Dio rufinok

bio 1

Dozena bat baserrik eta bi kale-etxek (Benta Berri eta Deposituk) osatzen dute Zaldibiako Olaeta auzoa, horien artean Olegi baserria (eskrituretan Olegui u Olategui), herriarentzat Olei. Zalibiatik Larraitza goazela, plazatik kilometro ingurura, Benta Berriren ondoan, hartu behar Olegirako bidea,

harrizko eskailera batzuetan gora, azkeneko aldiz 1956 konponduak, orain ere konpondu txiki gustura hartuko luketenak, baina orain ez da hortik inor ibiltzen: Bitorioetxera joateko, Txamarretxe kalean dago iolea; teila fabrika zaharretik goroa igotzen dira Igartzetara eta Olegin ez da inor bizi.

1945ko azaroaren 16an jaio zen rufino iraola garmendia, San Martinetatik 5. Egunean. Ez daki zein ordutan jaio zen. Amak, seguruenik, kontatuko zion, baina ahaztua dauka datua. Orain dela gutxi jakin du ostirala zela. Datorren urtean, 2012an, izango du hurrengo urtebetetze perfektua, ostiralean egokitzen baita. Pentsatu: 1945. Hirekin ezkontzen denak astean bi ostiral pasatu beharko ditik, esaten zen garaikoa da rufino.

Auzoko lagun batzuek ezin zioten rufino esan, eta irrufino esaten zioten. Errupin deitzeak ez du molestatzen, ezta rufo esateak ere, baina izen ofiziala beti rufino.

Zazpigarrena da rufino. Beste lau mutil eta bi neska ditu aurretik, eta mutil bat onoren. 1933 eta 1947 arte jaioak dira zortiak.

Segundoko bi jaiotzen dira munduan, eta beste bi hil, dio rufinok.

Genoveva, rufinoren ama, Beheko Kaletik Goiko Kalera, oinez, rufino Elizan sartuta. Mariaundineko atarian, denda aurrean, Segundak: Urtsularrekoek oraintxe eraman dute umea bataiatuta eta honek halako bi pisatuko ditu.

Rufino ez zen handia izango, baina, bere sudur motzarekin batera, aurpegi txiki eta betea ikusten zitzaion zapi-tartean; baita belaun-zuztar sendoak ere.

Aitak, rufinoren neurri txikiak eta meharrak aipatuz gero, laster botatzen zuen: Aurpegira ez baino begira iezaiozue belaun-buruetara. Ez zeukan saltzeko, nahiz eta zazpigarrena izan ordurako. Eta beste bat etorriko zen, oraindik, rufinoren atzetik. Sei mutil eta bi neska izan dira guztira, lehen esan dugun eran, beheko argazkian ikusten den eran: ezkerretik hasita, bigarrena da rufino.

1

Jeneralean ez, baizik eta beti etxean bertan erditzen ziren orduko ama guztiak. Senarrari hoska garia ereiten ari zen tokira. Bai banoa, esango zion senarrak.

Santos, izeba eta ama aurrez aurre. Hiruren artean ekarriko zuten landare berria mundura. Lehenengo negar hotsa. Berriz ere mutila dun, bada, neska!, dio rufinok esan zuela izebak. Utzion! Ondo bada hor izango dun!, erantzun amak.

Rufinok ez zuen ezagutu aitona eta amonarik, ez aitaren aldekorik eta han gutxi amarenik. Aitaren aldeko aitona Olegin bertakoa zen: Prantxiko Mari Iraola Garmendia. Makilaria.

Aitaren aldeko amona Beasaingoa: Maria Antonia Jauregi Garmendia, Buduarreta baserrian jaioa. Gero Muxika baserrian bizitakoa.

Amaren aldeko aitona Igartzaetakoa zen, Olegiren ondo-ondoan dago Igartzaeta. Praski. Ponteko izena: Frantzisko Ignazio Garmendia Gurrutxaga.

Ataungo Munduate baserria: Amaren aldeko amonaren jaiotetxea. Katalina Apalategi Goikoetxea zuen bere grazia.

Gurasoen izen-deitura osoak: Pedro Jose eta Genoveva ziren, Pedro Jose Iraola Jauregi eta Genoveva Garmendia Apalategi.

Rufino pontearen aurrean. Salvador Marzana prest haurra bataiatzeko. Pedro Jose eta Migel Antonio elkarri begira. Zer izen ipini behar diok?, dio rufinok esan ziola aitak osabari.

Izena?, galdetu zuen batatzaileak, don Xalvador Marzana apaizak. Ja, ja, ja, barre berezia aitapontekoak; eguneko santuaranea: rufino, ja, ja, ja!,

Ama pontekoa: igartzetako izeba Josepa. Eragozpenik ez izenarekin.

Sarritan aipatu izan diote rufinori haren ponteko izena arraro samarra ez ote den. Beti gauza bera erantzun izan dugu, gustura dagoela izenarekin eta konplexurik gabe azaldu izan duela joandako toki guztietan.

Amari suertatu zitzaion egoera xelebre samarra: semea bataiatuta ekarri eta nola zeritzan jakin ez.

Izena?, amak ere. Rufino!, Joxe Marik aldamenetik, lau urterekin. Azkar eta galdezka ikertuta. Aitak eta izebak berretsi. Amari ere gustatu zitzaion.

Aitak, bazuen lagun bat Rufino izenekoa, dio rufinok.

Agi danean, rufinoren ama ez zen izango esne errazeko emakumea. Olegin, beti, behi-esnea erabili zuten umeak hazteko garaian. Ez zen falta esnerik. Baina azukrea?

2

Gerra amaitu zela sei urte. Artean razionamendua indarrean. Eta azukrea behar haurrarentzat esnea gozatuko bazuten. Zoaz salto batean Ordiziara, amak aitari. Ez gara ohartzen zeienen denpendienteek garen. Gero, egoa zutik dugula igaroko dugu bizitza. Ez gara ohartzen denok bat garenik, bata bestearekin uztartuta gaudela.

Bizikleta zaharrean? Ez. Karteroaren karroan joan eta ekarri zuen aitak Ordiziatik kilo azukrea, 55 pezeta ordainduta. Garesti!

Rufinok ez zuen besapean ogirik ekarri. Ezta azukrerik ere, agidanean. Zazpigarrenak ez du inoiz ekartzen.

Guraso guztiek bezala, rufinorenak ere izango zituzten akatsak, baina ahaleginak egin zituzten, eta saiatu ezaren faltaz ez zuten eramango beste mundura kontzientziako karga edo kargu handirik. Bistan da pobreak zirela, etxe zaharra zutela, eta ez dakit nola moldatzen ziren halako familia tzarra aurrera ateratzeko; ez Olegin bakarrik, baita beste askotan ere.

3

bio 2

Nahiago nikek ikusiko bahu baserri hori barrutik nolakoa den, esan zidan rufinok, eta halaxe joan nintzen. Behean, baserri guztietan bezala, ukuilua. Ganaduak hausnarrean. Rufinoren garaian, hogei bat buru, idi parea

kontatuta.

Aska aurrean txerritegiak ziren: bi edo hiru txerrama izaten zituzten. Batzuetan etxetik bertatik eta, askotan, Ordiziako ferian saltzen zituzten txerrikumeak. Beti merke. Behin batean, rufinok berak saldu zuen txerri bat, anaia zaharrak fabrikara joan behar baitzuen 12:00etarako.

«Trapero Bizargorri! Hona zetorrek. Jono!»

«Txerri politak hemen. Aizue.»

—Nor da azienda hauen jabea? —dio rufinok galdetu ziola Trapero Bizargorrik—.

—Ni —dio rufinok—.

—Hi? —harrituta, Trapero Bizargorrik—. Rufinok 13/14 urte.

—Zenbatean? —Trapero Bizargorrik—.

—110 durotan —rufinok.

—Bale, baina zakua heuk jartzekotan —Trapero Bizagorrik—.

—Traperoa zakurik gabe? ez dio axola —rufinok—, zaku eta guzti zuretzat.

Erostuna, oker ez banago, Periko Alonso futbolari famatuaren aitona zen, dio rufinok.

Esnea letxeriara ateratzen zuten: Iriarte. Bautista Mendizabalek batzen zituen harentzat. Geroago, askoz geroago, Zaldibiako Lizarraga baserriko Sukiari ateratzen hasi ziren. Hark Donostian partitzen zuen Olegin eta beste baserri batzuetan erositako esnea. Sukia familia oso ospetsua da Zaldibian: familia horretakoa zen Anjel Sukia kardinala.

Rufino. Astoa. Kalera. Batzuetan, errotara artoa edo gariarekin eta beste batzuetan enkarguak egitera. Jeneralean, Joan Manuelene eta Dendaberritik ibiltzen ziren.

Buruz egiten zituen beti enkarguak. Paperetik ez. Amak esaten zion zerrenda, eta gero galdetu:

«Ea nola esaten dioan —amak—.

—Sei ogi, hogei kilo erretxiloi, kilo bat azukre, litro bat olio. Baba... —erantzungo zion rufinok—.

—Baba, zenbat?, ama —galdetzen zuen rufinok—.

—Hogei kilo ekar itzak, asto horrentzat nahiko karga izango duk eta —dio rufinok esaten ziola amak—.

—Ezer ahaztu gabe, eh! —jarraituko zuen amak—

—Bai, ama! —erantzungo zion rufinok—.

Joan-etorria franko egindakoa da rufino. Batzuetan diruarekin. Besteetan apuntean. Hamaika zor egin nian nik, dio rufinok broman.

4

Oraindik ez dut amaitu ukuilukoa dena. Esan dut ganaduen aska aurrean txerritegiak zirela. Baita, ordea, sagardo-kupelak ere. Kupelak eta barrikak. Rufinori berari emango diogu hitza:

Kupela luzeagoa zen, eta zilindroaren formakoa, nahiz eta mutur batean estuxeagoa izan zitekeen; barrika, aldiz, bi muturretan estuagoa eta erdian triparekin. Kupela, normalean, bertikalean egoten zen, eta barrika horizontalean, egurrezko base edo euskarriaren gainean. Ez dakit urtero, baina batzuetan, behintzat, egiten genuen sagardoa. Geuk ez genuen dolarerik. Zelai Eder (Zelear) baserrira joaten ginen langintza horretara. Lehenengo aldiz ikusi nuenean, harrituta gelditu nintzen. Ordurako motorrarekin zuten sagarra jotzeko (txikitxeko) makina. Ganbaran zeukaten hori eta handik ziztu bizian jaisten zen sagar txikitua dolarera.

Han zukutu, muztioa atera eta barrikan sartu. Idiak eta gurdia atarian zain, barrikarekin. Inbutua garoarekin, zaborrarik sar ez zedin. Aida! Aurtengo lanak amaitu dira. Sagardo-barrika irakiten, apar zuri-zuria zeriola. Irakindakoan gaineko zuloa itxi. Kanila ipini. Kanilak edo, oro har, barrikak jariorik bazuen sebo edo xaboiarekin itxi. Ondo bidez, sagardoa botilatan sartu beharko zen, baina horretarako astirik ematen bagenion. Dena den, ez genuen sagardo asko egiten, etxerako pasadizoa baldin bazen, gustura. Goierri ez da izan sagardo-tokia. Sagardo ona edateko, Andoaindik behera. Ni umea nintzen, baina hala dut aditzera.

Rufino bera bidelagun nuela, eman nion begiratua etxeari, behetik gora. Ataria. Karrera. Karreratik egurrezko hiru eskailera-maila trantzitura. Karreratik harrizko zazpi eskailera-maila ukuilura.

Trantzitutik sarrera dutela, logelak, sukaldeak eta komuna. Bi sukalde: zabarra eta berria. Berria ere aski zaharra. Sukalde zaharra: ore-mahai, gaztandegia eta beste tresneria askoren egoitza. Ondoan beste gela bat, gariz betetako kutxa parea. Baserriak bazuen sala handi bat ere, eta gela bati, ez sala handiari, baizik beste bati, Azentzioko Sala esaten zioten, anaia gazteenak Jaunartzea egin zuenean hantxe bazkaldu zutelako, dio rufinok

5

Nañarri eta Olegi aurrez aurre

Mandioa eta ganbara. Edozein baserritakoaren modukoak. Xehetasun batzuk. Ganbarako egurrezko zutabeei buruzkoak dira xehetasunak. Sekulako zutabeak dauzka Olegi zaharrak, zutabe horiek beste besanga batzuez elkartuta, egurrezko zirien bidez. Ikustekoa da arte-lana. Egurrak aizkoraz labratuta. Nola arraio zutitzen ote zituzten halako enbor puskak? Auzotik indarra bilduta? Piramideak hortxe daude. Mila aldiz lan zailaoga. Basoak ere baziren nonbat, tantai horiek hazteko.

Atarian bi putzu: bata arropak garbitzeko eta, bestea, behiak ura edateko eta sukalderako ura hartzeko. Atariko putzu handia: igerilekua ere bazen. Hantxe ikasi zuen rufinok igeri. Baina edateko ura ez zuten ekartzen ataritik. Etxetik berrehun metrora iturri fin bat zeukaten: Martintxulo. Handik ekartzen zuten marmita txikian iluntzero ura. Negu eta uda, dio rufinok.

Nañarri edo Txindokiren pare-paren dago Olegi baserria. Oskarbi. Orduan espektakulua da: atzealdetik gora eguzkia jaiotzen edo ilargia ateratzen. Neguan elurra zuri. Udan belarra berde. Oinetan pinudia. Gainean harkaitza.

Etxe ingurua. Lau puntu kardinalak: sortaldetik, Enparantza eta Etxaburu barrena; sartaldetik Arandi aldea; iparretik Etxazpi eta hego aldetik Etxaburu. Terrenoz aski handia zen Olegi, eta belardi, soro eta baso aldetik nahiko orekatua. Garai batean bi bizitzako etxea. Rufinoren garaian bakarrekoa. Terreno lasaiak, patxadakoak. Ez labore-toki ona: ospela, laiotza. Lur gozo gutxi, buztina franko!

Enparantza aldean, baratzea, madari-arbola eta merkalin sagarra nabarmenenak. Sagar-arbola horretan pinpinak ia urtero egiten zuen habia, baita dotore asko kantatu ere. Beheraxeago, Soro Txikia. Enparantzatik aurrez-aurre Nañarri mendia. Zenbat aldiz igo haiz Nañarrira?, galdetu diot rufinori. Behin bakarrik. Beste bitan intentatu,

6

dio rufinok. Hain hurbil izaki eta, tentatu dut. Agian, horrexegatik, dio rufinok. Bertsoak paratu dizkiok, ordea, esan diot. Bi aldiz: 1975ean eta 2000an, dio rufinok. Azkeneko sortarekin Lazkao Txiki lehiaketako 2. saria lortu zuen. Bertsoak: lehenengoa eta azkenekoa:

Harri-izarra, harkaitz-landare,gure Nañarri denen errege:zure distirek gure etxeajotzen dute parez pare (bis)Artzain-etxolak goi ta behe,eta hainbat mendizale.Zer ginateke zu gabe!Errezatuko diot Jaunarihiru-lau bat Aita gure,nork ikusia izan dezazungu guztiok hilda ere (bis).

Ibiliaren mende honetanhegan egiten duzu benetan:azaltzen zara fotografoeneskaparate denetan (bis),egutegi onenetan,Gabonetako Chrismetaneta katalogoetan;azaltzen zara ate-sarreranedo barruko hormetan,dekorazio finen parejatxetxe dotoreenetan (bis).

Oharra: bertso guztiak nahi dituenak Nañarriri begira liburuan. Auspoa Liburutegia 283.

Etxazpin, gereziondoa, hurritza, erramua eta pikoa ezagutu zituen rufinok. Arbolatik bertatik jaten zituen pikoak, ezpainak urratu arte. Batzuetan, ondo heltzeko betarik eman gabe.

Erramua. Ongi zaindu beharrekoa. Rufinok begiratu berezia botatzen zion, elizara eraman nahi zuen zindo eta liran. Loretan. Erramu Igandea: hitzordua. Zein baino zein herriko mutiko guztiak erramu-adar banarekin. Ohorea. Autoestimua. Apustua. Elizako jira egindakoan, Erramu bedeinkatua ganbaran gordetzen zen.

Ekaitza bazen, erramu-hostoarekin banatzen zen ur bedeinkatua etxe-bueltan. Santa Kruz: maiatzaren 3a. Ganbaratik erramua jaitsi. Gurutzeak egin. Soro eta belardietan ipini. Konjuroekin, apaizak hankapean harraturiko xomorroak bakarrik galtzen ziren, dio rufinok.

Gerezi-arbolari erantsita kolunpioa. Etxearen kontra-kontra oilategia. Behin, oilategi inguruan azeria zebilelakoan tiro egin eta etxeko zakurra akabatu zuten.

7

Etxaburu aldetik mandioa, ataria eta putzuak. Mandiotik ganbara zaharreraino gurdia eta idiak zuzenean. Etxaburu sail dezentea da. Gehiena soro izana, azkenaldian dena belardi. Goi-goian basoa, Igartzaeta baserriarekin muga egiten zuela. Gaztainadia:

Gogoan du bederatzi urte zituen egunean hantxe ari zirela gaztaina biltzen, eta Osaba Paskual hil da!, dio rufinok heldu zela notizia. Aitaren eta Semearen!, amak.

Bagenekien gizki zegoela. Ospitalean. Nik bederatzi urte. Hark berrogeita hamalau, dio rufinok.

Etxaburu-bazterra: belardia. Hango gauzarik ederrena, rufinorentzat, gereziak. Hamaika jan egindakoa da, arbolatik bertatik!

Arandik eliz bidearekin egiten zuen muga. Gaur egun bide horretatik apenas inor asko dabilen. Mendizaleren bat. Sasia eta laharra. Arropak zabaltzeko tokia ere han zuten: Oihal-haga edo oihal-hageta. Lixiba lehortzen. Nahiz eta haga esan, alanbrezkoa.

Arandi aldean, baina etxearen ondo-ondoan bi intxaur-arbola, ginda bat, eta arrosa. Haraxeago garo-metak. Olegik baso handiak zituen, eta garo asko pilatzen zuten; izango ziren 10-12 garo-meta egindako urteak. Oihal-haga eta garo-meten artean beste intxaur bat. Eta urrunxeago pinu-arbola.

Bi bide zituen Olegik: bata Telleritxo aldera, Soro Txikia ezkerrera utzi eta, bidean zehar, Iturriarango Zuloan barrena. Han, bidearen alde batera, hurritza eta lizarra. Bestaldean intxaurra. Intxaurraren paretik behera oso bide txarra, lutu-zuloz josia. Apur bat gehiago kargatuz gero, gurdia ardatzeraino sartzen zen. Ibilera txarreko bide horren aldamen batean iturria zuten: Martintxulo. Aipatua. Beste bidetik eliz bidera ateratzen zen, aipatu dugun pinuaren ondotik.

Nañarriri begira liburua: bertso liburua. Hitzaurrea: Martintxuloko ura. Pentsatu zer-nolako garrantzia izango zuen iturri horrek:

Martintxulo iturria. Urte asko ikusi gabe, tragorik egin gabe. Haurtzaroan eta mutil-koskorretan, uda eta negu, iluntzero ekartzen nuen ura Martintxulotik. Oroitzapen bereziak. Bertso-liburu hau idazteko xedea hartu dudanean, neu batere bila saiatu gabe, haren irudia etorri zait burura. Udako iluntze izartsu haiek. Mutiko hura (ni). Bertso kantari ur bila. Edo, artean txikiagoa nintzela, inoren besoetan. Bidean bertsoak kantatzen zizkidaten.

Atsegina da norbaitek besoetan erabili zaituela gogoratzea, batez ere bertsoak kantatu edo ipuinak kontatzen badizkizute.

Atariko intxaur handia

Intxaur-arbola handia atarian. Babesa. Gerizpea. Gure atari ondoko mila gertakariren lekuko. Hainbat ametsen gordailu. Haren oinetan ezartzen genien idiei uztarria. Haren altzoan errezibitzen genituen Hermandadeko komisionatuak. Gure aitak haren ondoan zerratzen zituen tratuak. Haren azpira biltzen ziren ardiak abaro egitera. Haren ingurura biltzen ziren ustekabean bidean euri-erauntsiak harrapaturiko auzotarrak.

Eulien kontrako erremediorik efikazena haren gerizpea. Udako aire freskoa, gau izartsuak. Haren babesean. Lehenengo bertsoak. Haren

8

magalean eta anaiaren besoetan. Txori eta oilo askoren kota eta pausaleku. Haren adaburutik zintzilik geratzen zen erlea, umea botatzen zuenean.

Haren adar eta adaxketan jotzen zuen haizeak, haserre zebilenean. Hark defenditzen zuen gure etxe zaharra neguko bisutsen kontra. Errespetu-sortzaile. Naturaren ordezkari. Zuhaitz predikaria.

Zeinen ederra den arbola bat kontenplatzea! Unamunok, gurean jaio izan balitz, ez zuen aipatuko Augustoren euritakoarena. Udaberrian loratu. Gure begien aurrean.n. Udazkenean, orbelezko alfonbra zabaldu gure oinetan. Sustraiak ingurumari osoan. Metroetan.

Eredugarria: onginahia eta begiei gozoa ematea zen gure atariko intxaur handiaren amets bakarra.

Baina handiegi egiten ari zela iritzi zion gure etxean norbaitek eta lepa burutik adar bat moztu genion. Trontza-zerra sartu ahala okertu eta lurrera erori zen. Sutarako txikitu genuen, intxaur handia besamotz utzita.

Handik aurrera, intxaur handiak besaburua erakusten zion zeruari. Zirkunferentzian. Zauria. Zirkunferentzia. Ordenadorearen disko gogorra bailitzan, intxaur handiaren historia azaltzen zion munduari: intxaur handiaren sufrimendu denak, borroka guztiak, gaixotasunak, urtabe on eta txarrak, zorion eta oparotasunak, gainditutako erasoak eta bentzuturiko eateak.

Olegi, baserri zaharra zen rufinok ezagutu zuenean. Berezko leihoak. Kristalik gabeak. Hormak erori ahala sortutakoak, Enparantza aldera. Etxaburu aldera mandioa, ganbarako sarrera. Justu! Arandi aldeko hormak osatuxeagoak. Etxazpi aldera, erditik gora oholez estalitako horma. Haizeak bazeukan han nondik sartua. Eta nondik atera. Indar handian jotzen zuen. Soilune batean dago, bera bakar-bakarrik.

Haizea: beldurra. Rufino oraindik ere ez dago ahaztua. Haizeak jotzen zuenean, etxea gainera eroriko zitzaiola pentsatzen zuela, dio rufinok, eta, trumoia zenean, oinaztarrak erreko zuela.

Zailena haizeari aurre egitea. Tximistak saihesteko, aski omen zuen burua tapakipean sartzea. Trumoia ez entzuteko, belarriak estaltzea. Haizearen txistu-hots fina! Ikara.

1964an, teila-fabrikari terrenorik gehienak saldu eta Olegi Berrira etorri ziren bizitzera. Etxe berria euren terrenoan dago egina, Beheko Sagastian, baserri zaharretik 500 bat metrotara, kamio ondoan, Larraizko bidean, Zaldibiako herritik kilometro eskasera, Benta Berri eta Telleritxoren tartean.

Batez ere, Benta Berritik dago gertu. Rufinok gogoan du. Gaur Benta Berrin bertsolariak: Basarri eta Uztapide. Joango al gara Beheko Sagastiraino, esan zien aitak. Bai, aita, bai!, erantzun ziotela, dio rufinok, berak eta anaia gazteenak.

Rufinok bederatzi urte. Sebatianek zortzi. Benta Berriko balkoia aurrean. Bi gizaseme haren gainean, aurreko burdinari helduta. Bata txapelarekin. Itsusiena.

Zer kantatu ote zuten? Basarrik eta Uztapidek Benta Berrin kantaturiko bertso asko dakitza rufinok. Ordukorik ez.

9

Rufinok Jaiotetxeari ipinitako bertsoak, atala amaitzeko.

Mende luzeetan galdua nonbaitduzu zure edadea,zahartu eta bakarrik zaudelaguntzailerik gabea;zure itxura aldatua da,aldatu zure jabea:gauza horrela jarri dutenakdenbora eta legea.

Ehundaka urtez izan zara zusendi askoren itzala;urteek eta eguraldiakbelztu dizute azala.Maitatzen zaitut urrun dagoensemeak ama bezala...Ni naizen arte zu ere Jaunakzutik eduki zaitzala.

Jabetasunez berriz ez garaitzuliko Olegira,baina sarritan jartzen natzaiobeheko aldetik begira.Biok arteko kontu isilakpolitak izaten dira,eta horrelaxe uxatzen dugu elkarrenganako mira

10

bio 3

Baserri-lanean, batez ere, behi-zaintzetik hasten zen jendea. Rufino ere hala hasi zen. Iluntzeko freskuran. Ilundu arte.

Gero, pixkaka-pixkaka, belarra zabaldu, ganadu-janak egiten lagundu, eta abar. Sega. Erreminta neketsua. Rufinok gutxi usatua. Gazteenetakoa izatearen abantailak. Morroi, anaiak. Neskame, arrebak. Rufinori seminariora joatea tokatu zitzaion.

Morroi. Pedro anaiarekin oroitzen da. Rufinok hiru urte? Abaltzisketan zegoen morroi. Etorri da, igande batean, etxera. Rufinok ezagutu ez. Pedro zena. Rufino baino hamar urte zaharragoa.

Rufinok hemezortzi hilabete. Umea ondo zaindu, eh!, amak. Bai, emakumea!, tropa osoak bat-batera.

Beste senide batzuekin batera, ganbaran zebilen jolasean. Garoa ukuilura eta belarra trantzitura botatzen zuten zuloa irekita. Eta handik behera erori. Trantzituko zuloa ere zabalik egokitu, eta astoaren ondoaraino zuzenean. Odola. Begietan simaurra. Hura egoera! Bekainean sekulako irekia.

Santos praktikantea berriro Olegira. Kura. Begietatik simaurra atera. Itsu gelditu zela zabaldu zen herrian. Eraman ezazu Enparantza aldera ume hori, eguraldi ona dago eta, amak. Aitak besoetan hartu eta eraman. Ez du ikusten. Xerin. Zakurra. Zauzkaz hasi eta haurrari bista etorri, dio rufinok. Begiak ireki dituela!, aitak. Ama korrika haurra dagoen tokira, aurremantelean eskuak igurtzita. Jesus! Hala ere ez da ezer! Orbana da gutxiekoa. Malkoak.

Aita eta ama bekeko argazkian

Idi gorria eta zuria. Rufinorentzat lehenengoak. Itaurrean. Bazterrera iristean idiari adarretik heldu dio, eta lehengo zauriaren gainean berriro zasta! Idi gorriak. Idi gorria eta zuria ziren. Gorria jokalaria zen. Zuriari paparrean handitsuak ateratzen zitzaizkion.

Negua. Hotza. Elurra. Eskuak suminduta. Txoriak harrapatzen artista zen.

Elurretako ibiliak

Klima aldatzen ari dela, baina aurten ezin esango dugu negurik egin ez duenik. Aldagoiak astindu dizkigu belarri-ertzak, elur-bisutsek musua.

11

Ukalondoko bikaina hartua naiz, jelatan erorita. Elurrez inguratuta. Kristalezko zintzarri luzeak teilatuetatik zintzilik.

Lehen negu minagoa egiten zuelako hori, agian, ez da gure sentsazioa besterik. Izan ere, orain ez daukagu joan beharrik sorora arbia ateratzera, astoa edo lepo-saskia harturik. Marmita txikian ur beroa. Eskuetan, goantetzat, galtzerdi zaharrak. Gaur ez diot inori entzuten eskuak sumindu zaizkionik. Hatzetan edo behatzetan ospelak dituenik. Hobeto babestuta bizi gara. Negua bigunagoa. Bigunago egin dugu.

Sukaldea etxeko toki epel edo bero bakarra. Labe-izkinak ez zuen izaten estimazio faltarik, atarian ibili bat eginda etorritakoan. Txanda harrapatu behar! Elur-egunetan familia hazi egiten zen. Eskolarik ez. Igeltseroek opor. Txori gaixoak erruki!

Disfrutatzen ere bagenekien, orain bezala Formigal edo Arettera joan beharrik gabe. Zaku zahar bat, ipurdipean ipintzeko. Etxaburuko aldaparik pikoenera igo eta handik behera tatarrez, askotan non geldituko ginen jakin gabe edo, zaku gainetik erorita, zilipurdika. Kontrola galdurik.

Eskiatzen ez genuen ikasi. Elurrari «zukua» ateratzen bai. Ehizatik «bizitzen» ginen egun horietan. Zozo eta birigarro asko etxe inguruan. Elurra zerbait loditzen bazuen, lurmenak egin. Zepoak gero! Arto-ale bat zepoari. Inoiz edo behin zizareren bat.

Bagenuen beste sistema bat ere. Lurmen handixeagoa egin eta garia eta artoa ipini. Ondoren bahea, 70 gradu inguruko angelua osatzen zuela, makila batez eutsita. Makila. Soka luzea, ganbarako ate atzeraino iristen zena. Geu ezkutaturik, zirrikitutik bahea ikusten genuela. Azpia txoriz betetzen zenean sokari tiratu. Bahea lurrean. Txoriak barruan. Gehienak burgoiak. Burgoiak izen asko ditu: txolarrea, moko-motza, lapur-txoria...

Nire aitortzak asaldatuko du ekologistaren bat. Jakin beza zerbait egin beharra zegoela, hurrengo urteko labore guztiak jango ez bazizkiguten. Horrela erregulatzen genuen ekosistema. (2010/02/17)

Baserrian badira beste lanbide batzuk ere: gari-jotzea, artoa zuritu, aletu, gaztainei morkotsa kendu, eta abar. Lan orokorrak. Arrosarioa. Errepasaketan: gauza bat hasten dena, hasten dena A-rekin eta bukatzen dena U-rekin.

Ordiziako feria lehen ere aipatu dugu. Garrantzitsua. Ganaduak: behiak, txerriak, ardiak, arkumeak... Bestelako tratuak: gaztaina, sagarra, oilaskoak, arrautzak... Bueltan ere ekarri beharko zen zerbait: txistor pixka bat, antxoak, mandarinak, arroparen bat, ontziren bat...

Orduko feria. Gaurko azoka. Bi mundu. Orduan plazan egoten ziren jeneroek eta gaur egoten direnek ez dute antzik. Orduan jendea saiatzera joaten zen. Jubilatuak. Gaur ikusmiran jende gehiago dago: jendea gazteago erretiratzen da. Hirurogeita zazpi urterekin noizko?

Ama gaixo dago. Aita-semeak Ordiziako azkora. Behi pintoa salgai. Beno, eguerdirako etorriko gara, aitak. Zoazte, zoazte! Nik ez dut inora ihes egingo, amaren erantzuna.

12

Behia saldu dute. Plazan utzi. Sokaz lotuta. Ordea, soka hautsi eta, bera bakar-bakarrik, Olegira itzuli. Merezi zuen bertsoak paratzea: Behi Pintoa. Orixe Lehiaketan lehenengo saria:

Ondo gogoan daukat gure behi pintoa,azkar igarri nion ez zela tontoa;lapurretan ijaramaiz betetakoaauzoan zuen-etahark errespetoa.

Larrerik oneneanez zen deskantsatzen,haizeari usainkajartzen zen pentsatzen;lanik izan ez arreneuliak uxatzen,abilagorik ez zenbuztana dantzatzen.

Sagarretarako harkhura jenioa!,aspaldi jana zeukan bere balioata kikara bete ezesne-jarioa,lehenbailehen saltzea zenerremedioa.

Lau mila pezeta soilalbokarik gabe,muturretarakoata sokak debalde.Gaintzako Kukua zengero haren jabe,hark ere erosi ez baluez al zuen hobe?

Oharra: Behia etxera itzuli zela da egia, nahiz eta rufinok beste bukaera bat eman bertso-sortari. Beraz, errealitatea eta fikzioa nahastu zituen. Ez dakigu zergatik.

Zumarragako Santa Luzitako feria ere estimatua zen Olegin. Azkeneko astoa hantxe erosi eta hantxe saldu zuten. Rufinok hiru asto ezagutu zituen. Bolada batean bi batera. Igande batean, artzain bati, Bolalekuri, ihes egin eta Olegiko atarian azaldu

13

astoa. Bila etorri zenean, Olegiko Pedro Josek astoa hartuko lukeela esan, eta artzaina emateko prest. Tratua bertan zerratu eta astoa Olegirako.

Beharra ere bazegoen. Lehengoa aski zaharra zen. Baina artzainari hartutako asto horrek zorte txarra izan zuen. Idiak tripak atera. 1956 aldera zen. Garai hartan, bi idi pare zeuden Olegin. Bigarrena astoaren inguruan egoten zen lotuta. Zer gertatuko eta gau batean idi batek adarra sartu eta tripak atera zizkion. Albaitaria. Etsipenak. Etxazpiko soroan betiko atsedenean.

Esan digu bi asto zergatik zeuden, baina ezin oharttu bi idi pare zertarako zeuden. Olegitik gertu teila-fabrika eraikitzen ari ziren, Olegiko nagusia han ari zen pare batekin. Hori ote arrazoia?

Seguruenik, idiak aldatzeko asmoan zeuden, baina fabrika horretako golde-lanak amaitu arte ez zituzten aldatu nahi. Berriak hartzeko aukera etorri, eta hori aprobetxatzeagatik egindako tratua, nonbait.

Asto zaharra laster akabatu zen, eta berria Zumarragan erosi zuen Patxi anaiak. Asto bizia eta indartsua zen gogotik. Rufinok, dirudienez, ongi probatu zuen.

Hi ez hintzen Platero

Hi ez hintzen Platero. Ezta ni ere Juan Ramón Jiménez, hire izana eta izena urrezko hitz poetikotan moldeatzeko. Izenik, izan ere, ez huen eta! Baina hi ere bizi hintzen eta bahintzen bat. Nolako bat, gainera! Ez hintzen Platero, baina bahuen antzik.

Hik ere bahekien nire deiari lauko txikian erantzuten. Ez hintzen Platero. Hik ere bahuen, ordea, norbait gainean erabiltzeko. Eskua ezarri nian. Gainera jauzi. Hik irauli. Belarri tentedun sei

hilabeteko astakumea.

Hezi gabe hengoen noski, eta zegokiana egin hidan: bota. Hezi. Etsi gabe. Txalma erantsi. Kendu. Ura edatera eraman. Larrera atera. Gainean ibiltzen saiatu.

Elkarrekin joaten gintuan kalera, enkarguak egitera: dendara eta errotara. Etxerakoan, maleziaz beteta belarriei atzera eraginik eta kristal beltzezko anpolaiak areagotuz, baba handi gisako hortzak eransten hizkion ogiari, deskuidatuz gero.

Etsenplu txarra berehalaxe egiten nian neure, eta txokolate-tableta ontza bat gutxiagorekin iristen zuan etxera.

14

Ondoko txekor beltza falta. Hire arrantza-hotsa. Bion kulpaz denbora baino lehen utzi behar izan zuela aska esplikatu nahi izan nian. Kalerako gure ibiliak errudun. Konprenitu al huen?

Auzolana. Ez hintzen makala! Lasto-garraioan, simaurketan, karea zabaltzen... Alde guztietatik eskea.

Ihes sentimentalak. Katea eten eta eklipse-eguneko ilargiaren argi geldopean, etxekoak fenomenoari begira dauden bitartean, putzu-zuloetako urre-koloreak albora utziz, amodio debekatuaren bila, gauez.

Konpliturik ala gabe. Astokalean hormako ferrari ermaletik erantsita. Hurrengo eguenean. Bahakart etxera. Motz lotu hindudan katea berriaz, berriro eten eta alde egin ez hezaan.

Egun hartan ez nian arto kaskarrik eman. Baina amodiozko jolasa etxean bertan dastatzeko aukera eman genian. Hori bai, bizkarra ongi sendatu zitzaianean. Kareak erre zian. Kargaren kargaz eta nekearen nekez izerdia atera huen, eta hire bizkarreko kare-hautsa karebizi bilakatu zuan. Erre. Gero, ez zegoan hiri txalma erantsi besterik! Eta orduan ikasi huen leran eta lorrean. Oinordekoak.

Oiduiko txabola berritzea pentsatu genian herriko gazteek. Larunbat arratsaldero joaten gintuan biok. Arrantza. Goierriko bazter guztietan oihartzun. Pikotako gaina. Izardia. Egindako esfortzuagatik? Egin behar huena gogoratuta?

Kakoetan ehun kilo harturik, egunean zazpi beaje Ondarreko zulotik. Hondarra. Porlana. Teilak. Burdinazko armazoiak.

Poeta. Platero. Ortuko pinudi handia. Hantxe ehortzi zuela. Nik Arandiko asto-kanposantua nian gogoan. Putreak. Beleak. Azeriak. Hiretzat.

Gizakien janari? Hori ez. Lehen ere egin nahikoa gizakiarentzat. Mende laurdena geroago. Auzoko Felipe. Zumarragan, saldu hinduen Santaluzitan. Hiru mila pezeta, eraman genetian aurrezki-kutxara, portearen faktura etorri zen arte.

Maiorazkoa fabrikako martxan. Gehiago ez diagu izan astorik etxean.

Astoa eta idia, “Nañarriri begira liburuan”

Nire sorbalda gainabeti kargatuaeta bizkarrekoaksarri kobratua,ederki pagatzen dutgaizki obratua,jana berriz askotanzuei sobratua.

15

Uztarri astun hori adarren gainean,goizetik iluntzeragabiltza lanean,beroak ateratabitsa mingainean;astoa, bizi zaraidian ainean!

bio 4

Igartzaeta: amaren jaiotxea. Ordu luzeak emana da rufino Igartzaetan. Amak joera handia zuen sortetxerako. Oiloa bere txitekin bezala joan ohi zen Olegitik Igartzaetara Genoveva: Rufino eta Sebastianekin. Hamasei hilabete bien arteko aldea. Rufinoren aurrekoa lau urte zaharragoa: Joxe Mari. Bi

sailetan banatuak, beraz.

Jeneralean, igande arratsaldeetan egiten zuen joan-etorria amak. Zain egoten zitzaizkion ahizpa eta iloba. Hitz-aspertua egin, merienda mokadua gero, eta ilun-bistan etxera. Batzuetan, ondo ilunduta ere bai, farola ahizpari kenduta, dio rufinok. Inoiz berak eraman ohi zuen farola. Uste baino lehen iluntzen bazitzaion ere!

Etxean, Olegin alegia, aita eta Juan (gero rufinoren koinatu izango zena, egoten ziren. Rufino eta Sebastian pozik, biak etxean bazeuden, aita bakarrik egonda baino nahiago. Juanek eta Pedro Josek, bien artean egiten zituzten ganadutako lanak. Nola gobernatu erabakitzekoan ez ziren beti bat etortzen, dio rufinok. Dena batera emaiok!, esango zio aitak. Eta Joanek erantzun: Zera egingo dugu, orduan! Goseak eduki!

Igartzaeta: hiru bizitzako etxea, rufinoren gogoramenean Aurretik laukoa izana. Amaren familia: Garmendia Apalategitik. Gero: Garmendia Garmendia. Ondoren: Alkaiaga Garmendia. Alkaiaga: Lazkaomendikoa.

Abaline baserritik etorria: Sebastian Alkaiaga. Genovevaren ilobarekin, Ignazia Garmendiarekin, ezkondua. Gure Sebastianen aitapontekoa. Gaztetan, barkuan ibilia. Orain Beasaingo Fabrika Handian egiten zuen lana. Lan txarrra. Hortik hondatu zen. Gizon langilea, zintzoa eta umoretsua. Sebastianek bazuen beste anaia bat andrearen ahizparekin ezkondua: Juan eta Beatriz. Bi anaia bi ahizparekin ezkonduta, dio rufinok.

Familia horretan bazen beste pertsona maitagarri bat rufinorentzat: Felix, Ignazia, Beatriz eta Mariaren neba. Maria lehen isilean pasatu dugu. Esan dezagun zerbait. Etxeko bigarrena, soltera. Donostia: Mariak han eman zuen bizitza gehiena. Lauroitaka urterekin hil zen. Donostian, noski.

Felix. Maitagarria. Giza-gajoa, burutik eginda zegoen. Rufino eta beste haur guztiak ohituak zeuden harekin. Ez zituen beldurtzen. Boladak ematen zionean ere ez.

Felix, azkenean, lehenaz gainera, burutik nahasten hasi zen, eta Santa Agedan hil zen, berrogeita hamalau urterekin. G.B.

Igartzaetako hiru bizitzak honela bereizten zituzten: Gurekoak, Erdikonekoak, eta Harunzkoak.

