co cloro forma o cloruro de sodio ou sal común, un sal moi abundante na auga do mar.

• Potasio. É un metal que forma xunto ao cloro o cloruro de potasio, outro sal da auga de mar.

Na codia

Os elementos máis abundantes que forman parte da codia terrestre son o osíxeno, o silicio, o aluminio, o ferro, o magnesio, o calcio, o sodio e o potasio.• Silicio. Utilízase na fabricación de microchips dos ordenadores.

• Aluminio. É un metal brando que se usa na fabricación de avións, barcos, etc.

• Ferro. É un metal de cor gris a partir do cal se obténo aceiro, imprescindible na industria metalúrxica.

• Calcio. É un metal de cor branco-agrisada. Forma un composto chamado carbonato de calcio que constitúe o mineral calcita. Ademais encóntrase na casca dos ovos, nas cunchas, nas perlas, nos corais, no mármore, etc.

Hidróxeno: 63 % Outros: 0,6 %

Osíxeno: 25,5 %Carbono: 9,5 %

Nitróxeno: 1,4 %

Hidróxeno: 83,9 %

Outros elementos: 0,2 % Helio: 15,9 %

Osíxeno: 47 %

Outros: 1,49 %

Carbono: 0,19 %

Hidróxeno: 0,22 %Potasio: 2,5 %

Sodio: 2,5 %

Calcio: 3,5 %

Ferro: 4,5 %

Aluminio: 7,9 %

Magnesio: 2,2 %

Silicio: 28 %

327319 _ 0149-0158.indd 154 21/06/11 19:28

155

23. Observa os diagramas de sectores da páxina anterior e contesta as preguntas.

a) Cales son os dous elementos máis abundantes no Universo?

b) Cales son os tres elementos máis abundantes nos seres vivos?

c) Cales son os dous elementos máis abundantes na codia terrestre?

24. Responde. O aire que respiramos está composto por unha mestura de gases. Cales son?


nitróxeno – gases – atmosfera – osíxeno

26. Marca se as seguintes afirmacións son verdadeiras (V) ou falsas (F) e escribe correctamente as que sexanfalsas.

V F As estrelas están formadas de hidróxeno e de helio.

V F O hidróxeno é o gas máis abundante no aire.

V F O cloro é un metal que forma moitos sales.

V F No aire que respiramos a maioría do osíxeno está en forma de cristais (O2).

V F O cloruro de sodio é moi abundante no mar.

V F O carbonato de calcio está nas cunchasdos animais.

Actividades27. Rodea na seguinte lista os elementos que forman sales

abundantes na auga de mar.

Potasio – Nitróxeno – Aluminio – Helio Cloro – Sodio – Carbono

28. A seguinte afirmación é falsa. Escríbea debaixode forma correcta.

O carbono é o elemento máis abundante nos seres vivos. Constitúe os compostos inorgánicos que forman a materia de todos os seres vivos.


• Segundo elemento máis abundante na a codia terrestre.

• Metal do que se obtén o aceiro.

• Metal brando que é o terceiro máis abundante na codia.

• Forma o carbonato de calcio.

30. Escribe unha utilidade do ferro e outra do aluminio.

31. Contesta as seguintes preguntas sobre o carbonato de calcio (CaCO3).

a) Observa a fórmula no enunciado. Con que dous elementos se combina o calcio para formar carbonato de calcio?

b) Cantos átomos de osíxeno ten a molécula?

c) Que mineral está formado por carbonato de calcio?

d) Ademais de na codia terrestre, en que outros lugares se pode encontrar carbonato de calcio?

Silicio •

Aluminio •

Ferro •

Calcio •

327319 _ 0149-0158.indd 155 21/06/11 19:28

156

4 Hidróxeno e osíxeno unidos. A auga (H2O)

A auga é imprescindible para a vida. Cobre as tres cuartas partes da Terra e tamén compón a maior parte do noso corpo, xa que preto do 68 % é auga.

Na natureza podemos encontrar auga nos tres estados: sólido, líqui-do e gasoso.

• En estado sólido encontramos a auga en forma de xeo ou neve nos polos, nos glaciares de altas montañas, etc.

• En estado líquido a auga forma os ríos, os lagos, os mares e océa-nos, etc.

• En estado gasoso a auga está presente na atmosfera como vapor de auga.

A auga está formada por moléculas con dous átomos de hidróxeno e un de osíxeno. A fórmula da auga é (H2O).

Propiedades da auga

A auga pura é un líquido inodoro, insípido e incoloro, é dicir, non ten olor, sabor nin cor.

Algunhas das propiedades da auga máis importantes son:

• A auga é transparente. Debido a esta propiedade a auga permite o paso da luz, o que fai posible a vida de organismos acuáticos fotosintéticos, como as algas e algunhas plantas acuáticas, que ne-cesitan a enerxía da luz do Sol para fabricar a súa propia materia orgánica.