16

Igartzetako rufinoren familia aipatu dugu. Orain beste biei buruz esango dugu zer edo zer. Joxantonio Elosegi eta Simona Muruak osatzen zuten: Igartzetako matrimiiorik zaharreha, dio rufino. Harunzko etxekoak ziren. Matrimonio gaztea ere bertan bizi zen: Ignazio Elosegi eta Miren Etxabek osatua.

Erdikonean Prantxika Mujika eta Prantxiko Otegi ziren gurasoak. Ume sail handia zuten. Hamabost. Hamahiru bizi. Martopilak sarri.

Orain arte aipatu ditudan guzti horietatik Miren Etxabe bakarrik bizi da. Prantxika Mujika orain dela gutxi hilda 95 urtetara inguratuta.

Izebaren hitzak. Olegin entzuten ez zirenak: esatea, iolea, pentsioa (pentsua), killo (kilo), eta abar. Gehiago ere ba omen ziren, eta badauka pena ederra idatziz jaso ez izana. Izeba bost urte bakarrik zen ama baino zaharrago.

Emakume haien dibertsioa zen kontuak esatea. Pertsona irekiak. Inaxi, Joxepa eta Genoveva sukaldetik eta Simona edo Miren sukaldeko leihoaren bestaldetik. Hitz-aspertuan. Aspertu gabe hizketan. Behiak ura edatera atera eta bueltakoan. Beti zuzen joango al ziren beren askara?

Irratia. Olegin baino urte batzuk lehenago ekarri zuten rufinoren izebaren etxean. Iberia. Irrati handi-handia. Batez ere, disko eskainiak entzuten zituzten. Hacia el Girol. Abestia. Zenbat aldiz entzun ote zuen!

Umeak jolasean eta ...pikardian ere pixka bat hasiak zeuden. Gonei galtzei baino gehixeago erreparatzen, urteak ere aurrera eta. Baina jolasa nagusi. Kanikan, ezkutaketan, txorro-morroketan, painueluketan, eta abar. Taldeak egiteko, hazia nor izan eta horrelakoetarako abesti batzuk kantatzen zituzten. Beraiek ere ulertzen ez, dio rufinok.

Don-don carnekiki-miki muskatel,pupuiel-pupuielocho veces Santandera la gloriana,patrón de Galicia,Patrón de Aragón,txirrintxintxon,una pulga y un ratón vendiendo pan y salchichón,txirrintxintxon!

Hurrengoa ere ez da oso samurra ulertzeko:

Un aereoplano fuego a llano,tirando la bombita¿dónde se paró?

Erantzuna hau izaten zen:

En Bizkaia.

17

Eta azkeneko silabak harrapatzen zuena hazia. Hau da, ezkutaketan bazen, besteak aurkitu behar zituena; edo, erreketan bazen, bat harrapatu behar zuena. Orain arteko hauek mutilen artean erabiltzen direnak dira. Neskek beste batzuk zeuzkaten, nahiz eta Rufino-eta, askotan, nahasian ibili.

Neskenak ezagunak dira:

Soy la reina de los maresun día no podré ser.Echa el pañuelito al sueloy depsués a recoger.Saátala, niña, que vas a perder,perder y perder.

Edo beste hau; oraindik ezagunagoa:

Al pasar la barca me dijo el barquero:–las niñas bonitas no pagan dinero.–Yo no soy bonita ni lo quiero ser,arriba la barca, uno, dos y tres.

Behin, anaiak Igatzaetara bidali zuen, enkarguren bat egitera. Azkar etorri, eh!, esan zio. Bai, bai!, esan zion bueltan. Arratsalde osoa jolasean igaro eta: Korrika joan behar diat, anaiak azkar joateko esan zidak eta, dio rufinok esan ziela lagunei.

San Migel. Larunbatean San Migela joaten zen jendea. Igandean itzultzera. Zintak lepoan. Oihuak. Haiei begira egoten ziren rufino eta bere lagunak, Partileku zelaian. Pozik. Adina noiz iritsiko irrikatzen.

Igartzaetan ez zegoen Olegin bezalako bertsozaletasunik. Kantua gustatzen zitzaien batzuei. Rufinok ez du uste bertsolariak kontsideratuta zeudenik. Orduan. Orain badira bertsozale handiak Igartzaetan.

Basoa. Habiak. Txori-habia bila ez ziren denak batera joaten. Lagunak. Lagunenak. Edo bakarrik. Sekretua: zizak eta habiak.

Kangreju arrantzan ere zaleak ziren. Garai hartan Aiñarko errekan, Igartzetako behera datorren erreka zidorrean, kangreju asko izaten zen. Behin batean, aingira ere harrapatu zuten. Juan Mari Alkaiaga eta rufino ziren arrantzaleak. Erditik ebaki, banatu eta eraman dute nork bere etxera bere partea, baina Igartzaetan ez ziren atrebitu hura jatera. Auskalo zer den!, esaten zuen izebak, eta Inaxik, berriz, sugea igual den!

Beste testu batean, Olegitik Igartzetara egiten zuten ibilaldia kontatzen du rufinok:

Bostehun metroko distantziak banantzen ditu gure baserria eta amaren jaiotetxea. Benta Berritik gora zetozen eskailerak hartzen genituen amaren sortetxera joateko, tren-geltokia bailitzan, 1955etik aurrera bederen, urte horretan egindako obra baitzen. Bien bitartean, estrata zahar bat baino ez zen, nahiz eta ez zegoen orain bezala laharrak hartua. Orduan hobeto egiten zitzaien kasu mendi- eta baserri-bideei. Eguneroko ibiliak behartzen zituen horretara, beti baitzegoen zerbait garraiatu beharra, errotarako garia ez bazen, kale-etxeetan banatzeko esnea. Ibiliak berak, besterik gabe,

18

bideei garbiago eusten die. Benta Berri Larraitzako bidean dago, Zaldibiako plazatik kilometro eskasera. Garai batean, erromeria-toki famatua zen.

Ama joaten zen aurretik, gu atzetik jarraitzen gintzaizkion. Berehala iristen zen Luberriko lehenengo sarrera. Sarrerako bidearen albo bietako arbola-adarrak elkar jota zeuden, zubi naturala osatzen zutela. Belar eta gurdi-garo asko pasarazten genuen zubi horretatik. Orduan adarrek gora egiten zuten dezente, baina ez gurdiari laka kendu gabe, hau da, belar- eta garo-hondarrez beteta egoten ziren, hurrengo erauntsiak garbitu arte. Gero, bidean usteltzen ziren, jaso eta lehortzeko betarik gabe.

Gero eta forma pikoagoa hartzen zuten eskailerek. Nik ez nekien aldapa portzentajeetan neurtzen, baina amaren pauso lazoari ematen nion antza. Gainera, aldapan eskailera-mailak motzagoak izaten dira ordekan baino. Lege fisikoen eta orografiaren logika zen hori. Gero ohartu nintzen horretaz. Orduan esplikazioen beharrik gabe ikusten genituen gauzak, eta ez ginen orain baino urrunago ibiltzen errealitatetik. Eskailerek, noski, ez zuten bide osoa hartzen. Astoek ere behar zuten tokia, eta arrimu onekoa bazen, hobe. Hala ere, asto batzuek joera handia zuten eskaileretatik ibiltzeko. Bideak erreten bana zeukan aldamenetan, urak jaisteko. Askotan, izendaturiko tokian errenditu ezinik, eskaileretan barrena joaten ziren, erreka itxuran.

Luberri belardiko bigarren sarrera iristean geldialdia egiten genuen. Bidetik apur bat atera eta muino batek bezala begiratzen genion jaiotetxeari. Etxearen teilatua baino altuago geunden ordurako. Amak ez dakit zer pentsatuko zuen, baina berritzeko premia ederra ikusten nion nik. Han hala apur batean egon eta, bide batez, atseden hartu ostean, “goazen umeak”, esaten zigun amak, eta protestarik gabe, pozik obeditzen genion, lehenbailehen iritsi nahi baikenuen amaren jaiotetxera, hango lagunekin jolas egiteko. Luberri orain pinudia da, baina orduan belardi bikaina zen. Eta belardiaren barrenean, noizbait karobia izandako zulo borobila zegoen, artean ongi nabarmentzen zela, nahiz eta nahiz sasia eta bestelako landare batzuk ere baziren. Aitonak egiten omen zuen karea han, soro-belardiak ongarritzeko; autarkian hezitako jendea zen ingurumari hauetakoa; ez bakarrik kare kontuan, tabakoa ere ereiten zuten gure etxean; hori neuk ere ezagutu nuen. Eta hazi kontuan hasten bagara, nahiz pagotxa, arbi, arto edo gari-hazia, ez dugu amaituko, denak etxekoak izaten ziren.

Luberri eta Etxaburu komunikaturik zeuden, bakoitzak bere ataka zuela. Luberriren erdi parean eta Etxabururen goren aldera gertatzen zen hori. Luberriko atakatik atera, bidea gurutzatu eta Etxaburuko ataka hartu, edo alderantziz. Oso erosoa zen, behiak larre batetik bestera pasarazteko, buelta luzeegia ematen ibili gabe. Hor eskailera luze bat zegoen, bidea alderik alde hartzen zuena. Bide ondoan, luberri aldetik, lizarrak ziren. Haiei hostoa kimatu eta ganaduei ematen genien, batez ere negurako gizentzen geneuzkan ardiei. Etxaburu aldetik, berriz, gaztaina txertakak

19

ziren. Noski, alerik ez zuten ematen, baina otarreak egiteko-eta espezialak izan zitezkeen, Goierrin Azpeitia aldean bezalako ohitura egon izan balitz otarregintzarako. Ordeka-gune txiki horren ostean, aldapa pikoa hasten zen berriro, Etxaburuko basoaren paretik gora, goraino eta Luberrik auzoarekin muga egiten duen tokiraino. Orain ezkerretara jo behar zen, 90 gradu jiratu eta amaren jaiotetxera begira gaude.

Hormigoizko bidea dago, ordeka, haien Partileku izeneko belardi eta gure Etxaburuko basoaren tartean. Ehun metro barru putzu bi daude, bata handia; bestea, txikia, iturriaren kontra; handik isurtzen da ura bi putzuetara. Askotan, lokaztia da, ganaduak haztakatzen dutelako, ura edatera ateratakoan. Etxean bertan iturririk ez zenean, handik eramaten zuten edateko ura marmita txikian. Ordiziako Josepiesenean erositako marmita edukitzen zuten propio horretarako, Josepieseneko etxekoandrea ere gure amaren jaiotetxekoa baitzen, beste bizitzakoa. Lixiba ere putzu horretan jotzen zuten, astoan eramanda. Baratzerako ura ere hortik hartzen zuten. Handik 30 metrotara zegoen amaren jaiotetxea. Ama barrura sartu, kontu-kontari, eta gu atarian gelditzen ginen, jolasean.

Beste alternatiba. Etxaburuko soroan gari edo beste laborerik ez bazen ereinda, bertatik gora jotzen genuen zuzenean. Aldapa pixka bat bazegoen, baina zoru ona muga batetik aurrera, hain zuzen soroa amaitzen zen lekutik gora. Lau partean banatzen zen Etxaburu: Etxaburuko soroa, Erxaburu Bazterra, Etxaburuko zelaia eta Etxaburuko basoa. Etxaburu Bazterretik hasiko naiz. Belardia zen dena. Besteak beste, hiru gereziondo, irasagarra eta mizpira-arbola ziren garrantzizkoenak. Denetan garrantzizkoenak, jakina, gereziondoak. Nik ez ezagutu nituenean, erruz ematen zuten. Arbola gainera igo eta bertatik jaten genituen gereziak. Haiek jaturak egiten genituen! Auzokoaren arbola zegoen gure baten pare-parean eta ondo-ondoan, eta, zirkuan bezala, batetik bestera pasatzen ibiltzen ginen. Sabeleko estualdirik bazen, batere jaitsi gabe egiten genuen askotan, adar tartetik behera. Soroa zen zatirik handiena; gero zelai koskor bat eta, amaieran, basoa. Gaztainadia zen. Gaztaina asko biltzen genuen, nahiz etxean jateko nahiz Ordiziako ferian saltzeko. Basoaren erdi parean oilategia zen, baina kendu egin behar genuen, azeriak oiloak harrapatzen zizkigun eta. Ibiliaren poderioz, bidezidorra egina geneukan baso gorenetik atariraino.

Etxaburutik joaten ginenean ere egiten genituen geldialdiak. Lehenengoa, soroaren amaiera eta zelaiaren hasieran izaten zen, bien tartean zegoen bidean. Ez genuen baliatzen atsedena hartzeko bakarrik, baita ikusmiran egoteko ere. Panoramika zabala begiztatzen zen handik: Arruegi auzo osoa, Gaintza eta Altzagako parte bana, eta Lazkaomendiko zati bat ere bai, Urretakale eta Urtsuerreka auzoekin batera. Hurrena, basoaren erdi parean geratzen ginen. Han, batzuetan, Felixekin egiten genuen topo. Felix gure lehengusua zen. Buruko gaixotasuna zeukan, eta zalaparta eta istilu handiak ateratzen zituen askotan. Hala ere, gu ez gintuen ikaratzen, oso

20

umetatik ohitu ginen berarekin, eta asko maite genuen. Gehienetan etxetik kanpora ibiltzen zen, baita gauez ere. Orduan, ez nuen inoiz haren pena eta errukirik sentitu, normaltzat hartzen genuen. Lehen ere esan dut zerbati hari buruz.

Behin basoaren gorenera iritsiz gero, eskaileretatik joanda bezala zen: Hormigoizko bidea dago, ordeka, haien Partileku izeneko belardi eta gure Etxaburuko basoaren tartean. Ehun metro barru putzu bi daude, bata handia; bestea, txikia, iturriaren kontra; handik isurtzen da ura bi putzuetara. Askotan, lokaztia da, ganaduak haztakatzen dutelako, ura edatera ateratakoan. Etxean bertan iturririk ez zenean, handik eramaten zuten edateko ura marmita txikian. Ordiziako Josepiesenean erositako marmita edukitzen zuten propio horretarako, Josepieseneko etxekoandrea ere gure amaren jaiotetxekoa baitzen, beste bizitzakoa. Lixiba ere putzu horretan jotzen zuten, astoan eramanda. Baratzerako ura ere hortik hartzen zuten. Handik 30 metrotara zegoen amaren jaiotetxea. Ama barrura sartu, kontu-kontari, eta gu atarian gelditzen ginen, jolasea.

Amaitu dugu rufinoren Olegiko eta Igartzaetako mundua. Orain testu bat: Zaldibiaren aldaketa. Marx.

Marxek bazekien zer gertatuko zen Zaldibian, 2006an. Bete-betean asmatu zuen. Ideologiak. Krisia. Porrota. Ez. Porrot egin dutenak izan daitezke marxismoa aplikatzeko modu konkretu batzuk. Marxista batzuek aldarrikatu izan dituzten postulatuak. Badira marxismoan ere bideragarritasun gutxiko kontuak.

Soziologiaren ikuspuntutik Marxen teoriak indarrean daude. Balio dute gizartea azterteko. «Bizi zaitez pentsatzen duzun moduan, bizi zaren moduan pentsa ez dezazun». Marxena? Ez.

Marx hau da: «Bere borondatearen gainetik, gizonak ekoizpen sozialean harreman multzo jakin bat sortzen du. Harreman multzo horrek osatzen du gizartearen egitura ekonomikoa. Horren gainean eraikia dago ardatz juridiko eta politiko osoa. Kontzientzia-forma jakin bat dator hortik. Ekoizteko modu materialaren mende daude bizitza soziala, politikoa eta intelektuala». Azpiegitura. Gainegitura.

Zer ikusi dauka horrek Zaldibiarekin? Erabatekoa! Errepara diezaiogun duela 60 urteko Zaldibiari. Harreman sozialak. Nola egiten zuten festa? Indarrean zegoen pentsamoldea? Erlijioaren garrantzia? Konformismoa ala inkonformismoa nagusi? Gizarte kohesionatua? Aisiaren tokia? Zer, nola eta non erosten zuten?

Garrantzi ikaragarria zuten Ordiziako azokak, igandeko mezak, eta herriko festek, mendi inguruetan egiten ziren erromeriekin batera. Azoka kenduta, hori asteazkenean izaten zen eta izaten da, beste ospakizun guztiak iganderako gordetzen ziren. Lanak eragiten zuen horrela izan zedin. Garai hartako herria, hein handian, nekazaria zen, eta ez zegoen aisiarako denbora handirik.

21

Auzolana, martopilak txerri hiltzeak ere ospakizun sozialak ziren. Denak lan jardunarekin edo ekoizpen motarekin erlazionatuak. Gizarte hura aski konformista zen. Beti arrastoan. Bide urratu, nekez. Pentsaera: herentziari jarraitzea.

Zaldibia:1917 (Mataza)

Erlijioaren garrantzia. Denetarako balio zuen: harreman sozialetarako, arau moralak ezartzeko, kontrol sozial gisa... Agian, azkeneko horregatik deitu zion Marxek «herriaren opioa». Elizara ez joatea: salbuespena.

Maiseaketa. Norbait zerbaitetan pasatzen bazen, gauza txikia izanik ere, belarriak ederki «berotuko» zizkioten. Auzokoen zer esana beti presente. Batez ere sexu kontuan.

Duela 35 urte. A zer aldaketak 25 urtean! Apaiztegiak. Hustu. Eragileetako bat.

Ordea, lanbide berrietan (industrian) eta ekoizpen-sistema berrian dago oinarria. Orografia berean lurraren fisonomia aldatua. Ez zen ageri lehengo arto eta gari-sororik. Belardiak amurriztu. Nekazaritza gainbehera. Industriazlizazio aroa.

Denbora ibrearen sorrera. Lehen funtzionalak ziren ekintza eta ospakizun asko folkloriko bihurturik. Nekazaritza garaian eta industri aroan azokak ez dira berdina. Ordizia. Beasain. Dibertsifikazioa. Pensamolde berriak. Greba. Gatazka. Erlijioa baztertu.

Zaldibia:2011 (Artxanberri kalea)

Jai egiteko ez dago igandeari itxoin beharrik. Tabernetan jada astegun buru-zurian egiten da jokoan. Telebistaren

eragina. Oporrak. Hondartza. Atzerria. Erosketa denda handietan.

22

Bigarren sektorea sendotu da, eta hirugarren sektoreak eman ditu estreinako urrats tinkoak. Emakumea lanean. Familia-mota diferenteak. Ekoizpen-sisteama berriaren ondorioak.

Duela 10 urtetik hona. Teknologien aurrerapena. Bigarren sektorearen teknifikazioa. Lan-postuen transformazioa. Produkzioa. Hirugarren sektoaren indartzea. Denda erraldoien finkatze definitiboa. Jateko ohituren aldaketa. Eguneko menuak. Laugarren sektorea edo aisialdiaren aroaren sendotzea. Ttelekomunikazioak. Kontsumoan oinarrituriko ekonomia. Immigrazioa. Dibortzioak. Klase guztietako familiak.

Astegunean tabernetan ez dugu, agian, orain 25 urte adina jendea ikusiko. Nora joaten da, bada, jende hori? Eroski eta Carrefourrera. Hori da moda berria: orain, denbora-pasa, merkataritza zentroetara joaten da jendea. Oporretan ahal den urrunena dago joan beharra.

Hara, iritsi da Zaldibiara, Marxek orain dela 150 urte aurreikusitakoa.

23

bio 5

Rufinok ez zuen ezagutu Gerra Zibila. Bukatu eta handik sei urtera jaio zen. Gerrako kontuak entzun bai! Rufinoren familian bizi zen Joanek –gero euren koinatua izango zenak– ematen zizkien berri apur batzuk, ez gehiegi. Ez zitzaion gustatzen horretaz hitz egitea. Gerraren etsai amorratua. Esan ohi

zuen, berrogei urtetan bueltatuta gero ere, berriro gerrara joatekotan ez zituela nahi 20 urte, dio rufinok.

Rufino sentibera zen. Joanek esandakoek erruz erasaten zioten. Koartoan negarrez egoten zen, hazitakoan gerrara joan beharko zuelako. Behin baino gehiagotan, gauez elkarri zigarroa ematen eta egunez elkarri tiroka, esaten zuen Joanek. Inor hil al zenuen?, galdetzen zion Rufinok. Ez zekiat nik!, erantzuten zion Joanek.

Kontakizun horrek burutik hanka-puntarainoko zirrara sortzen zion rufinori, eta honela islatzen du:

Ni ume xelebrea izan naiz, nire denboran. Bost urterekin, handia egindakoan gerrara joan beharko nuela eta, negar-zotinka egoten nintzen. Neska bat gustatzen zitzaidan, eta fraide sartu. Gandiagak ere halaxe egin zuen: Sabina. Administratibo ikasi eta ajustadore hasi.

Lehenengo nagusia karlista omen zen. Nik abertzale izan nahi nuen. Aberri Eguneko propaganda Zumarragako geltokian jaso, trenean ekarri eta bizikletaz banatzen nuen Ordizia eta Zaldibia tartean.

Bigarren nagusia abertzalea zen. Nire abertzaletasuna orduan hasi zen epeltzen. Aberri Eguneko papeletei baino arreta handiagoa ipintzen nien Maiatzaren Bateko deiei. Lagun komunistei babesa eman eta auzitegira lagundu beharrean aurkitu nintzen.

Hirugarren nagusia ez dakit zer zen Han ez zen posible nagusiak zer pentsatzen zuen jakitea. Nagusia nor zen jakitea bera ere ezinezkoa, lantegi handia zen eta.

Laugarren nagusia sozialista zen. Orduan deliberatu nuen nire etorkizuna neuk zaindu behar nuela. Bestela, beti etorkizun izateko arriskua dago.

Artikulu asko ditu Rufinok gerraren gainean idatziak.

Gerra «justuak», gerra «defentsiboak»... Gerraren mozorroa. Ez dago gerra justurik eta gerra defentsiborik. Gerra guztiak injustuak dira. Gerra guztiak ofentsiboak dira. Gerrak hankaz gora ipintzen ditu printzipio etiko guztiak. Gerra arautu. Hipokresia. Arau guztien kontrako jokaera da gerra. Pello Esnalek dioen moduan (DV, Bai horixe: 2005-07-17), Gerrak madarikatuak dira.

Salatu egin behar da «gerra bedeindakatuak» esanez dabilena. «Gerrari gerra» izan behar du eslogana: portaera etikoa. Gerra norbaiten interesa da. Gerraren benetako arrazoiak garbi esango balira, ez luke luzaro iraungo. Bultzatu duten politikoen karrera laburra izango litzateke.

24

Baina gerrek luze jotzen dute eta politikoak ez dira jaikitzen euren poltronetatik. Beraz, gezurra eta martingala dira gerraren osagai nagusia. Etikarik eza. Begi bietaraino armatuta dagoenak nahi izaten du gerra. Bere inperialismo asegaitzak bultzatzen du horretara: munduko toki estrategiko eta baliabide energetikoen jabe izan nahi.

Interes ekonomiko handiak daude gerra bakoitzaren atzean. Ez bakarrik kanpoko baliabideak etxerako biltzeko, baita potentzia armamentistiko handien interesak defenditzeko ere.

Armak egitetik bizi da hainbat jende. Arma horiek kontsumitu egin behar dira. Ezinbestekoa da gerria, egerraren ideologoentzat.

Baina gerra guztiak injustuak dira. Inmoralak. Morala usteldu egiten da gerraren aurrean.

Txikian maiz entzun genun Lezaungo Apaiza. Goierri aldean ez zeukan fama ona, baina motiboak berak eman zituen. Lezaun eta inguruko herri txikietan ibili zen Francoren aldeko soldaduak, erreketeak, biltzen. Meza-liburua bezain estimatua izan behar zuen pistola, dio rufinok.

Nik, erabat mitifikaturik neukan pertsonaia ezagutu, aizue! Orain dela hogeita hamar urte edo, 1980 inguruan. Ordurako zahartua zegoen. Artean, gizon tentea, ordea. Argala zen, luzea; sotanaz jantzita ibiltzen zen, eta buruan apaiz-kapela eramaten.

Ez zen Lezaungoa, baizik eta Arizaletakoa, Lezaundik bost kilometrora-edo dagoen herri txiki batekoa. Monico Azpilicueta. Udako iluntzeko freskuran ateratzen zen paseatzera. Muez inguruan ibiltzen zen, sorterritik gertu.

Behin batean, parean pasatzerakoan, nahita edo ustekabean, jakizu, bozina jo nion. Haren jauzia kamioko erreten-zulora. Nik aurrera jarraitu nuen.

Urte-muga horietan edo pixaka geroxeago, Lezaungo Jose Barrenetxea etorri zen bizitzera Argiñanora. Oraindik bizi da. Adiskide egin ginen. Gauza asko kontatu zizkidan delako apaiz horri buruz. Jose akolitoa izana da. Egun batean, gizon bat –uste dut maisua zela– konfesatu eta herriko kanposantuan fusilatu zuten, Jose eta Monico bera aurrean zirela. Joxe mutikoa zen, haurra esateko moduan. Ez omen zaio sekula gehiago irudi hura burutik joan.

Antzeko gehiago ere izan behar zituen Don Mónico Azpilucueta horrek.

Handik urte batzuetara, Isidoro Ursúa (berak idazten duen bezala), Estenozko erretorea, elkarrizketatu nuen. Isidoro Ursúa idazle historialaria da. Estenozko bere etxean hartu ninduen. Inpresio txarra. Ni hartu ninduen gela dena zen: sukaldea, jangela, bulegoa... Uste dut logela ez beste guztia hura zuela. Bazkaria prestatzen ari zen. Armairu-zoko

25

batean butanoa. Gainera, berak aipatu egin zidan egoera: «No soy más que un pobre párroco de aldea», edo horrelako zerbait esan zidan.

Gauza asko dauka idatzirik, batez ere Nafarroako herriei buruz. Horretaz egin nion elkarrizketa. Gero, hizpidea etorrita edo neuk ekarrita, Mónicoren galdera egin nion.

–¿Conocía usted a Don Mónico Azpilicueta?

–Sí le conocí, sí.

–Alli en Gipuzkoa tiene fama de ser un franquista acérrimo y de haber cometido muchas fechorías durante la guerra.

–Fue un cura ejemplar –erantzun zidan.

Ahobete hortz! Nire artean: oraintxe izorratu nauk!

Gauzak nola izaten diren! Hainbat urteren buruan, iaz (2010) jakin nuen Isidoro hori Gesalatz bailarako aberatsenetakoa dela. Lurrik gehien daukanetakoa. Jauntxo bat. Argiñanoko Javier Chascok kontatu zidan historia. Esan zidan: «¿Cómo te atreviste a preguntarle eso? Es del mismo gremio. Piensa igual que él, Don Mónico». Toki ederrean nenbilen ni!

Rufino ez zen joan gerrara, txikitan uste zuen bezala, baina soldadu bai. Arakan egin zuen kanpamendua. Konpainiako alfereza –konplemendukoa– tolosarra zen, Mokoroa abizenez. Ikasketaz injinerua: Olaberriko Aristrain enpresan egiten zuen lana. Rufinok ez dauka partikularrik Arakako egonaldiari buruz. Bakarrik, Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa izan zela (1967), eta ez zuela Donostiara joaterik izan.

Arakan kanpamendua. Donostiara destinatu. Hobeto esanda, destinoa aldez aurretik aukeratuta joan zen soldaduskara. Orduan bazen lege bat: aurretik beste hiru anaia soldatu izanda bazeuden, hurrengoek beraiek aukeratzen zuten non egin. Rufinok lau anaia zeuzkan aurretik. Hala ere, oraindik, gazteena falta.

Beheko argazkian, Arakan, Zegamako Larrea eta Legorretako Lasarekin. Serio, baina jolasean.

Arakan: rufino, Larrea (Zegama) eta Lasa (Legorretan).

Donostiara etorri eta kabo egin zuten. Dioenez, guztira hamaika (literalki) gurdia egin zituen: bi, soldadu gisa; eta bederatzi, kabo moduan. Errefortzu batzuk ere egin omen zituen.

Errefortzu horietako batean, gerora pertsonaia inportantea izango zena ezagutu zuen: Jose Antonio Ardanza Garro. Ordurako abokatu karrera amaituta zegoen, baina soldaduska normala egin zuen. Rufinok ez zeuzkan datu guztiak ondo: Gernikakoa zelakoan zegoen. Ardanza Elorrioko da, ordea.

26

Kontatu omen zion Gernikan ipini behar zuela bufetea. Gero Rufino, Gernikara joaten zen guztian, kaleetako letreroak irakurtzen, ea azaltzen ote zen soldatu laguna. Ez zuen sekula aurkitu. Ardanza Gernikan ez, baizik eta Arrasaten zebilen lanean. Hain zuzen, bigarren aldiz Arrasaten Ikusi zuen Rufinok Ardanza. 1979ko Bertsolari Txapelketako kanporaketa bat Arrasaten jokatu zen, eta egun horretan egin zuten topo. Ordurako Arrasate-Mondragoneko alkatea zen. Ez omen zen gehiegi akordatzen, nahiz eta egun batean, goizeko 3:00etan, mandoen aska aurrean arrautza frijituak jaten jardun zuten elkarrekin.

Rufinok izan zuen beste soldadu-lagun ere berezia: Hendoiako Joxe Lasa. Kabo primero zen, eta maisu egon zen, lehen mailako eskola-agiririk ez zutenei erakusten, dio rufinok. Askotan, rufinok laguntzen omen klasea ematen, eta esan omen zion: Hi hor ibiliko haiz fabrika zaharren batean; hori utzi eta hiretzat egokiagoa den beste lan batean hasi behar huke.

Eta Rufinok hitza hartu. Orduan (1969), Esteban Orbegozo lantegian aritzen zen ajustadore, eta 1970an, Zaldibiako Yany haltzari fabrikan ari zen lanean, bulegari.

Eustakio Mendizabalen laguna zen Joxe Lasa. Garai hartan Mendizabal Martuneko kartzelan zegoen. Joxe bisitatzera joaten zitzaion, militar jantzita, Kabo Primeroaren galoi eta aguzti, dio ruifnok.

Baditu anekdota gehiago ere soldaduskakoak. Batean, ordu erdia moztu zieten paseoa, eta, denak ados jarririk, afaltzera joan kuartel osoa (normalean ez ziren berrogei lagunetik gora joango). Agintariek ez zuten batere ondo hartu egin zutena, baina afaria ipini egin behar. Bi ordu baino gehiago firmes, afaria preparatu zain. Hura isiltasuna. Eulirik ere ez zen mugitzen. Arnasa-hotsik ere entzuten ez. Jendeak beldur galanta zeukan arimaraino sartua. Okerrik txikiena eginda ere zigorra nahiko handia izan zitekeen, dio rufinok.

Pasatu zen, baina agintariak ibili omen ziren zeinek antolatu zuen galdeza. Ez dakigu jakin zuten ala ez. Zigorrik ez zen etorri. Hurrengo egunetik aurrera, lehen bezala, ordu erdi luzeagoko paseoa iluntzean.

Sarasketaren epaiketa Loiolako kuartelean egin zen. Rufino artean han zegoen. Pardines guardia zibilarekin enfrentamendua izan, eta Ventaundin harrapatu zituzten Sarasketa eta Etxebarrieta. Etxebarrieta bertan hil zuten. Sarasketak Errezilaino ihes egitea lortu zuen.

Rufino soldadu zegoela, jende nahiko zaharra ere egoten zen kalabozoan. Ez zituzten egun asko egiten. Seguruenik, gero Martutenera eramango zituzten edo libre utzi. Ez dakigu zer delitu izango zuten, desertatu izana edo horrelako zerbait?

Rufinok Ezagutu zuen bere herriko lagun bat, lizentziatuta gero kalabozoan egon zen: Patxi Irastorza. Iluntzean hari bokadillo eramatea zihola esan zion Rufinori Higinio Morales Kabo primeroak Meliton Manzanas, Irungo polizia-burua, hil zutela.

Beste batean, Eibarren bonba lehertuta auto-lesionaturiko baten arropak jaso zituen Rufinok, guardian (kabo) zegoela, epaitegi militarrean entregatzeko.

Azkenik, Bixente Perurenaren kasua aipatuko dugu. Rufinok kuartelean ezagutu zuen. Dakizuen bezala, gero GALek hil zuen. Felipe Gonzalezen deklarazioak zirela eta, orain

27

dela gutxi idatzi du rufinok horri buruz, Gure Felipe!, izenburupean. Hona laburpentxo bat edo lehenengo paragrafoa:

Gure Felipe presidente ohiak orain ere eltzetik babak! Mingarriegiak ez balira, barregarriak lirateke egin dituen deklarazioak. Konbentzimendu moral osoa geneukan Garzonek Xez markaturiko gizon hura zu izan behar zenuela. Ez dakiguna da zergatik egin dituzun orain deklarazio horiek. Eta zuek jakingo ez duzuena, noski, neuri ere erasan zidala GALen gerra zikinak: soldadu-lagun bat hil zidaten, Bixente adiskidea. Biziki sentitu nuen haren heriotza. Bere anaia txit ezagunaren antz-antzekoa zen.

Soldaduskatik etorri ondorengo giroa ez zen gozoa. Igande goiz batean elizako kanpandorretik guardia zibilek ikurrina kendu eta plazan erre zuten. Juan Mari Etxeberria zegoen alkate, eta ez omen zaio ahaztuko bizi den arte zer-nolako enfrentamendua izan zuen Juan Marik teniente gazte ilerri-gorri harekin. Pasarte hau ANITA nobela publikatu gabean sartua dago, dio rufinok. Tenientea ari da hizketan:

Nik ondo ezagutzen nuen Zaldiaran. Hamaika «gaupasa» egina nintzen. Ez ziguten bake handirik ematen. Behin batean ikurrina azaldu zen elizako dorrean. Orduan teniente gazte-gaztea nintzen ni, akademiatik atera berria, eta Zaldiarango kuartela izan nuen lehenengo destinoa. Hango ordena eta bakea gure eskuetan zeuden.

Dei anonimoa (utz dezagun horretan) jaso zuen sarjentuak. Berehala ipini ninduen jakinaren gainean. «Orain ere badugu, bada! —esan zidan—.Ikurrina ipini omen dute elizako dorrean». Hura ni baino ohituago zegoen gauza horietara. Esan nion: prestatu bi furgoneta eta zortzi gizon. Hamar laguneko patruila osatu genuen. Artean eguna zabaldu baino lehen iritsi ginen Zaldiarango kalera. Elizako atea itxita. Gero ohartu ginen zimiterioko lapida txiki-txiki eginda zegoela. Horri buruz ez zigun ezer esan berri emaileak. Guardia batzuk sutan jarri ziren, segituan tiroka hasteko pronto. 36ko gerran Espainiaren alde odola emandakoak gogoratzen zituen lapida hark. Dozenatik gora, guztira. Bazen zerbait Zaldiaran bezalako herri baterako. Baina gauzak buelta handia hartzen ari ziren, eta horrek erruz kezkatzen zuen gutako asko.

Gizon bat bizikletaz plazara hurbiltzen. Gurekin izutu egin zen, nonbait, eta zetorren eran jiratu eta etorritako bidetik alde egin zigun.

Erretorea elizaren ondo-ondoan bizi zen. Harengana jo genuen giltza eske. Nire agur militarrari, “Jesus!” Batez erantzun zion. Bisitaren motiboa azaldu genionean, harridura baino beldur gehiagorekin, sakristauarengana bidali gintuen, esanez: «Honezkero etorrita behar du». Sarjentuak zorrotz hartu zuen:

–Giltzak behar ditugu, bestela honek ondorio txarrak izan litzake.

–Sentitzen dut, baina ez zaitzaketet zerbitza; berak ditu giltzak; alegia, sakristauak.

28

Patruilako guardia zaharrenak atxilotzeko desafio egin zion. Gero eta larriago adierazi zigun ez zeukala giltzarik. Bakean uzteko keinua egin nion nik.

Erlojuari begiratu nion. Ordu laurdena falta zen zazpietako mezatarako. Eliz atarian biltzen hasia zen jadanik jendea. Gu aldendu egin ginen, meza hastean itzultzeko asmoarekin.

Bake-bakean zegoen Zaldiaran, ibai garbiaren murmurio eta amuarrain-dantza baino entzuten ez zirela. Dorrean, bandera zuri, gorri eta berdearekin, olgetan zebilen haizea. Guardia zaharrenak amorruz begiratzen zion.

Denbora ondo kalkulatu genuen. Meza-erdikoan sartu ginen elizara. Gure hanka-hotsera, Zaldirango elizan, denak batera, buru bakarra jiratu zuten guregana Guk korura jo genuen, eskaileretan gora. Handik dorrera igo, eta berehala egin ginen ikurrinaren jabe. Hasieran, hantxe bertan erretzeko asmoa genuen, baina, hobeto pentsaturik, meza ondorenera arte atzeratu genuen ikuskizuna. Jendea mezatatik atera zenean, plazaren erdian geunden. Guardia zaharrenak zeukan ikurrina eskuetan. Niri ezer galdetu gabe, egokiena irudi zitzaion momentuan eman zion su, gasolinaz busti ondoren. Jendeak zorrotz begiratzen zigun, baina inork ez zuen txintik atera. Segundo gutxitan geratu zen hutsik plaza. Guk ere alde egin genuen.

29

Bio 6

Rufino oso berandu hasi zen eskolan. Ez zen urruti ibiliko zortzi urtetik. Jaunartzea egin behar, eta ez zegoen gehiago luzatzerik. Maria Dolores Arsuagarekin hasi zen, arratsaldez, partikularrean, eguneko ordu eta erdi. Ikasle ona zen. Ari zen denboran saiatzen zen. Baina, bistakoa denez,

denbora horrekin ez zegoen gehiegi ikasterik. Emakume saiatua eta irakasle ona zen Maria Dolores.

Kalera irteten orduan hasi zen. Anaia Sebastian ere bai. Sebastian hamasei hilabete gazteagoa da. Gorputzez rufino baino handixeago etorri zen. Biak arropa berdina janzten zuten hasieran. Kalean bi galdera zituen mingainean jendeak: Nongoak zarete?, galdetu. Olegikoak, erantzuten zuten. Olegin ba al dute horren ume gazterik?, bigarren bueltan. Bikiak al zarate?, beste askok. Ez, erantzuten zuten orduan ere.

Hurrengo igandean, segur asko, amari esango zion bakarren batek: Lehengoan ezagutu gehituen, bada, zuen gazteenak, Genoveva, a zer mutil parea! Konplitu. Sentitu?

Dotrinan Don Gabrielekin, Don Modesto eta Don Jose Antoniorekin ibili zen. Hirurekin moldatu zen ongi. Batez ere Don Modestok eta Don Jose Antoniok jotzaile-fama zeukaten, baina rufinori inork ez zion eskurik erantsi. Egia dena esateko, Rufinok abantaila pixka bat bazeuzkan: arreba Don Modestorekin egoten zen neskame. Don Gabrilekin ibili zirenean, hiru lagun nabarmentzen ziren dotrina ikasten: bera, Ibargurengo Joxepa eta Sorronbeko Jose Ignazio, dio rufinok.

Rufino ez du inork jo sekula: ez etxean, ez eskolan eta ez doktrinan.

Apaizak Arantzazurako fitxatu. Orduan aldatu egin zen eskolaz, egun osoz joaten zen, Don Primitivo Jiménezen taldera. Normala denez, bere adinekoekin konparatuta, atzeratuta zegoen. Rufinok bazuen koinatu bat, emaztearen neba, eta zerbaitetaz eztabaidatzen hasten baziren, eta arrazoia Rufinok jan ziola ikusi, hau erantzuten zion: Txikitan hik baino gehiago nekian nik. Rufino baino hamabost hilabete gazteagoa. Rufino zortzi urterekin eta hura, segurenik, hiru urterekin hasiko zen eskolan.

Berandu iritsi. Artikulu horren lehenengo bi paragrafoak dira hona dakartzagunak:

Alde askotara berandu iritsi naizelako sentsazioa daukat. Beranduegi. Kasik zortzi urterekin hasi nintzen eskolan, arratsaldez bakarrik gainera. Hori bai, fin askoa genuen maistra: Maria Dolores Arsuaga tolosarra. Orduen proportzioan, asko irakasten zigun. Hala ere, zenbat aldiz esan izan zidan Jose Luis zenak, bere euskara berezian, zerbaitetan niri arrazoia eman beharrean aurkitzen zenean: «Zaldibiko eskolan ibili gendunean (sic) hik baino gehio nekian nik». Ez naiz harritzen. Hura hiru urterako hasia zen. gero ere bai, nik baino gehiago zekien gauza askotan. Koinatua. Laguna.

Eskolara berandu iriste hori, geroztik, ikasten ibili naizen guztian nozitu dut. Beti edo gehienetan, neu baino ikaskide gazteagoak izan ditut inguruan. Adibide bat jartzearren, Magisteritza Eskolan kurtsoko zaharrena nintzen. Hernaniko Izagirre. Hurrena. Irakasleak baziren neure

30

adinekoak edo gazteagoak. Eskerrak ikasleak ere izan ditudan inoiz neu baino zaharragoak!

Heldu da, bada, Arantzazura joateko eguna. Eta hor doa irailaren 13ko arratsalde eguzkitsuan. Hamaika urte. Hamabi egiteko egiteko bi hilabete falta. Goizean Igartzaetako familia agurtu. Arratsaldean Angelitoren taxian Arantzazura.

Otsaitzako Ramon Irazustabarrenaren hileta. Igeltseroa zen. Obran hil zen aurreko asteazkenean. Bestela ere uda hartan (1957) jende asko hil zen herrian istripuz: Urtesabelgo Praisko, Elizegiko Ezkerra, Ausoegiko Ildefonso, Zubiaurreko Ignazio. Horiek dira Rufinok gogoratzen dituenak, baina ez omen litzateke harrituko bakarren bat ahanztea.

Iritsi zirenean, ez da ziur gogoratzen nor atera zitzaien errezibitzera: aita Barrena ala aita Galdos. Emaidak maleta, nekatuta egongo haiz eta, esan zion fraideak. Gogoratzen da eskailera ilun batzuetan gora joan, koartoa ikusi afaltzera jaitsi zela errefektoriora. Errefektoria esaten zaio komentuko jangelari. Neu ez nintzen oroitzen, baina Astigarrako Jose Luis Irigoienek esan zidanez, nire kamaralla 99.a zen, eta harena 100.a.

Goizean, 6:30ean jaiki. Garbiketa-lanak egin, eta kaperara errezatu eta meza entzutera. Esnatzeko, karraka jotzen zuten. Ondoren, begiralea pasatzen zen kamarilla (logela txikia) guztietatik. Norbait ohean harrapatuz gero, pasillora ateratzen zuten. Bizkarrean burkoa. Lotsagarri. Rufino ez zen inoiz deskuidatu, nahiz eta asko kostatu esnatzea, lo egiteko pastilak ematen baitzioten.

Kaperako aldia egindakoan, gosaria. 8:00ak aldera. Gero ikasi saloi handi batean, ordu erdiz edo, eta ondoren klasera. Lehenengo klasea amaitutakoan, hamarretakoa: txokolatea eta ogia edo horrelako zerbait; berriz, atsedena amaitzean, klasea. 1:00etan, bazkaria. Gero nahi zuenak siesta, edo jolas egin Ikasi. Klasea. Atsedena. Merienda. Ikasi. Afaria. Kapera. Ohera.

Rufinok ez zuen izan ikasteko problema handirik, behin erdaraz zerbait ikasi ondoren. Jakinekoa da ikasleen euren artean erdaraz egiten zutela. Hala ere, bazkalondoan euskaraz egiteko eskatzen zitzaien.

Gainera, euskara estudio-planean sartua zegoen, eta ez zeuzkaten nolanahiko irakasleak: Gandiaga, Villasante...

Erdaraz gutxi zekiela esan dugu. Egon behar zuen oraindik gutxiago zekienik. Verbo temer ikasten ari ziren. Liburuan gaizki zetorren hirugarren pertsona: Temía ipini partez temfa ipintzen zuen. Zergatik? i letra eta tildea elkarri josita zetozelako, eta f garbia zen liburu guztietan: yo temía, tú temías, él temfa. Horrelaxe ikasi zuen Azkoitiko Martirita auzoko Trino Azkoitiak, dio rufinok.

2006ko maiatzaren 30ean, artikulu interesgarria idatzi zuen Rufinok DVn, Bernardo Atxagari erantzuteko. Artikulu haren barnean badago aipamen zuzena Arantzazurena. Edo erdaraz ondo ez zekiten ikasleena. Luze samarra, baina merezi du irakurtzea, Rufinoren pentsamoldea nondik nora ibili den pixka bat ikusteko.

31

Jende askok, erregeak bufoia bezala, kontrafigura behar du, bera nor sentitzeko

Izenburuko esaldi hori ez da osorik nirea. Bernardo Atxagari zor diot parterik handiena. Zer da, bada, kontrafigura? Azkar esanda, ni neu. Zerbait gehiago. Hiritar askok izan nahi ez, baina euskalduntasuna errebindikatzeko aldarrikatzen duten irudia da kontrafigura. Atxagak bestela definitzen du. Ez-nazionalistek nazionalisten kontra sortutako mitoan oinarritzen den pertsonaia da kontrafigura, zeinetan, mito horren arabera, pertsonaia hori identifikatzen den ‘borono’, ‘analfabeto’, ‘palurdo’, ‘aldeano’, ‘cashero’, ‘vascorro’... bezalako hitzekin. Argiago ikus dezazuen, gomendatzen dizuet ‘Lekuak’ izeneko liburua. ‘Leku gutxietsiak’ atala. Hantxe aurkituko dituzue argibide gehiago.

Mezu orokorra neure egin arren, zerbait erantsi nahi nioke. Matizatu. Bernardo Atxagak Joxe Irazurengan pertsonalizatzen du kontrafiguraren ideia, esanez Donostiako kolegioan hasi zenean kontrafigura bihurtu zela: «... haiek herritar estereotipatu edo ‘cashero’ak behar zituzten esnegain – ‘la crème’– sentitzeko; goi mailako, dotore, fin eta polit sentitzeko». Asteasukoa zelako. Nekazaritza giroa.

Jakin badakit pertsonalizazio horrek jeneralizazioa esan nahi duela, Joxe Irazu ez dela errepresentante soila baino. Nolanahi ere, Joxe Irazu ez zen sekula izango kontrafigura, adibidez, Beasaingo La Sallen. Maistra baten seme kaletarrak, euskaldunena izanda ere, ez zuen betetzen horretarako baldintzarik. Hemen errazago kokatuko genuen, hain zuzen ere, beste bandoan. Gainera, hemengo kontrafigurak nekez, oso nekez, joango ziren Donostiako kolegio batera, ez bada seminario edo komenturen bateko kolegiora. Beste bat zen hemen zinezko kontrafiguraren profila.

Ni egon nintzen kolegioan (Arantzazun), ‘Peru Abarkak’ indar handia zeukan. Urrundik aditzen zen ‘Garoa’ren usaina. Hori zen han onetsi eta goraipatuena. Hor islatzen ziren Euskaldunaren benetako baloreak. Egia da kontraesanak zeudela. Naveak:

–Iraola, di quince –. Eta nik:

–Kintze!

–Ja, ja, ja!

Naveak, hala ere, ez zituen nahi laguntzat Soria, Valladolid edo Errioxako ikaskideak. Kaletarkeria, izaera belaxka, gaizki ikusia zegoen. Beste eredua zen nagusi: euskaldun jatorrarena, gurea, etxekoa eta bultzatu beharrekoa.

Aitor dezagun euskaldunok ere ahalegin handiak egin ditugula jatortasunaren eredu hori bedeinkatu eta hedatzen. Estereotipoak, sarri askotan, besteek ezarritakotik adina izaten du norberak bere buruari atxikitakotik.

Jakina, irudia da gauza bat eta benetan garena beste bat, eta ez dago inolako arrazoirik gaur egungo abertzaletasuna aldeanismoarekin

32

identifikatzeko, nahiz eta «euskaldun jatorraren» kontzeptu hori ez dugun oraindik erabat gain ditu.

Zenbait intelektual euskalduni bota nahi nioke azkeneko purrustadatxoa. Horiek ere ez zuten gutxi egin eurak nahi ez zutena edo, behintzat, ez zirena bultzatzen, kontrafigura indartzen. «Un País Vasco reunificado y euskaldun, —y sólo euskaldun»—, errebindikatzen zuten intelektual horiengatik ari naiz. Horrela egiten zuten, beraiek Munichen, Lovainan edo Parisen estudiatzen ari ziren bitartean. Oso sanoa da errealitatea onartzea eta, batez ere, herriari tranparik ez egitea. Jendeari egia esan behar zaio. Euskara ikasteko ahal duzun guzita. Borrokatu euskararen alde. Baina gaztelania ere (agian, bihar edo etzi ingelesa) behar-beharrezkoa da.

Gaineratiko gaietan ondo ibiliz gero, solfeoa eta pianoa ere ikasten zituzten. Rufinok ikasi zituen. Aurreratu gutxi. Batzuetan ordu extra eta guzti. Iluntzeko sermoia edo hitzaldia gogor samarra bazen, begiraleak Rufino pianoa jotzera bidaltzen zuen. Mintzo Eria.

Jai izaten zuten egunetan, Iturrigorrira joaten ziren: Futbola, jolasak, eskulanak... Itrrigorri Arantzazutik hiru bat kilometrotara egongo da. Urbiako bidea ezkerretara utzi eta joaten hara. Futbol zelaiaren ondotik ibaia pasatzen zen. Sakonune batean zegoen, basoz inguraturik. Frai Luisek zepoak eta tranpak ipintzen zituen azerien kontra.

Egun osoko irtenaldiak ere egiten zituzten. Orduan, jeneralean, Urbiara joan ohi ziren, egun osoko anoa hartuta.

Hiru kurtso egoten ziren; hirugarrena egindakoan, Forura (Gernika ondoan dago) joaten ziren. Rufino ez zen iritsi.

Patrizio Etxeberria joaten zen asko Arantzazura. Auto berezia. Ikasleek hura agurtzeko konsigna zeukaten, bidean topo egiten bazuten,

Kamamila biltzen zuten harentzat. Behin lehiaketa egin zuten hiru kurtsoen artean, zeinek gehien bildu. Rufinoren urtekoek galdu zuten.

Orbegozo ere oso laguna zuten Arantzazuko fraideek. Faustino han egondakoa izaki. Noiznahi azaltzen omen zen, inori kasurik egin gabe, auto handi batean, txoferra bolantean zuela.

Tarteka-tarkeka, bakarren batzuk bidali ere egiten zituzten kolegiotik. Rufinok ez zuen sekula jakin bidalitako horien arrazoirik.

Koruan abesten zuten ia denek. Rufino tiplea zen. Meza-laguntzea ere ohikoa zen.

Garai hartan, handi eta txiki, hirurehundik gora izango ziren. Kolegioan, 140; koristaduan, 60 bat, eta hortik gorakoak hermanoak eta meza emandakoak.

Kolegioko umeek ez zeukaten koristekin hitz egiterik, baina bazeuden koristaduan anaiaren bat zutenak. Radio Matuko.

Etxera idazten zituzten gutunak edo etxetik iristen zitzaizkienak, aldez aurretik, irakurrita entregatzen zizkieten. Rufinok, amari ere, erdaraz idazten zion. Ama pozik, semea erdaraz ikasten ari zela-eta, dio rufinok.

33

Esan dugu Rufino Ikasle ona zela. Baina gaixotasun bat azaldu zitzaion. Uste dut, nahiz eta beste era batera eszenifikatu, hori izan zela Arantzazuko kolegioa uzteko motiboa.

Eskrupuluek eraso zioten. Oso gaizki pasatzen hasi zen. Beti bekatuan. Beti konfesatzen. Inoiz sosegurik gabe. Mintzo Eria deitu zion berak barne-ahots krudel horri. Badu pasarte bat gai horri buruz Hire magalean. 103. gela liburuan. Pentsatu autobiografikoa dela. ‘Antonio Maria Labaien’ Saria irabazi zuen lan horrekin.

Badakizue liburu hori dela Kandido Larburu Leireko fraidea eta Simona Berezibar Medina de Riosecoko mojaren arteko elkarrizketa, gutunen bidez. Oraingoan Kandidok hartzen du hitza. Honela dio:

Leire, 1970eko urriaren 30ean

Ez zekinat gaur parean ezer joko dudan. Alegia, gutun bat idatzirik nuela, hire bigarrena iritsi zaidan. Hura zaborrontzira bota, eta berriro hasi naun. Neurea dun lana pilatu izanaren errua, luzamendutan ibili bainaiz. Baina badinat arrazoirik. Hemen ere lan askorekin gabiltzan. Hiru elbarri ditinagu komentuan, hiru fraide zahar, 85 urtetik gorakoak. Egin beharreko guztiak egiten lagundu behar izaten zienagu.

Aitortzak ere asko izaten ditun. Horien artean badinat emakume koitadu bat, moja izana, egunean lauzpabost aldiz etortzen zaidana. Hilabete pasatzera etorri omen zunan, eta jadanik bazeramatzan berrogei egun. Uste dinat sekretu guztiak kontatu dizkidala. (...)

Emakume horren problema dun kontzientzia eta Mintzo Eria bereizi ezina. Mintzo Eriarena ez dun nik asmatua; aldizkari batetik hartu dinat, literatura asko baitago horrelako jarrera eta jokabideen gainean. Hau beste bertsio bat gehiago baino ez dun. Askotan, kezka berberak erasotzen zien horrelakoei, eta esaldi berberak erabiltzen ditizten denek, barne-egoera azaltzeko. Batzuek Bigarren Kontzientzia ere deitzen zioten Mintzo Eriari; beste batzuek, Barne Ahotza; badun Sagua deitzen dionik ere.

Lehen esan dinat ez dituela bereizten kontzientzia eta Mintzo Eria, baina, berezi, bereizten ditin; gertatzen dena da Mintzo Eriak kontzientziako kargarik handienak baino gehiago asaldatzen duela. Ez zekinat nola esan, bi kontzientzia baleuzka bezala dun: bata faltsua eta bestea egiazkoa. Gajoak ez zekin noiz batari eta noiz besteari jaramon egin. Hobeto esan, bazekin, baina ez baleki bezala portatzen dun.

Barrua askatzeko premiaz mintzatu zitzaidanan. Ba ote dago, ordea, eskrupuluetatik (horixe baita emakume horren arazoa: eskrupuluak) libratzerik? Nik, hala ere, Juan XXIII.ak egiten zuen gomendioari jarraiki, entzun egin nionan Hona hemen kontatu zidana:

«Mintzo bat daramat barruan, berrogei urte inguru neurekin bizi dena. Geroztik borroka bizian nabil. Neska koxkorra nintzela ohartu nintzen. Aitortu, elizako aulki txikian jarri, eta penitentzia bete ostean, eseri egiten nintzen, meza noiz hasiko zain. Orduan, leize-zuloko oihartzunaren antzo, mintzo aztoragarria sentizen nuen barnean. Bekatua. Pentsamendu txarrak trumilka pilatzen ziren nire buruan.

34

»Ez zen nik nahi orduko iristen komunioa hartzeko ordua! Mintzoak, ordea, ondorenean ere ez zidan bakerik ematen. “Bekatu mortalean hartu duzu...”. Ez nuen amaitzen esaldia. Sufrimendua!

»Mojen kolegiora bidaltzea bururatu zitzaien gurasoei eta, egia esan, eskolan oso ondo moldatzen nintzen, baina Mintzoak gero eta bortitzago jotzen ninduen. Infernua. Irudi bakarra.

»Astero konfesatzera behartzen gintuzten. Konfesatzea martirio hutsa izan arren, uneoro barrena usteko premiak larritzen ni. Egunean... aitortzen nintzela. Baina zertarako? Ez nuen lortzen bekatuaren atzaparretatik askatzerik.

»Jainkoari erruki eske, promes egin nion: “Uxa ezazu nigandik ahots makur hau eta ni moja sartuko”

»Promes hori aski izan zen, bolada batean, barruko eremuetatik gerra alden zedin. Oñatiko klaretarren komentuan, beste hamar neska gazte eta zaharxeagoekin batera, nobiziaduaan ... Niretzat ez zen deus barneko mintzoa baino jasangaitzagorik. Horrekin konparatuta, huskeria ziren komentuko bizitzaren gogorra, sakrifizioa eta hildura.

»Baina esaera zaharrak dioen baino areago, “nire usteak erdia ustel”. Mintzoa itzuli egin zen nire barrenera, eta lehen baino hamar aldiz indartsuago. Erlijio-bizitza zenbat eta estuago hartu, orduan eta baza gehiago ematen nion mintzo gogaikarriari. Miztoa. Kontzientzia. Nik banekien ez nuela egin ezer txarrik. Mintzoak, ordea, baietz eta baietz!

»Egun batean, meditazio sakonean murgildurik nengoela, kolore guztietako argien artean, esaldi hau irakurri nuen: “Fedea da zure gaitzaren iturri”. Ondorengo egunetan ideia horri, ez barreneko urradurarik gabe, mila buelta aurrera eta atzera, harik eta ondorio honetara iritsi nintzen arte: “Fedeak infernutik salbatzeko balio ez badit, edo infernura bultza egiten badit, baztertzea onena”.

»Komentua utzi. Hori ez zen nire desioa, baina, ezinbestez, onartu beharrean aurkitzen nintzen. Mojak, zaharrenetik gazteenera, denak harritu ziren. Nire berri gehixeago zekien kapelauak argitu bide zion norbaiti burua. Han ere, hemen bezala, bati esanez gero, hitzak haizetako oilo-lumen pare.

»Orduan hasi nintzen literatura erlijiosoa albora utzi, eta idazle laiko eta ateoen lanak irakurtzen. Gainera, banekien gehiagok ere erabili izan dituztela, psikoterapia moduan, Marx, Russelll, Freud eta abarren idazlanak. Horrela lortu izan dute, bolada batean bederen, mintzoak bakean uztea. Zoriona. Ni ere nahiko zoriontsu izan nintzen denboraldi batean, nahiz eta fedea propio galtzen saiatu izanak dezente aztoratzen ninduen.

»Lur azpian jo eta jo ari den satorra da nire mintzoa. Ohartzerako urradura izugarria egiten du, Gero bat-batean kanporatu dena. Nire izaera berrira moldatu egin zen. Fedez kanpoko gaietan eraso zidan.

35

Laburbilduz esateko, ekintzarik arbuiagarrienak egozten zizkidan. Esaldi hu erabiltzen zuen amaieran, indartsu: “Hi baino emakume hobeak egongo ditun kartzelan ere”.

»Nire burua trenari bota gabe jarraitzeak eman dit galtzak bete lan.

»Momentu honetan ez dakit fededuna naizen ala ez. Ez naiz gai bereizteko. Baina hala izan nahi nukeela pentsatzen dut batzuetan, sufrimenduak Jainkoari eskaintzeko. Bestalde, orduan ere esan nuen nik, neure burua ateotzat hartu arren, ez niola itxi nahi aterik Jainkoari, noizbait ate-joka etorrita ere!

»Unamunorena baino ere handiagoa da nire zalantza. Hark bazioen zalantza zela munduaren motorra. Nik zalantzaren gainean eraiki dut nire corpus filosofikoa»

Hain pertsona arrazionala ematen din batzuetan. Hain ume jokatzen besteetan... Ez zekinat zer aholku eman. Ez zekinat amuarrain buztan-motz horri nondik heldu, nahiz eta arazoa psikiatrian ezaguna zen. Jakina, orain arte, liburu eta ipuinetan irakurritakoa bakarrik nekinan, eta gauzak asko aldatzen ditun teoriatik praktikara. Edo arazoa besteek konpondu behar izatetik hire ardurapera pasatzen denean.

Orain, J.A. Vallejo-Nájera Doktoreari emango diogu hitza. Hura mintzatuko zaigu neurosi obsesibo-konpultsiboaren gainean:

Neurosi obsesibo-konpultsiboa

Patologia horren mende dagoen gaixoarentzat, bai obsesioa (uxatu ezin duen pentsamendua) eta bai konpultsioa (ekintza derrigorrez egitera bultzatzen duen indarra) bere barnetik jaiotzen zaizkion bete beharreko ordena saihestezinak dira. Obeditu beharrean aurkitzen da, nahiz eta badakien garbi eta argi absurdoak direla, patologikoak, anormalak eta kaltegarriak. Kasurik egin ezean, halako angustia bat, gero eta handiagoa, nabaritzen du, eta ez dauka amore ematea beste erremediorik.

Pertsona normal batek izan al ditzake obsesioak eta konpultsioak? Gaineratiko sintoma neurotikoak bezalaxe, neurri batean, kasik pertsona guztiengan dute eragina. Haurtzaroan ohikoagoak dira. Hauek izaten dira sintomak: lur-zoruko arraiak zapaldu, posteei kolpeak eman, abestiaren errepika. Ohikoena da zalantza patologikoa. Hain zuzen, aurreko mendean (XIX), deitu ohi zitzaion zalantzaren gaixotasuna edo zalantzaren zorotasuna. Pertsona normalengan, intentsitate gehiago ego gutxiagorekin, eskrupulu erlijioso forman azaltzen dira zalantza obsesiboak: bekatu egin ote duen ala ez, ondo aitortu ote den ala ez, eta abar. Baita honetan ere: kanilak itxi ote dituen, argia itzali ote duen, hegazkineko txartelak berekin ote daramatzan, kartera galdu ote duen, eta abar. Eta behin eta berriz begiratuko du, nahiz eta garbi jakin ez daukala motiborik horretarako (gaixotasunaren mekanismoa bera da, baina miniaturan).

Neurosi obsesibo-konpultsiboaren koadro klinikoa

36

Hauxe besterik ez da: eguneroko fenomeno horien puztea, exagerazioa. Kasu gogorrak direnean, gaixoarentzat benetako tortura dira. Zeharo lotuta geratzen da, bizimodu normala egiteko kapaz ez dela.

Ez da hereditarioa, baina tratu emozionalaren bidez kutsatzen da. Umetako inguru ez-seguruak zerikusi handia dauka.

Obsesiboa perfekzionista da, erruduntasun-sentimendutik defenditzeko. Zorrotz eta adeitsua izaten da, kritikarako zentzu finekoa. Ordea, bere buruarekin eta bere ekintzekin ere, tamalez, zorrotzegia izan ohi da. Afektiboki hotza dela ematen du, baina ez da egia: maskara janzten du, barneko emozioei beldur dielako.

Inoiz ez da konparatu behar psikosiarekin. Obsesiboak sekula ez du galtzen arrazoimena, nahiz eta ikaragarri kostatzen zaion ‘arrazoiz’ jokatzea.

Orain neroni utzi iezadazu pixka bat hizketan, eskatu zidan rufinok. Aurrera, esan nion:

Nik sekulako ‘super-egoa’ sortu nuen. Orwelen “Anaia handia”. Ez nion ezer barkatzen, ezer, neure buruari. «Zuzenez beste egiten duzu dena», esaten nion. Irrati eta telebistako programa batzuetan, ez askotan, parte hartu dut. Adibiderik nabarmenena da ‘Firin-faran’ telebista saioa da. Uste duzue egun baten, bederen, itzuli nintzela gustura? Han esaten ez nituenak, gero, bidean, neure buruari kontatzen nizkion: «Hau esan behar huen, eta beste hura zergatik ez duk esan? Norbaitek pentsatuko du ezaren eta ezinaren alderdia konpontzen ari naizela. Badu eskubide horretarako, baina egia purua da nire ‘super-egoak’ galarazten zidala esan beharrekoak esaten. Probatu ez duenak ez daki hori zer den.

Geroztik, izan dut gonbita irratiko programa batean parte hartzeko. Hura estuasuna eskatu zidatenean. A ze lasaitasuna ezezkoa eman nienean.

Rufino bertsozale amorratua zen Arantzazura joaterako ere. Han Enbeitatarrekin egin zuen topo: Abel eta Moises. Batez ere, Moisesekin aritzen zen bertso kontuan, kurtso berekoak baitziren. Behin batean, berak nola ez dakiela, bertsolaritzaz hasi ziren hizketan. Moisesek esan zion Bizkaian bazegoela Basarri bezain bertsolari ona. Rufino harrituta, nor ote zen, eta blasta bota zion: Balendin Enbeita, gure aita. Gure aita, esan ez balio, jarraituko zuen eztabaidan, baina Rufino isildu egin zen. Hori bai, harridura ezin zuen kendu: Basarri baino hobea eta nik aditzerarik ez?, dio rufinok.

Beste gauza batekin ere egin zuen topo. Hemen Gipuzkoa aldetik joandako jendea euskaldun peto-petoa zen, baserritar jendea, erdaraz ozta-ozta zekiena. Bizkaiko jendea, berriz, asko eta asko euskaraz ez zekiena. Baina bizkaitarrak oso politizatuak zeuden. Frankismoaren aurka gure aldean aurrera zeuden haiek, dio rufinok. Halako bi mundu berezi, baina osagarriak elkartu ziren. Rufino Arantzazun hasi zen politikaz zerbait enteratzen. Hori ere idazlan batean dauka islatua. Mezua enkriptatzen aparta da, baina antza ere nahiko azkar ematen zaio:

Ni hemengoa naiz. Ez dut sentitu beharrik. Banaiz. Euskaldun. Askotan pentsatu dut sentitzea ez ote den ez izatearen ondorioa. Ez daukat ziurtatzerik, nik ez dakit-eta nola sentitzen den. Ulertu eta konprenitu nahi

37

nieke sentitzen direnei, baina ez naiz ailegatzen. Erlatibitatearen legea ere ulertu nahi nuke, baina nire adimenak dezakeena dezake.

Ez pentsatu atzo goizekoa dudanik sentitzearen eta izatearen arteko digresio hori. Behiala Zaldiarango mutil-koxkor bat, hamabi urte eskasekoa, kolegio batera joan zen interno. Han bere moduko beste askorekin egin zuen topo, politikaz ezer ez zekitenak. Orendainen edo Beizaman mintzatzen zen hizkera baizik entzun ez zutenak. Ordea, haiekin batera, bazen beste multzo bat politikaz asko zekiena, Beizamako mintzamolderik ezagutzen ez zuena. Baina txit euskaldun sentitzen zena.

Geroztik, bizitza osoan pertsegitu naute bi errealitate horiek. Saiatu naiz biekin ondo konpontzen. Biak uztartzen. Baina, ibilian-ibilian, pertsonak erroetara jotzen du Pragmatiko eta posibilista bihurtzen da. Kulturan oinarritzen du etorkizuna. Jakina, horretarako euskal kultura kontsumitzeko gai izan behar da.

Badira euskal kulturarik ezagutu eta kontsumitu gabe euskaldun sentitzen direnak. Indar mitikoa. Magikoa. Horien eragina. Dirudienez, sentitzeak xarma handia du. Askotan, izateak baino gehiago emozionatzen du jendea.

Egia da izaten hasteko ere aurrena sentitu egin beharko dela; izatearekin berarekin jaiotzen ez bada, behintzat. Eta beste kontu bat: badira izan arren sentitzen ez direnak. Hori ere ez da izango ederra! Kontraesanak.

P.D. Nik esango banu «euskaldun sentitzen naiz», hori tautologia hutsa litzateke. Eta esango banu «euskalduna bakarrik sentitzen naiz», hori kontraesana litzateke; edandako urak beti eragiten du giltzurrunean.

Dakizuen bezala, gero irten egin zen. Aitortzen du forma aldetik gauzak ez zituela ondo egin. Amari sekulako disgutua. Nola egin ez zekien. Baina egin egin behar!

Mintzo Eriak utzi izan balio jarraituko nuen, dio rufinok. Dena den, gero izan duen bizimoduarekin ere ez da kexatzen.

38

Gauza bat dago garbi.

Arantzazu sekula ez zaio joan burutik rufinori. Han ezkondu. Han Zilarrezko Ezteiak. Urtero ez bada ere gehienetan hartzen du Arantzazuko Amaren egutegia, informatuta egotea gustatzen zaio. Arantzazu aldizkariaren harpidedun da...

Argazkian, Arantzazun, ezkontzako zeremonian: 1975/07//23. Neure kurtsoko fraide batek, Juan Ignazio Agirrek, ezkondu gintuen, dio rufinok.

39

bio 7

Arantzazutik etorri eta Beasaingo Las Sallen hasi zen eskolan. Gai batzuetan aurreratuta zegoen, esate baterako gramatikan eta matematiketan, erlijioan; beste batzuk materia berriak ziren: teknologia, kontabilitatea, dibujoa, mekanografia..., dio rufinok. Gogoan du behin Zumarragako erlijio-lehiaketara

joateko hautatua izan zela. Paper ona egin zuen.

Arantzazuko sistema pedagogikoa gehiago gustatzen zitzaion. La Sallen memoriazko ikasketa teorikoari garrantzi handia ematen zitzaion. Arantzazun praktikoagoa zen, nahiz eta memoria ere baliatu. Beasainen, gai batzuetan oso ondo eta beste batzuetan erregular. Arantzazun, berriz, nota onak ateratzen zituen. Hermano Gregorio, Santiago, Lukas, Jose, Tomas... izan zituen irakasle Beasainen.

Normalean, CAFeko eskolara joateko prestatzen zen jendea. Rufino aurkeztu zen behin CAFeko etsaminara, baina bezperan jakin zuen bi urteko batxilerra edukiz gero ez zegoela etsamina egin beharrik. Arantzazutik ekarri zituen paperak, nota on askoekin, baina ez zioten balio izan, Arantzazuko ikasketak ez ziren ofizialak. Berriro egin behar izan zuen azterketa Ez zuen gainditu. beste bi urte gehiago egin zituen La Sallen.

La Sallen hain gustura ere ez zen ibili. Aukeran, hobeto Arantzazun, baina gaixotasun maltzurra!

Astero egiten zen klasifikazioa emaitzen arabera. Ez dut uste lehengo postua inoiz lortu zuenik. Bigarrena bai behin baino gehiagotan. Egia esateko, luzera begira, orduan ikasitako harekin, han ibili ziren asko baino hobeto posizionatu zen ikasketa aldetik, karrera egitera iritsi ziren bakar batzuk kenduta.

Bere denbora guztian, pira edo, orduan esaten zen bezala, piper bakarra egin du. Bertan anaiak jakin! Eskolara joan ordez, Ataun aldera joan zen bizikletan. CAFen berarekin lan egiten zuen ataundar batek kontatu zion. Anaiak gero, hurrengo igandean: Hi, halako egunetan, halako ordutan, zer henbilen Ataun aldean?

40

Halamoduzko erantzunen bat eman omen zion, eta hartan geratu zen kontua. Geroztik, Rufinok beti begiratu txarra egiten zion ataundarrari. Ez da oroitzen zergatik egin zuen. Arrazoiren bat izango zuela, dio rufinok.

Behin batean, igandean eskolara joatea eman zion zigortzat Hermano Gregoriok.

Sekulako izotza egiten zuen, baina Rufino han azaldu zen esandako ordurako. Hermano Gregorio kupitu egin zen, halako hotzarekin etorrarazi zuelako, eta barkatu egin zion zigorra. Berak bakartu ziona hermanoari, dio rufinok.

Beste batean, beste ikastetxe bateko maistra batekin izan zituzten problemak Patxi Otegik eta biek. Patxi Artes y Oficiosen, La Sallen ondoan, zebilen. Bizikletan eskolara zihoazela, Ordiziako tunel pare horretan harrapatzen zuten ia egunero, eta piropo bat, itsusikeria bat, botatzen zioten. Egun batean, maistrak frente eman zien: Esta misma tarde voy a estar con vuestros respectivos directores, esan zien maistrak.

Zeharo ikaratu ziren biak. Egun hartan, eskolatik itzuli zirenean, errezatzen aritu Benta Berritik Olegi eta Igartzaetako bidean. Ez zitzaien ezer pasatu.

Ez ago batere gustura urte horietan eskolan eta, oro har, bizitzan izandako portaerarekin, dio rufinok. Oso uruduri bizi zen gauza askotatik, eta ihesari erraz ematen zion. Pentsamendua sufrimendu ziren, konpontzeko, nire partetik, ezer ipintzeko konturik gabe, dio rufinok.

41

1963ko urtarrilaren 21ean, Zumarragako Esteban Orbegozo lantegian hasi zen. Bulegoan sartu nahi zuen, baina ezetz esan zioten. Horretarako, lehendik lanean dabilen baten familiarra izan behar da, esan zion pertsonal buruak.

Bi aukera geratu zitzaizkion: elektrizista edo mekaniko ajustadore hasi. Amak ez zuen nahi elektrizista hasterik, elektrizitateak jende asko hiltzen zuela eta. Beraz, ajustadore hasi zen. Nahiago omen zuen elektrizista hasi izan balitz, nahiz eta amari beste disgustu handi bat eman behar izan, dio rufinok.

Egia esan, elektrizista ikasteak gerorako askoz aukera gehiago emango zizkion. Baina ajustajean hasi zen, eta aprendiz hasi behar, nahiz eta FP egin, administratibo alorrean egin baitzuen. G. A. zen enkargatu. Ez zen sekula harekin ondo konpondu. Gizon gaiztoa eta errea, bat izatekotan. Ezerzarako pazientziarik ez. Mingaina astintzen sugearen pare. Ez edukazio, ez pedagogia eta ez ezer. Haragi puska bat bi begirekin.

Denbora asko baino lehen begia galdu zuen, nik halakorik desatu ez banion ere, dio rufinok.

F. U. izan zuen bigarren enkargatua. Lehengoaren antzekoa. Abertzalea, baina langilea izorratzen primerakoa. Lana eskatu eta eman gabe igual edukitzen zuen egun osoan. Gero, Orbegozotik atera eta bere kontura jarri zen, baina ordurako trokel mordoa ederra atera zuen. Tenplatzera eramateko aitzakian bere tailerrera eramaten zituen. Beste gauza askoren artean, hau ere egin zion behin. Zigarroa erretzen ari zen Rufino. Hi, hemezortzi urte ba al dituk?, galdetu enkargatuak. Bai, erantzun rufinok. Ofizial egin al haute?, galdetu enkargatuk. Zuk jakingo duzu?, erantzun rufinok. Bada, oraindik ez eta ofizial egindakoan hasiko haiz erretzen, enkargatuak.

Auto-estimua hankapean. Bi enkargatu horiek kalte handia egin zioten. Soldaduska baino okerragoak izan ziren Rufinorentzat Orbegozoko lehen urteak. Rufino herabea da kanpora begira. Barrutik errebeldea, eta aurrera atera nahi zuen.

Bazegoen jende ona ere. Adibidez, Elvira enkargatua. Harekin mantenimenduan aritu zen; gauez egiten zuen lana. Aberiak atenditu eta hortik aurrera lasai egoteko esaten omen zien. Alde ederra zegoen harengandik Urlezairengana!, dio rufinok.

Hala ere, ibilian-ibilian oficial de segunda izatera iritsi zen. Azkeneko txandan, Urbieta zumaiarra izan zuen enkargatu. Harekin primeran konpondu zen. Blooming izeneko trenean aritzen zen mantenimenduan. Tren horretan, llantoiak egiten ziren: 6.000x40x10, gutxi gorabehera. Trena gelditzen zenean agudo mugitu, puntuan ipintzeko, eta gainontzean lasai ibiltzen ziren.

Egun batean, llantoi horietako baten gainera erori zen, sutan zegoela, palankarekin zilindroen mahaia ondo jartzen ari zela. Sekulako saltoa jo eta onik atera zen. Buzoan erredura txiki bat besterik. Suertea!

Goñi aizkolaria hantxe hil zen. Egia esan, istripu asko izaten zen: urte batean hamabi hil ziren. Esaten dute aseguru guztietatik bota zutela enpresa.

Soldaduskan galoiek bezala, kaskoak bereizten zuen sekzioa eta kategoria. Jefeek kasko berdea janzten zuten. Enkargatuek horia. Elektrizistek urdina. Ajustadoreek gorria. Kaldereroek nabarra. Peoiek beltza. “Legorretako Jainkoak” ez dakit. Ayudante de peón zela esaten zuen hark, dio rufinok.

42

Eta 1969an etorri zen etorri beharrekoa: bi hilabete luzeko greba, 1969ko azaroaren 16an hasi eta 1970eko urtarrilaren 16an amaitu zena.

Esaten dute greba hura politikoa izan zela. Litekeena. Alderdi komunista eta CC.OO.eko jendea ibili zen, batez ere, gidari. Zumarragan garai haietan kanpoko jendea gehiago zegoen bertakoa baino.

Hiru edo lau asanblada egin eta, azkenean, kalera. Hasieran inork ez zuen uste hain luze joko zuenik. Baina, egunak joan eta egunak etorri, gauza gaiztotzen zihoan. Rufino egunero joaten zen, badaezpada ere. Zaldibiatik Ordiziara bizikleta zahar batean, eta handik Zumarragara trenean. Trenetik jaitsitakoan ez zen giro! Poliziaz beteta egoten ziren txoko guztiak, dio rufinok. Lehengo Gris haietakoak. Ez zuten uzten segundo bat geldi egoten. Si no van a entrar márchense de aquí. Eta alde egin behar, porrakadaren hartu nahi ez bazuen. Rufinok ez du inoiz egin orduan adina mendi-ibili. Kasik egunero joaten ziren Irimora. Buelta egin, berritxoren bat jasotzen bazuten, harekin berriro trenean sartu eta etxera.

Greba gogortzen hasi zen. Aurrena bi, gero lau... horrela, 16 lagun bidali zituzten. Bidalitakoak orduan Zumarragako elizan sartu ziren. Solidaritate ikaragarria eragin zuen Zumarragako grebak. Alde guztietatik hasi ziren dirua eta mezuak iristen. Diru pila etorriko zen, nonbait. Garai hartan Ordegozok bi mila langiletik gora izango zituen, eta denei iritsi zitzaien zerbait. Rufinok ere kobratu zituen 500 pezeta.

Sekulako oihartzun soziala eta politikoa izan zituen grebak. Ordea, noizbait amaitu egin behar. 1970eko urtarrilaren 16 hasi ziren berriro lanean, 16 lagun kanpoan utzita. Belarriak makur ziren, dio rufinok.

Lanean hasi eta berehala edo ez dakit hasi aurretik gutun bana idatzi zieten. Gutun horretan diru dezente agintzen zuen nagusiak. Rufinoren ustez, hilabeteko soldata baino gehiago. Diru aldetik ez ziren hain gaizki atera.

Ondoren hartan, Rufinok beste lantegi bat aurkitu zuen: Zaldibiako Muebles Yany. Kontua eskatu zuen Zumarragan. Kontua eskatu zuenean, inoiz ere burutik pasatuko ez zitzaiona gertatu zitzaion: soldata altxatuko ziotela esan zioten. Ezin zuen sinetsi! Baina atera egin zen.

Eta beste disgustu handi bat eman zion amari. Irakurria zeukan Rufinori bidali zioten gutuna. Esan zion: Halako karta ederra jaso eta orain alde egin behar al duk?

Behean, 1950-60 aldera EOn egiten zen produktuetko bat

43

Bada, bai, alde egin zuen. 1970eko otsailaren 28an hartu zuen kontua Orbegozotik eta martxoaren 2an hasi zen Yanyn. Azkenik, eskolan ikasitako lanbidean hasi zen mutila: bulegari.

44

bio 8

Bizitza honetan, saiatu gabea ez naiz, dio rufinok . Ez noa argibide gehiago ematera:

Bi igel, bata bestearen atzetik. Nataz beteriko ontzira erori ziren biak. Ahalegin handietan jardun arren, ez zen posible handik ateratzea. Bereziki bietako batek etsi egin zuen, esanez «akabatzekotan ez du merezi horrenbeste leher gaizto egitea».

Besteak eman eta eman segitu, hanketako indar guztiak ahitu arte, esanez «akabatzen banaiz ere inork ez dezala esan saiatuaren faltaz izan denik».

Hainbeste saiatu zen, eta nata gurin bilakatu. Haren gainean labainduz ontzitik ateratzea lortu zuen. Gero, pozik itzuli zen betiko putzu-zulora.

Orokorrean, Programazioa eta Espedizioak zuen izena Rufinoren lan berriak edo departamenduak. Zuzendari Komertzialaren agindupean jardun behar zuen. José María Calvo zen gizon hori; halabeharrez, biak egun berean hasi ziren lanean Yanyn. Bentura Garmendia eta Felix Etxabe ziren nagusiak. Azkenean, batak Zarautzen eta besteak Gasteizen amaitu zuten. Bentura hil zen. Felix Zarautzen bizi da. (2011n ari naiz lan hau idazten).

Zehatzago esanda, rufinok, batetik, telefonoz hartzen zituen eskariak; bestetik, gutunez iristen zitzaizkion, eta biajanteek eskura ere entregatzen zizkioten. Lehengo lana zen horiek programatzea, fabrikaziorako prestatzea. Askotan, eskariak ez ziren ondo osatuta etortzen eta horiek ere berak kontsultatu behar zituen. Inoiz aurrekontuak ere egin behar izaten zituen.

Programazio. Espedizioak. Kamioiak antolatzea esan genezake. Epe eta tokien arabera kamioak kargatu eta bidali.

Kasik egunero hitz egin behar izaten zuen Espainiako toki askotako jendearekin: Katalunia, Galizia, Andaluzia, Valentzia, eta abar.