• A auga líquida é máis densa ca o xeo. Esta propiedade fai que o xeo, que é menos denso ca a auga líquida, poida flotar sobre ela. Isto é importante para os seres que viven nun medio acuático, xa que se o xeo non flotase, iríase acumulando desde o fondo á su-perficie e a vida acuática non sería posible en zonas moi frías. Baixo a capa de xeo superficial que se forma nun lago, nun río ou no mar, a auga mantense líquida e os organismos poden seguir vivindo.

• A auga ten calor específica moi alta. Isto quere dicir que hai que proporcionarlle moita calor para que aumente a súa tempera-tura. Grazas a esta propiedade, a auga é capaz de modificar a tem-peratura do aire. Por iso, nas zonas próximas ao mar as tempera-turas son máis suaves ca en zonas de interior, xa que a auga do mar é capaz de suavizar as temperaturas.

• A auga é un bo disolvente. A auga está presente na maioría dos procesos químicos que se producen no interior dun ser vivo. Esta é unha das razóns pola que a auga resulta imprescindible para a vida.

1 átomo de hidróxeno

Molécula de auga

Forza que mantén unidas dúas moléculas de auga

Estrutura da auga en estado líquido

Na auga líquida as moléculas de auga permanecen unidas mediante forzas que permiten que se movan unhas sobre outras.

Como a auga é transparente, a luz pode pasar, o que fai posible a vida.

Como o xeo flota na auga líquida, a vida pode continuar debaixo da superficie conxelada.

2 átomos de osíxeno

327319 _ 0149-0158.indd 156 21/06/11 19:28

157

32. Escribe os tres estados en que se pode encontrar a auga na natureza e os lugares onde podemos encontrala en cada caso.

33. Escribe a fórmula da auga.

34. Observa os esquemas. Le o texto e rodea cal é o diagrama correcto para representar o que se di nel. Ten en conta que a cor azul representa a auga, e a laranxa, a superficie da Terra.

«As tres cuartas partes da superficie da Terra están cubertas por auga.»

35. Marca se as seguintes frases son verdadeiras (V) ou falsas (F). Despois escribe debaixo correctamente as frases falsas.

V F A maior parte do noso corpo está composto por auga.

V F En estado gasoso a auga está presente na atmosfera como dióxido de carbono.

V F En estado líquido as moléculas de auga non están unidas unhas con outras.

V F A auga está formada por dúas moléculas de osíxeno e unha de hidróxeno. A súa fórmula é (HO2).

36. Responde. Que permiten as forzas que manteñen unidas unhas moléculas con outras na auga líquida?

Actividades37. Responde. De que maneira se encontra a auga

na atmosfera?

38. Explica a vantaxe que ten para a vida que a auga sexa transparente.

39. Contesta o que ocorrería se:

a) O xeo fose máis denso ca a auga líquida.

b) Se a auga non fose transparente.

40. Explica o que quere dicir que a auga ten unha alta calor

específica.

41. Observa as imaxes e marca cun 3 a opción correcta en cada caso.

a) A pedra afonde porque…

é máis densa ca a auga.

é menos densa ca a auga.

b) A cortiza flota na auga porque…

a densidade da auga é maior ca a da cortiza.

a densidade da auga é menor ca a da cortiza.

c) O xeo na auga líquida compórtase...

coma a pedra, porque afonda.

coma a cortiza, porque flota sobre ela.

327319 _ 0149-0158.indd 157 21/06/11 19:28

158

ResumoA MATERIA ESTÁ FORMADA POR ÁTOMOS

Os átomos son .

Cada elemento químico está formado por .

Os elementos químicos encóntranse ordenados na

segundo a súa .

ÁTOMOS, MOLÉCULAS E CRISTAIS

Podemos encontrar os átomos illados ou unidos

formando ou .

As moléculas das substancias simples están formadas

por .

As moléculas das substancias compostas están formadas

por .

OS ELEMENTOS NA NATUREZA

No Universo os elementos máis abundantes son o

e o , os dous forman as .

Nos seres vivos están a maioría dos

en cantidades moi . O é un elemento

importante porque forma os compostos orgánicos.

Na atmosfera os dous gases máis abundantes

son o e o .

A auga do mar é salgada porque contén disoltos.

O , o e o

son elementos que forman sales abundantes no mar.

Na codia terrestre: os dous elementos que forman a maioría das rochas

son o e o .

HIDRÓXENO E OSÍXENO UNIDOS. A AUGA (H2O)

A auga é unha molécula formada por .

Pódese encontrar en tres estados: ,

e .

A auga ten unha serie de propiedades que son fundamentais para a vida:

• É .

• A auga líquida é ca o xeo. Por iso

o flota sobre ela.

• A auga ten unha calor específica .

• A auga é un bo .