Lan horretan jardun zuen kasik hamabi urtez. Tarte horretan Felixek utzi egin zuen enpresa eta Zarautzen muntatu zuen beste enpresa bat.

Gerente aldaketak: aurrena Calvo jarri zen; gero Bentura bera; ondoren Agos, geroago Ramon Muñoz... Calvok eta Agosek ere enpresa utzi egin zuten. Calvok Legorretan muntatu zuen enpresa berria, Yanyko beste hiru lagunekin.

Bileratik etxera. Langileek bilera egin, eta nagusiak Juan Mari Tolosa, delineantea, bota egin zuen. Hori ordea, Rufinok aspaldi prestaturiko narrazio batean ikusiko dugu ongien. Beti bezala, fikziozko kontaketa da, nobela historiko batean bezala:

Gertaera negargarri asko izan da “lanpara-fabrikan”. Esate baterako, Juan Mari Tudelarena. Baina onena berari kontatzen uztea izango da:

Goizeko bederatziak eta hogeita bost puntuan. Peugeot 504a. Lapitzari punta zorrozten ari nintzen. Beheko atean bisagra-hotsa. Eskaileretan gora pauso bakanak, egunkaria irakurriz datorrenarenak bezalakoak. Benantzio. Eskailburuan azaldu zen nagusiaren buru zuria. Egunkaria

45

bildu eta handik komunera bitarteko bidea bizkorrago egin zuen. Derrigorra izaten zuen beste ezer baino lehen, aurrena, komunera joatea.

Oraindik egunkaria eskuan zuela inguratu zen nire mahaira. “Mesedez, txisturik ez jo”, tematu zen gizona. Delineanteak eta pintoreak izaten zirela txistu-jole eta kantarienak neukan entzuna. Ni ere, batzuetan bozkarioa adierazteko eta bestetan tristura arintzeko, beti bertsotan edo txistu-joka aritzen nintzen. Laneko erritmoari eusten asko lagundu ohi zidan txistuak.

Mezuaren zergatiaz eta nondik norakoaz ezin nintzen jabetu, baina garrantzirik ere ez nion eman; gau txar bat edonork izan zezakeela pentsatu nuen, eta hura, egun hartan, gure ugazabari tokatu.

Denbora gutxi barru haren bulegora joan behar izan nuen, proiektu berriari buruzko kontsultak egin eta neure iritziak aurreratzera. Lehen bezain aurpegi beltz eta serioarekin errezibitu ninduen. Ni sartzean, presaka bezala ezkutatu zuen irakurtzen ari zen gutuna. Gero jakin nuen, Anitak esanda, hutsaren inportantziarik ez zuen paper bat baino ez zela. Dirudienez, bezero zuriren batek, esposizioa ipini genionean, montadorea eta biok zeinen ondo portatu ginen adieraziz eta eskerrak emanez idatzitako gutuna. Ez nuen izan idatzi horren berririk sekula gehiago.

Era guztietako lanparak fabrikatzen genituen: zintzilikakoak, mahai gainerako, parateko aplikeak, lanpara besodunak... Hallerako ispilu eta takiloiak... Funtzionalak, dekoratiboak ere izan behar zuten gure produktuek, beraz nire lanak bazuen bere garrantzia. Ez gindoazen gaizki. Geure txikian, nazioarteko merkatuan ere ari ginen sartzen, nahiz eta, momentu hartan, apur bat beheraka hasiak ginen.

Garai zailak ziren haiek langileentzat. Diktadura. Dena den, amore emateko asmorik gabe eta etsipenak ahaztuta, borrokarako deia entzuten zen bazter guztietan. Benantzio, teorian, errejimenaren kontrakoa zen: nazionalista porrokatua; gu, berriz, langile fronteetan geunden organizatuta. Baziren organizazio armatuak ere.

Anitarekin, nahiz eta ipur-miaztaile dezentea zen, segun eta zertarako, baneukan konfiantza apur bat. Guardiak nire bila zetozela ohartu nintzenean, berari utzi nizkion atxiloketaren berri emateko enkargua eta zerrenda:

–Mesedez, zoaz Santos, Joxe Manuel, Joakin eta Sebastianengana eta esaiezu eraman egin nautela.

–Nire kontu —arduratu zen Anita. Izen ezagunak, noski, Benantziorentzat. Elazio horren bidez jakin zuen nire militantziaren berri. Aitak ia dena kontatzen zion Joakini.

–Komunista dugu, beraz –ausartu omen zen, Anitak goiz hartako absentzia eta ibileraren kontu eman behar izan zionean. –Orain ulertzen dut goizetan ni sartzen naizenean zergatik hasten den txistu-joka, ni probokatzearren –jarraitu omen zuen. Ondoren hura zen, hain zuzen,

46

“mesedez, txisturik ez jo” esan zidana. Lantegitik bota ninduenean hasi nintzen hari-muturrak lotzen.

Ez zen bestetakoa baino gogorragoa izan egun hartako langile-batzarra. Ez nintzen ni izan hitz egin nuen bakarra. Baina hurrengo egunean, Madrilgo konbentzioa bukatu eta itzultzean, Carta de despido ekarri zidan Anitak, Benantziok sinaturik:

De acuerdo con la legislación vigente, por alterar el orden socio-laboral de la empresa convocando una asamblea de trabajadores sin la correspondiente autorización, esta Dirección ha procedido suspenderle de sueldo y empleo indefinidamente.

Injustizia itzela zen. Komite klandestinoari (artean ez zegoen sindikaturik) parte eman. Honek segituan luzatu zuen huelgarako deia.

Hiru egun iraun zuen grebak. Laugarrenean bisita izan nuen; Anitaren partetik hitz egin zidaten:

–Hi, ba, gauzak ez zihoaztek guk nahi bezain ondo, neurri gogorragoak hartzeko prest omen zagok kabroi hori; greba bertan behera utzi eta, hiri laguntzeko, hilero-hilero dirua biltzea erabaki diagu.

–Zoazte popatik hartzera! –egin nien garrasi, hain lagun ustelak nituela ohartzean. Besterik ezin eta, lantegiko almazenean sartu eta gose grebari ekin nion, harik eta guardiek ostikoka atera ninduten arte.

Hemen amaitzen da historia. Hemen bukatuko zatekeen, baldin egun batean Anitarekin topo egin izan ez banu. Anitak ere bazeuzkan lagunak Organizazioan, ez guretakoak, hori ez. Beste jende batekin entenditzen zen. Batez ere, Felix Iroz “Sestras” eta Mariana Ibisate “Gogortxo”rekin. Gehienbat, Marianarekin ikusi ohi nuen; askoren ustetan bikotea osatzen zuten. Anita bera ere ez zen Kalkutako Ama Teresa. Zerbeza gehiegi edan genuen egun batean, konfidentzia bat egin zidan:

–Juan Mari, Iluminación Garaialdek (Garaialde zen Benantzioren emaztea; negozioan haren abizena erabiltzen zuen) zu lantegitik kanporatzeko erabakia ez zuen Zaldiaranen daukan bulegoan hartu, Lovainan baizik.

–Lovainan?

–Bai. Osabak neu bidali ninduen Organizaziorekin hitz egitera.

–Eta?

–Eztabaida handia izan zen beraien artean; baina, azkenean, erabakiarekin etorri nintzen: zu kanporatu eta beste enpresa batetik botatako bi lagun hartzeko tratua egin genuen.

»Isilik geratu nintzen.

–Esan zerbait, jode!! –egin zuen garrasi; gero negarrari eman zion; ez dakit zergatik: esandakoaz damutu zelako edo mozkortuta zegoelako.

–Agur –esan nion oso letxe txarrean.

47

Egun batean, plantilla osoa elkartu eta fabrikaren atzeko partera eraman zuen. Han zulo handi erakutsi zien. Fabrika bota nahi didate!, egin zuen oihu. Ordukoa ere idatzia dauka rufinok, narrazio polit batean:

Zaldiarango auzo batean zegoen (eta dago) lanpara-fabrika, oso toki gordean. Organizazioak begiz joa zeukan inguru hura, bahiketa bat aurrera eramateko. Iluminación Garaialderen atzean toki aproposa zegoen. Lur puska bat kendu eta berehala atondu zitekeen gizon bat gordetzeko tokia eta zaintzaleentzat lekua.

Sestras, Felix Iroz, gauero joaten zen, linterna-argitan, aitzurra eta palarekin zuloa egitera. Horrela eman zuen hilabete bat.

Gau batean, badoa Sestras betiko martxan, eta «Alto!». Aitzurra eta pala harrika botata, eta arbi-soroan barrena egin zuen ihes. Guardiak zeuzkan zain; tiroka eraso zioten. Zauriturik, arbitan etzanda egon zen puska batean. Minak min, agoantatu egin zuen, gerrikoarekin izterra lotuta. Gero, herrenka-herrenka, lagun baten etxera inguratu, hark medikuren bati deitu, kura egin eta bestaldera pasatu izango zuten Sestras.

Hurrengo egunean Benantziok langile guztiak elkartu zituen, zuloa erakusteko. «Fabrika bota nahi didate!», egin zuen oihu. Eta langileak, asko Benantzioren tarteriakoak, ez zekiten zer esan eta zer egin. Batzuk negarrez hasi ziren; besteek zuloari begiratzen zioten adi-adi.

Gorabera guztien ondoren, 1981eko krisiak erdiz erdi jo zuen Yany. Erregulazioa, krisi-espedientea, eta horrelakoetan ohi den guztia etorri ziren. Gorabehera askoren ondoren, nagusia bera, hau da, Bentura eta langile mordoska bat kanpoan geratu ziren, horien artean rufino. Rufinoren bi anaia eta arreba ere hor zebiltzan. Esaten dute, frogarik ez badago ere, rufinok esan ziola arduradunari bera bazihoala, baina, inondik ahal bazen, senideak ez bidaltzeko. Ez dakit nire hitzak indarrik izan zuen; behintzat, barruan gelditu ziren, dio rufinok.

Krisiak, rufinoren ustez, badu esplikazioa: a) zuzendaritza aldaketa gehiegi egon zen bolada batean, b) adibidez, 1980an, 600 milioiko fakturazioa lortu zuen, eta 100 milioi gora zeuden morosetan, c) enpresa txiki batentzat egitura pisuegia zeukan Yanyk, inderecto gehiegi, horietatik asko nahiko goi mailako karguak, alegia dezente kobratzen zutenak, e) haltzari merkea kendu egin nahi izan zuten, eta kasik Katalunia erdia galdu zen, f) modelaje guztia aldatu nahi izan zen, hau da, altzarien barrua zuriz egin beharrean, egur-kolorean egin; horrek esan nahi zuen Espainiako esposizio guztiak aldatu behar zirela, berrehun sukaldetik gora, eta enpresak zati nahiko handia aportatzen zuenez, ez zegoen dirurik.

Hura ere pasatu zen rufinoren bizitzan eta aurrera jarraitu behar.

Dena dela, Bentura Garmendiagatik gaizki hitz egitea injustua da. Izango zituen bere akatsak, baina herrian hamaika mesede egindako gizona zen, hamabi ere bai: zenbat jende sartu zuen hark fabrikan beste inon etorkizun handirik ez zeukana!, dio rufinok.

48

Pentsatzekoa denez, rufino lanik gabe geratu zen. Berriro ere disgustua amari! Andreak lan egiten zuen. Horrek salbatu zuen. Hori gertatu zenean, seme gazteenak urte eta erdi zeuzkan. Etxeko lanak egindakoan, hura bizkarrean hartu eta Olegi Berri aldera joaten zen paseatzera. Bi hilabetez ibili zen horrela, gero CAFetik deitu zioten, edo, gomendio on bati esker han sartu. Baina ez ziren disgustua enkargatu eta agintzen ziotenak ere. Langabezian gelditu zenean Rufinok paratutako bertso batzuk gozatu behar ditugu:

Etxeteko gizon (1981)

Gaurtik aurrera baduttitulu berria,batere eskatu gabenigana etorria:etxea gobernatzennaukate jarria;gastatuko dut, badazeinek ekarria.

Andrea badijoa “egun on” esanda,eguneko ordenakgoizetik emanda;ongi bete ezeangauean demanda,tituluen bentaja horixe izan da.

Rufinori berari utziko diogu mintzatzen, hau berak kontatzea komeni da eta:

1982ko otsaileren 22an, CAFen hasi nintzen lanean. Ordura arte amak ez zidan hitz erdirik ere esan nire egoeraren gainean. Lanean hasten nintzela esan nionean, ordea, hala mintzatu zitzaidan: «Lanean hastekoa al haiz? Ez didak poz txikia ematen, moteil; ezin nian agoantatu, postura horretako gizona, umea lepoan hartuta, paseatzen ikusita». Ez da erraza jakitea ama noiz arte den ama. Nik uste dut bizitza osoan. Handik hiru urte eta erdira hil zen.

Bein honezkero, ama hil zenean paratutako bertsoak ere entzun egin beharko dizkiogu:

Gogoeta egun seinalatuan (1984)

Gure ama xaharra ohe baztarrianheriotzak lotu dubere uztarrian.Kontu denak isilik

49

dauzka eztarrianmunduko gauza denenazken neurrian.

Arbola zaharrariorbela dario,laster egingo digubetiko adio.Bizitzaren legea,zer erremedio!,hil eta bizitzea bat dela medio.

Ezaren kalizetikduzu gaur edaten,baina ezeztu zaraizana ematen,lehena harri duzuoraina izatenta gero arte baizikez duzu esaten.

Alea deseginezlandarea sortzenden eran gizakiakizatea lortzen;denborak eta lurraknahiz duten ehortzen,hiltzeak ez du berezbizia agortzen.

CAFen lan ona izan zuen. Almazeneko bulegoan ipini zuten. Haren lana zen mantenimendu mekanikorako elementuak, lubrikanteak eta likido bereziak erostea; tailerretik, balearekin, zerbaiten eske etortzen zitzaizkidanean hura despatxatzea, eta erositako merkantziari sarrera ematea.

Orbegozon jardun izana primeran etorri zitzaion. Mekanikako pieza guztiak ezagutzen zituen. Behin enkargatuak, Patxi Zurutuzak, harriturik, esan zion: Zuk nola dakizu horrenbeste mantenimenduari buruz: errodamendu, engranaje, mangoi, erreduktora, polea eta abar? Porque antes de fraile he sido cocinero, bota zion rufinok. Orduan azaldu zion Orbegozon jardun zuela, Yany-n lan egin aurretik, zazpi urtez, ajustadore.

Finko egingo zutela, edo jada eginda zegoela, esan zioten rufinori. Abisu hori bidali ziola dibisioko buruak enkargatuarekin, dio rufinok, baina hurrengo egunean ezetz esatera etorri zitzaizkion: Madrilek ez zuen onartu nahi finko bat gehiago.

Lan berria. Jakin zuen Urretxuko euskaltegian plaza bat zegoela, eta probatzea pentsatu zuen. Esan behar da, Yany-n zebilela jada saiatu zela plaza lortzen, baina ez

50

zuen gainditu. Urretxuko kasuan, ordea, rufinok lortu zuen zegoen plaza bakarra. Horrek ondorio bat izan zuen: hamabost egunez bi lekutan aritu zen lanean; goizez, CAFen eta arratsaldez Urretxuko euskaltegian, 1983ko urriaren 15etik 30era.

51

bio 9

Urtebete egin zuen Urretxuko Euskaltegian. Hurrengo urtean Zarautzen lortu zuen plaza. Han bi urte egin ondoren, Lasarte-Oriara eskatu zuen trasladoa, eta han lan egin du erretiratu arte, 2008ra arte.

Lasarte-Orian zuzendari izan zen azkeneko zortzi edo bederatzi urtean. Egin duen ekarpen handiena, klaustro osoarekin batera, iruditzen zaio metologia berria sortzea. Hernanitik hartu zuten eredua, baina Lasarte-Orian bere forma propioa eman zion, Pello Esnalen laguntzarekin. Esplikatzea baino errazagoa izango da unitate bat hemen sartzea. Edozein mailatakoa izan daiteke.

Euskaltegian hasi eta lehenengo egunean ikaslea zerekin aurkitzen den mostratxo bat ipiniko dugu. Oso laburtuta. Gero, 3. mailako bat ere ipiniko dugu. Hori oraindik laburtuago. Azkenik, kanpo-ekintzako jardunaldi batean Joxerra Garziak zer aipatu zuen esango, baina haren jardunaren gainean Rufinok idatzitako artikulua izango da.

52

En esta unidad comunicativa aprenderás a presentarte ante los demás: decir quién eres, de dónde eres, cuántos años tienes, cuántos hermanos sois, cómo se llaman: tu padre, tu madre, tu hermano/ tu hermana, tu mujer…, cuándo viniste, cuánto pesas, cuánto mides, en qué y dónde trabajas, qué oficio tienes, en que población y calle vives…

Aparte de estas consignas sigue en cada momento las instrucciones que te haya dadi el profesor y consúltale todas las dudas que tengas.

El objetivo es informar a los compañeros de clase y entrechar los lazos de amistad.

Tema: “Mi biografía”.

La expondrás oralmente.

Se lo expondrás a tus compañers de clase.

Lo expondrán en clase.

Lo explicarás claramente.

Unitate komunikatibo honetan ikasiko duzu zeure aurkezten besteen aurrean: nor zaren esan, nongoa zaren, zenbat urte dituzun, zenbat anai-arreba zareten, zer izen duten: aitak, amak, anaiak/arrebak, emazteak…, noiz etorri zinen, zenbat pisatzen duzun, zenbat neurtzen duzun, zertan eta non lan egiten duzun, zer ogibide duzun, zein herritan eta zein kaletan bizi zaren…

Konsigna horiez gain, jarraitu uneoro irakasleak ematen dizkizun instrukzioei eta kontsultatu dauzkazun zalantza guztiak.

Helburua da klaseko kideak informatzea eta adiskidetasun-lokarriak estutzea.

Gaia: “Nire biografia”

Ahoz azalduko duzu.

Klasean azalduko duzu.

Argi eta garbi azalduko duzu.

NIRE BIOGRAFIA aurkeztea01

53

A

1. Eredu-testua (texto-modelo): escucha con atención lo que va a decir el profesor. Te dará a conocer sus datos biográficos, es decir, va a hacer lo que tú vas a realizar más tarde. Vas a tener ya tu primera intervención. Según está hablando el profesor, vas a escribir las palabras que has entendido.

—

—

—

—

—

—

—

(...)

Por último, escribe tu presentación ante tus compañeros, siguiendo el modelo que tienes delante.

ZALDIBIA

Ni Rufino Iraola naiz.

Zaldibiakoa naiz. Nañarri etxean, Santa Fe kalean, bizi naiz. Nik 62 urte dauzkat. 8 Anai-arreba gara. Ezkonduta nago. Bi seme dauzkat. Emazteak Blanki du izena Aitak Pedro Jose du izena. Amak Genoveva du izena. Lasarte-Oriako Euskaltegian lan egiten dut. Irakaslea naiz. Metro bat eta 68 cm neurtzen dut. 85 kilo pisatzen ditut.

54

55

2/3. maila

Horixe da kuestioa. Zientzia eta teknologia kontuetan aurrera egingo genuen, baina ekologian zer? Adibide asko ipin daitezke horrelakoak. Batez ere, telekomunikazioan asko aurreratu da; ordea, gizakia ez al da gero eta bakarrago sentitzen? Gaur egun inor ez dabil «segapotorik» gabe. Horixe da aurrerapenaren gaurko sinboloetako bat, zeharo popularizatu dena. Ez zaio inori iruditzen atzerapena denik, baina zer komunikazio mota sortzen du? Aurrerantz ala atzerantz goaz? Luzaz jarrai genezake horrela, baina utz dezagun horretan, unitatean zehar aztertu, eztabaidatu eta konklusiora iristeko.

56

Hainbat komunikazio-ekintza egingo ditugu, “aurrerantz-atzerantz” gaia gogoan hartuta. Azkenean, zure iritzia eman beharko duzu idatziz.

ENUNTZ HARTZ GAIA NOLA EGOERA E. ESPR D.TIPOA T. MOTA XEDEA

Herritarra HerritarraAurrera-

atzeraIdatziz Interakzioa

Komunika-

bideaAzalpena Argudioa

Konben-tzitu

AURKIBIDEA

Sarrera: Aurrerantz ala atzerantz?

Taula bete eta erantzunak konparatu.

Testua irakurri eta garaian kokatu.

Testua irakurri eta garaia markatzen duten xehetasunak eman.

Testua berreraiki, gaurko testuinguruan.

Gramatikaren txokoa (1)

Etxeko lanen feed-backa.

Sakeleko telefonoari buruzko galderei erantzun, erantzunak alderatu, eztabaidatu eta konklusioak atera.

Konklusioekin testua idatzi.

Fitxa banatako galderei erantzun, eta bozeramailearen bidez azaldu denen aurrean, zientzielarien iritziekin dauden aldeak begiratu.

Hutsuneak bete: testu-antolatzaileak.

57

Testua landu: hiztegia, ideia nagusiak, irakurketa ozena.

Gramatikaren txokoa (2): denborazkoak, aditza, sintaxia.

Idazlana.

Horrez gain autoikaskuntzari edo teknologia berriei buruzko ikaskuntzari garrantzi handia ematen hasi gine, eta pentsatzen dut esparru horrek urrats handia eman dituela honezkero.

Kanpo-ekintzak ere inportanteak izaten ziren. Hala dio Rufinok. Gozada bat omen da zenbaitu entzutea: Xabier Andonegi, Joxerra Garzia, Ruben Sanchez; Mikel Lizarralde... Hona lehenago aipatu dugun Joxerraren hitzaldia, Rufinok azaldutua:

Hizkuntza bat ikastea mundu berriak deskubritzea da

Martxoaren 14an, Joxerra Garzia etorri zen Lasarte-Oriako Udal Euskaltegira, hitzaldia ematera. Euskaltegiko klaustroak proposatu zion gaia:: «Zer mundu berri ezagutu eta gozatzeko aukera ematen du euskara ikasteak?». Izenburu luzea; agian, luzeegia, baina ondo moldatu zen hizlaria. Oso modu arin eta pedagogikoan eman zuen hitzaldia. Batez ere, bere esperientzia kontatu zuen; gitarra lagun zuela, tarteka abestuz.

Hasieran, harridura amini bat sortu zuen entzuleengan, esan baitzuen: «Aldez edo moldez, guztiok gara euskaldun berri arloren batean». Honela arrazoitu zuen gero: «Inork ez du ikasten euskara matematika, musika edo anatomia emateko; horretarako, bereziki landu behar da, beraz zentzu horretan, guztiok gara euskaldun berri, baita euskaldun zahar direla diotenak ere».

Izenburuak agintzen zuen eran, euskara ikasteak dituen abantailekin jarraitu zuen gero. Hiru abantaila aipatu zituen: a) hizkuntza bat ikastean, mundu berriak irabazten dituzu; b) lehengo mundua, mundu zaharra, begi berriz ikusten duzu; c) unibertsalago bihurtzen gara.

Ez zen galdu azalpen teorikoetan, baizik eta berak bizi izandako esperientziaren iturritik aritu zen; berak, gozamen gisa deskubritu dituen mundu berriak eta mundu zahar berrituak eskaini zizkigun.

Joxerraren esanean, hizkuntza baten barruan daude gordeta hizkuntza hori historian zehar hitz egin dutenen bizipenak: mundua ikusteko modua, iritziak eta balorazioak. Hitz bakoitzean dago ikuspegi berria.

«Non dago, ordea, altxor hori? Bada, hizkuntza horren tradizioan, baina tradizioa oso zabal hartuta». Hizlariaren ustez, tradizioa da literatura; tradizioa dira bertsoak, esaera zaharrak, inguruko jende euskaldunak nola hitz egiten duen... Tradizioa da hizkuntza bati bizirik eusten dion oinarria. Hor daude mundu berriak, eta, horrez gain, hor dago beste mundu batzuk eraikitzeko materiala ere.

Ondoren, hainbat adibide ipini zituen: ipuin mitologioak, hitz jokoak eta esaera zaharrak, soinuen jolasak, bertsoak eta poesia kantatua....

58

Beste gauza inportante bat ere esan zuen: mundu espresiboa eta irainen mundua edo publizitatearena posible dela euskaraz, baina horretarako baliabideak egoki erabiltzen ikasi behar da. Esate baterako, izerdi, pixa, lerde... eta ontzi, pote, zaku eta poltsa hitzen konbinaziotik atera litezke irain polit askoak. Adibidez, “hi haiz hi lerde poltsa”. Argitu zigun, era berak, esaera zaharrek zine munduan eta publizitatean duten baliogarritasuna. Eta behin eta berriz esan zuen ez digutula maitatu behar “gureak” direlako soilik, baizik eta, batez ere, mundu berriak sorzeko baliagarri zaizkigun neurrian.

Konklusio gisa adierazi zuen, hizkuntza bat ez bada plazerra sentitzeko, hizkuntza horrek ez duela gehiegi balio bizitzan ibiltzeko, edo balio murritza zeukala.

Hain zuzen, kritika zorrotzak jaurtiki zituen zenbait tokitan euskarak duen egoera negargarria ikusita. Esate baterako, Donostiako auzo batzuetan, hamazortzi urteko neska-mutikoei euskarak ez die balio ikasteko baino. Garziaren iritziz, ezinbestekoa da, norberaren eta euskararen osasunerako, hizkuntzarekin jolas egitea.

Beste gauza bat oso inportantea izan da euskarak ideologien gainetik egon behar duela demostratzea. Aurreko zuzendariak bide horri heldu zion, eta Rufinok lema berari eutsi. Adibide ona da Froilan Elespe hil zutenean idatitzako artikulua:

Politikoa hil dute. Sozialista hil dute. Zinegotzia hil dute. Froilan. Batez ere, pertsona hil dute.

Berehala hasten gara hildakoa goraipatzen eta hark egindako merituak lau haizetara hedatzen. Ez zait gustatzen. Hori, ohorea baino gehiago, ofentsa da. Bizitzan lortutako merituek eta egindako lanek inori ez dio bizitzeko eskubide handiagorik ematen. Pertsona izate hutsarengatik dugu bizi izateko eskubidea. Ez dago zinegotzi eredugarria izan dela esan eta esan jardun beharrik. Bere baitarik datorkio biziari justifikazioa, ez du gehiagoren premiarik.

Askok eta askok, ordea, zoritxarrez, beraiek bezala pentsatzen dutenei bakarrik opa diete bizia. Nik, berriz, lankidea bizirik nahi nuen. Ez nuen asko eskatzen; ez nuen eskatzen harekin bat etortzeko eskubiderik ere. Baina, gutxienez, harekin eztabaidatzeko eskubidea nahi nuen. Eztabaida, horixe zen Froilan eta biok lotzen gintuena, eta horixe da, hain zuzen, gizaki zibilizatuen artean gauzak egiteko modu bakarra.

P.D. Gizarteak ez dauka zertan ezer ordaindurik bere kideen bizia errespatatua izan dadin. Ez ahaztu: Bere baitarik datorkio biziari justifikazioa.

Eskola emateaz gain, beste lan bat ere egiten zuen rufinok Lasarte-Orian Txintxarrin idazten zuen. Ea gogoratzen ditugun artikulu pare bat:

Zumaburu. Zumaburuko plaza gune neuralgikoa da Lasarte-Orian. Erreferentzia hori emanez gero, ondo moldatuko da edozein kanpotar,

59

orientatzeko. Orain, ordea, barrena husten ari zaizkio eskabadora handiak, putreak akabatuko ardiari bezala

Indarrez eta, batez ere, zarataz ongi hornitutako taladro handiek dihardute zulatu eta urratzen. Gero armiarma tankerako kamioietan kargatzen dute hortik ateratzen dutena: dena zementu. Laster lurra eta hondarra jaulkiko ditu Zumaburuk. Hondarra ere bai, nozbait itsaso izan zen seinale.

Orduan, Oteizaren apostuluak bezain huts geratuko da, eta ehunka aparkaleku izango ditu sabelean, lasarte-oriatarrek autoa non utzia izan dezaten. Hori bai, ondo ordainduta.

Gero, noizbait, kanpotik lehengo itxura errekuperatuko du, eta guk umeak jolasean, eta festetan barrakak, eta inauterietan pailazoak, eta... ikusiko ditugu.

Ikasturtearen atarian, asmo zahar eta berriak

Bazoaz aurrerakasegundoz segungo, atzokoa zahar-beltzbihurtuz egungo. Mugimendurik ez dagelditzen egundo, bestela ez ginatekeberritzen jardungo.

Ikasturte berria. Ireki dizkiogu ateak, oraindik denak barrura sartu ez badira ere. Erdiak inguru hasi ziren asteazkenean. Beste erdiak datorren astean hasiko dira. Urriaren lehenengo astearako, 140 bat ikasle espero dugu. Hori da gure kalkulua, matrikulazioaoren orain arteko bilakera kontuan harturik. Horiek dira Udal Euskaltegiko datuak. Baina ez gara bakarrak: Munttiri euskaltegiak ere dihardu lanean eta hark ere bilduko du ikasle multzo bat.

Gure asmoa zaharra, betikoa, da alde batetik: Lasarte-Oriaiko biztanleak euskaldun bihurtzeko asmoa. Gure asmoa berria da, bestetik. Metodo eta jardubide aldetik aldatu egin nahi dugu: jakintza kontzpetualetik jakintza prozedimentalerako pausoak ematen ari gara, uste baitudu hori dela bidea.

Sintesia egiteko, gizon ospetsu baten hitzak gogoratuko ditut: berez ez dago kontserbadore edo progresistarik, baizik eta kontserbatu beharrekoa eta berritu beharrekoa. Lezio ona da guretzat ere.

Ibilian-ibilian, ordea, erretiratzeko garaia heldu zitzaion. Hirurogei urte bete zituenean saiatu zen contrato reelevo deritzona lortzen, baina ez zioten eman, eta hirurogeita hiru urtera arte jardun behar izan zuen.

Tarte horretan, beste gertakari mingarri bat ere izan zuen Rufinok. Zuzendaritza uztea tokatzen zitzaion. Alabaina, Udalak eskatu zion jarraitzeko erretiratu arte. Rufinok baiezkoa eman zion klaustroarekin kontsultatu gabe.

60

Hori zela eta, sekulako sesioa sortu zen zuzendaria eta gaineratiko irakasleen artean. Azkenean, urtebete lehenago sinatu behar izan zuen hitza ematen zuela 2008ko azaroaren 16an erretiratuko zela, dio rufinok.

Urte eta erdi oso txarrak pasatu zituen, irakasle batzuek ez zioten hitzik ere egiten. Bi hilabetez bajan egon zen. Dena dela, bere gain hartu zuen ardura guztia. Irakasle-lagunei ez zien inoiz aurpegiratu egoeraren kausa haiena zenik.

Rufinok beldur bat zeukan: 2008an erretiratuko zela ziur zeukan aspalditik, baina urte horretan Konbenioa berritzea tokatzen zen, eta beldur zen bi urte lehenago erretiratzeagatik zegoen konpentsazioa kenduko ote zuten. Ez zutela kendu jakin zuenean, lasaitu handia hartu zuen. Ez zuen hitzik jan. Hitza sakratua da, dio rufinok.

Berandu deitu zion artikuluan (2010/11/4), honela mintzatzen da, erretiroari erreferentzia egiten dion pasartean:

Erretiroarekin berdin gertatu zitzaidan. Nire inguruko guztiak hirurogei urterekin etxera eta nik hirurogeita hirura arte jarraitu behar! Hiru urte luze eman nituen erreguka, baina alferrik! Uste dut hiru urte horietan sei zahartu nintzela. Ez diot inori errurik bota nahi; bihoaz neure gain bekatu eta liskar guztiak. Triste amaitu nuen. «Ordea eneak dira faltak, enea da hobena.

Lagunen erreakzioa dezepzio handia izan zen; hala ere, saiatu da harremanak normalizatzen. Azkenean, despedidako bazkaria ere egin zioten, oparia eskaini ere bai. Orain urtero joaten da, kurtso amaieran, irakasleekin bazkaltzera.

Udalak ere eskaini zion oparia: erlojua eta argazki ateratzeko makina.

Pozik dabil. Bi herri: Zaldibia, Argiñano. Bietan. Batean obligazioz. Bestean debozioz.

61

bio 10

Herri-lana. Gogotik aritua da rufino. Batez ere, kultur esparruan. Euskaraz alfabetatuta etorri zen Arantzazutik. Hala ere, lantzen jarraitu zuen. Beasainen egin zen alfabetatze-kanpaina batean parte hartu zuen. Ondoren hartan, euskarako klaseak ematen zituen bere herrian, Zaldibian, 1969/1970

aldera izan zitekeen hori.

Bat bitan banatzen da: Euskaldunak! Alfabetatze-arlora ere iritsi zen politikaren atzaparra, dio rufinok. Egun berean, bi lagunen bisita izan zuen; batetik, Juan Kruz Tolosa (zaldibitarra) eta, bestetik, Joxe Bernardo Jauregi (Legorretarra). Euskalduntze eta alfabetatze aseptikoa nahi zuen Juan Kruzek: euskara huts-hutsik eta kito. Joxe Bernardok, aldiz, beste ikuspegi bat defenditzen zuen: testuinguru baten barruan egin behar zen euskararen aldeko lana. Alfabetatzeko testuak izan zitezkeen, izan behar zuten, problematika osoari lotuak, gai politikoak nahiz sozialak jorra zitzaketenak.

Gai hori ez zen sekula argitu. Hortxe jarraitu zuten bi ikusmoldeek elkarrekin borrokan, dio rufinok.

Gero, Lazkaoko Pax etxean ibili zen, euskara sakontzen. Han irakasle ospetsuak izan zituen: Joxe Mari Aranburu (lazkaotarra), Dionisio Amundarain, Jazinto F. Setien, Enrike Zabala...

1975ean hasi 1977ra arte iraun zuten ikasketa horiek. Urte horretan, Udako Euskal Unibertsitatean eman zuen izena. Iruñako Aita Larraona ikastetxen izan zen ikastaroa.

Hantxe egin zuen Euskaltzaindiaren D titulua lortzeko azterketa. Gogoan du, beste lan batzuen artean, Xalbadorren bertso bat morfosintaktikoki aztertzea tokatu zitzaiola. Nota onarekin gainditu zuen. Titulu horrekin ibili da irakasle, Eibarren, 1990 aldera, TG (tekniko gaitua, oraingo laugarren maila edo) lortu zuen arte.

1977 uda horretan egunero egiten zuen joan-etorria Zaldibiatik Iruñara eta Iruñatik Zaldibiara. Xalbador hil eta hurrengo urtea zen. Hori zela bide, Xalbador Saria iragarria zegoen. Gaia: Nafarroa. Lizarraustitik behera doala gogoratu zaio bertso bat, lehenengo bihurgunea pasatu ondoren autoa gelditu eta hantxe apuntatu zuen paperean. Alde batera, beldurtu ere egin zen, zeren orduan guardia zibila nonahi ibiltzen zen. Han hala ikusita zer pentsatuko ote zuten? Ordurako beste batzuk idatziak zeuzkan. Hau egun horretan idatzia da, dio rufinok:

Xalbador handi zinenhandi guztietan;hala utzi gintuzunnegar bizietan.Ernemuina hasi dazure hazietan;gure kulpa da galtzenbada sasietan.

Izan den Xalbador sari bakarra irabazi zuen bertso horiekin. Hirugarren saria ere rufinok eskuratu zuen. Bigarrena, oker ez banago, Itxaro Bordak eraman zuen, dio rufinok.

62

Ez dok amairuren garaikoa da rufino. Bolada batean, hari eta bertsolariei segika ibiltzen zen batera eta bestera. Begira zer idatzi zuen 2002ko urriaren 11n:

Joan den astelehenean, urriak 7, ohi baino begirago egon nintzaion telebistari. Hiru programa ikusi nituen: Josetxo Lizartzaren ‘Baietz gogoratu’, Estibaliz Ruiz de Azuaren ‘Políticamente incorrecto’ eta Victoria Pregoren ‘Euskadi, la cara oculta’. Jakina, zapping eginez, zeinbat momentutan aldi berean baitziren.

Joxetxoren programak 1969. urtea zuen aipagai, eta, izenburuak zioen moduan, baita gogoratu ere! Atzo gertatu izan balira bezalaxe. Ez dok amairuren garaiko kontu haiek denak oso gureak dira. Orduan (24 urteko gazteak gu) saltsa gehienetako perexil izaten ginen: alfabetatze-kanpainak, bertsolariak, kantaldiak, antzerkia, eliza, ikastola, manifestazioak… mugimendua non, gu han! Oso pozik entzun nien gonbidatuei, batez ere Benito Lertxundiri. Eta uste dut guztiz garai interesgarriak eta emankorrak izan zirela. Harrezkero izugarrizko aurrerabidea egin du Euskal Herriak.

Ez ginen gelditzen bertso-jaiak, kantaldiak eta abar antolatzen, dio rufinok. Problemak ez ziren falta izaten; esate baterako, Gobernu Zibilera eraman behar abeslarien kantak, erdarara itzulita. Hala moduzko itzulpenak joaten ziren. Baimena lortzea zen helburua. Rufinok susmoa du behin edo beste eraman behar izan ote zuten bertsolariek zer abestu behar zuten ere.

Bertsolariez ari garelarik, Artxanberri eta Patxi Errota Saria izan zen garrantzizkoa Zaldibian. Rufino izan ohi zen alma mater. 1977an hasi eta 1989ra arte egin zen, bi urtetik behin. Hauek dira txapeldunak: 1977an, Mitxel Xalbador; 1979an, Mikel Mendizabal; 1981ean, Anjel Mari Perñagarikano; 1983an, Andoni Egaña; 1985ean, Pablo Joxe Aristorena; 1987an, Xabier Narbarte; 1989an, Jokin Sorozabal.

Begira zer dioen Jexux Mari Etxezarreta “Izazpik”:

1967an Txapelketa Nagusiak bukatu ziranean, gizon langile eta ausart batzuek jarraitu zuten bertsolaritzaren alde lanean, gazteentzako edo lehenengo mailakoak ez zirenentzako txapelketak antolatzen, laguntza gutxirekin eta afizio aundiarekin. Izen oien lana inoiz aaztu ez dedin, emen agertzen dira ospatzen ziran txapelketak eta arduradunak:

(...)

Artxanberri saria. Zaldibia. Rufino Iraola

(...)

Ikastolaren frontea da beste bat. Ikastolen aldeko mugimendua handia eta serioa izan zen. Lan asko egin zuen jendeak. Zaldibiak izan zuen berezitasuna da taberna: Illati. 1972. Ateratzen zen dirua ikastolarentzat. Hamahiru lagunen artean erosi zuten lokala, ehuna mila pezeta ipinita; rufino tartean, noski. Hala ere, esan behar da dirua ipini zutenak adina edo askoz lan gehiago egindakoak badirela, eta doan egin ere.

Taberna horrekin problema serio samar bat izan zuten: Sozioetako bat atxilotu, eta banketxeko kontua blokeatu zieten. Donostiako infanteriako kuartelera eraman

63

zitutezn deklaratzera, epaile militarraren aurrera. Zer gertatuko eta rufinoren kapitaina izandakoak (López de Diegok) ezagutu. ¿Qué haces tú aquí?, galdetu kapitainak. Kapitainak ez, komandanteak. Beldurrak ez zidan utzi segituan jabetzen, baina aszendituta zegoen, dio rufinok.

Ez da oroitzen zer erantzun zion, baina larrialdi ederra pasatu zuela bai.

Demokrazia heldu eta ikastolak kobratzen hasi zirenean, taberna saldu egin zuten, eta Iztueta Fundazioa sortu. Dena den, hori baino lehen, 1975ean, rufinok bere partea anaia Patxiri saldu zion.

Diktadura garaian, fronte politikoa edo klandestinitateko eginkizunak ere hor zeuden: propaganda banatu, bilerak egin, otordua prestatu, jendea gorde, eraman, ekarri, autoa utzi, abisuak pasatu, Caritas berezian parte hartu... Mila gauza, rufinoren garaiko askok dakiten bezala.

Behin, nonbait izanda zetozela, rufinoren lagunak irudipenen bat hartu du, eta Patricio Etxeverriaren hiletako segizioan sartu ziren. Han ibili ziren, musika eta guzti, zerraldoaren atzetik.

Beste egun batean, Jexux Sukia eta biak Zegamatik zetozen, han kartel batzuk ipintzen arituta. Segurako bidegurutzean, guardia zibilek: ¡Alto!. Abran el maletero. Ireki dute, eta pertza kolaz betea eta erratz zaharra barruan, eta guardia zibilek: ¿Qué son ustedes, pintores? Eta Jexuxek: No, no. Txerri-jana, txerri-jana. ¡Váyanse, váyanse!, esan eta bakean utzi zien.

Guraso Elkarteko idazkari ere urte askoan izan zen.

Junta parrokialean ere egonda dago (1970 inguruan), polemika eta guzti. Polemika, batez ere, apaizen artekoa zen; izan ere, politikak dena harrapatu eta nahasten zuen.

Hainbeste tokitan ibili behar, eta ez da zaila hanka sartzeren bat egitea ere. Bertso honetan horrelako zerbait dio rufinok:

Gure barruan somatuz gerokomeni ez den pistirik, inoiz ez utzi hari egitenberak nahi duen guztirik;gerta liteke damutuzekoez izatea astirik,eta geroztik bizi beharrabegiak malkoz bustirik.

1970. Burgosko epaiketa. Epaiketa hartan egon zen rufino. Alde batetik, Euskal Herria baino lasaiago zegoen Burgos, baina inpresioa egiten zuen montaje hura dena ikusita. Hoteleko nagusiak sarritan galdetzen zien: ¿Qué tal va lo vuestro?. Hantxe ezagutu zituen gero protagonista handia izango zuten preso asko eta zenbati abokatu: Mario Onaindia, Jokin Gorostiki, Teo Uriarte... Bandres, Castels, Etxebarrieta...

Oiduiko txabola

64

Oiduiko Txabola egiten gogor hartu zuen parte (1973). Asteburuero, asto eta guzti. Baina juerga politak ere bai Enerioko artzainaren txabolan, Anjel Mari, Nikolas eta abarrekin. Bertsotan ere jarduten zuten, batez ere anaia Sebastianekin.

Rufino beste bi lagunekin Firestone fabrikara bertara joan eta handik ekarri zituzten Oiduirako koltxoiak. Usansoloko Sebastian Angoitiak lagundu zien. Sebastian Bizkaitarra zen, baina bolada batean rufinoren lankidea izana, Zaldibiako Yany-n

Rufino da Gaillur-harunz Mendi Elkartea sortu zuenetako bat, Jexux Sukia eta Juan Manuel Galarragarekin batera.

1975 urtea, bereziki, gogorra izan zen: Txiki eta Otaegi fusilatu zituzten, FRAPeko beste hiru lagunekin batera. Gai horri buruz ere baditu bertsoak rufinok. Txikiren gorpua Zarautza ekarri zutenean da sortaren izenburua. Hona pare bat:

Cacerestarra konbentziturikeuskal garrasi-hotsean;ondorioak hara askotankausa fin bati lotzean!Beste edozein izan zitekeenzu egokitu zotzean,haiek hainbeste pena utzitaeuskaldunon bihotzean,baina ez al da askatasunakimutzen heriotzean?

Ez pentsa gero zure heriotzakezer eman ez duenik:haize hartatik indarra hartzenhasiak gara jadanik;mezu horixe jaso genuenhil aurrean zeuk emanik;zenbaitek ez du asko ustekooraindik bizi zarenik...Bizitzea da ez izatea,IZATEKO, pizten lanik.

Txiki eta Otaegi hil eta handik bi hilabetera hil zen Franco. Orduan ere disgustu handia izan zen rufinoren etxean, eta beste familia askotan. Rufinoren anaia eta koinatua atxilotu zituzten, Oidun egin zuten bazkaria zela medio. Tratu txarrak nozitu bai, baina denak libre utzi zituzten, hamarna mila pezetako fiantzarekin.

Zinegotzi ere izan zen, baina oso denbora gutxian. Zaldibian, udaletxean denbora asko egiteko beste ideologia batekoa izan behar da.

Hori bai, 1991ean ZUT (Zaldi-Ibia Udal Taldea) antolatu zuten, eta hauteskundeak irabazi. Orduan ere, rufinok gogor jokatu zuen kandidatura horren alde, idazkari bezala. Egun berean egina omen dago bilerak EErekin, EArekin eta EAJrekin.

Bigarren legealdi bat ere iraun zuen. Gero desagertu egin zen. Mostra gisa Rufinok ZUTen izenean idatzitako gutun bi gogoratuko ditugu: bata, rufinok ZUTeko beste ordezkariei bidalitakoa. Bestea, ZUTek ateratako azken komunikatua, baina, idazkari

65

moduan, hura ere fisikoki rufinok idatzia. Lehenengoa euskaraz dago; bigarrena, erdaraz.

Zaldibia Udal Taldeko kideok:

Joan den asteburuan iritsi zitzaidan, Migel Mari Arreseren eskutik, martxoaren 18ko bilerarako deialdia. Oso ongi irizten diot bilera egiteari; izan ere, hartzen den erabakia hartzen dela, duintasunez jokatzea eta gauzak itxuraz egitea beti da ezinbesteko eskakizuna.

Nik neuk badut zalantzarik asko, lan arazoak direla medio, fisikoki hor izan ote naitekeen, nire desioa hala izan arren. Hori dela eta, besterik ezean, gutun honen bidez hartu nahi nuke parte.

Lehenengo eta behin, hauxe adierazi behar dut: bizitzako beste edozein arlotan bezalaxe, politikan ere kontestua etengabe aldatzen joaten da, nahiz eta, zoritxarrez, zenbait kasutan, terrorismoarenean adibidez, ederki kostatu den aurrerapausoak ematea.

ZUT ere kontestu jakin batean sortu zen, eginkizun konkretu batzuekin eta helburu zehatzekin. Ez dut zalantza txikienik ere behar-beharrezkoa zela bere garaian. ZUT jaio zen, besteak beste, ideia politikoengatik hiltzen zutenen edo hilketak justifikatzen zituztenen aurrean, bizia ideien gainetik zegoela defendatzeko. Uste dut, gorabehera batzuekin bada ere, ideia nagusia betetzen saiatu dela.

Bazuen beste asmo bat ere: alderdi demokratikoak herrian bultzatzea eta lan hori erraztea. Puntu honetan, ez dakit zenbateraino bete duen bere eginkizuna. Ez gara hasiko azterketa sakonetan, baina garbi dago alderdi politikoei, erantzukizuna euren gain har dezaten, iritsi zaiela ordua. Zortzi urte asko dira ZUT bezalako erakundearentzat.

Egoera aldatu da egin da: ETAren tregoa, Lizarrako Ituna, Euskal Udalen Biltzarra, EAJ eta EAren arteko hitzarmena... Ez noa tregoa zerk fortzatu duen baloratzen hastera eta tregoaren ondotik sortu diren mugimendu horieii buruz iritzirik ematera. Baina, lehen, kontradikzioa biolento eta demokraten artean baldin bazegoen, orain egon liteke Lizarrako Itunaren aldeko eta kontrakoen artean. Edo, gutxienez behintzat, egon liteke kontsensu zabalago baten aldeko jendea. Beraz, ZUTen barruan bertan ere eman litezke jarrera diferenteak, eta horrek bideragarritasuna zeharo zapuztuko luke.

Orain arte esan dudan guztia kontuan harturik, ni ZUT desegitearen aldekoa naiz. Hori bai, gure erabakiaren berri herri osoari jakinarazi behar zaio gutun ireki baten bidez.

Zaldibian, 1999ko martxoaren 14an

Izenp.: Rufino Iraola Garmendia

Begien bistakoa da Rufinoren ideiek eragina izan zutela. Garbi dago aurreko gutun horretako ideiak jasoak daudela herriari banatu zitzaion komunikatuan ere:

Estimado zaldibitarra:

66

Nos dirigimos en nombre de ZALDIBIA Udal Taldea (ZUT). Queremos entrar en tu hogar a travéss de este escrito y esperamos que, como siempre, nos dispenses la mejor acogida. La verdad es que la proximidad de las Elecciones Municipales de junio nos ha impulsado a comunicar a todos los vecinos de este pueblo de Zaldibia nuestra última decisión. Después de trabajar durante ocho años, cuatro en el gobierno y otros cuatro más en la oposici¢n, ZUT acordó, en la reunión del pasado 18 de marzo de 1999, autodisolverse y, por lo tanto, no presentarse a los próximos comicios electorales, decisión que fue adoptada por unanimidad.

Creemos que no te habrá cogido de sorpresa esta decisión, puesto que obedece a una lógica palpable en coherencia con los tiempos que corren. Nada de lo que en este mundo tiene presencia nace al amparo del azar o la casualidad, sino que, como hemos escuchado tantas veces a nuestros mayores, todas las cosas tienen su raz¢n de ser. ZUT nació dentro de esa lógica, en un determinado contexto, para hacer frente a unos problemas bien definidos. Hoy es el día en que pensamos que ZUT ha cumplido con su misión.

ZUT ha sido el que ha mantenido viva, durante estos ocho años, la llama de los que defienden que la vida está  por encima de las ideas políticas, que no se puede matar por esas ideas y que hay que condenar toda violación de los derechos humanos, venga de donde venga. Precisamente, cuando nació ZUT la principal contradicci¢n se daba entre los que condenábamos todas las expresiones de violencia y los que sólo condenaban algunas. Ha llovido mucho desde entonces. Aunque parte haya sido en la misma direcci¢n, hoy nos encontramos en otro escenario diferente: la tregua de ETA, Pacto de Lizarra, Asamblea de Municipios Vascos, pacto entre PNV y EA... Con ese telón de fondo, ZUT ha tomado responsablemente la resolución que más cabía esperar en actuales circunstancias.

Sin embargo, el trabajo de ZUT no se ha restringido, en estos ocho años, a la parcela política, también ha participado activamente en la gestión municipal. Ahí están las grandes aportaciones urbanísticas realizdas en el período 1991-1995, como son el Parque de Olalde, la plaza del pueblo, la compra de Karreranea, local de cine, amén de otras importantes gestiones en otros campos como la cultura, servicios sociales, etc. As¡mismo, en esta última legislatura, desde la oposición, ZUT ha seguido trabajando por Zaldibia, presentando sus propias alternativas, unas veces, y, siempre que ha considerado oportuno, apoyando las inciativas presentadas por el partido en el gobierno.

Pero, como queda dicho, cada cosa tiene marcado su tiempo. A ZUT le ha llegado el momento de despedirse y lo hace plenamente convencido de que entenderás su decisión. No obstante, los que hemos estado apoyando y potenciando a ZUT seguiremos trabajando en aquello que más podemos aportar para Zaldibia y para la sociedad en general, al tiempo que expresamos nuestra gratitud por el apoyo prestado.

Zaldibia, a 14 de abril de 1999

67

Hortxe dago muga, 1999 inguruan: Rufinok ez du zuzenean parte hartzen, lehen bezala, herriko lanetan. Idaztera eta bere beste eginkizun batzuetan ematen du denbora, nahiz eta herrian badiren proiektu interesgarriak

Politika kontua dela eta, rufinok izan ditu gertaera mingarriak ere. 1991ko festetan pintadak egin zizkioten. Egia esateko, politikan sartzen zelako eta idatzi ere egiten zuelako. Beste giro bat zegoen orduan herrian.

68

bio 11

1981ean langabezian gelditu zen; gero CAFen sartu zen; handik igaro ostean, Urretxuko euskaltegian aritu zen lanean. Garai horretan, 1983-84an, ikasten hasi zen, bigarren txandan. Aurrena, Bergarako UNEDn egin zuen 25 urtetik gorakoak unibertsitatean sartzeko ikastaroa. Oso irakasle onak eta

jatorrak egokitu zitzaizkion; batekin oroitzen da bereziki, filosofia ematen zienarekin: Ezkurrako Fernando Etxeberria, fraide domingotarra izana.

Ikastaro osoa egin baino lehen hemengo unibertsitatean azterketa egiteko aukera izan zuen, eta gainditu egin zuen.

Besteak beste, bigarren hizkuntza bat behar zen. Urte hartara arte euskarak balio zuen, baina, jadanik ofiziala zenez, beste bat zeukan hautatu beharra. Italiera aukeratu zuen. Bi hilabetez aritu zen italiera ikasten, hiztegi eta gramatika batekin.

Azterketako lana zen itzulpena egitea. Aukeran zegoen euskarara nahiz gaztelaniara itzuli. Errazagoa iruditu zitzaion gaztelaniara itzultzea eta halaxe egin zuen. Gogoan dut Fasciori buruzko testua egokitu zitzaida, dio rufinok. Nahiko erraza suertatu zitzaion itzulpena.

Azterketaren ostean, beste ikastarotxo bat egin behar zen, eta azkenean 15/20 orrialdeko lantxo bat. Bertsolaritzari buruz egin zuen lana. Bertsolaritzak eta euskarak apuru ugaritatik atera izan omen zuten garai horretan. Maisu ikastekoan, euskal filologia hartu baitzuen espezialitatetzat.

Akzesoa lortu ostean, Ategorrietako Maisu Eskolan hasi zen. Hiru urteko karrera zen, 1987ko ekainean amaitu zuen. Sekulako notak. Dirudienez, benetan saiatzen zen. Ederrena da gimnasian Ohorezko Matrikula atera zuela. Bi semeek eta andreak ez diote barre gutxi egiten horren kontura!

Garai horretan, goizez Donostian estudiatu eta arratsaldez Zarautzen klaseak eman egin zuen. Kasualitatez, EGAko klasean irakasle dezente zituen, eta horien artean bere musikako irakaslea: Pili Lizeaga, Hernaniko Fagoaga jatetxeko alaba. Beraz, elkarren ikasle eta irakasle ziren aldi berean.

Hari ere egin zion polita azterketa egunean. Bi pieza jo behar izaten zituen ikasleak, bata berak aukeratua eta bestea irakasleak. Rufino sartu da musika-gelan eta esaten dio: Nik hau eta hau joko ditut. Horrek ez du balio, bat neuk aukeratu behar dut, esaten dio Pilik. Hau joko dut orduan, dio rufinok. Jotzen du, eta Pilik: Orain jo ezazu, bada, lehen esan duzun hori.

Banekien hori esango zidala, dio rufinok. Ongi atera zitzaion estrategia. Berak ere laster atera zuen EGA, oso euskaldun ona zen, eta da. Damurik, gurpildun sillan dabil orain. Rufinok urtero ikusten du Benidormen, eta gustura egoten dira kontu-kontari, asko estimatzen dute elkar.

69

bio 12

Dibertitu. Oso gazteak zirela, igande normaletan, Azken Portura (Zaldibia), Depositura (Zaldibia), Larraitza eta inguruko herriko festetara joaten ziren: Ordizia, Lazkao, eta abar. Azken Portu eta Depositu auzoko bi taberna ziren. Azken Portun bolatokia zen, eta mutil nagusigoekin aritzen ziren jokoan.

Taldean bazituzten bolari onak. Juan Mari Alkaiaga zena ona zen, dio rufinok. Udan, goizezn, Deposituko presara joaten ziren igeri egitera. Arratsaldez, batzuetan, soinua izaten zen Despositun

Igande goizetan, ordea, derrigorrezkoa zen mezatara joatea. Mezatara joan, Zapateria (gero Estanko) tabernan bainilazko gaileta luxeak eta anisa hartzen zuten. Orduan, Ordiziako Ortega izeneko bat etortzen zen erroskilak, bixiguak... errifatzera. Karta txikiak (numeroen ordez izaten ziren) hartzen zituzten. Zozketa egiteko, karta-joko normala izaten zen. Ortega horrek nahasten zituen, eta beraiek, rufinoren koadrilakoek, altxatzen zuten karta. Tokatzen ez bazitzaien, askotan, inor jabetzerako, berriro egiten zuten zozketa... Beraiei tokatu arte ez ziren gelditzen. Juan Mari Alkaiaga zen horretan artista, inor konturatzerako egiten zuen dena. Biandetxeko Jexuxek egiten zituen barreak! Hala esaten zuen: «Hauek ditut elementuak hauek, tokatu arte hor aritu dituk karta atera eta karta atera eta, hala ere, ez zaiek tokatzen!».

Gero, haziago egindakoan, Beasaina eta, geroago, Tolosara joateko ohitura etorri zen. Oilalume eta horrelako lekuetara ere joaten ziren noizean behin. Egun batean, neska garai batekin zebilen dantzan. Martzelino Vergara pilotari famatuaren arreba zela esan zion.

Bolada batean, kanpora ateratzen ere hasi ziren: mendira, eskiatzera, Isabara... Adibidez, Eustakio Mendizabal “Txikia” hil zuten egunean, 1973ko Ostiral Santu eguna zen, Isaban zen, koadrilan joanda.

Tarteka hondartzara ere joaten ziren, baina ez zeukaten ohituratik oporretan kanpora ateratzeko. Ezkondu eta gero hasi zen horretan.

Dantza gustatzen zitzaion, baina, iganderik hutsik egin gabe, afaldu egiten zuten. Gainera, kalabazarik hartuz gero, laster alde egiten zuen inguru hartatik. Taberna giroa demasa zen rufinoren gazte denboran.

Ezkondu aurretik, beste neska batekin ibili zen; ez, hala ere, denbora askoan.

1975ko uztaileren 23an ezkondu zen, Arantzazun, Blanki Azanzarekin. Juan Ignazio Agirre frantziskotarrak ezkondu zituen. Rufinoren kurtso berekoa zen kolegioan. Bazkaria ere bertako Hospederian egin zuten.

Eztei bidaian, aurrena Alakantera eta gero Torremolinosa joan ziren. Han zeudela lurrikara nozitu zuten, ezer pasatu ez bazitzaien ere. Ez horregatik, baina egonaldi guztia egin gabe itzuli ziren etxera.

Emaztearen aita ingresatuta zegoen Donostiako Pakean. Hilaren 23an ezkondu zela esan dugu, eta aitak 21ean izan zuen istripua. Bodan izan zen, baina segituan itzuli zen ospitalera. Berrogeita hamazazpi urte zituen aitaginarrebak. Ez zuen gehiago lan egiterik izan, nozitu zituen lesio larrien erruz.

70

Rufinok baditu bi bertso emazteari eskainiak, bata ezkontza egunean bertan elizan kantatua:

Nik ere, bada, agintzen dizutzeuk agindu didazuna,eta bihotzez eskaintzen dizutbetirako maitasuna:zure senarra izanez betemunduko eginkizuna,ta promen horren seinaletzakojanzten dizut eraztuna.

Bigarrena, 1976an:

Izoztearen eragin txarrakerretzen duen arbola...badakizue mentu berriatxertatu behar zaiola;mentu horixe izan zinen zuerdi etsirik nengola...Libertatea baino hobe damaitasunaren kaiola.

Bi seme izan dituzte Rufino eta Blankik: Bianditz eta Gerizpe. Batak CAFen lan egiten du, eta bigarrenak Iruñako institutu batean.

Bianditz jaiotzeko zegoela paraturiko bertsoak dira hurrengoak:

Haur baten zain (1978ko martxoa)

Gure amets gozoaburutu bezperanez dakizu zein pozikgu aurkitzen geran.O, haurtxoa, ez dakitzer izango zeran,neska ala mutilaberdin dit aukeran...zatoz guztiok ongigozatzeko eran.

Baratza jantziko duama erditzeak;udaberria dakarpuja berritzeakta gure jarraipenazutaz hornitzeak,ez gaitu deuseztakozahar-hortzeak,hortik salbatzen gaitu

71

zugan mamitzeak.

Bigarrena jaio zenean ere paratu zituen bertsoak Rufinok:

Zuri begira (1980ko apirila):

Hiru hankan zegoen gure familia,zu gabe ezin ginengu ibili ia;bizitzaren legeak zaitu bidalia,kukuaekin baterahau erregalia!

Zeu kontsultatu gabemundura emana,beraz zeurekin duzueskubide dana;bai, taxuz hazi arteta lortu zer janaez dira geldituko aita eta ama.

Bianditz

72

Bian eta Geri Bastidan.

Rufinoren oinordekoez ari garelarik, badu dokumentu bat oso kuriosoa, haurrak, batez ere zaharrena, haurtzaindegira eramaten zituenekoa. Haurraren eguneko intzidentzia guztiak. Koadernoaren funtzioa zen haurraren eguneroko jardueren, janarien eta loaren berri ematea. Gurasoek, noski, etxeko intzidentzien berri emango dute, eta andareñoek haurtzaindegikoena. Hona adibide batzuk:

Azaroaren 23an, gurasoek

Lo ongi egin du. Hala ere, tarteka, ametsetan-edo, negar murrian hasi ohi da, sarritan, gauez. Eztul pixka bat dauka. Ongi gosaldu du.

Azaroaren 24an, gurasoek

Lo ongi. Gosaldu ere bai. Txertoaren lehen partea eman diogu. Bigarrena Bakartxok jar diezaion nahi genuke.

Azaroaren 24an, andereñoak

Oso ongi egon da goizean. Bazkaldu ere ondo egin du (barazki purea haragiarekin) eta gero yogurt bat. Siesta luzea egin du.

Azaroaren 27an, andereñoak.

73

Goizean oso-oso pozik egon da. Ongi bazkaldu du: arroza eta haragi egosiarekin egindako purea, eta natilla.

Azaoren 28an, andereñoak.

Ia goiz osoan lo egon da. Azenarioa eta sagarrarekin egindako zukua hartu du. Gero ongi bazkaldu du. Nahiko pozik dago.

Azaroaren 30ean, andereñoak.

Goizean lo egin du. Bazkaltzeko, lentejak eta haragi purea jan ditu; gero yogurt bat. Oso pozik dabil. Zutik jartzen hasi da, egurrari helduta.

Abenduaren 1ean, guasoek

Lo eta gosaldu ongi egin ditu. Katarro pixka bat dauka. Aurreko egunetan bezalaxe, ordu bietan joango gatzaizkizue haurra hartzera.

Abenduraren 4an, gurasoek

Lo ongi egin du. Katarro dezentea dauka. Gosaldu, poliki.

Horiek dira hasierako komunikazioak. Hurrengo urteko uztailean amaitzen da koadernoa. Hauek dira azken bi oharrak:

Uztailaren 23an, gurasoek

Larunbatean istripu txiki bat izan genuen. Zorionez, ez zuen minik hartu. Susto dezentea hartu zuen arren, ez diogu aparteko erreakziorik nabaritu. Lo eta jan ondo egin ditu ondorenean ere. Sukar pixka bat dauka. Txertoaren ondorioa izango da.

Uztailaren 23an, andereñoak

Goizean, etorrita bezala lotaratu dugu, eta lasai-lasai lo hartu du. Ia goiz osoa lo pasatu du. 12:00etan argia piztu diot, ea ondo dagoen ala ez, baina ez da mugitu ere egin. Pixka batean bere ondoan egon naiz ferekak eginez eta barre txikiak eginez esnatu da. Oso ederki bakazkaldu du (…).

Hurrengo testua bere bi semeei dedikatua da, erraz antzemango diozuen eran. Izenekin hasten da: Bianditz eta Gerizpe dira izen horiek:

Izen arraroak. Izen horiek ipini genizkizuenean, erabaki bat hartu genuen. Gure biografiaren zati bat gehiago idatzi. Gustatu ala ez, horrek ez dauka atzerabueltarik. Hala ere, ez daukagu inolako damurik. Hori oso seinale txarra izango litzateke. Denbora errealean idazten den biografia da bizitza eta ez dago behin-behinekotasunik. Behin idatzitakoa ez dago ezabatzerik. Posibilitate bakarra da, gaizki idatzitakoa ezabatu gabe, hura zuzentzeko, gehiago idaztea. Beraz, bizitzaren arkatzez idazten duguna, laburtzeko ere, luzatu egin behar da.

Ekintzaz ekintza eta omisioz omisio luzatzen dugu. Bizitza igaroan dabil, ibaiko uraren antza du: leku beretik ez da bi aldiz pasatzen. Horregatik, ezinbestekoa da bizitza osoan behin bakarrik egingo dugun bidaia ongi

74

aukeratu eta antolatzea. Zuek gazteak zarete. Hain zuzen, gazteentzat bakarrik balio duten kontuak dira hauek.

Idazten hasi berriak zarete; oraindik ez duzue garai galdurik. Baina, benetako biografia idatzi nahi baldin baduzue, proiektua, gidoia, argudioak eta estiloa erabaki behar dituzue.

Ibaia eta ura aipatu dizuet arestian. Behin honezkero itsasoa ere aipa genezake. Itsasoaren erdian aurkitzen gara. Naufrago. Zuen aita eta ama naufragoak dira, eta zuek naufragoaren herentzia jaso duzue. Nik esango dizuet non dagoen sekretua: indar oroz saiatu behar duzue zeuon buruari ur gainean eusten. Norbere sorbalda gainera igota eutsi beharko diozue gorputzari airean. Kanpotik ez espero izan laguntza handirik.

Ondoren nabigatu. Ez du balio ur gainera ateratze hutsak. Ontzia gidatu behar duzue. Ontzi-gidari onak ongi aprobetxatu behar ditu haizearen norabidea eta indarra. Bizitzaren nabigazioan ere ez dago errazegi ezer gutxiesterik. Eskaintzen dituen egokiera guztiak baliaturik ere, beti azalduko da kontrako elementuren bat!

Nabigatzea bada besterik ere: determinismoari aurrea hartzea da. Gure borondateari obeditu behar dio timoiak. Ur gainera ateratzeaz gain, nabigatzea eta norabidea hautatzea dira munduko gure ibili etikoaren oinarriak. Inertziak ez du balio; horrek, lehenxeago edo geroxeago, ontziaren urperatzea dakar. Kreatiboak izan behar duzue; destinoari ez utzi berearekin ateratzen. Korrontearen kontra. Hortxe ikusiko da nor zareten. Horrela adiskidetuko zarete, betiko, etika eta askatasunarekin!!

Zuen biografia ez baduzue alferrik luzatu nahi, joka dezazuela adimenez eta burutsu. Adimenean dago bizitza antolatzeko tresneria osoa. Adimenean. Begira zaitezte laferrikako grina eta omisio larrietatik. Adimen bakoitzak bere erara interpretatuko du errealitatea, eta hortik etorriko dira askatasuna eta tolerantzia. Hori izango da mundu honetako aberastasun handiena. Elkarren osagarri gara, eta, aldi berean, oso diferenteak. Horregatik esan bide zuen jakintsuak: “Otso bat ikusten baduzu otso guztiak ikusiak dituzu, baina gizaki bat ikusten baduzu, bat bakarra ikusiko duzu, eta bera erdizka”.

Esan nahi baita gizakia oso konplexua eta korapilatsua dela. Lehen ere mintzatu izan gara inoiz horretaz. Gauza guztetan bat ez bagatoz ere, ados ginen gizakiaren esentzia desioa dela. Desioaren zimentarriak bi zirela esan nizuen: interesa eta jakin-mina. Munduak egin duen aurrerako guztia interesaren edo jakin-minaren eskutik egin du.

75

Bian eta Geri, osaba Iñakirekin

76

bio 13

Rufinori galdetzen badiozu zergatik idazten duen, berehala erantzungo dizu: «Psikoterapia egiteko». Eta zer da hori. Burua beti okupatua eduki behar da, dio rudinok. Hasieran esandakoa gogoratzen? Mintzo Eria. Nahiz eta azkeneko urte sail luzean nahiko bakean uzten dion.

Kasualitate batek bultzatu zuen idazten hastera. Ordura arte, beste modu batean okupatzen zuen bere burua. Damurik, uste du Mintzo Eri madarikatuak, inoiz, tabernara eta tabernako girora ez ote duen gehiegi makurrarazi. Hori ere kontrolatu behar izan du, eta atezuan egon da beti. Tentuan. Alerta piztuta, badaezpada ere, dio rufinok. Gustura dago bere jokabidearekin, eta garbi aitortuko dizu aurpegiko kolorea ez dela horrena. Neuk ere hala uste dut, rufino horretan sintzeroa dela.

Agian, haritik apur bat atera egin gara. Esaten ari ginen, kasualitatez hasi zela idazten. Lehen ere aipatu dugun Jazinto F. Setienek idazki bat ikusi zuen Zaldibiako Guraso Elkartean. Hantxe hasi zen galdezka:

–Nork idatzi du hau?

Jose Bernardo Garmendiak, hura ere beste alma mater bat herri-lanean, aipatu zion rufinoren izena.

–Bada, esan jarraitzeko! –erantzun zion.

Rufinok berak entzun izango zion, eta lotsaturik bezala geratu omen zen. Handik laster, ordea, Zeruko Argian idatzi zuen artikulua, Giro izengoitiarekin. Eta hala segitu zuen aurrera. Azaldu digu Giro nondik zetorren ere. Honela deskodifikatu behar da: bigarren abizena, lehenego abizena, izena eta baserriaren izena: Garmendia, Iraola, Rufino, Olegi.

Gero beste ezizen bat ere erabili zuen: Elorri-Arantza. Horrekin bertsoak idazten zituen, Zeruko Argian. Rufinok ez omen daki nondik nora, baina Luis Baraiazarrak deskubritu, alajaina, goitizen horren azpian gordetzen zena zaldibitarra zela. Bai, Rufinok, bolada batean, hamaika bertso idatzi zuen Zeruko Argian. Bat, bederen, gogora dezagun, Aita Zavalari eskainia (1974):

Bertsoen bila miatu ditukale eta baserriak,zenbat argitaratu dituenzaharrak eta berriak!,bai zuztarretik argitu erebertsolari jatorriak,agortzen ez den jarioa duZavalaren iturriak,inork ez daki oraindik zenbat

77

zor dion Euskal Herriak.

1980an, kronista hasi zen La Voz de Españan. Ormatxea (izena ez dauka gogoan) zen zuzendaria. Berehala hil zen jaun hori, dio rufinok, eta baita periodikoa bera ere: 1980ko otsailaren 18an bukatu zen, nahiz eta, izena aldatuta –La Voz de Euskadi –, 1983ko maiatzaren 25era arte jarraitu.

Ondoren, Diaro Vascon hasi zen. Ez dauka ahanzteko bera dela periodiko horretan euskaraz idazten hasi zen lehengo kronista. Basarrik idazten zuen euskaraz, baina beste atal batean.

Ez dugu hasierako kronika haietakorik –nahi dituenak DVren artxiboan edo, agian, Zaldibiako udaletxean aurki ditzake–. Bai, ordea, geroagoko batzuk eta hemen azalduko ditugu horietako zenbait: urteko bat, 1999tik 2010era arte. Baliteke aldaketa txikiren batzuk egotea testu hauen eta benetan publikatuen artean, zeren espazio kontuagatik-edo, batzuetan pixka bat moldatu beharrean egoten dira, dio rufinok. Rufinoren ordenadoreko artxibotik hartu ditugu guk, hark idatzi eta bidalita bezala:

Aitzol Sukia, profesional desde el 1 de enero

El pelotari local Aitzol Sukia pasó al campo profesional cuyo debut tuvo lugar el pasado día 1 de enero en el histórico recinto del frontón Astelena, de Eibar. El zaguero zaldibitarra estuvo asistitido en los cuadros alegres por Tolosa III, veterano pelotari amezketarra. Tuvieron enfrente a la pareja compuesta por González y Almandoz.

El debut de Aitzol no pudo ser más feliz, ya que, aparte del buen juego exhibido, la victoria cayó de su lado por un contundente 22 a 10.

La empresa Aspe se ha hecho con los servicios de este joven pelotari para los cuatro próximos años, que alcanza el profesionalismo después de haber obtenido considerables éxitos en el campo aficionado.

Por nuestra parte, sólo nos queda desearle suerte y que se vayan cumpliendo sus ilusiones, al tiempo que hacemos votos para que algún día le veamos entre los grandes de este nuestro deporte.

Azpillaga eta Lotapegi Txamarretxeko festetan

Azpillaga eta Jon Lopategi bertsolariak etorriko dira datorren larunbatean Txamarretxeko festetara. Garai batean oso modako egon zen bikotea da bertsolari bizkaitarrona, Hamaika aldiz etorri izan ziren

78

Zaldibira. Urte berean sei aldiz etortzera iritsita omen daude. Aurten ere badute bigarren aldia.

Bestalde, Arretxe jatetxeak eskainitako zahagi ardoa eta gazta zaharra izango dira dastagai Txamarretxera inguratzen diren guztientzat.

Osterantzean, festa osatzeko, honako egitarau hau dago prestatua: 17:00etan, haur jolasak; 18:30ean, Goiztiri txaranga; 19:00etan, toka txapelketa; 20:00etan, Iztueta dantza taldearen saioa; 20:30ean, Azpillaga eta Lopategi bertsolarien jarduna; 21:00etan, auzotarren afaria Arrese jatetxean; 23:00etan, erromeria Arrese aurrean, Epelde, Larrañaga eta Begiristainekin.

Datorren astelehenean, Saturdin erromeria bikaina izango da

Datorren astelehenean, Bazkoa bigarrenean, Saturdiko festak dira. Goizeko 11:30ean hasiko dira ekintzak. Hasteko, meza nagusia. Mezaren ondoren, auzoko zaharrenei opariak emango zaizkie. Segidan, haur-jokoak.

Eguerdian, Aitor Mendiluze eta Imanol Lazkano bertsolarien saioa. 13:00etan, toka-txapelketa. 14:30etan, lagunarteko bazkaria.

Bazalondoan, bertsolarien bigarren saioa.

Arratsaldeko 5:3Õean, herri kirolak, aizkoaran eta segan: Mitxelena eta Azurmendi, Agirrezabala eta Altzoren aurka; ondoren, harri-jasotzaileen saioa: Joseba Ostolaza errenteriarrak iaz 5 jasoaldi eman zizkion Ernaitza harriari (147 kg). Marka hori ontzen saiatuko da aurten. Ondoren, trikitiarekin erromeria.

Okobioko Domingok 100 urte beteko ditu gaur

Domingo Usabiaga Zubiarrain Zaldibiko Okobio baserrian jaio zen 1902ko martxoaren 26an; beraz, esan bezala, 100 urete beteko ditu gaur. Hori dela eta, seme-alabek eta gaineratiko familiartekoek omenaldia eskainiko diote egun seinalatu honetan: eguerdiko 12:00etan meza izango dute Lasarte-Oriako moja brigidatarren komentuan, eta 13:30ean, lagunarteko bazkaria.

79

Berez Zaldibikoa bada ere, Lazkaomendin, Lazkao eta Zaldibiaren muga-mugan, dagoen baserria da Okobio. Hantxe jaio, ezkondu eta nekazaritzan atera zuen bizimodua Domingok, nahiz eta azken urteotan Lasarte-Orian bizi den.

Errekalde baserriko Maria Sukiarekin (G.B.) ezkondu zen, eta uztarketa horretatik sei seme-alaba munduratu ziren. Besteak beste, Aitor Furundarena eta Joseba Tapia soinujole ospetsuen aitona dugu Okobioko Domingo.

Bat izatekotan, gizon umila eta zintzoa izan da bere denboran Domingo. Bere izaera horren lekuko gertatuko da gaur egingo dioten omenaldia. Gorputzez, harritzekoa ez denez, makalxeago baldin badabil ere, buruz argi dago oraindik, eta segi dezala horrelaxe. Zorionik beroenak. Egun ederra pasa dezala.

Denbora gutxian hirugarrena

Azkeneko bi urteotan hiru lagun iritsi dira 100 urtera Zaldibian. 2001ean, Eulalia Garmendiak bete zituen (orandik orain hilda 101 urterekin) eta aurten bertan, konkretuki otsailaren 24an, bere garaian esan genuenez, Urretagoenako Migel Antonio Sukiak gainditu zuen marra hori bera. Mila eta bostehun biztanle besterik dituen herria izateko, marka polita.

Etxabe autobusak, 40 urte errepidean

1963ko abenduaren 14an, goizeko 7:23an –ez minutu bat lehenago, ez beranduago– Zaldibiako Tejeriatik autobus bat irten zen. Ordizia eta Beasainen mugaraino joango da: Malkasko. CAF edo Fabrika Haundiko sarrera.

Hasiera hartan, Pedro Sukia eta Pedro Arruabarrena berotu ziren, eta handik gutxira Eugenio Sukia eta Ramon Etxabe sartu ziren bidaia horretan. Bide errazik ez. Baina inork ez du borratuko berrogei urteko arrasto luzea.

Ideia marxan. Oztopoak asko. Gogor borrokatu behar izan zuten Diputazioarekin linea eman ziezaien. Pedro Sukia eta Pedro Arruabarrenak garai zailak zirela diote: «Orendaindik bueltan beste linea bat bazegoen, eta haiek zuten nahi guk berria zabaltzerik» Dena-den, linea hark ez zuen eguneroko zerbitzurik ematen, eta Madriletik bueltan abokatutan ibilita, azkenean eman zieten beharrezko baimena.

80

Autobusak lortzea izan zen hurrengo lana. Estraineko bidaiak egiteko bi autobus ekarri behar izan zituzten, baldin eta batek arazoren bat izaten bazuen ere. Ez zekiten, gianera, nondik nora jo autobusak erosteko.

Donostiatik hastea erabaki zuten. Bidaia ongi atera zitzaien. Trenean joan ziren Hernanirainno. Han, Donostiara zihoan autobusa hartzean, txoferrari galdetu zioten:

–Guretzat autobusik ba al duk? –galde zioten.

Gizon jatorra tokatu. Autobusak gordetzen zituztenen garajeraino eraman zituen.

Hantxe hartu zitutzten bigarren eskuko bi autobus, bakoitza 325.000 pezetan. «Orduan ez zen bankuan esakatzen prestamoa. Familiakoei eskatu behar izan genien. Eskerrak eman beharrean gaude, haiek gabe ez genuen-eta egingo ezer», esan digu Pello Sukiak.

Tikeak 1,50 pezeta balio zuen Tejeriatik Zaldibira. 2,50, Ordiziara. Ederki aldatu dira prezioak, baita autobusean ibiltzen zen jende kopurua ere. Lehenengo autobus haietan ehun lagun inguru sartzen ziren, eta beti gainezka eginda joaten ziren nola Zaldibiatik Ordiziara, hala itzuleran.

Egunean bederatzi bidaia egiten zituzten, eta astezkenetan, Ordiziako azoka egunean, bi autobus behar izaten zituzten joan eta etorrian ibiltzen zen jende guztia kabituko bazen.

Pedro Sukiak gogorarazten digu: «Bi autobus haiekin ez ginen moldatzen eta hirugarrena ekarri behar izan genuen. Hala ere, nahiko lan izaten ziren denak barrura sartzen».

Asteazkenetan ez ziren pertsonak bakarrik izaten. Arkumean, askotan, 30etik groa iguak. Gazta ere auskalo zenbat!

Ordiziara ez ezik, urrutirago ere hasi ziren bidaiak egiten. Besteak beste, igandeetan Tolosara. «Gazte asko joaten Tolosara, eta autobusa jartzeko eskatzen hasi ziren batzuek. Guk ez genuen horrelako asmorik, baina azkenean horretan ere hasi egin ginen», dio Pellok.

1968tik aurrera nazioarteko bidaiak egiten hasi ziren. Lehenengoa Chamonixera. Chamonixetik Veneziara joan ziren, eta handik etxera buelta. «Autobusa martxan jartzeko bultzaka ibili behar izan genen autobusa, motorra izorratu eta errekanbiorik ez baitzegoen»”, argitu digu Pedro Arruabarrenak, espedizio hartako gidariak. Gero Espainian eta Europan zehar makina bat aldiz ibili zen. Pasadizo asko du: Bartzelonan galduta ibili zirenekoa, Isaban elurretan autobus barruan lo egin behar izan zutenekoa...

81

Lagintza gogorra zen, elkarrizketatuek gogoratzen digutenez. Lehenengo hamairu urteetan ez zuten egun bakar bat ez baja ez jai hartu.

1976an, Pedro Sukia geratu zen enpresaren buru, eta ordutik hona fin-fin jarraitu du Zaldibiatik Ordizirako zerbitzua ematen, baita kanporako bidaiak antolatzen ere.

1997an, Goierriko beste linea batzuekin elkartu zen Pello Sukia. Horrela sortu da gaur egun martxan dabilen Goerrialdea autobus-zerbitzua.

Autobiatik bi kilometroa industri-pabiloiak salgai

Zaldibiako Udalak jakinarazi du Elbarrena auzoko industrialde berriko pabiloaik saltzen hasia dagoela. Lehiaketa irekiaren bidez egingo da salmenta. Pabiloi berriak Larraitz bidean daude, N-1 autobiatik 2 kilometrora, 250 m² eta 500 m²ko modulotan banatuak. Prezioa: m²ko 539 €.

Interesatuek, iragarkia EAEko Aldizkari Ofizialean azaltzen denetik, 26 eguneko epea daukate izena emateko. Udaletxean eman behar da izena. Informazio gehiago nahi duenak jo beza Zaldibiako Udaletxera.

Dentro de tres ó cuatro meses comenzarán las obras de la variante

Como estaba previsto, aunque con un pequeño retraso, entre marzo y mayo darán comienzo las obras de la variante. Están realizadas ya la gestiones que corresponden al Ayuntamiento; ahora es la Diputación quien debe completar el expediente para poder acometer las obras de dicha variante. Tendrá una longitud de 700 metros y transcurre entre Bilore y Goiko Bikarioetxe (salida Larraitz).