Átomo de carbono

Átomo de nitróxeno

Molécula de auga

Átomosde osíxeno

Átomo de hidróxeno

327319 _ 0149-0158.indd 158 21/06/11 19:28

327319 _ 0159-0160.indd 159 21/06/11 19:28

Dirección de arte: Xosé Crespo

Proxecto gráfico: Portada: PEP CARRIÓ Interiores: Manuel García

Ilustración: alademoscail·lustració, Digitalartis, Marcelo Pérez, Pere Luis León, Carlos Aguilera

Xefa de proxecto: Rosa MarínCoordinación de ilustración: Carlos AguileraXefe de desenvolvemento de proxecto: Javier TejedaDesenvolvemento gráfico: Rosa María Barriga, José Luis García, Raúl de Andrés

Dirección técnica: Ángel García Encinar

Coordinación técnica: Fran Ameixeiras e Jesús MuelaConfección e montaxe: Adela Fuentes, Pedro Valencia, Jorge BorregoCartografía: José Luis Gil, Belén Hernández, José Manuel SolanoAsesoramento lingüístico: Luz Cures, Antón Palacio, Estela S. RecousoDocumentación e selección fotográfica: Nieves Marinas

Fotografías: A. Real; A. Viñas; Atmán Víctor; B. Borrell; C. Díez Polanco; C. Jiménez/photoAlquimia; C. Roca; F. Gracia; F. Ontañón; GARCÍA-PELAYO/Juancho; I. Rovira; J. C. Muñoz/'Instituto Geológico y Minero de España'; J. I. Medina; J. J. Balbuena; J. Jaime; MICROS/J. M. Blanco/Nuestro agradecimiento a Sobrina de las Trejas, Medina Sidonia; J. L. G. Grande; J. Lucas; J. M. Borrero; J. M.ª Barres; J. M.ª Escudero; J. V. Resino; Krauel; L. M. Iglesias; M. Izquierdo; M. San Félix; O. Torres; ORONOZ; P. Esgueva; P. López; R. Manent; S. Enríquez; S. Padura; TERRANOVA INTERPRETACIÓN Y GESTIÓN AMBIENTAL; A. G. E. FOTOSTOCK/Science Museum/SSPL, Biophoto Associates, SINCLIAR STAMMERS, Jerry L. Ferrara, Dennis MacDonald, Vaughan Fleming, EYE OF SCIENCE, Michael Abbey, Kelvin Aitken, Jason Edwards, Dennis Kunkel, David Parker, Andrew Syred, Tom Servais, Aaron Haupt, SuperStock, Marevision, Sam Ogden, Martin Siepmann, Mike Kemp, Dan Suzio, P. Royer, Barbara Strnadova, Jim Zipp, Thonig, PIXTAL, Tommaso di Girolamo, CNRI, Claude Nuridsany & Marie Perennou, Science Photo Library, Ludger Banneke-wilkin, Detlev Van Ravenswaay; A.S.A./ Minden Pictures/FOTO NATURA/Winfried Wisniewski, Minden Pictures/FOTO NATURA/Armin Maywald, Minden Pictures/Flip Nicklin, Minden Pictures/Norbert Wu; ACI AGENCIA DE FOTOGRAFÍA/Rue des Archives; COMSTOCK; CORDON PRESS/naturepl.com/Dave Watts, BOUREE/PHANIE; COVER/CORBIS/Lake County Museum, Roger Ressmeyer, Stephen Frink, Rob Howard, Bettmann; DIGITALVISION; EFE/Bernardo Rodríguez; EFE/SIPA-PRESS/Dirk Heinrich, Gerald Buthaud; FOTO ANGELÍN/N. Villaboy; Xurxo Lobato; GETTY IMAGES SALES SPAIN/Dorling Kindersley, David Wrobel, Jane Burton, Photographer's Choice/Steve Satushek, The Image Bank/Joseph Van Os, Pal Hermansen, Photos.com Plus, Steve Noon, Keren Su; HIGHRES PRESS STOCK/AbleStock.com; I. Preysler; ISTOCKPHOTO; JOHN FOXX IMAGES; LOBO PRODUCCIONES / C. Sanz; MELBA AGENCY; NASA/NASA Kennedy Space Center (NASA-KSC); PHOTODISC; STOCKBYTE; BIBLIOTECA NACIONAL DE ESPAÑA/Laboratorio Biblioteca Nacional; INSTITUTO XEOLÓXICO E MINEIRO DE ESPAÑA; MATTON-BILD; MUSEO ARQUEOLÓXICO NACIONAL, MADRID; SERIDEC PHOTOIMAGENES CD; ARQUIVO SANTILLANA

© 2011 by Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L.Entrecercas, 2. 15705 Santiago de CompostelaPRINTED IN SPAINImpreso en España por

ISBN: 978-84-9972-028-9CP: 327319Depósito legal:

Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización de sus titulares, salvo excepción prevista pola ley. Diríjase a CEDRO (Centro Español de Dereitos Reprográficos, www.cedro.org) se nece-sita fotocopiar ou escanear algún fragmento desta obra.

327319 _ 0159-0160.indd 160 21/06/11 19:28

Ccnn 1º eso avanza santillana

Documents

Transcript of Ccnn 1º eso avanza santillana