El terreno que queda a ambos lados de la variante será edificable, de ahí que se haya denominado también “sengunda calle”.

En el recorrido se construirán tres puentes: uno en la zona de Goiko Bikariotxe, otro en la zona del cementerio y un tercero en la entrada de Bilore. Además entre Bilore y Mendiondo se construirá una rotonda.

La financiación de la obra correrá a cargo de la Diputación, siendo de responsabilidad municipal la construcción de las aceras y la instalación de la luz.

Urtarrilaren 19etik 26ra, jenero-bilketa egingo da “Sahararen aldeko Euskal Karabana” lemapean

82

Saharako Herriaren Lagunen Euskal Elkarteen Koordinakundeak bultzaturik, Sahararen Aldeko Euskal Karabana, Piztu itxaropena izeneko elkartasun ekintza jarri da martxan. Ekintza edo programa horren bidez, premiarik handieneko janariak (azukrea, hegaluzea –atuna–) eta higiene-produtktuak (konpresak) bidaliko zaizkie Tindoufen bizi diren errefuxiatu sahararrei.

Bildutakoa garraiatzeko, bigarren eskuko kamioiak erostea pentsatzen dute antolatzaileek, euskal erakundeek emandako laguntzei esker...

Kultur Etxean jasoko dira, hilaren 19tik 26ra, aportazioak. Zaldibiako Udalak dei egiten die herritarrei Elkartasun Karabana horretan parte har dezaten. Solidaritate ekintza hori dela eta, hauxe adierazi digu antolatzaileetako batek: «Badirudi igaro ditugun egun berezi horiek gure bihotzak apurtxo bat bigundu egin dituela, eta horrelako deiak gero eta ugariagoak dira. Izan ere, bestelako soluziorik aurkitzen ez den bitartean, guri ezer gutxi kostatzen zaigun laguntzatxo horrek ekar dezake hainbat pertsonaren bizipoza. Horregatik, ahal duzuentxoa egiteko gonbitea luzatzen dizuegu».

Baserri guztiak seinalatuko ditu Udalak, norabidea adierazteko gezia eta izena laukitxoan ipinirik

Zaldibiako Udalak erabaki interesgarria hartu du: kale gunetik kanpo geratzen diren baserri eta etxeak seinalatuko ditu. Bi eratan seinalutu ere; batetik, norabidea adieraziko duen gezia eta etxearen izena laukitxoan ipinirik; bestetik, auzo bakoitzaren sarreran ipiniko diren panelen bidez; herri bideen (gaur egun eliz biderik ez dago) planoa eta etxearen argazkia azalduko dira panel horietan.

Zaldibiako plano topografikoan azaltzen den izena ezarriko da, ez ondoren sortu diren bertsioa. Dena den, norbaitek bere etxea edo baserria beste izen batekin seinalatzea nahi badu, dei beza telefono honetara: 635752959, apirilaren 18a baino lehen.

Ez bedi inor izutu, hurrengo asteetan etxe inguruan norbait ikusten badu. Besatalde, seinalea nola geldituko den jakin nahi baduzu, eman jira bat Lazkaomenditik Hango baserri eta etxeetako seinaleak eredu onak dira.

Seinalatzearen arrazoia hau da: nahiz larrialdietakoek eta nahiz beste edozein zerbitzuren arduradunek ahalik eta azkarren lokalizatu ahala izatea.

Etxe-erre eskea egingo da datorren igandean elizan

83

Datorren igandean, urtarrilak 14, etxe-erre eskea egingo da parrokian. Dakizuen bezala, orain dela gutxi Ermetari etxea erre zen. Horren ondorioz, bereziki bi familiak izan dituzte kalte handiak. Hori dela eta, herriko parroki elkarteak bere solidaritatea azaldu nahi die bi familia horiei: Trini eta Benitari. Esan bezala, datorren igandeko mezetan biltzen den dirua horiei laguntzeko izango da. Beste era batean ere eman daiteke laguntza: parrokiak Kutxan daukan kontuan (000216058.8) sartuta, “sutea” azaplena ipinirik.

Fruta-denda berria ireki da hilaren 2an

Fruta- eta barazki-denda berria ireki dute hilaren 2an, ‘Lourdes Fruta-denda’ izango du izena. Lehenago Triniren denda zen lokal berean dago. Entzun ditugun komentarioen arabera, oso denda polita geratu da, egoki dekoratua eta ondo prestatua bete behar duen eginkizuna hobeto betetzeko. Jende askoren komentarioa da goiko kalean denda-zerbitzu gutxi samar dagoela; ea jende gehiago animatzen den ekimen berriak sortzera.

Dena dela, ez da bolada honetan ireki den denda bakarra. Orain dela hilabete batzuk arrandegia berriro martxan hasi zen, eta baita Estankoko denda ere, okindegi bihurturik. Aurki beste bat ere irekiko da. Bere garaian emango ditugu zehaztasunak.

Nuloek irabazi dute, baina ez uste adinako alderakin

Joan den igandeko hauteskundeetan, espero zen eran, nuloek irabazi zuten, 391 boto izan ziren baliogabeak, erroldaren %33. Bestalde, esan dezakegu abstentzioa nahiko txikia izan zela, %26,78; 2005ean baino hiru puntu gehiago. Nuloak, berez, ez dira konparagarriak, baina duten erlazio politikoarengatik EHAKek 2005ean lortutakoekin konparatu beharko genituzte, eta 460 boto lortu zituen orduan, erroldaren %38.

Gaineratiko emaitzak hauek izan dira: PNVk, 224 boto; Eak, 10. Orain hurrengoan, bien artean 269 boto lortu zituzten, erroldaren %22 pasatxo; orain, berriz, PNVk %19 eta EAk %0,08. PSE-EEk 56 boto, erroldaren 4,75% eta 2005ean, 40 boto, erroldaren %3,33. PPk 16 boto izan ditu, orain hurrena baino 7 gutxiago. EBk orain lau urte 16 boto, aurten 10; Aralarrek 153 boto izan ditu, erroldaren %13 ia-ia; 2005ean 110 boto lortu zituen, erroldaren %9. Ondorio gisa esan dezakegu Aralar izan dela benetako irabazlea, %4 igo baita; alderdi sozialistak ere gora egin du, %1,5 inguru.

84

Bestetik, zaldibitar bat eseriko da Gasteizko hurrengo legebiltzarrean: Garbiñe Mendizabal. Gipuzkoako PNVren zerrendan lortu du kargua.

Se inaugura hoy la nueva agrotienda del Goierri

Hoy, viernes, a las 11:00 de la mañana, tendrá lugar el acto de inauguración de Kixkurgune, la nueva Agrotienda situada en el Centro Goizane de Zaldibia, en la antigua Tejería (a 2km-s del pueblo), camino de Larraitz.

Este nuevo proyecto pionero en la provincia de Gipuzkoa, la agrotienda de Goierri, es un establecimiento que reúne una selección de productos autóctonos, muy ligada a la cultura y los sentimientos más íntimos, que además ofrece la posibilidad de apreciarlos y comprarlos de una forma directa y personalizada. Además de la tienda, Kixkurgune se compone de un centro de degustación y un bar que da la posibilidad de maridaje de los productos del país.

El acto tendrá una duración de una hora, y a continuación se ofrecerá un aperitivo para degustar productos de la tierra.

Aspaldi batean irratiz ere egiten zituen kronikak: Segurra Irratian eta Loiola Herri Irratian.

85

bio 14

Rufinok berak ere ez daki zenbat artikulu idatzi dituen, bere denboran. Honako aldizkari eta egunkari guzti hauetan kolaboratu du: El Diario Vasco (batez ere), eta Hemen (Eginen gehigarria), Goierritarra, Euskal Herria, Txintxarri (Lasarte-Oriako herri aldizkaria), HABE aldizkaria, Euskaldunon

Egunkaria, Berria, Bertsolaria aldizkaria, Jakin, Zabalik, RIEV, Zeruko Argia, Bidegileak, Goierriko hitza, Zaldibia, Ordizia eta Lazkaoko festetako aldizkarietan...

Adibide txiki batzuk ipiniko ditugu, aldizkari batzuetatik hartuak; denetatik saiatzeak luzeegi joko luke. Esateko baterako, Juan Mari Lekuonaren Mimodramak eta ikonoak liburuaren aipua egin zuen Rufinok, Tolosako Juan Garmendua Larrañagak eskatuta. Onarpena emateko edo atzera botatzeko, Donostiako Arantzazu hotelean zeukaten hitzordua.

Rufino beldurrez airean hurbildu zen Jaun Marirengana, nahiz eta aspalditik ezagutzen zuen. Han omen zebilen paseatzen hotelaren aurrean, mistiko baten antzera, gorbata, gabana eta guzti. Beti bezala, edukazio handiz, eskua luzatuta agurtu zuen Rufino.

Gero, Arantzazu hoteleko tabernara joan ziren. Rufinok eman zizkion orriak irakurtzen hasi zen, betaurrekoak kendutan (hala irakurtzen zuen Juan Mari Lekuonak). Rufino dar-darka zegoen, kafea irentsi ezinik. Uste dut egun hartan kopa bat ere hartu zuela. Betaurrekoak jantzi zituen, eta esan omen zion: «Bejondeizula, lan ederra egin duzu». Rufinok, pozaren pozez, ez zekien segituan ospa egin edo komunean sartu. Honela dio rufinoren kritikak, (lagintxoa):

Mimodramak eta ikonoak. Ez da obra luzea. Bi adar nagusi ditu: «Gruteskoak» eta «Adar-biran». Atal nagusi hauek hiru azpiataletan banatzen dira: Izuen genesia, Fantasia beltzak eta Atabismoa. Kalendera, Enblematika eta Itzalen galeriak osatzen dute bigarrena. Dirudienez, seia da zenbaki magikoa Juan Marirentzat, eta azpi atal bakoitza sei poemaz hornitua dago.

Historia antropologikoa kontatzen du bere gordintasun gordinenean: gizakiaren tragedia, noraeza, izu-ikara, borroka eta fatalitatea. Oteiza eta Barandiaran aipatzen ditu bereziki. Kontrastea da nagusi.

(...)

Hurrengo hau da Juan Mari hil zenean argitaratu zuen artikulua:

Juan Mari Lekuona

Erne-beharrak urratzen ditu geruzak:hazi aleak, pinportak, umontziak. Gerogoizalbak urratuko biziaren argia.Zurea da goikoa; zurea da behekoa ere:Eta hasieran koba zen. Eta kobako

86

ilunbean gaueko urek zuten aginte.

Poesia. Hori zen zure adierazmolde nagusia: Mindura gaur, Muga beroak, Ilargiaren eskolan, Mimodramak eta ikonoak. Nik, jakintzaz baino ausardiaz hornituago, azkeneko horren aipua egin nuen RIEV aldizkarirako. Bitxi eta harrigarri suertatu zitzaidan dena. Gizona, Jainkoa, zerua, infernua, bizitza eta heriotza: dena ageri da irudi eta ikono ikusgarrietan, koadro erraldoi batean marraztua, soinu eta hotsa darizkiola, argi-ilunen kontrastean, odoloez zipriztinduta, mugimenduan. Benetako mimodrama!

Gogoan dut, Juan Garmendia Larrañagak agindu eta lana amaitu nuenean, beldur eta lotsa nintzela zurekin mintzatzeko, zer iritziko ote zenion. Betaurrekoak kenduta imajinatzen zintudan irakurtzen, ni urduriago ipiniz. Gero, onarpen hitzak iritsi zitzaizkidan zugandik. Ez nintzen haserre!

Hala ere, horretatik al zintudan ezagunena Juan Mari? Ez. Bertsolaritzatik. Bikain uztartu zenituen genero kultua (poesia) eta genero herrikoia (bertsolaritza). Adibidez, Artxanberriren ziriak liburuxka xumearekin ere gozatu egin zenuela esan zenidan, eskerrak eman zenizkidan. Lehenik, epaimahaiko ezagutu zintudan; gero, hitzaldiak ematen; eta, azkenik, mintegietan, bertsoa neurtzeko txostena egiten.

Bestela, isila zinen. Entzutea gustatzen zitzaizun. Nik, egia esan, pozik entzungo nizun, hemengo kontu batzuez gehixeago mintzatu izan bazina ere.

Beste hau Goierritara aldizkarian argitaratua da:

Lehengo festen sinbolo eta ‘parodia’ gisa egiten dira oraingoak

Santa Fe Eguna da gaur: Zaldibiako festak. Niretzat, egia garbi aitortzeko, iraganeko zerbait dira festak. Gaur egun ez diet ikusten festei funtzio edo betekizun sozial handirik. Sasoi batean, bizitzaren parte ziren; gaur, aldiz, zerbait sinbolikoa dira, antzina zuten balio naturala sinbolizatzen dute. Zerbait izatekotan, iraganaren oroipena dira.

Erro-errotik aldatu da festaren izaera. Garai batean, egunerokotasuna eteteko egiten zen festa. Gaur, festa bera bihurtu da egunerokotasun. Adibidez, lehen, erlijioaren mendetik atera eta sentimenduak libratzeko sasoia zen festa-garaia. Esamodua onartzen badidazue, alberdanian ibiltzeko eta «bekatu» egiteko aroa zen. Bazen lanaldi luzea, argitik argirakoa, bertan behera utzi eta obligazioez ahanzteko tenorea ere. Urraketa eta «desordena» ziren ikur. Nolabait esateko, tokian tokiko inauteri bihurtzen ziren; jendea zeharo transformatzen zen.

Gaur egun, urte osoan daukagu erlijioa bazterrera utzia, eta noiznahi dago «alberdanian» aritzeko aukera ona. Esan genezake urte osoa dela inauteri. Denbora librea bihurtu zaigu ohiko eta arrunt. Ordea, gezurra badirudi ere, inora iritsi ezin. Autorik bizkorrenek ere ez digute konpondu arazoa.

87

Festek ez dute mantsotuko gure abiada. Ez al da harrigarria? Hala ere festak egin egingo dira, lehengo festen sinbolo eta parodia gisa. Ongi etorriak ingurutzen zareten guztiok.

Zaldibiara hurbiltzen zaretenok, iaztik aurtena, aldaketa batzuekin egingo duzue topo: batzuk urbanistikoak; besteak, politikoak. Urbanistikoen artean, Zela baserriaren atarian, errotonda berria aurkituko duzue. Hobeto esan, errotonda berritua, gain-gainean trikuharria duela. Gomendio bat egin nahi dizuet: kontuz ibili, Zaldibiatik Ordiziara zoaztenean, nahiko arriskutsua dago. Ez nik esaten dudalako, baizik eta «Zaldibia» jartzen duen seinalea beti botata eta eroririk dagoelako.

Bigarren berrikuntza urbanistikoa «bariantea» da, Biloretik Goiko Bikarioetxera doana. Mesede handia izango da kaleak libratzeko. Baina hor ere, sarreran, kontuz ibili, oraingoz arraro samar geratu da-eta. Uste dut gerora beste moldaera bat izango duela. Ordiziatik zatozela, ez dago zuzenean bariantean sartzerik, baizik eta herritik datorrenari utzi behar zaio pasatzen. Larraiztik Ordiziara zoaztenean ere, berdin.

Bestea politikoa dela esan dugu: tregoa. Nobedadea. Horrek ere izan beharko luke bere isla festetan. Gorabehera dezente dabilen arren, uste dut itxaropentsu jarraitu behar dugula. Har ezazue gogoan datu hau: ni ez naiz sekula optimista izan tregoaren aurrean, ezta Lizarrako akordiokoan ere, baina oraingoan banaiz, arrazoiak emateko unea hau ez bada ere. Eta ohitura on bat berreskuratu dugu tregoarekin. Aspaldi utzi genion taberna eta lagunartean politikaz hitz egiteari, eta orain, ostera ere, ausartu egiten gara. Iruditzen zait aurtengo festetan, batez ere ordu txikietan, asko hitz egingo dela politikaz, elkarri txanda eman ezinik arituko garela, mundua konpontzeko garai eta egoera politak izaten baitira. Poza ematen du. Zalantza gehiago dut bertsotan egingo ote dugun, oraingoak ez baitira lehengo festak.

Hurrengo artikulua 2005ean idatzi zuen Rufinok, Euskal Herria aldizkarian ateratzeko.

El mondeju

El mondeju es un embutido elaborado con carne de oveja. Existen dos variedades: el blanco y el negro. Se diferencian en que uno de los ingredientes del mondeju negro es, entre otros, la sangre, mientras que el blanco, en cambio, contiene huevo. De cualquier manera, el negro tiende adesaparecer, y apenas se elabora en la actualidad. Por lo tanto, en este artículo nos vamos a referir fundamentalmente al blanco, al elaborado con huevo.

Un mar de enigmas envuelve la investigación sobre el origen de este embuchado. Casi nada sabemos sobre su historia y los pocos datos que se han conservado se localizan en la comarca del Goierri de Gipuzkoa, y más concretamente en el pueblo de Zaldibia. Valentina Garmendia, natural de esta localidad, nos contaba cómo servía mondejus en Arotxanea, la taberna de su familia, allá por la década de los años 50. Según ella estos embutidos

88

se elaboraban desde mucho tiempo atrás en los caseríos tal y como había oído comentar a sus padres, pero no se consideraban adecuados para ser servidos en los restaurantes. Por lo visto, se le consideraba poco finos.

En las tabernas de Zaldibia

¿Cuándo salieron del caserío para consumirse en los locales públicos? Es una pregunta sin fácil respuesta. El investigador José Alberto Andrés Zurutuza nos indica que en torno a 1920, se servían mondejus en las tabernas Ostatu y Kontxaenea de Zaldibia. También hay constancia de que, a partir de 1930 el bar Miel Mariñe se unía a los dos anteriores. Después de la Guerra Civil, ofrecer este embutido pasó a ser algo más habitual en las tabernas del corazón de Gipuzkoa.

Valentina Garmendia continúa su relato afirmando que mientras en Zaldibia se comía el mondeju a escondidas, solían venir hasta Arotxanea (la taberna familiar) desde Bilbao y alrededores para drgustar este singular embutido. El menú que les ofrecían consistían en sopa de mondeju, mondejus, carne de oveja y arroz con leche. Con esta gastronomía tradicional atraían tanto a comensales de otros territorios como a personas importantes de la vida política y social del mismo Goierri.

Nuestros pequeños apuntes sobre esta historia pueden concluir que el origen del mondeju lo encontramos en la taberna Ostatu para más tarde tomar popularidad y fama en la taberna Arotxanea, las dos de Zaldibia.

Ingredientes y elaboración

Los ingredientes del mondeju blanco son los siguientes: sebo de oveja, puerros, un trocito de cebolla, callos de oveja, huevos, guindilla y sal.Hay quien le añade también una pizca de perejil. En la mezcla, se encuentran en mayor proporción el puerro y el sebo, seguidos del huevo. Los puerros, las cebollas, los callos y el sebo deben trocearse finamente, lo que, en la mayoría de los casos, sigue realizándose a mano. A continuación, se añade sal y guindilla, y por último, se incorpora el huevo bien batido. Se amasa bien toda la mezcla, y se embute la masa en un intestino. Para ello, suele utilizarse un embudo, empujando la masa con el dedo pulgar, aunque últimamente se suele utilizar una máquina de embutir. Normalmente el intestino de la propia oveja no es suficiente para realizar todo el embutido y por ello es habitual comprar más intestino en la carnicería. No hay que rellenarlo demasiado porque, de lo contrario, podría reventar. Por último, se pone a cocer lentamente durante un par de horas. De vez en cuando, se pincha con una aguja, para que salga el aire que pueda contener.

Feria de la oveja

En la actualidad este embutido ha alcanzado una gran difusión. Podríamos decir que se conoce en la totalidad del territorio de Gipuzkoa, y que cada vez es más conocido fuera de ella. Hubo un tiempo en que sólo se comía en los caseríos y en las pequeñas tabernas de pueblo. Sin embargo, hoy en día,

89

ha llegado hasta las mesas de los restaurantes más selectos. Es más, en temporada, entre los meses de septiembre y febrero, es muy habitual que se incluya en las cartas de los grandes restaurantes.

Zaldibia es la cuna del mondeju. No existe otro lugar que haya hecho tanto en favor de su expansión, para que este embutido de oveja sea tenido en consideración en las guías gastronómicas. Entre otras acciones, desde 1994, celebra anualmente la feria de la oveja denominada Ardiki Eguna. Las últimas ediciones se ha venido organizando el último domingo de octubre. Dentro de esta feria encontramos el concurso de mondejus, que tiene por objeto la degustación de un menú compuesto de carne de oveja. Una competición de gran éxito popular, donde se pueden ver más de 40 cazuelas presentadas. De las diez ocasiones que se ha organizado el concurso hay que destacar cómo en ocho ha resultado vencedor un vecino de Zaldibia, dejando de manifiesto como esta localidad es, sin duda, la gran referencia geográfica para este embutido.

La cofradía Ardiki

Fruto de la experiencia acumulada durante una década de intenso trabajo, la comisión del Ardiki Eguna decidió fundar la cofradía del mondeju, lo que se materializó en el año 2004. Los fundadores buscaban conservar una antigua costumbre para que sea transmitida a generaciones futuras. De hecho, Euskal Herria posee una cultura milenaria que proviene de la época del pastoreo y la cofradía ha hecho un importante esfuerzo para recopilar datos e informaciones sobre esta tradición pastoril. Este grupo de amantes del mondeju buscan promocionar el producto en los territorios donde todavía es un desconocido.

Desde el punto de vista gastronómico debemos afirmar que hoy en día este producto tiene una gran consideración y por ello comprobamos la enorme evolución que ha experimentado. Antes se trataba de una comida fuerte y pesada para el estómago, mientras que hoy resulta mucho más ligera, gracias a una preparación más cuidada de los ingredientes y a una combinación más proporcionada de los mismos.

Para terminar digamos que el mondeju es un modo de sacar más provecho a la oveja, y que además es otra fuente de ingresos para el sector del pastoreo.Es decir, una buena ayuda para su economía. Con el paso del tiempo se va introduciendo en las carnicerías, y la actividad de elaborar mondejus pronto puede adquirir un tinte más industrial.

DVko Bai Horixe atalean idatzitako artikulu batzuk gogoratuko ditugu. Lehenengoa da Anne Igartibururi eskainia:

Igartiburu

90

Ane. Ez nuen iritzirik Elorrioko dama honi buruz, ez onik ez txarrik. Nik esan beharrik ez dauka, berriz, gorpuzkera dotorea duela jakiteko. Gainera, ez noa ezer esatera, nire hitzek ez bailukete hark merezi bezain argazki egokirik tajutuko. Aurrekoan, Xabier Euzkitzeren programan atera zenean, adi-adi egon nintzaion. Euzkitzek egin zion elkarrizketa hartatik gauza asko dira komenta daitezkeenak, baina bakarrari lotuko natzaio. «Zure fisikoari esker, lanerako garaian, ate asko ireki dizutela uste al duzu?» galdetu zion Xabierrek, eta Anek, natural-natural, baietz erantzun. Ez zen ibili iheska eta ongi kalkulaturiko erantzunaren bila. Erantzun horri esker, hari buruzko iritzian neutral izatetik, iritzi positiboa izatera pasatu naiz.

Aspertuta nengoen edertasuna barruan eraman behar dela, kanpokoak ez duela garrantzirik, eta antzeko pitokeriak entzuten. Fisikoak asko laguntzen duela aitortzeak ez du esan nahi, gainera, bat profesional txarragoa denik. Aitzitik, nire irudipena da Anek egin duen aitorpena profesional onek bakarrik egiten dutela.

Bizitzaren arlo guztietan laguntzen du fisiko erakargarria izateak. Adibide exajeratu bat ipintzearren, baita haurtzaindegian maistra izateko ere. Berdin, lagunartean onartuago izateko. Lan-munduan zer esanik ez; batez ere, lan horiek jendaurrean egin beharrekoak badira. Neska-mutilen arteko harremanetan, berriz, ehuneko laurogei esan nahi du. Ez dut esaten itsusiagoek ere ezkontza edo harreman onak lortu ez dituztenik. Mila aldiz gehiago kostatzen zaie, ordea, ditxosozko barruko edertasun hori erakusten.

Kritika asko entzuten da telebistako neska finak eredu ipintzen direlako, horiek bezain profesional onak lanik gabe daudelako. Kritika egiten da, baina seguru nago inbidiak eragindako kritikak direla gehienak. Dirudunak ere kritikatzen dira, hala ere dirudun izan nahi du mundu osoak. Dirua bezalaxe, edertasuna ere ez da zorion osoa, baina asko laguntzen du.

Parranda

Gaur urtearen bigarren eguna da. Urte Zaharra despeditu berriak gara. Urte Zaharra, normalean, parrandarekin despeditzen dugunez, gaur horretaz mintzatuko naiz. Batez ere, parrandak historian zehar izan dituen aldaketen berri ematen ahaleginduko naiz.

Garai batean, taberna eta sagardotegietan, bertsotan eta kantuan egiten zen parranda. Ez zeuden ondo ikusiak, batik bat elizgizonen artean. Igandeko sermoirako gaia hortik hartzen zuten sarritan; pulpitotik kondenatzen ziren deabruaren eta deabruzko ibilera haiek. Ez ziren legezkoak, ezta gizalegezkoak ere.

Baina lehengo parranda haiek bere kasa sortzen ziren; ez zeuden programatuak, ez ziren azaltzen herriko festetako egitarauan. Gero, bai. Gero, parranda legelizatu egin zen. Horrela hasi ziren gaupasa famatuak

91

esku programetan agertzen, eta basa hazi eta hala moduzko jendearen kontua zena, gizartearen baimen eta bedeinkazio guztiekin, progre eta jakitunen batzar eta dibertsio bilakatu zen. Orain zalantzan nago Urte Zarretan parranda egin behar ote den, zeren orain noiznahi baita parranda eguna. Ez hori bakarrik; parranda herri ekintza bihurtu zen. Protesta giroan ospatu eta eduki politikoz betetzen hasi ziren. Nor ez da gogoratzen, adibidez, Larraizko "akelarre" hartaz?

Parrandaren kontzepzioa asko aldatu da; hala ere, garai guztietako parrandek dute ezaugarri komun bat: trago batzuen, edo askoren, inguruan ematen dira. Tragaoek indar handia dute, bezperan behintzat. Oso gutxitan hitz egiten duzun pertsonarekin ere mintzarazten zaituzte tragoek. Errazago ateratzen dira hitzak, nahiz eta ulertzea kostatzen den. Eufemismorik gabe, gordin-gordin hitz egiten da. Eragozpena fisikoa da. Normalean erabiltzen ez dituzun gaiek hartzen dute astindu ederra, urtean behin egurasten dituzun koltxoiko ile muiloak bailiran. Istante batean konpontzen duzu mundua. Uste duzu denak konbentzitzeko moduko arrazoiak bota dituzula. Hazi-hazi eginda etxera. Zeinen ederki, hurrengo eguneko mihi lehorrak ezer adieraziko ez balizu! Kaka zaharra!

Herensugea

Behinola, bazen Aralarren etsai tzar bat, herensuge itxuran. Herensugea inguruko herrietara jaisten zen gose zenean, eta ase ahala kristau jaten zuen. Herritarrak ikara gorrian bizi ziren, eta, batzarrean bildurik, hauxe erabaki zuten: sugea herrira jaitsi eta denak hondatzea baino hobea da herritar bat mendira joatea, hilean behin edo, herensugeak jan zezan.

Pedro Joxek sarritan kontatzen zidan historia hori. Behin batean, galdera hau egin nion aitari:

–Zergatik ez zuten hitz egin herensugearekin? Beharbada, mendian akabatuko behor eta ardi-zaharrekin konformatuko zatekeen, herritarrek beraiek larrutu eta toki jakin batean utziz gero. –Hau erantzuten zidan:

–Kristau haiek oso azkarrak ziren. Bazekiten gizakiarekin hitz egitea zela herensugearen irrikarik suhartsuena. Hori lortuz gero, piztiak bere esku zeukan dena, hitzaren martingala guztiak bazekitzan eta.

Beraz, berarekin hitz egin gabe ipini zioten kupoa: hileko pertsona bat. Ondo pentsatzen jarrita, urtean hamabi pertsona ez ziren trunko-gurdiak azpian harrapatuta hiltzen zirenak baino gehiago, haur izaten odolusten ziren emakumeak baino gehiago edo laia hankan sartu eta pasmoarekin zendu ohi zirenak beste.

Bazekiten mirari batek baino ez zituela libratuko herensugearen atzaparretatik. Horregatik, Jainkoari laguntza eske, otoizka jardun zuten urte luzeetan. Hark San Migel goiaingerua bidali zien, ezpata eta guzti. San Migelek zazpi puska egin zuen herensugearen buru bakoitza, ezpatarekin.

92

Urte asko dira aitak herensugearen historia kontatzen zidala, baina oraindik ere sarritan gogorarazten didate. Batik bat, kupoa eta San Migel oroitarazten dizkidate.

Pentsatu

Ez dakit zein web-orritan aurkitu nuen, baina badakit interneten irakurri nuela. Niels Bohr da protagonista. 1992. urtean Fisikako Nobel saria eskuratuko zuen mutikoari, ikasle zela, azterketa batean hauxe galdetu zioten:

–Esaiguzu nola neur daitekeen etxe baten altura barometro batez. –Eta erantzun:

–Joan zaitez barometroarekin teilatura, han soka bat erantsiozu, eta gero bota ezazu etxearen oineraino; soka markatu, neurtu eta huraxe izango da etxearen altura.

Dudarik gabe, arazo latza sortu zion ikasleak irakasleari, erantzuna zuzena baitzen. Orduan, beste irakasle ospetsu batek eta biek hitz eginda, sei minutu eman zizkioten, azterketa berriro egin zezan. Bost mintu pasatu ziren, eta ikasleak artean ez zuen ezer idatzi. Zer gertatzen zitzaion galdetu ziotenean, esan zien:

–Erantzun asko dauzkat, eta ez dakit zein hautatu.

Eta geratzen zitzaion minutuan erantzun hau idatzi zuen:

–Hartzazu barametro bat, igo teilatura eta handik lurrera bota, neur ezazu lurrera iristen pasatu duen denbora, eta ondoren aplika ezazu formula hau: altura = 0,5 bider g bider t2.. Beste mila modu ere badaude jarraitu zuen; adibidez, barometroarekin neurtu; barametrokada bakoitzeko marka bat egin horman, eta gero marka horiek barometroaren neurriarekin biderkatu. Edo atezainari deitu, barametroa erakutsi eta esan: «Aizu, etxeak zenbat neurtzen duen esaten badidazu, barometro polit hau oparituko dizut».

Irakasleak harriturik esaten dio:

–Zuri ez al dizute irakatsi erantzun konbentzionala, hau da, bi puntu diferenteetan neurtu barometroaren presioa, kenketa egin eta hori dela etxearen altura?

– Bai, baina niri, batez ere, pentsatzen irakatsi didate –izan zen azken erantzuna.

Bilore

Es el nombre de la fábrica de jabones que echara a andar, hace ya muchos años, en Villafranca de Oria y más tarde se ubicara en Zaldibia. En los primeros momentos los Arana estuvieron al frente de la empresa y más tarde, o quizás al mismo tiempo, los Egaña también hicieron labores de

93

dirección. Aharo mismo no sé quién manda ni quién es responsable de dirigir la empresa. Me han dicho que el último gerente ha sido aquel famoso Luque de la televisión. Ustedes tienen que recordar aquello de: «Busque, compare y si encuentra algo mejor, cómprelo». ¡Ese mismo! Siempre me ha llamado la atención que un hombre de tan clamaroso éxito, fuera despedido por aquella primera esmpresa. ¿Por qué?

Erantzunik gabeko galdera da hori, nahiz eta Bilorekoak bezalako gertaerek nahikoa argitzen duten. Dirudienez, Biloreren aurretik gehiago ere izan dira Luquek maratila ezarritako fabrikak.

Bilore ez da oraindik itxi, nahiz eta badaraman bide. Lorea arantzez josita dago mementu honetan. Hasieran, 28 izan ziren kanporatuak; horiek, hala ere, barrurako suertatu ziren gero, baina 53ko zerrenda zabaldu zen ostera.

Bien bitartean, guk ikusten ditugunak dira manifestazioak eta langileen bilerak fabrikaren atari aurrean. Zaldibian azkeneko urte luzeetan gertatu den problema sozialik latzena da. Eta benetan kezkatzen gaitu. Geu ondo egotea bakarrik ez da aski, ondokoa ere ongi ikusi nahi dugu, ez hondoa jota. Nolanahi ere, Eguberri ilunak izango dira 1500 biztanleko herrian 300 langileko enpresa ixten bada.

Soluzioak nahi ditugu, konponbidea eskatzen. Horretarakoxe daude instituziaok, gure instituzioak. Zaldbiak ez du merezi horrelakorik. Bilorek, Biloreko langileek, konponbidea behar du/dute. Norbaitek busti egin behar du arazo larri honetan!

Mello

Anthnoy Mello Jesuita zen. Esaten dute ez zuela batere orjinaltasunik. Esaten dute ez zuela ezer asmatzen, baina kontalari aparta zen. Bazterrera utzitako historia txikiak errekuperatzen zituen. Ukitzen zuen guztia arte bihurtzen zen haren eskuetan. Hari ikasiak dira hurrengo pasadizoak:

Afaltzeko ordua zen. Diogenes filosofoa lentejak jaten ari zen. Afaltzen ari zela, Aristipo filosofo aberats eta diruduna iritsi zen. Ondasun handien jabe zen Aristipo. Erregeari zurikeria eta lasengua eginez lortu zituen guztiak.

Aristipok esan zion Diogenesi:

–Erregearen aurrean burua makurtzen ikasiko bazenu, ez zenituzke lenteja ustel horiek jan beharko

Diogenesek erantzun zion orduan:

–Zuk lentejak jaten ikasiko bazenu, ez zenuke erregearen aurrean makurtu beharko.

94

Iparraldeko industria-gizon aberatsa zeharo harrituta geratu zen hegoaldeko arratzalea bere itsasontzian, lasai etzanda, pipa hartzen ikusi zuenean.

–Zergatik ez zara joan arrantzara? –galdetu zion industria-gizon aberatsak.

–Gaurkoz nahikoa harrapatu dudalako –erantzun zion errantzaleak-

–Zergatik ez duzu gehiago harrapatzen? –grinatu zen industriala

–Eta zer egin behar dut soberakinarekin –erantzun zion arrantzaleak.

–Dirua irabaziko zenuke eta horrela zure ontziari motorra ipini ahal izango zenioke. Urrunago joan ahal izango zinateke arrantzara, naylonezko sareak erosiko zenituzke. Haiekin askoz ere gehiago arrantzatuko zenuke, eta diru gehiago eskuratuko. Itsasontzi askoren jabe egingo zinateke. Lasai eseri eta bizitza gozatu ahal izango zenuke.

–Eta orain zer egiten ari naizela uste duzu? –erantzun zion arrantzaleak

Erabili eta bota

Ez dira bakarrik kleenexak eta paperezko kuleroak erabili eta botatzen direnak. Gaur dena jarri da horrela. Erabili eta bota edo entzun eta ahaztu. Esango nuke kontsumismoak ekarri duen patologia dela, edo presaka bizi beharrak sortu duen gaitza. Ibilgailu onak dauzkagu, toki jakin batera azkarrago iristeko. Zer axola digu, ordea, lehenago edo geroxeago iritsi, gero han lasai ibiltzeko egonarririk ez badugu? Kuestioa ez baita bide luzea denbora laburrean egitea eta denbora aprobetxatzea, baizik eta hara eta hona presaka ibiltzea, denbora alferrik galtzen.

Giro horrek bazter guztiak kutsatu ditu: musika lasairik ez duzu inon entzungo, guztiz estresantea baizik; auto- eta moto-karrerek gero eta arrakasta handiagoa dute, zarata eta abiadura beste ezer eskaintzen ez badute ere; Soroa, Arriaran, Barberito eta konpainiaren garaitik zenbat bizitu diren pilotak!, orduko pilotekin eta orduko erritmoan jokatuko balitz, frontoian erdi hutsik ikusiko genituzke beti; hein handian, non dagoela uste duzue Titinen arrakasta?, ipintzen duen erritmo bizian.

Presaka bizitzeak sekulako astindua eman dio gure hizkuntzan hitzak ordenatzeko sistemari edo sintaxiari ere; gaur ez du balio ordena tradizionalak, entzun ahala deskodifikatzeko moduko diskurtsoa egin behar da, eta, hizkuntza bizia eta bizirik iraungo duena nahi badugu, gauza asko aldatu beharko ditugu diskurtsoa antolatzeko erari dagokionez. Adibidez, aditza asko aurreratu beharko dugu. “Iñigo Paskualek indarren etorri zaion pilota hori ez du eraman” esan ordez, beste hau esan beharko dugu: “Iñigo Paskualek ez du eraman indarrean etorri zaion pilota hori”.

95

Unamunoren egonezina

Behin batean Joxe Mari Aranaldek, Orixeri buruz ari ginela, hauxe esan zuen: «Orixe handiegia zen Konpainiaren neurrietan kabitzeko». Horixe bera esan daiteke Unamunoren gainean. Handiegia zen, ez bakarrik talde edo erakunde jakin batentzat, baizik eta bere garaiko gehien-gehienentzat. Handiegia zen: aurrea hartu zion bere garaiar. Sakonegia zen, garaikideen parametroetan sartzeko. Konplexuegia zen. Bakarra. Ondorioa badakigu: egonezina, aztoramendua, larria…

Eta agortezina da haren iturria. Beraz, Pio Barojak ez zuen asmatu. Unamunoren oroitzapenak berehala atzenduko zirela iragarri zuen. Alderantziz gertatu da: denborak aurrera egin ahala, gero eta gaurkotasun handiagoa dario; gero eta interes gehiago pizten du, eta saiakera berriak egiten dira hari buruz. Adibidez, aurten argitaratu den Miguel de Unamuno, proa al infinito.

Egileak, José Vicente Rodríguezek, besteak beste, ederki azaltzen ditu Eliza katolikoaren ordezkariekin, kasik Espainiako gotzain guztiekin, izan zituen arazoak, haiengandik jaso zituen irainak eta nozitu zituen boikotak. Berak behin eta berriz ukatu arren, ateotzat eta herexetzat jo izan zuten.

Ideia bat egin dezazuen, Juan XXIII.ak Vatikano II.a deitu zuenean (1959), kontzilio hartan Unamunoren liburuak —lehendik ere kondenatuak Ofizio Santuaren eskutik— eta pentsamendua kondenatzea, eta «urgir la reparación» iradoki zuten Espainiako gotzainek. Horien artean zen Mateo Mujika bera ere.

Baina zenbat buelta ematen duen bizitzak! Aipatu dudan saiakera horretan, Jainkoaren bila dabilenaren paradigma eta bidelaguntzat hartzen da Unamuno. Beste ironia bat: badago Unamunoren poema bat eliz kanta bihurturik.

Legitimazio-mitoak

Giza duintasunaren historia mingarria da. Berdin dio historiaren edozein aldiri begiratzea. Beti eta sistematikoki urratu dira giza eskubideak. Lotsagarria da. lotsagarria momentu Hasi esklabutza garaitik eta gaurdaino bitartean, etengabe urratu izan dira giza eskubideak. Baina egoera bakoitzaren oinarrian beti dago, egoera hori justifikatzeko, legitimazio mitoren bat.

Gogoan dut, tortura salaketak erruz egiten ziren bolada batean, Nafarroako zinegotzi bati galdetu niola ea ez al zion lotsarik ematen bere alderdiaren aurka egiten ari ziren tortura salaketek. Nik uste ez nuen lekutik atera zitzaidan: “Terrorismoaren kontra bigunkeriek ez dute balio”. Esatera ausartu ez arren, nire ustez, asko dira Nafarroako nire adiskideak bezala pentsatzen dutenak, orduan behintzat. Horra legitimazio mito bat

96

Historian zehar, mugimendu errebindikatibo guztiek aurre egin behar izan diote legitimazio mitoei. Botereak beti eman nahi izan die bere itxura. Zein izango eta erreferentzi puntu bat Aristoteles bera izan zen, zeinek argudiatu baitzuen naturak nahi izan zuela esklabloak eta pertsona libreak egotea. Berehala hedatuko diferentzien legitimazio mitoa esanez, gizakien arteko aldeak eta estatusak naturak ezarriak direla.

Mito horiek izugarrizko indarra izaten dute. Esate baterako, zenbat ez da kostatu askatasun erlijiosoaran aurkako mitoa desmuntatzea. Eta hor dago herri izatearen mitoa; zenbat eskubide indibidual ez dira urratu bere izenean? Elizak zalea da obedientziaren mitoa aldarrikatzen, perfekzioaren exijentzia gisa.

Eta zer diozue emakumearen kontrako legitimazio mitoei buruz: emakumea arriskutsua da, buruz ez da iristen gizonaren mailara. Gaur barregura eragiten dute argudio horiek, baina mende luzeetan funtzionatu dute.

Jin eta jan

Gaurko artikulua idatzita eman didate. Gerik idatzi du, semeak, zutabe honetan argitaratzeko erreguarekin. Motiboa zein den jakinik, ezin ukatu izan diot.

«Badituk 10 urte gure artetik joan hintzela. Bateren batek esango dik urteurrenetan oroitzea ez dela aski, baina jakin ezak 10 urte hauetan hik 19 urterekin utzitako lorratza ezin izan dugula ezabatu. Sekula orbainduko ez den zauria zirudik, sakona eta mingarria, eramaten zaila.

Bai, hamar urte dituk ihes egin huela edo, hobeki esanda, eraman hindutela. Ez zakiat ez nork ez nora, baina eraman. Sobera zakiat hik ez huela aldegin nahi, ezta guk bidali ere, eta are gutxiago “betiko” (beti izango haiz gurekin) galdu. Gauzak horrela dituk, ordea, txuriak ez badira beltzak, eta alderantziz. Batzuek ziotek grisa ere badela; nik, aitzitik, nahita ere ez diat topatzen. Agian, hi orain hagoen tokia duk grisa, ez zakiat.

Gertakari beltz bakoitzak bere puntu txuria omen dik, eta txuriak beltza. Duda izpirik ez diat hi beltzetik joan hintzela, zati beltzeko puntu txurian sortutako zurrunbilo malapartatuak zurrupatu izan bahindu bezala. Horixe duk hirekin gertatu zena: jin eta jan, hots, gaitza etorri eta irentsi. Hala ere, hirekin izan nituen bizipenak ez zizkidak inortxok irentsiko, ez eta ‘jin-janak’ berak ere. Horregatik, gauero zeru beltzean keinu egiten didan izar txuriena hire irrifarrea dela egingo nikek, eta oheratzean, begiak itxita ere hor ikusten haut, beti bezain umoretsu, irrifartsu, hots, bizirik.

Beraz, jakin ezak: gutun honek ez dik izan nahi amets gaiztoa amaitu arteko gero arte xalo bat baino, noizbait nonbait berriro elkar ikusi arteko gero arte xume bat. Ikusi arte, Aitor»

97

Alakrana

Notizia txarrak datozkigu Indikotik. Notizia txarra bazen lehen ere. Nola ez, hogeita hamasei arrantzale sekuestraturik badaude? Ez dut izan egokierarik, orain arte, familiei nire solidaritatea eskaintzeko, eta hauxe probestuko dut horretarako, nahiz eta edozeinek ulertuko duen, esan gabe ere, horrelako kasuetan ez dagoela solidarioak izan beste erremediorik.

Hasieran beste debate bat ere bazegoen. Baina, egoera penagarria hainbeste luzatu denez, gaur ez da inork ausartzen eztabaidatzera; alegia Alakranarena sekuestroa ala bahiketa den esatera. Badakit, hori irakurtzean, batzuk sofatik kolpean altxatuko zaretela, eta beste batzuek periodikoa harrika botako duzuela, hau esanik: «Honek aterako dizkigu, berriz, eltzetik babak! Sekuestroa eta bahiketa ez al dira, bada, gauza bera?»

Ez, jauna! Egia da sinonimotzat datozela hiztegi guztietan, baina nik zer kulpa daukat hiztegietan gaizki ipini badiduzte? Gure aurrekoek ez dakit zekiten sekuestroa zer zen, baina ederki asko zekiten bahiketaren berri. Bahitzea da okerrean edo besterenean dabilen animalia hartu eta herriko etxera ekartzea, autoritatearen aurrean salaketa egiteko. Sekuestratzea da, berriz, pertsonen arteko kontua, eta okerrean ibili gabe harrapatzea.

Diskizisio semantiko luzeetan sartu banaiz, ez naiz ari temoso hutsa naizelako, baizik eta bi postura horiek ikusi izan direlako, adibidez urriaren 8ko ‘Kalaka’n: Batzuentzat, esaterako Petxarroman eta Beirrusorentzat, bahiketatik gertuago dago sekuestrotik baino. Beste guztientzat, aldiz, sekuestroa da.

Hemen, sekuestroa ala “bahiketa”, kasu larria dago. Ez gara ari animaliez, baizik eta pertsonez: Hogeita hamasei famila daude tartean, eta hori, nire ustez, Gobernua ari den baino askoz serioago tratatu beharrekoa.

Hasteko, Espainiako gobernuak sekulako hanka-sartzea egin zuen bi pirata horiek hona ekartzearekin. Erreskatea ordaindu behar bada, nire iritzirako, horien libertatea erreskatearen barruan dago. Gertatzen dena da gobernuak, hanka sartu ez ezik, eskuak harrapatu dituela. Nola arraio libratuko ditu orain?

Atxiloketa horrekin zer lortu du gobernuak? Hogeita hamasei tripulanteren bizia arriskuan jartzea. Hori konfirmaturik geratu da joan den osteguneko operazioarekin: Hiru tripulante lehorrera jaitsi.

Carme Chaconek nahi duena esango du, baina hemen gauzak ilun daude, eta beltzten ari dira. Asma dezatela aitzakiaren bat, eta piratak itzuli. Bestela...

Isaak Newton

98

Hawking-en arabera, Newtonen ‘Principia Mathematika’ da fisika-arloan gehien eragin duen liburua

Atzo bete ziren 283 urte Isaak Newton hil zela. Efemeride gogoangarria, bat baldin bada! Adituek diotenez, munduko zientzialaririk handienetakoa da Newton. Stephen W. Hawking-en arabera, Newtonen Principia Mathematika da fisika-arloan, historia osoan, gehien eragin duen liburua. Ez gara hasiko haren deskubrimendu eta aurkikuntza zientifikoen zerrenda egiten. Horretarako, aproposagoa da entziklopedian begiratzea. Baina zer gizon-modu ote genuen harreman pertsonaletan? Horretaz hitz egingo dugu gaur.

Ez zen batere amultsua. Erabat bihurritua eta eztabaida sutsuetan galdua ibili zen bere garaiko beste akademiko batzuekin. Esate baterako, Newton zeharo haserretu zen John Flamsteed astronomoarekin. Hasieran, astronomo horrek material asko utzi zizkion Newtoni, ‘Principia Mathematika’n sartzeko, baina gero ez zion eman nahi izan material gehiago. Newtonek azpijanean jardun zuen batean eta bestean eta azkenean lortu zuen Flamsteed-en materiala eskuratu eta publikatzeko prestatzea. Flamsteed-ek, ordea, auzitara jo zuen, eta lortu zuen material hori publikatzeko debekua. Newton, amorru biziz, deabruak hartuta baino okerrago jarri eta, mendekuz, Flamsteed-en erreferentzia guztiak ezabatu zituen ‘Principia’ren hurrengo argitaraldietan.

Leibniz filosofo alemaniarrarekin ere sekulako disputa izan zuen. Leibniz eta Newtonek, bakoitzak bere aldetik, garai beretsuan garatu zuen matematiaren adar bat, ‘kalkuloa’ deritzaiona, hain zuzen fisika modernoaren ardatz nagusienetakoa. Orain badakigu Newtoenek garatu zuela lehenik, baina Leibnizek lehenago publikatu zuen. Desadostasuna hainbestekoa izanik, Leibnizek hanka-sartze handia egin zuen: ‘Royal Society’ra jo zuen arazoa konpon zedin. Newtonek, bera baitzen‘Royal Society’ko presidentea, bere lagunez osaturiko komite «inpartziala» izendatu zuen. Oraindik areago, Newtonek berak idatzi zuen komitearen txostena, non ofizialki akusatzen zen Leibniz plagioa egin izanaz. Leibniz hil zenean hala esan omen zuen Newtonek: «Sekulako satisfazioa sentitu nuen Leibnizi bihotza apurtzean».

Cambridgetik urrundu eta katolikoen kontrako politikan buru-belarri sartuta ibili zen. Gero, dirutzak irabaziz, Monetaren Errege Etxeko zuzendaria izan zen. Bere espiritu eta izaera korrosibo eta maltzurrek mendean izan zuten bizitza osoan. Argi dagonez, ez da aski azkarra izatea, zuzena izateko. José Antonio Marinak esango lukeen moduan, zientzia ez da aski; etika ere ezinbestekoa da.

Irakurtzeak bizi gaitu

Urteetan aurrera egin ahala, ajeak. Ez dizute hainbeste erasango, irakurtzeko ohitura landua baduzu

99

Liburua: basoa. Nerudak: «Libro hermoso, libro, mínimo bosque, hoja tras hoja, huele tu papel a elemento (...)»

Leitzen dakiena ez dago bakarrik. Lagunik onenez inguratua. Urteetan aurrera egin ahala, ajeak. Ez dizute hainbeste erasango, irakurtzeko ohitura landua baldin baduzu. Bi magia-mota: zuria eta beltza? Oker. Orri zuriaren gainean letra beltzak dira magia. Untxia txisteratik: lamiak, herensugeak, mundu berriak, antzinakoak, pertsonaia harrigarriak, historia bitxiak, sentimendu ezkutuak, poemak. Irakurri ahala errealitatea ezagutu. Zientifikoek diote: natura da liburu handi bat, matematika-hizkuntzan idatzia. Eta teologoek: Jainkoak bere eskuaz idatziriko poema.

Munduan: 5.000 hizkuntza, Indian: 1.600, Europan: 70 bakarrik. Europan, arrazoi politikoek hil dituzte hizkuntzak. Estatu zentralistek ez diote inolako sinpatiarik hizkuntza-ugalmenari.

Irakurtzea da mundu berri batean sartzea, kutxa hermetiko bat ireki eta hango altxorrak dastatzen hastea.

Irakurketaren kontrarioak: moralistek, elizgizon eta diktadoreek arriskutzat jo izan dute. Hortik pentsatu nolako indarra duten letrek, gure barnean itsasten direnean. Irakurrrita: geure buruaren jabeago. Frantziako Iraultza irakurleen iraultza izan zen hein handian. Gorkiren “La madre” leitu dutenek badakite zeinen lan eskerga egin zuen Pelagiak iraultzaileen artean liburuak banatzen.

Gizakia, historiak entzuteko sortua. Emozioak nahi ditu. Liburua eskertsua da, nahi duzun tokira eraman dezakezu: hondartzara, mendira, lorategira, kafetegira... Baina zaletasunik ez duenari ez eman; aurrena, motibazioa sortu. Demostraturik: irakurtzea ona da; eskolan alde handia dago irakurtzen dutenen eta ez dutenen artean. Nork esan dizu? Ongi asko dakienak!

Irakurtzeak gogoeta eginarazten du, zeure buruarekin hizketan jartzen zaitu. Pentsatzea horixe da, nork bere buruarekin hitz egitea. Geure buruari historiak kontatzen eta galderak egiten ari gara etengabe. Rimbaud poetak esan zuen: «Ni beste bat da»

Irakurtzeak eragin egin behar dizu: emozioak sortu; konbentzitu eta konpromisoak harrarazi; informatu, errealitatearen aurrean zuzen eta egoki kokatzeko; dibertitu, gozarazi; jakin-mina ase.

Irakurtzeak libreago egiten gaitu. Geure buruaren jabe. Irakurriz hedatu da munduan kultura. Kultura bakoitzak bere erara ikusten du mundua; kultura batean baino gehiagotan kutsaturik dagoenak mundu bat baino gehiago ezagutuko ditu.

Irakurri gabe idazlerik ez!

100

bio 15

Bertsolaritza-esparruan era guztietako lanak egin ditu: antolatzaile, gai-jartzaile, epaile, kronista, bertso jartzen, kritiko, bertsoa epaitzeko arauak lantzeko batzordean… eta abar. Guk, hemen, batez ere, bi gairi lotuko gatzaizkie: Lehengo eta oraingo bertsolaritzaren aldeak –2005–, lehen partea

izenburuarekin egina daukan lanari eta Nañarririi begira –2003– izenburuarekin argitaratu zuen liburuari.

Horiez gain, artikuluak ere asko ditu Rufinok. Nolabait gauzak ordenatzeko, aipa ditzagun bere ekarpen batzuk: 1980an Jakin aldizkarian publikatu zuen lehengo lana serioa. Beno, serioa edo..., dio rufinok: Bertsoak ulertzeko. Bertsolaritza eta pilota da Jakinen argitaratu zuen beste lan bat. Badu beste lan bat Bertsoak eta umorea izenekoa; hori ez daki non duen, norbaiti utzi omen zion, kopiarik beretzat gorde gabe.

Bertsolaria aldizkarian ere lan asko du argitaratua, besteak beste Joxerra Garziari egindako elkarrizketa luzea, bertsolaritzaz egindako Doktore tesiaren gainean.

Bolada batean, bertso-txapelketako kronika ugari idatzi zuen, kasik denak DVn. Urte batean Euskadi Irratian jardun zuen komentarista-lanetan.

HABE aldizkarirako egin zituen hainbat erreportaje edo saio kritiko norbaiten bertsoa hartu eta haren inguruan.

Epaimahaiko gisa hauek da, gutxi-asko, egin duen ibilbidea: Eskolarteko Txapelketa, Orixe Saria, Xenpelar Saria, Lizardi Saria, Basarri Saria, Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa, Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusia...

Etor-Ostoa argitaletxearen eskariz, Bertsolaritzaren historia idatzia dauka euskaraz eta erdaraz: Bilduma Enblematikoa, Euskal Kantu Herrikoia. Zazpi ataletan banatua dator: Atarikoa; Bertsolaritzaren aroak; Fenomenoaren deskribapen soziologikoa; Bertsolaritzaren teknika, estrofak eta doinuak; Bertsoaren eszenatokia, jaialdiak eta lehiaketak; Bertsolaritzaren ardatz izan direnak: biografia, eskola; Bertso hautatuak.

Bestetik, 1974an, anaiaren idazkaritza lanetan aritu zen, eta Artxanberriren ziriak izeneko liburua atera zuten. Geroago Sendoa aldizkariako Txrrita Sailean honako hau argitaratu zuen: Artxanberriren ziriak, Patxi Errotaren ugaritasuna, Jainkoaren ateraldiak. Rufinok bertso batez amaitzen du:

Lurra gorritzen aitzur ta palaaritua naiz ni eginahala,bai bainekien lurpe horretanalotxor handi bat bazala:Artxanberriren ezpala,Eruskinen lan zabala,“Jaungoikoren” itzala!Zuen fruituak eskolan eresarrera izan dezala,mentu on batek sagar-arbolanizan ohi duen bezala.

101

Lehengo eta oraingo bertsolaritzaren aldeak. Bere biografia honetan ipintzeko laburpen bat hautatu dugu:

Lehengo eta oraingo bertsolaritzaren aldeak (2005), lehen partea

Sarrera

Aldeak egon badaudela uste izanik, jende asko dabil, neu tarteko, alde horien barrunbeak miatu eta ezagutzera nola iritsi asmatu ezinik. Aldeak. Ikusi baino gehiago, sentitu egiten ditugu. Zerbait «mingainaren puntan daukat» esaten dugunean bezala gaude. Hortxe daukagu, kasik ukitzen dugula, baina ezin dugu adierazi, ezin dugu esplizitatu, berbalizatu. Gure intuizioak atzematen du, baina ezin objektibizatu.

Gainera, aldeak ez dira kolpean nabarmentzen. Txirrita oinarri harturik, harengandik Uztapiderengana ez dugu alde aldirik nabarmenduko; Uztapiderengandik Lopategirengana ere ez; ezta Lopategirengandik Egañarengana ere, edo honengandik Maiarengana. Bi muturrak hartzen baditugu, ordea, hau da, Maia eta Txirrita konparatzean, sumatuko dugu aldea bien artean.

Ezagutza formala

Esan dezakegu lehengo bertsolariak ezagutza formal urrikoak zirela: eskolatu gabeak, kasik analfabetoak. Udarregirena izango dugu kasurik nabarmenena: analfabeto totala Baina Txirritak berak ere apenas zekien askorik. Iloba Jose Ramon Erauskinek egiten zion idazkaritza: osabak kantatu edo esandako bertsoak apuntatu. Basarri izango litzateke lehen faseko aldaketaren ordezkari nagusia.

Oraingo bertsolariak, batez ere Amurizaren ondorengoak eta, zalantzarik gabe, Egañarengandik aurrerako guztiak, eskolatuak dira. Asko eta asko unibertsitatetik pasatuak eta karreradunak. Normala da horrek bertsolaritzan ondorioak izatea.

Beste adierazleetako bat da batzuen eta besteen mundu erreferentziala. Lehengo bertsolarien mundua oso mugatua zen. Oso gutxi mugitzen ziren: euren auzo eta herrietan moldatzen ziren, hori zen ondo ezagutzen zutena. Hortik aurrera, munduko egoeraren berri gutxi zekiten. Baziren Ameriketan senideak zituztenak. Hori ere iturri polita izan zitekeen, zeukaten ezagutza aberasteko. Azokan, elizan eta herriko ostatuan jasotzen zuten informazioarekin bizi ziren. Bertsopaperak ere, batzuetan, laguntza handia ziren, gertaera eta kasu askoren berri ematen baitzuten. Bertsotan, berriz, lagunartean eginez.

Aldaketa handia da. Gaur ez dago ahozko tradiziorik. Erlijioak, elizak eta fedeak ez dauka tokirik. Bertsolaria ere, nolabait esateko, globalizatu egin da. Informazio iturririk printzipalenak telebista eta irratia dira, bidaiatu egiten du, Internet dauka etxean, instantean daki mundu zabaleko berri, literatura idatzia ezagutzen du, informazio asko dauka, eta eskolan entrenatzen da bertsotan.

102

Hizkuntzaren eragina

Hizkuntzari dagokionez, lehengo bertsolariek euskaraz bakarrik zekiten. Oraingoak, aldiz, gaztelaniaz kasik hobeto mintzatzen dira euskaraz baino. Askok ingelesa ere badakite.

Laburbildurik, llehengo bertsolarien hizketa ahozko tradizioan oinarritua zegoen. Oraingoena: idatzitik hartua, batuan oinarritua.

Hiztegia. Labur-labur esateko, lehengo bertsolariak hiztegi zehatza bai, baina laburra erabiltzen zuen. Gaurkoak aberatsa. Euskalki guztietako hitzak. Normalean, bertsolariak asko jorratzen du hizkuntza, saiatzen da informatuta egoten...

Estrofa luzatu

Fenomeno berria. Amurizaren ekarpena. Zein da ondorioa? Lehen, bertso asko hartzen zirela gogoan eta oraingo bertsoak ez dagoela hartzerik. Egia osoa esateko, ba al dago premiarik ere gogoan hartzeko? Hurrengo egunean irratiak emango ditu, edo Internetean daude, nahi dituenak irakurri edo entzun. Logikoa denez, bertsoak gogoan jasotzeko ohitura eta gaitasuna galdu egin ditugu.

Bertsolari zaharrak bertsoa kantarazi egiten zion entzuleari. Hurrengo egunean, soroan edo zelaian behizain, berttsoan jardungo zuen. Gaur ez dago horrelako ohiturarik.

Memoariari lanak zaildu

Mundu osoa ados dago honetan: bertsoaren baldintza nagusia, lehenengo entzunaldian ulertzeko modukoa izatea. Horretarako, ezinbestekoa da berbaldia gogoan jasotzea. Ordea, posible al da hain ahapaldi luzeak direnean?

Esaten ari gara bertsoak ulerterraza izan behar duela. Bertsoaren ulermena errazten duten elementuak hauek dira: erritmo egokia, neurri juxtua, errima ona eta doinu ezaguna.

Gaia

Gaia. Lehengo bertsolariak, hasi eta noiz amaitu ez zekitela, gairik gabe aritzen ziren. Hobeto esan, eguneroko bizimodutik eta euren inguruan gertatzen zenetik hartzen zuten kanturako haria (auto-horniketa). Oraingo bertsolariei, gaiak kanpotik ipintzen zaizkie. Txapelketak ezarritako eredua.

Metabertsolaritza dezente egiten zen garai batean.

Azpillaga eta Lopategiren garaia izango da entzuleari politikak gehien “erasaten” zion garaia. Izan ere, horiek frankismoaren hondarrean ziren protagonista nagusi bertsotan. Bertsolaritza hura ez zen entretenimendu hutsa (inoiz izan baldin bada), guztiz funtzionala zen: erregimen zaharra dinamitatzen parte hartu nahi zuten, ahal zuten neurrian.

103

Oraingo bertsolariek gai gehiago eta modernoagoak erabiltzen dituzte. Beraz, esan al daiteke gaurko bertsolariak etengabe politikaz mintzatzen direnik? Ez. Bertsolariek oso gai bariatuak jorratzen dituzte. Esan daitekeena da, gai politikoaz kantatzen ari direnean, beti joera bertsua erakusten dutela, hots, Ezker Abertzalearen pentsamoldearekin hurbil dagoena edo haren tesiekin identifikatzen dena.

Kritikaren objektua

Bertsolariak beti izan du kritikarako joera handia. Aldea dago objektua zein den. Lehen, bertso asko osatzen ziren, esate baterako, bertsolarien ondoan egokitzen zen xelebreren baten kontura.

Bertsolaritza berriak beste elementu batzuk topatu ditu kritikatzeko. Lehengo bertsolariak ez bezala. Gaurkoak ez du beldurrik agintariei belarriak berotzeko, Eliza kritikatzeko, poliziari erasotzeko eta alderdi politiko jakin batzuen kontra mintzatzeko. Horiekin batera, gizartean pil-pil dabiltzan gai handiak tratatzeko ere gauza da; adibidez, homosexualen ezkontza, eta abar

Komunikazioa eta teknika

Nire ustez, bertsoak komunikazio tresna bezala balio handiagoa zuen lehen orain baino. Funtzionaltasun handiagoa. Jendeak bertsoa gogoan hartzen bazuen, buruz ikasi eta kantatzen bazuen, zekarren mezua interesatzen zitzaiolako egiten zuen. Azokan bertsopaperak saltzen zituenak oso serio hartua zeukan ofizioa. Ekarpen handia egiten ari zen kontzientzia. Berripaperak ziren askotan, batez ere gertakizun inportanteak zirenean. Ez zeukaten arriskurik, gaur egun bezala, azkarregi zaharkitzeko, gaiak denbora luzean egon ohi ziren aktualitatean.

Kantaera

Kantaera bizikoa zen bertsolari zaharra; ahotsa ere ona beharko zuen, zeren mikrorik gabe kantatuko baitzuen, nahiz eta guk ez dugun horrelakorik ezagutu. Oraingo bertsolariak ez luke asmatuko mikrorik gabe kantatzen. Oro har, kantari mantsoagoa da, erritmo motelagoa du.

Entrenamendua

Antzinako bertsolariak ez zuen entrenamenturik egiten, benetan ari zenean izan ezik. Fede handia zuen espontaneitatean. Oraingo bertsolaritza, berriz, ez dago ulertzerik entrenamendurik gabe.

Doinuak

Ugalmena nabarmena da.

Erabilera esparrua

Eszenatokiaren aldaketa, ezbairik gabe, begi-bistakoa da. Erabilera esparrua asko zabaldu da. Bertsolaria bera baserritik kalera jaitsi denez, erailpen-esparrua ere aldatu egin behar!

104

Lazko Txiki Saria irabazi ondoren, bertsoak kantatzen.

Giro aldaketa

Gaurko bertsolariak ez du ezagutzen baserriko benetako giroa, folklorea baizik: Santo Tomas, Ordiziako sariketa, Santa Luzia folklorizatuak, Gernikako urriko azoka instituzionalizatua, Legazpiko Artzain Eguna eta horrelakoak bakarrik. Aldaketa sozial horrek ere eragin behar, noski, bertsogintzan.

Baina ez da hori bakarrik. Bertsolaritzak prentsan, irratian eta telebistan ere espazio handia irabazi du.

Bertsolaritzaren funtzioa

Hemen, bat-bateko bertsolaritzaren funtzioaz arituko gara. Lehenego bertsolaritzak funtzio informatzaile handiagoa zuen gaurkoak baino. Eta gaineratiko funtzioak? Adibidez, iritzi sortzailearena ere informatzailearen pareko ibiliko litzateke. Lehengoek gehiago informa bazezaketen, iritzia sortzea ere oraingoentzat baino errazagoa izango zen.

Baina bertsolaritzaren benetako funtzioa, lehen eta orain, ludikoa izan da, jolas eta dibertimenduarena. Bertsolaritzaren xedea da, batez ere, emozioak sortzea: barrea eragitea, errukia piztea, poza areagotzea, solidaritate sentimendua indartzea...

Haztegiko amuarraina ere ez da muzin egitekoa, nahiz eta errekakoa ez den

Patziku Perurenak esan zuenean «bertsolaritza Txirritarekin amaitu zela», ez zen literalki horrela ulertu behar. Kasu gehixeago egin behar zitzaion, eta ez genuen txori-izugarritzat hartu behar. Ez genuen haserretu behar, asko haserretu ziren bezala. Patziku Perurenari eskatu behar zitzaion gauzak argiago esateko, esplizituagoa izateko edo matizatzeko. Baina, tamalez, beroaldi hartan ez zitzaigun inori bururatu, eta egia da goizuetarraren erreakzioa harrosko samarra izan zela, esanez bezala «hauek ez ditek zipitzik ere ulertu nik esandakorik». Bere estiloan, «zoazte pikotara» esan zigun denoi. «Zuek abiatzerako ni itzulian noak. Ez dik merezi zuekin txistua alferrik gastatzen jardutea». Ez zait iruditzen jarrera

105

egokia Patzikurena, baina hori gertatu zen, eta ez naiz ari notariotzakoa baino egiten.

Perurenarena osotara egia ez bada ere, badago inflexio puntu bat Txirritaren ondotik. Txirritaren aurreko bertsolaritza, gauza askotan, ezberdina da ondorengoarekin konparatuta.

Galtzeko zorian dauden espezieak erreserbetan eta barruti itxietan zaintzen eta ugaltzen diren bezalaxe, bertsolaritzak oso emaitza onak lortu ditu berotegian edo mintegian. Fruitu ona dator.

Beste hau, berriz, Goierritarran idatzi zuen

Maite duzun damaren aurrean bezala

Historiako XV. bertsolari txapelketaren atarian gaude, edo ezkaratzean. Bi dira gerra aurrekoak, lau diktadura-garaikoak eta bederatzi diktadurapeko etenaren ostean jokatuak: 1935ean, Basarri izan zen txapeldun; 1936an, Txirrita. 1960an, berriz ere, Basarri. 1962, 65 eta 67an, Uztapidek lortu zuen garaipena. 1979an eta 83an, Amuriza atera zen garaile. 1986an, S. Lizaso. 1989an, J. Lopategi. Eta harrezkero guztian, 1993, 97, 2001 eta 05ean, Egaña.

Baina izan dira bertsolari handiak, inoiz txapeldun izan ez direnak. Gogora ditzagun batzuk: J. Agirre, J. Azpillaga, Euzkitze, Lasarte, Lazkano, Lazkao Txiki, J. Lizaso, Mattin, Xalbador…

Horrek esan nahi ote du txapeldun izatearena erlatiboa dela? Edo, oraindik haratago jota, txapelketak ez duela egiten behar adinako justiziarik bertsolarien artean? Bai eta ez. Froga daiteke, adibidez, plazan luzitzen duten guztiek ez dutela luzitzen txapelketan. Era berean, tabernan ondo luzitzen duten guztiek ez dute luzitzen plazan, eta are gutxiago txapelketan. Baina bada axioma bat: txapelketan ondo aritzen denak, jeneralean, ederki luzitzen du plazan eta tabernan ere. Aitzitik, ez dakit nola esan ere inor mindu gabe, bada txapelketan paper ona egin arren, herriko bertso-saioetan oso gutxi ibili denik. Izenik ez dut emango, zeren bertsolaritzaz idaztea niretzat da, gaur egun, txunditua zauzkan neskaren aurrean zer esan ez dakizula geratzea bezala. Orain ere beldurrez ari naiz, bai baitatik askotxorentzat ez naizela esaten ari deus itxurazkorik eta polemika-zaletzat jo edo indiferentziaz finikitatuko nautela.

Behin hasiz gero, ordea, segi dezadan neure argudioekin, nahiz eta, lehenaz gain, orain ez naizen sartuko barruti ederragoan: beti ez da erabat onartu epaimahaiaren erabakia, edo publikoaren parte batek bederen ez du buru-makur eta besterik gabe ulertu. Adibidez, 1936ko txapelketaren inguruan egon da halako legenda antzeko bat, hau da, Txirrita zaharturik zegoela eta errukiz bezala eman ziotela txapela. Geroztik aztertu izan da kasu hori, eta Xabier Amurizaren hitzetan, «Orain lasai esan daiket Txirritak merezimendu osoz jantzi ebala txapela…» (Enaz banaz, 139. orrialdea).

Harrezkero ere izan dira gorabeherak: Basarriren erretiratzea, Xalbadorri jotako txistuak. Begira zer dioen Amurizak, egun hartan epaimahaiko

106

zenak, Xalbadorri buruz, gaia (hori bai, a posteriori) aztertu ondoren: «… ez daukat ezbai izpirik txapel jenial bat irabazi ebala, segurrenik inoz irabazi den argiena» (Enaz banaz, 138. orrialdea). Aitzitik asko izan dira publikoak gogo onez onartu dituenak ere; esate baterako azkeneko laurak.

Gorabehera horiek esan nahi al dute, ordea, txapelketa txarra dela bertsolaritzarentzat? Ezta gutxiago ere. Txapelketak asko eman dio bertsolaritzari; bertsolari asko plazaratu du, eta jende asko bertsotara hurbilarazi, baita bertsolaritza bere ohiko alorretik kanpora ezagutarazi ere.

Imanol Lazkanok (juradu ginela) bota zigun esaldi famatuarekin amaituko dut, eta, bide batez, aurtengo epaimahairi trasladatu: «Zoazte lasai, ez dezue ondo eingo-ta»

Hurrengo honekin amaituko dugu atal hau. Rufinok idatzitako Naiñarriri begira izango dugu oinarri eta hango bertso batuzk ekarriko ditugu hona. Liburua anaia Pedro eskainia dago. 2002an hil zen; Rufinoren liburua 2003an aterea da. Honela dio eskiantzak: Pedrori… baina ezereztu da izana ematen.

Hau dio eskaintzako bertsoak:

Liburuxka honekinnator zuengana:Martintxuloko uraBertsotan emana,urte batzuen baitanegindako lanaborondate onenezzuentzat emana.

Lehenengo bertsoak Lorentxo Sukiari ipini zizkion. Gu lardaskan jardun gabe, Rufinori berari utziko dio azalpenak ematen:

Bertsozale eta piztia-harrapatzaile amorratua da Lorentxo Sukia. Berez Urretagoena baserrikoa izanik, Olaa baserrian bizi da, eta mendian ematen due eguna, Beasaingo Fabrika Handira doazen uren kanalak zaintzen eta oiloak gobernatzen, Bertsotan esaten dudan bezala, piztia ugari harrapatu du bere denboran.

Lorentxo nik zuretzatditut gaur kantuakhandiak direlako zure merituak;auskalo zenbat direnzuk harrapatuak:azeri edo azkonarta basakatuak,oilategiko etsaimadarikatuak.

Gaur egun izan balitz, bai Lorentxok eta bai Rufinok kritikaren bat baino gehiago jaso zuten seguruenik. Segi dezala Rufinok:

107

Kargu hartzaileari

1974 Zepai Sarian, besteak beste, honako gai hau ipin zuten:

Andregaiari musu eman diozulako kartu dizun aguazilari.

Bertsoak entzuten ari nintzen bitartean niri hauxe bururatu zitzaidan, dio rufinok:

Ez da gizona gauza horrekinharritzen den aguazile,aitzakia da du bera dagolaohitura onen zaintzaile.Bekatu al da deklaratzeaneskatxa baten maitale?Ez al dakizu musua delamaitasunaren seinale?

Lazkao Txiki (1975)

1976ko Xenpelar Bertsopaper Lehiaketako 3. saria eskuratu nuen bertso-sorta honekin. Xalbadorrek irabazi zuen, eta Olea izan zen bigarren. Hona nire lehenengoa:

Kabi batean sortu ote dainoiz holako pixtirik?Bertso batzukin nora goraldumerezi duen guztirik!Batzutan barrez jarriko gaitubestetan malkoz bustirikbaina ez zaigu sekula arrotztxori horren abestirik.

Xalbadorri (1976-XI-7)

Xalbador hil zen gau berean ipinitako bertsoak dira. Zaldibiako taberna batean nengoen, anai Joxe Marik eman zidan berria. Hartzen ari nintzena bertan utzi eta bertsoak jartzeari ekin nion. Hamar bertso dira guztira. Hona lehenengoa:

Zenbat poesi eder zenuenbertsoarekin nahasi!Zure halako jardunetatikez dugu gutxi ikasi,baina ordainez guk txistua jozuk negar eginarazi;utzi diguzun herentziarikkasik ezn gendun merezi.

Iruñako zeneak

1978ko uztaileren 11n jarriak. Poliziak German Rodríguez hil eta hurrengo egunean.

108

Iruñako zezenakZezen bihurriak,kopeta beltzekoaketa atze-urriak.Plazari azkar hartudizkiote neurriak;erakutsi dituzte istilu gorriak.

Ganaduzale onadugu Martin Villa,zezen tregeagorikez zitekeen bila:zaurituak ugari,gainera bat hila…Harrosko itzuli dahemengik Madrila.

Urte Berri goizez halamoduzko bati (1980)

Edanaren edanezederki moldatu,bide zelai guztiakzaizkio maldatu;burua arindu tagorputza baldartuurte berriak ez duaskorik aldatu.

Aitona hil (1982)

O!, semetxoak, berri tristeaheldu da gure etxera:zuen aitona igaro delaizatetikan ezera,negar lehorren ortu handikodeskantsuzko ohantzera…sortu zuen lur harexek berakestaliko du atzera,erakutziaz zedin gutxi dagonbizitik heriotzera.

Txorino bati

1992ko Lazkao Txiki Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak.

Lizar gaineko txot iharreantxoria dago kantari,txio hotsean amodioadeklratuz maiteari.Nik ondo dakit kantu-lanean

109

ez dela alferrik ari:ugalkuntzaren atari,amak deiadar aitari (bis).Ene, txoriño, nire gogoakbadauka hainbat eskari:zure gorantzan idatz dezadaneragin nire lumari.

Ume elbarri baten argazkia

1993ko Lazkao Txiki Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak.

Izotz osteko eguzki printzekparaturik aitzinean,agure zahar bat ikusi nuenbultzaka ahalegineanhaur-silla bati, eta barneannekatxa bat ezinean,baina hal zuen heineansaiatzen zen ekinean.Eszena hura deskribatzekoez dut hitzik mingaineanedo bestela: eguzkiareneklipsea larrainean.

Ala ona da, edo piszinan ito

1994ko Lazkao Txiki Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak.

ALA ona da, on guztiz onabere izan eta izen,baina gizonok onerako bateta txarrerako lau sen.piszina baten sabel barneanuraseturik ni hmenerortzen utzi ondoreninor mugitu baino lehen,ez dut lagun bat bederen!Ez nuen uste horren urrutizeudeneik Meka eta Belem…Ez dago etsai zertan izanikdesberdinak izan arren!

Guardasola

1996ko Lazkao Txiki Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak.

Lo-ezinaren amets esnaiakeskaini didalako bart,hara, andrea, nik gaur zuretzatgogoeta hauxe dakart:lehenago biok bakarra ginen,

110

orain elkarrengandik at.Ene, maitea, aldatu gara,aldatu gara ta zenbat!...Gaur bi guardasol gutxi ditugulehen gehiegi genuen bat.

Nahi eta ezin

1998 Lazkao Txiki Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak.

Zoriontsu izan nahi dut,hri denon leloa!Xede horrekin hasten garaatolatzen geroa,bina etsai izaten da srri geure egoaea horrela zabaltzen duzrigaitzak hegoa.

San Frantziskoren liburua

1999ko Lazkao Txiki Bertsopaper Lehiaketan 2. saroa irabazitako bertsoak.

San Ignaziok liburu on bathautatu zuen gidari,neronek ere uste izan dutongi dagoela hori,baina begira diezaiogunliburu zabalenari,Asisko santu aita Frantziskokgomendatu zigunari,munduko obra guztiak berebaitan dauzkan naturari.

Kobazulotik garrasi

1993ko Manuel Lekuona Bertsopaper Lehiaketan 2. saroa irabazitako bertsoak.

Nondik natorren ez dakidalanoraezaren ertzean;heldulekutzat amildegiaaurrean eta atzean.Oinak lurrari josiak bainaarima, aldiz, haizean,zatiketa bihotzeanpentsamenduak jotzean.Goizik inondik ez da ageribizi gara arratsean,eta arrazoiak ez du etzan nahifedearen ohantzean.

Mustafa

111

Orixe Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak (urte ez dut gogoan).

Katu zahar bat daukaguetxeko nagusi,maltzurragorik ez dutaskorik ikusi;lapurretan jan etamuturra igurtzi,sagu-ehizetik geroagudo ihesi…Ohean lo eginezez da gaizki bizi!

Aitona Mantzanila

Orixe Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak (urte ez dut gogoan).

Histori zaharrok irten zaiteztebarren hontatik kanpora,zuen bitartez apur bateangeldituko dut denbora.Aitona Mantzanilaaspaldidanik hilabaina nahi nuke gogorahaurtxo nintzela nola joaten zeneskean gure auzora.

Euskal Herriari

1998ko Orixe Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak.

Euskaldun sortu nintzeneta euskaldun hazi,nahiz orain sarri egondamuturik kasi.Dena ala ezer ezez nuen ikasi,galtzerik nahi ez etaezin irabazi…Sentimenduak hitzez

nola adierazi?

Baserriaren gorantzan

1998ko Zapirain Anaiak Bertsopaper Lehiaketa irabazitako bertsoak.

Baserri txarrak berekin ditumakina bat amenazu :ganadu askok emaitza ahulaeta beste asko antzu,laborea urri, belarra eskaseta soro denak galtzu;ortuan berriz barrabas-belar

112

beldurgarria indartsu;ez dakit zeri eman su.

113

bio16

Aurreko atal batean aipatu dugu rufinok aldizkari eta egunkarietan egin duen lana. Orain, labur-labur, idatzi dituen liburuen aipamena egingo dugu:

Dena dago zatitxo baten baitan. Oso laburra da: hogei orrialde ditu guztira. 1993ko Irun Hiria Saria irabazi zuen ipuin horrekin. Kutxa Fundazioak

argitaratu zion 1994an. Hasiera-hasierako pasartea gogoratuko dugu:

Ilargia mugikorra zen gau hartan. Betea izateko ez zuen falta zatitxo bat baino. Zatitxo bat baino! Gizakiak, askotan, zoriontsu izateko falta ohi duen apurra. Bizitza beti dabil apurraren gainean. Distantzia handirik ez da esistitzen.

Arntxanberriren ziriak, Patxi Errotaren ugaritasuna, Jainkoaren ateraldiak. 1999an argitaratu zuen Sendoa argitaletxeko Txirrita sailean. Legorretako Jainkoaren hainbeste ateraldietatik batu gogoratuko dugu:

Jainkoak taberna zuen Legorretan. Behin batean, sartu da adiskide bat, eta adarra joz esan omen zion:

–Ea, Jainkoa, ardo onik badaukak?

–Bai, bazeukat, eta lastima txarrik ez edukitzea, hi bezalako alu bati emateko ere!.

Biziaren bisutsak. 2000. urtean argitaratu zuen Hiria argitaletxean. Aurreko urteetan zehar DVn argitaraturiko artikuluen bilduma da. Harriak ez du begirik artikuluko lehenengo pasarte gogoratuko dugu. 1988ko abenduaren 4an idatzia da artikulua. Gertaera lazgarri bat izan zen Ataunen. Errepidean zegoen barrikada jo eta Nazabal eta Etxaniz osaba-ilobak hil ziren. Honela dio:

Harriak ez du begirik. Oso txikitan ikasi genuen ikasi genuen esaera zahar hori. Uste dut oso ondo datorrelako joan den astelehen gaunean Ataunen gertatutako laburbiltzeko, barrikadek ere, harriek bezalaxe, ez baitute begirik. (…).

Zaldirarangoak. Hau ere 2000. urtean argitaratu da, eta aurrekoa bezalaxe Hiria argitaletxearen eskutik. Oraingoak ipuinka dira. Han eta Hemen, batez ere HABEn, publikaturiko ipuinen bilduma. Lehenengoa da luzeena. Hogeita bost atal ditu, eta beste inon publikatu gabea da. Zaldiarango mutiko baten gorabeherak kontatzen ditu. Ganbarakoak du izenburua lehenengo ipuinak eta horre barruan, hirugarren atalak Amonaren ideologia. Atal horretatik hautatu dugu pasartetxo bat:

(…)

Baina hark ez zuen igande eta jai handirik huts egingo elizara joan gabe. Dotore preparatzen zen: ile urdina dena orraztu “agua-colonia” eta guzti, abrigo beltza jantzi… gualteakn, mantanila beltza burutik behera, errosarioa eta meza-liburua esku batean, eta ni beste eskutik ninduela joaten zen.

114

Abaraska. Berez Abaraska zulotik zuen Rufinok pentsatutako izenburua, baina norbaiten hanka-sartzea dela medio, izen bakunarekin atera zen. Sententzia edo aforismo gisako idatziak dira. Kasik denak Lasarte-Oriako Txantxarri aldizkarian argitaratuak, eta gero bilduna bihurtua. 2001ean argitaratu zuen Hiria argitaletxearen eskutik. Iritzi libre da artikulua gogoratuko dugu, 1996an idatzia dago.

Telefonoak jo du, eta Ainhoaren ahotsa bereizi du aitak. Ederki dabilela, eta utziko al dioten gaupasa egiten eskatu dio alabak. Minutu erdiko elkarrizketaren ondoren, bat etorri dira senar-emazteak, eta ezetz erantzun diote. Alabak obeditu egin die: ordubete barru etxean zen. Lotara joan da, eta gurasoak pozik.

Hurrengo egunean, ordea, bazkaltzerakoan, demandan ekiten diote: «Hamasei urterekin gaupasa? Pentsatzea ere!». «Oker ari zarete, eta nazkatuta nago oraintxe –asaldatu zitzaien alaba–; nik ez dut gaupasa egiteko baimena eskatzea besterik egin, hau da, iritzia eskatu, eta horrek zer du txarrik?

Hire magalean. 103 gelako gutunak. 2001ean publikatua. Liburu honek Tolosako Udalak antolaturiko “Antonio Maria Labaien” narrazio laburren lehiaketa irabazi zuen. Alberdania argitaletxearen Ostiral Sailak plazaratu zuen. Fraide eta moja baten arteko harremanak eta gutunak dira, eta gogoeta filosofikoa dago oinarrian.

Otoitzerako ez ezik, gogoetarako ere egun bikaina duk Domu Santu. Hilerritik buelta ematen duk, eta etsenplu eta eredu klase guztietako giza-emakumeekin egingo duk topo. Berdin topatuko duk bere bizitza inoren zerbitzuan eman duen apaiz misiolari baten gorpua, eta haren ondoan, berriz, ez zekiat zenbat hilketa egozten dioten militarra, buru aldeko gurutzearen besoetan, Jesusen aldamenean, gerran lortutako doimak dituela. Biak bake ederrean zeudek orain, beste berdintasunik ez zieat ikusten.

Nañarriri begira. Lehen ere, bertsoen atalean, dezente hitz egin dugu liburu horri buruz, eta aipamen hutsean utziko dugu. 2003an kaleratuen, Auspoa argotaletxearen bidez.

Bihotzaren zelaietan. Oraingoz hori da azkena publikatu duen liburua. 2008an argiratua da, eta hau ere Hiriari esker. Liburu hau ere, Biziaren bisutsak bezalatsu, aldez aurretik DVn publikaturiko artikuluez ornitua dago. Hona plastikozko botila izeneko artikulu laburra.

Uste dut Kierkegard-ek (buruz ari naiz) esaten zuela gizonak berak bakarrik egin behar ziela aurre benetako galdera transzendentalei. «Gizona beti bakarrik geratzen da, bere kontzientzia beste lagunik gabe, bizitzako konpromiso latzenen aurrean»

Ez gara plastikozko boteila ur gainean baino. Halakoxe material klasez eginak gaude, ez gara hondoratzen, eta hori izugarrizko garaipena iruditzen zaigu, baina ez ote gara konturatuko ur korronteak berak nahi duen lekura garamatzala?. «Nora noa?», galdetu behar genuela ohartu orduko itsasoak irentsi gaitu.

115

Metamorfosia. Ez da sormen-lana, itzulpena baizik. 2000an kaleratu zen Hiriaren eskutik. Honela hasten da:

Goiz batean, loaldi aztoragarriaren ostean, Gregorio Samsa zomorro zatar bihurturik esnatu zen. Oskol gogorraren kontra atzeraka etzanik zegoen eta, burua altxatzean, bere sabel borobil eta iluna ikusi zuen, zimurdura kiribilduez beteriko irtenune azaltsuaz estalita. Hain gainean labain egin eta, bere tokian egon ezinik, lurrera erortzeko zorian zegoen oheko tapakia. Hanken lodiera normalarekin konparatuta harrigarriro iharrak ziren mila zango zerabilzkion dantzan, inolako harmoniarik gabe.

Bihotzaren eskuetan. Susana Tamaroren liburuaren izen euskeratu da: Donde el corazón te lleve. Liburu hori itzultzen ari da, baina kapritxo hutsez. Agian, biografia hau argitaratzerako itzulia izango du. Hona nola eman dion hasiera Rufinok:

Bi hilabete dira joan zinela eta bi hilabete hauetan ez dut jaso bizi zinela adieraziz bidali zenidan postala beste berririk. Gaur goizean lorategian luzaz egon naiz zure arrosaren aurrean geratuta. Udazken betean gauden arren, garbi nabarmentzen da beste guztien artean, bere purpura koloreari esker, bakarti bezain buruzut; gaineratiko landaretza kukiltzen hasia dago. Oroitzen al zara noiz landatu genuen? Hamar urte zeneuzkan eta oso denbora gutxi zen Printzetxoa irakurri zenuela. Neuk oparitua zen, zure nota onak saritze aldera. Xarmaz bete zintuen historia hark. Pertsonaien artean arrosa eta azeria zenituen kuttunenak.

Jose Garmendia agerian. Hau ere itzulpena da, 2010 publikatua. Jose Garmendia zaldibitarraren testuak dakartza euskaraz. Zaldibiako Ardiki Kultur Elkartaren eskutik aterea dago. Hona mostratxo bat:

Gurutzearen kantua, euskaraz

Ez dago izen egokiagorik Galbarioko Bidearentzat. Benetan ederra Zaldibiako benefiziatuaren, Frantzisko Ignazio Jauregiren Via Crucisa. Urterik urte itzultzn naiz testu horretara, Aste Santuko egun horietan.

Horren ondoan, ahul gelditzen dira Aita Kardaberazen Kristavaren bizitza (1760), gure aurrekoentzat aski ezaguna, eta Gregorio Arruek itzulitakoak eta beste batzuk.

Ez zen gaizki ibili Euskalerria errebistan, 1883an, hau ezarri zuena: Euskaraz idatzitako Via Crucis guztien artean ez zegoela besterik Frantzisko Ignazio apaizarena bezain egoki eta gogangarririk.

Guk ezagutzen dugun produkzio bakarra da, eta hilondokoa, 1844an argitaratu zen, Barojaren inprentan, autorea hil eta handi 15 urtera, 1829an hil baitzen. Jauregik gailurra jo zuen otoizlari gisa, lirismoaren aldetik, eta sentimentu sakonak azaldu zituen Jaunaren nekaldi eta gurutzeko heriotzaren inguruan.

(...)

116

Jauregiren arima piadosoak gainezka egiten du hamalau estazioetako geraldi bakoitzean. Haren euskara dotore eta ederra errealismo deigarriz janzten da, Jesus eta bere Ama Santuaren Galbarioko doloreetan.

Oraindik beste bi liburu dauzka rufinok «inkubadoran», 15. atalean aipatzen dugun eran: Juan Ignazio Itueta, bertsolari eta Bertsolaritza klasikoaren antologia partziala.

Idazlea. «Bigarren edo hirugarren ilarakoa» deitzen dio bere buruari. Horretarako ere leitu egin behar. Rufino irakurle saiatua da. Baina ez diziplinaatua: bi edo hiru liburu igual hasten ditu batera. Batzuetan, bakarren bat bide bazterrean uzten du, nahiz eta gero berriro heldu.

Etxean dituen liburuen katalogoa egina dauka. 420 erdaraz. 245 Euskaraz. Gehienak irakurriak. Autoreak 263 erdaraz. Euskaraz 142.

Bio 17

Rufinok oraindik ere lan gehiago ditu idatziak. Opuskuluak deitu die. Lehengo eta oraingo bertsolaritzaren aldeak, ETAren historia, Zurutuza, Pentsamenduaren ildotik, Entzuteko ipuinak eta Igelaren otoitza. Nahiz eta denei ‘opuskuluak’ deitu, genero diferenteak dira. Batzuek saiakera tankera

dute: Lehengo eta oraingo bertsolaritzaren aldeak, eta ETAren historia. Zaratrustaren alegoria bat da Zurutuza. Pentsamenduaren ildotik filosfiaren historia, eta beste biak ipuinak. Logikoa denez, Lehengo eta oraingo bertsolaritzaren aldeak bertsolaritzaren atalean sartu dugu. ETAren historia, berriz, ideologia eta nortasunaren atalean. Atal honetan hauek sartuko ditugu: Zurutuza, Entzuteko ipuinak eta Igelaren otoitza

Hiruna lan hartuko ditugu Zurutuza eta Entzuteko ipuinak sailetik. Igelaren otoizatik, bi. Eta Pentsamenduaren ildotik, berriz, gera bedi aipatua. Gehiago jakin nahi duenarentzat, blogean dago, dio rufinok.

Zurutuza (1)

Familia osoa elkartu eta «ni banoa» esan zien Zurutuzak, ilargi betea zen gau batean, zakua bizkarrean. Ez zituen gazta eta babarruna bildu nahi zakura, fraideek bezala; jakinduria batu nahi zuen. Puska batean, gehiago ez zuen inork jakin haren berririk. hil ote zen ere esan zuten batzuek. Mendian ikusi zutela ere entzun izan zen, arbola handi baten ondoan eserita, gora begira, pentsamenduak aletzen. Gauza garbirik ez.

Egun batean herriko plazan azaldu zen, bizar luze-luzearekin, zakua bete-bete eginda, dio rufinok. Blasta! bota zuen zakua lurrera eta haren gainean eseri zen gero. Arnasa luzea hartu ondoren, honela mintzatu zitzaien:

Jaun-andreok, gazte eta haurrak, kostatu zait ederki zakua betetzea, baina azkenean bete dut. Ustez, sartzen nuen eskukada jakinduria zakuan, baina gero pittin bat ez beste guztia bota egin behar izaten nuen, zakuan sartzen

117

nuenaren parte ttipi-ttipia baino ez baitzen jakinduria. Horregatik, zakua benetako jakinduriaz bete aurretik, mila aldiz bete eta hustu behar izan dut. Horretarako, Lurralde asko ikusi dut. Orain oso kontentu nago. Tenpluan, kobazuloan, mendian eta basoan, izarretan, eta laborategi handietan bete dut zakua

Orain ez daukat aitzakiarik egia gordetzeko. Niri entzuten didanak asko jakingo du. Mundu honi eta beste mundu guztiei buruz. Ni eatea izango naiz zuentzat. Astindua. Astindurak hautsak jaulkiaraziko dizkizue. Giza-emakume berriak izango zarete. Mundu berria osatuko duzue.

Mila etsai aurkitu ditut nire ibilaldian. Batzuetan, zakuaren barnean eraman ditut ohartzeke; oharturik ere ez dakizue zeinen nekeza den etsaiak kanporatzea. Zalantzak eta dudak etortzen zaizkizu. Kostatu egiten da ongia gaizkiarengandik bereizten. Horregatik luzatu zait bidaia, baina hemen nauzue. Niri entzuten didana biziko da eta entzuten ez didanak ez du burubide onik izango.

Jakinduria (15)

Oso harro zaudete jakintsuok zuen jakinduriaz. Baina zuekin kontuz ibiliko nintzateke ni. Nahi duzuena bakarrik irakasten duzue. Kupelak ardoz beteak dituzue. Ardo onez eta ardo txarrez. Sarritan ardo txarra eskaintzen diguzue onenaren prezioan. Ez naiz fio zuekin. Egia eta gezurra nahasian darabiltzazue. Guri mendean eustea da kontua. horretan ipintzen duzue arreta. Harro zaudete zuen jakinduriaz, nahi duzuena egin dezakezuelako. Miserable batzuk zarete! Eskaleari lapurreta egitea baino okerragoa da ezjakinari gezurra erakustea.

Hala ere, mundua aurreraka doa zuei esker. Badakizue zergatik? Jakinduriak patrika berotzen dizuelako. Eta badirelako beti gezurra saltzerik ez dagoen alorrak. Zuen egiak ez gaitu jakintsuago egiten. Baina erosoago bizi gara. Bizia luzatzen digu. zue Denbora gutxiago behar dugu joan-etorrian, eta etxeko lanetan, eta...

Ez dugu kondenatzen zuen jakinduria. Oker erabiltzeak sutzen gaitu. Deskuidatzen zaretenean ere ez aitortzeak. Gaizki egindakoan ez esan ondo egin duzuenik.

Famatuak zarete. Baina kontuz fama hutsetik bizi nahi baduzue. Gorrotoa piztuko duzue, eta badira jakintsuak baino famatuagoak, eta horiei ez diezue irabaziko. Segizue lanean, segizue egia saltzen, garestiago bederen, aberastu zaitezte gure kontura, baina egia salduta.

Nik ez dizuet eskatzen diru gose ez izatekorik. Alderantziz baizik Gutizia ezazue gero eta diru gehiago, sekula ez utzi anbizioari, hori da-eta lan gehiago egingo duzuen berme bakarra, eta guk zuen lana behar dugu. Segi dirua pilatzen, segi lanean, segi asmakizunak merkaturatzen, segi, segi... Segi aberasten, odol gehiegi edandako akaina baino areago. Baina guri ere utzi zuen tresna horiek erosteko adina, bestela “xurraren poltsak bi zulo”.

118

Zuentzat herriak eta hiriak, palazioak eta katedralak, zuentzat labaratorioak eta fabrikak; guri utzi mendia, guri utzi kanpo librea, larrea, otsoen konpainia; guri utzi txorien bizimodua, guri utzi basoko bizitza basurdearekin konpartitzen..

Egiatan ez genizkizueke utziko palazioak, baldin eta betiko balira, baina zuek ere errentero soil batzuk baino ez zarete, aken finean. Eta errenteroa, aberatsena izanda ere, nagusiak bota egiten du bere etxetik, fosa komuean ez bada, panteoi batean amaitzeko, edo sutan erretzeko. Panteoia hotza da senitzen ez denean, sua ere hotza da sentitzen ez denean, eta ez dute balio edozein lubakik baino gehiago.

Nik promes egina dut itsasoko haizeari entregatuko diodala arima, hango olatu eta bisuts artean libre bizi dadin. Horretarako pisurik gabe iritsi nahi azken ordura, arin, nire arintasunean itsasoak nirekin errazago josta dezan.

Zurutuzak esana.

Txitak (30)

Arrautza-oskoletik atera nahi ez duen txita zarete zuek. Barruan bizi nahi duzue, zeuon zilbor-hesteari begira. Ez duzue munduari begiratzeko ausardiarik, horrek lana eskatzen baitu, horrek mundua transformatzea exijitzen baitu. Jendearen arazoetatik urrun bizi nahi duzue, bizkarra emanda; bizitza humanizatzeko konturik gabe.

Jainkoari otoizka ikusten zaituztet, tenpluan gordeta, baina Jainkoa ez dago tenpluan. Bizitzaren erdian dabil, kalean, tabernan, jan eta edanean. Jainkoa, baldin bada, ospitalean dago, kartzelan dago, burdeletan dago. Hitz batean, gizartetik kanpora botatako errukarri guztien artean. Zapaldu eta oinperatutakoen esperantza ez bada, ez dugu Jainko beharrik.

Zuek ez duzue nahi aldaketa dakarren Jainkorik, baizik eta zuen pribilegioak bernatuko dituena. Zuek ez duzue entzun nahi, berriz jaiotzen ez bazarete, eta zaretela zeruetako erreinuan sartuko. Ez duzue nahi bizitza humanoagoa egingo duen proiektu berririk. Bizitzak bizitza izaten hasi behar du, eta askorentzat bizitza hau ez da bizitza. Ez dago bizitzarik negarrez daudenak barre-algaraz ikusi arte, eta gose direnak ase arte, eta prostituzioan ari direnek benetako sexua praktika dezaketen arte. Eta denok bizitza berri bat lortu arte.

Txita madarikatuak zarete zuek, arrautzaren oskoletik atera nahi ezta. Gizakiak ondo bizitzea nahi du, baina ez diozue utzi nahi inori ondo bizitzen. Zenbat eta hobeto bizi jendea, orduan eta zoriontsuago da Jainkoa, Jainkoaren zorionaz mintza badaiteke. Zoriontsu izatea da xedea, baina bada baztertuezineko obligazio bat: askoz garrantzitsuagoa da zoriontsu izaten uztea, eta, batez ere, zoriontsu izaten laguntzea. Zoriontsu izaten ez laguntzea bekatu bada, esango didazue zer den zoriontsu izaten ez uztea. Eta horretantxe nabarmentzen zarete zuek. Bakea nahi dugu, ongizatea, osasuna, elkarrekin ondo eramatea, bizitzaz gozatzea... Baina denok, ez zuek

119

bakarrik. Zin dagizuet, ez bazerete ahalegintzen zoriona banatzen, zuek ere ez duzuela zorionik izango.

Gaizkiaren etsaiak gara gu, zuek zergatik ez? Sufrimendua ezaba dezagun, gure lanarekin eta zuen diruarekin, hau da, guztionarekin. Oinazea eta atsekabearen aurka altxatu behar dugu. Grrotoa gorrotatu. Ez ditzagun erabil dirua eta boterea mundua deshumanizatzeko. Gogora gaitezen diruak eta botereak biktimak behar dituztela biziko badira.

Pentsatu al duzue zeinen zoriontsuak izango ginatekeen denok zoriontsu bagina? Aberastasuna ez da txarra, ongi banatzen bada, baina bekatu larria da gaizki banatzea. Diruak sortzen ditu barrerarik handienak, mugarik gaindiezinenak.

Jainkoaren izenean ari zarete zuek dena justifikatzen, Bekatu larria! Ez dago Jainkoaren izenean hiltzerik, gosea pasarazterik, eta toruratzerik. Bizitzaren aurka doan erlijioa faltsua da.

Askatasunik ez dakarren erlijioa faltsua da. Zuen erlijioa faltsua da.

Zurutuzak esana.

120

Entzuteko ipuninen sailetik beste hiru gogoratuko ditugu:

Gaztearen kezka (1)

Gazte bat inguratzen zaio maisu zaharrari kezkaturik eta urduri, eta hasten zaio:

–Maisu, hain hutsal eta ezerez sentitzen naiz, ez dut deus egiteko gogorik. Esaten didate ez dudala ezertarako balio, itsusia naizela, lanean ez dakidala… Zer egin nezake hobeto balora nazaten?

Maisuak eraztun eder bat zeukan ezkerreko behatz txikian. Eskura eman eta esan zion:

–Gazte, har ezazu zalditegiko zaldirik onena, zoaz merkatura eta sal ezazu eraztun hori. Baina ez eman urre-txanpon batetik behera.

Gaztea atera zen zaldi gainean merkaturantz. Iristean, hasi zen eraztuna erakusten. Jende asko inguratu zitzaion, ikusmiran. Baina prezioa jakin ahala urrundu egiten zitzaizkion denak. Inork ez zion agindu eskatutakorik. Bakarren batek burla-barrea ere egin zion. Oso penaturik itzuli zen gaztea etxera. Eta hasi zitzaion:

–Jauna ez du inork erosi nahi izan. Izan ere, sal ote daiteke ezer bere preziotik gora?

–Benetako prezioa diozu? Oso interesgarria. Horixe jakin behar dugu. Zoaz bitxi-dendara eta galdeiozu nagusi adituari eraztunak zenbat balio duen. Zuk prezioa jakin, baina, agintzen dizuna agintzen dizula, ez eman, etxera itzuli.

Joan eta esan bezala egin zuen. Bitxi-dendako nagusi adituak lupaz begiratu zion, eta 60 urre-txanpon balio zituela adierazi. Ia-ia txorabiatu zen bertan. Zaldia hartu eta maisuarengana itzuli zen, pozez gainezka, praketan kabitu ezinik.

–Maisu, 60 urre-txanpon balio dituela esan dit.

–Ai!, gaztea, ikusten? Zergatik zabiltza horrela, jendeak zutaz zer pentsatzen ote duen jakin nahian, eta nola baloratzen zaituzten probatzen? Aditua da zuk zenbat dezakezun dakien bakarra. Hari bakarrik egin jaramon.

Kantu-txapelketa (10)

Bazen hontza bat gizakien erresuman katibu bizi izan zena. Halabeharrez, ihes egiteko zoria izan zuen. Oihanera iritsi zenean, animalia askorekin egin zuen topo, eta gizakien arteko ohitura batzuen berri eman zien. Adibidez, pintoreak, eskultoreak, musikariak, bertsolariak… gaitasunaren arabera sailkatzen zituzten.

121

Arreta handiz entzun zioten, eta gizakien ohiturak txertatzeko ideiak arrakasta handia izan zuen. Berehala antolatu zuten kantu-txapelketa, eta inguruko animalia guztiek segituan eman zuten izena, jilgeroarenganik hasi hartzarenganaino.

Hontzaren gomendioei jarraiki, erabaki zen bozketaz izendatuko zela irabazlea. Gizakia barne, igo ziren denak oholtzadura gainera, eta egin zuten saioa. Bukatu zutenean, papeleta bana sartu zuten boto-ontzian, hontzaren zaintzapean.

Arduradunak ireki zuen ontzia eta ekin kontaketari: lehenengo botoa, astoarentzat; bigarren botoa, astoarentzat; hirugarrena, laugarrena… denak astoarentzat. Lehiakide guztiak elkarri begira hasi ziren, eta begirada haiek iruzur-akusazioa zeramaten berekin. Denak jakitun ziren ez zegoela astoaren arrantza baino kantu okerragorik. Baina botoak, bata bestearen atzetik, astoak jaso zituen; txapeldun atera zen.

Garbi dago zer gertatu zen: nork bere burua nahi zuen irabazle, eta kontrario ahulenari, arriskurik gutxien zuenari, eman zioten botoa; eta denek harri berean egin zuten behaztopa.

Bi boto kenduta, beste guztiak astoarentzat izan ziren. Astoak eta gizakiak ez ziren bat etorri beste guztiekin. Astoak, zer eginik ez zeukala ikusirik, jilgeroari eman zion botoa; gizakiak, bere buruari.

Ez nahastu (24)

Behin batean, baserritar batek morroia zeukan. Morroia ez zen bete-betea ere. Baserritarren hizkuntzan esateko, arto-ale bat falta zitzaion. Baina lehengusu baten semea zen, eta ez zuen despatxatu nahi. Horregatik, etxeko lanik errazenak harentzat izaten ziren.

Egun batean deitu eta esan zion:

–Zoaz dendara eta ekar itzazu lakari bat ogirin eta lakari bat azukre. Ogirina ogia egiteko da, eta azukrea gozoak egiteko; beraz, saia zaitez nahastu gabe ekartzen.

Bandeja hartu eta dendara joan zen. Bidean, ehun aldiz errepikatu zion bere buruari nahastu gabe ekarri behar zituela.

–Lakari bat ogirin —eskatu zion dendariari.

Dendariak hartu paladaka ogirin eta morroiaren bandejan hustu zuen.

–Orain lakari bat azukre —esan zion morroiak.

Dendariak, berriz ere, sartu zuen pala zakuan eta lakari bat azukre hartu zuen.

–Ez daitezela nahasi —agindu zion morroiak.

–Eta non ipintze nahi duzu, bada? —erantzun zion dendariak.

122

Morroiak bandejari, azpitik, eskua pasatu zion, eta hutsik zegoela ohartu zen. Orduan, buelta eman eta esan zion: “Bota hementxe”.

Morroia oso pozik itzuli zen etxera: lakari bat ogirin eta lakari bat azukre, eta ez daitezela nahasi.

Etxera iritsi zenean, nagusiarengana joan zen zuzenean, “Eta ogirina?” —galdetu zion hark.

–Ez daitezela nahasi —erantzun zion morroiak—. Hemen dago! —Eta mungimendu azkar batez bandejari buelta eman zion, eta azukrea ere lurrera erori zen.

Hona hurrengo sailetik bi:

Igelaren otoitza (1)

Katolikoen artean ohitura eta obiligazioa da bekatuak apaizari aitortu eta absoluzioa hartzea, Jainkoaren barkamen seinale. Baina badago arriskua, handia gainera, aitortza erabilitzekoa zigorretik librabatzeko berme edo ziurtagiri gisa. Horrek esan nahi askoz gehiago fidatatzen garela apaizaren abasoluzioan Jainkoaren miserikordian baino.

Hona zer egitea pentsa zuen Perugini Erdi Ardoko pintore intaliarrak: Hiltzera zihola ohartzen zenean, aintortzarik eskatu ez. Andreak, erruki hainbat izurekin galdetu zion, ea ez zion beldurrik ematen aitortu gabe hiltzeak. Eta Peruginik erantzun zion:

Maitea, jarri begira beste alde honetatik: nire langibiea pintoretza izan da, eta uste dut ongi bete dudala nire egitekoa. Jainkokoaren lanbidea barkatzea da, eta bere lanean ni neurean bezain ona bada, ez dago bildurtzeko arrazoirik.

(4) Amonak galdetzen dio bilobari:

–Gaueroko otoitzak egiten al dituzu?–Jakina, noski!–Goizetakoak?–Goizetakoak ez; egunez ez dut beldurrik.

123

bio 18

Atal hau rufinoren nortasuna eta ideologiarekin lotuko dugu. Dena den, ez pentsatu guk ezer asko egingo dugunik, baizik eta idatzitako artikulu batzuk hona ekarri, horietan ederki islatzen baita haren pentsamendua. Identitatearen ezagugarrietatik hasiko gara. Berrikitan idatzitako artikulua

da. Esanguratsua.

Identitatearen ezaugarriak

Ez dit balio «txino sentitzen naiz» esateak, txino izateak dituen ezaugarriekin koherentea ez banaiz

Identitatea positiboan bakarrik defini daiteke. ‘Izatea’ darama bere baitan. ‘Ez izatea’ ez da sartzen identitatearen barruan; ezta ‘sentitzea’ ere. Nire ustez, definitu behar den guztia baiezka definitu behar da. Ausartuko nintzateke esatera identitatea elementu objektiboz bakarrik dagoela osatua eta ez duela onartzen elementu subjektiborik. Nire iritzi apalean, ideologiak soilik, praxirik gabe, ez du definitzen identitatea.

Izateak konkretatzen du identitatea, adibidez «ataundarra» da. Ezezka ez dago definitzerik, ezezka eman daitezkeen definizioak infinitua baitira. Sentitzeak ere ez du ezer esan nahi, baldin eta sentitze horrek adierazten duenarekin inolako konpromisorik ez baduzu. Esate baterako, ez dit balio «txino sentitzen naiz» esateak, txino izateak dituen edukiekin koherentea ez banaiz; adibidez, Txinako kultura ezagutu, kontsumitu eta abarrekin. Horregatik dago identitatea elementu objektiboz osatua. Azkenik, ideologia hutsa, praxirik gabe, horixe da: hutsa. Esan dezaket ozen nahiz garrasika kristaua naizela, baina praktikan ez badut betetzen horrek eskatzen didana, ‘ez izatera’ pasatzen naiz, definizioak infinitua diren tokira. Eta horrek ez nau definitzen subjektiboki baino. Benetako identitatea izan da, transegoikoa non enpatia eta errukia protagonista izango diren.

Hona identitate baten zantzu nagusiak: «Herri txiki bateko baserrian jaio zen, 1945ean. Zortzi senideetatik zazpigarrena da. Bertso giroan hezi zen etxean. Gero, bizitza osoan zehar jarraitu dio bertsolaritzari, bide batetik edo bestetik. Seminariora joan zenean ikasi zuen gaztelaniaz; latina eta beste hizkuntza batzuk ere apur bat ulertzen ditu. FP1 egin eta ajustadore jardun zuen fabrika batean. Gero, haltzari fabrikan bulegari. Geroago, beste fabrika batean, han ere bulegari. Ondoren, maisu ikasi eta euskarako irakasle izan da 26 urtez. Kristau kultura hezurretaraino sartu zioten. 25 urtetik aurrera gauza asko kuestionatu ditu erlijioari buruz; oraindik tarteka elizara joaten da. Baina estadio transrelijiosoaren bila dabil: espiritualtasuna. Uste pertsonaren dimentsio inportanteenetakoa dela espiritualtaduna. Ez ditu maite Elizaren gonapea eta dogmapea.

»Euskarazko nahiz erdarazko kultur produktuen kontsumitzailea da. Gaztelaniaz gehiago irakurtzen du, baina %99 euskaraz idatzi: artikulu asko eta liburu batzuk ere bai.

124

»Beste lagun batzuekin batera, taberna ipini zuen ikastolaren alde. ‘Medicus Mundirekin’ kooperatzen du. EE alderdian egona da. Tortura eta gerra zikina beti salatu ditu. Borroka armatuaren kontra atera da kalera. Demokrazian, opzio politiko guztien aukera berdinak errebindikatzen ditu. Tarteka psikiatrarengana joan izan da. Xabi Alonsori txalo egin zion...»

Machiavelli

Pertsonaia harrigarri horri buruz jardun genuen hizketan, aurrekoan, Pello eta biok. Izan ere, hirurogei urteren bueltan gabiltzanok (hura erretiratua eta ni atarian) errazago gogoratzen dugu lehengoa eta, hain zuzen, lehen irakurritakoa errepasatzeko tenorea da gurea. Oraingoan, Machiavelliren Printzea errepasatu dugu.

Aho-zabalik geratzeko modukoak dira esaten dituenak. Lurralde bat nola konkistatu eta konkistari nola eutsi azaltzen du, xehetasunik ahaztu gabe. Edozein manualekin konpara daiteke. Adibidez, enpresari batek bere produktuak merkatuan sartzeko erabili behar lituzkeen taktika eta estrategiekin, baina konpetentzia gizabidezkoa den ala ez erreparatu gabe. Xedea lortzeko efikazia da neurri bakarra, eta xedeak justifikatzen ditu bitarteko guztiak.

Konkistarako mila era eta modu aipatzen ditu, baina etikoki ez du gaitzesten bakar bat ere; denak dira zilegi, salbuespen txikiren bat gora-behera. Efikaziarik eza da zentsuratzen duen bakarra. Haren sintzeritateak ez du parekorik, txunditurik uzten du bat. Bikoitza da gainera: batetik, ez dirudi Machiavelok liburu hori errege edo printze jakin baten zerbitzuan, eta sekretuan, idatzi zuenik, baizik eta guztientzat; bestetik, paradoxikoki, zeinen argi eta disimulo gutxirekin kontatzen duen dena.

Iruzkianaren harira, hala esan zidan Pellok:

Agian, Goierriko filosofoak arrazoi zian, ‘gurea’ ere ez duk moralaren esparruan konpon daitekeen arazoa. Ildo horretatik, Machiavellik ez zian berehala gaitzetsiko borroka armatua!

Bat-batean atera zitzaidan erantzuna:

Oso oker hago, Pello. Oraindik inork jaso duen kritikarik zorrotz eta gogorrena egingo zioan: efikazia faltarena.

2006/02/12

Eskubide guztiak eraikuntza historikoak dira

Ez dago eskubide naturalik. Bizitzeko eskubidea bera ere ez da eskubide naturala, eraikuntza historikoa baizik. Natura zeharo «basa-hazia» da, eta kontrolatu egin behar izan dugu. Naturala basoko legea da, eta hori bakarrik. Bestea, alegia elkar ez hiltzeko eskubidea, sortu egin dugu. Gizakiak sortu du, eta niri, funtsean, bi arrazoi etortzen zaizkit gogora: batetik, gizakiak bere indarraren mugak ezagutu ditu, onartu ditu, ebaluatu ditu, eta bere bizia errespetatua izan dadin estrategia batzuk

125

ipini ditu martxan. Estrategia nagusia da besteekin hintzarmena sinatzea: «zuk ez nazazu hil eta nik ez zaitut hilko, eta hitza betetzen ez badu justiziak agindu beza bion gainetik». Bestetik, giza-zientziek erruz aurreratu dute, eta hortik ere etorri da pertsonak bere baitan duen balio eta errespetagarritasunaren kontzientzia hartzea.

Baina eskubideak naturalak ez izateak edo, bestela esanda, gizakiak sortuak izateak ez du esan nahi eskubide horiek legitimoak ez direnik; horixe direla legitimoak! Eskubide guztiak ez dira, ordea, maila berean ipini behar, batzuk beste batzuk baino lehenagokoak, oinarrizkoagoak, dira. Adibidez, filosofo zaharren baten esana da. «Primum vivere...», eta gero gerokoak! Hori ebidentzia hutsa da, ebidentzia intersujektibo indartsua, zentzu komunak eta gizarteak, oro har, horrela ikusten dutena. Beraz, bizitzeko eskubidea beste guztien gainetik egon dadin nahi izan du historiak.

Era berean, sarritan nahasten dira oinarizko behar/eskubideak eta eskubibe politikoak. Eta “eskubide indibidual eta kolektiboak” errebindikatzen dira etengabe. Ez badugu zehazten bakoitza zeri dagokion, jendea nahasten bestetan ez gara ari. Normalean, «indibiduala» oinarrizko beharra izaten da, eta «kolektiboa» eskubide bat, oso legitimoa, baina oinarrizko eskubide indibidualaren parean jar ez daitekeena. Ezin dira konparatu, esate baterako,. heziketa-eskubidea eta autodeterminazio-eskubidea. Lehenengo da «ni», gizabanako gisa, zuzenean afektatzen nauena, eta bigarrena, aldiz, arazo politikoa. Lehenengoa da inolaz atzera ez daitekeena; bigarrena, eztabaida eta urte luzeetako kontua.

Lehenengoaren alorreko arazoei nik deituko nieke arazo errealak edo egunerokoak. Bigarren mota horretakoei, berriz, arazo politikoak. Oso garrantzitsua iruditzen zait bereiztea. Lehenago esan dudan moduan, ez dut sekula onartu maila berekoak direnik (praktikan inork ere ez du onartzen).

Hemengo dramaren oinarria hor dago, neurri handian; alegia, arazo politikoen izenean edo horiek konpontzeko aitzakian, familietan (esparru pribatuan) sufrimendua erein dela. Nire iritzian, onartezina da hori. Beste kontu bat da indarkeriaren biktimei zer-nolako partaidetza dagokien «bake prozesua» deituriko horretan eta aurrerantzean ere etorriko diren antzeko prozesuetan.

Bestalde, buruz ikasitako esloganez jantzi eta apaindutako diskurtsoarekin justifikatzen da dena: «opzio politiko guztientzat aukera bera», «sufrimendua bi aldetan dago», «gertaera hori gatazkaren testuinguruan sartu behar da», «zuek alde bateko indarkeria baino ez duzue ikusten», «okupazioko indarrak doazela hemendik», «Euskal Herriaren berezko eskubide kolektiboak eta indibidualak», «Madridek eta Parisek autoderminazio eskubidea onartu behar dute», «euskara erasotuta dago», «Euskal presoak Euskal Herrira», «ezinbestekoa da lurraldetasuna errespetatzea», «zenbait atentaturen erantzukizuna poliziarena da, bonba-abisua jaso arren toki hura desalojatu ez zutelako», «botere juridikoa

126

botere politikoaren mende dago», “Euskal Herriaren eskubide historikoak”, «presoek bake prozesuan parte hartu behar dute»...

Ez ditut denak hitzez hitz zeharraldatu, baina uste dut, esanahi aldetik, oker handirik gabe jasoko nituela. Bestetik, jakina, bakarren bat ahaztuko zitzaidan. Dena den, badira nahikoa. Nire ustez gehiegi, denak zaku berean sartu eta debatea tajuz antolatzeko. Hain zuzen, horretxek oztopatzen du debatea: dena zaku berean sartzeak; batez ere, hori estrategia gisa erabiltzen denean. Zeren ni egon naiteke indarkeriaren aurka, baina baita, aldi berean, presoen eskubideen alde ere. Ordea, igual pentsatuko dut biktimek eta presoek ez dutela parte hartu behar bake-prozesuan politikoki. Esan dezaket Euskal Herriaren eskubide historikoak definitzea zaila dela, historia interpretagarria baita; gainera, ez dute idazten aktoreek, autoreek baizik; eta inolako lotsa intelektualik gabe aldatzen ditugu testuinguruak eta kokatzen gaurkoa orain dela hirurehun urtekoan. Ez dut zalantzarik botere juridikoak ez duela neurri bera erabiltzen gauza guztiak neurtzeko, baina horrek ez digu eskubiderik ematen beste guztia justifikatzeko, batez ere indarkeria. Euskararen arazoa oso konplexua da; garbi esateko, ez da arazo politikoa bakarrik.

Egia da sufrimendua bi aldetan dagoela, baina ez dira konparagarriak: batzuetan, sufrimendua bera ez delako konparagarria; beste batzuetan, bi sufriemenduen iturburua bera delako; giza eskubideen urraketa larria aparte utzirik, beste guztiena esango nuke. Ados nago opzio politiko guztientzat aukera bera eskatzearekin, eta neuk esango diet, Savater eta beste hainbati, ondo dagoela biolentziarik gabe edozein ideia defenditu daitekeela adieraztea, baina adieraz dezatela, era berean, praktikan hori nola bideratzen den. Hori bai, erantzuna nire gustukoa ez bada ere, konfiantza osoan esaten diet ez dudala biloentziara joko. Saiatuko naiz bestelako estrategia politikoren bat aurkitzen.

«Bake prozesua» itxita dago oraingoz, baina irekiko da, eta egon prest, gogo onez, errezibitzeko, baina beste mentalitate batekin.

2007/05/21

Engainua desterratu behar da euskararen mundutik

Bagenekien oso luze joko zuela Euskal Herria euskalduntzeak. Horrek ez gintuzke kezkatu behar, jakingo bagenu bidea ondo markaturik dagoen eta jomuga zein den. Baina ez bata eta ez bestea dago garbi. Herri honetan gauzarik gehienak elektoralismoaren aiekatik antolatzen dira, eta ez gaiak, bere konplexutasuna bide, eskatzen duen ikuspegi sozial eta tekniko-profesionaletik.

Horren ondorio gisa, badago zenbait deficit instituzional. Hasteko eta behin, gure instituzio gorenak, hau da, Euskal Gobernuak (Euskal Autonomia Erkidegoari buruz bakarrik arituko naiz) garbi izan eta argi adierazi beharko luke zein eredu linguistiko nahi duen bere eskumeneko Euskal Herri zati honentzat. Eta hori ez da garbi esaten, baizik eta halako

127

diskurtso orokor baten gerizpean estaltzen da: «Queremos un bilingüismo real para nuestro pueblo», esango dizu, adibidez, Juan Jose Ibarretxek. Baina ba al dakigu horrek zer esan nahi duen eta zer inplikazio dituen? Aztertu al da, sekula, gaia benetako espezialisten ekarpenen argitan, elektoralismo edo oportunismo politikoa alde batera utzita? Eta areago oraindik, posible al da zinezko elebitasuna? Askorentzat ez; adibidez, honako tesi hau defenditzen dutenentzat: «pertsonak izan daitezke elebidunak, baina gizartea beti elebakarra izango da». Hori egia bada, engainua da elebitasun errealaren kontua. Esate baterako, udal batek egin eta bidal ditzake dokumentu guztiak bi hizkuntza ofizialetan, baina horrek ez du esan nahi herri horretan elebitasun erreala bermatuta dagoenik, hartzaileak, %90etan, hizkuntza bat aukeratuko baitu (seguruenik gaztelania). Bide batez esanda, Udalak berak praktikatzen duen elebitasuna ez al da engainua, zeren euskarazko testu gehienak itzulpenak dira? Engainu horiek guztiak azaleratu egin behar dira, eta debate sakon bezain sintzeroa bultzatu. Beste hitz batzuetan esanda, Donostian pertsona elebidun asko dago, baina Donostiako gizartea elebakarra da, gorago aipatu dudan tesi horren arabera. Era berean, Suiza ez da eleanitza, baizik eta kantoi bakoitzak bere hizkuntza du, eta kantoi hori elebakarra da, salbuespenak salbuespen.

Badaude beste parametro batzuk ere benetako elebitasuna neurtzen dutenak edo, hobeto esan, zalantzan ipintzen dutenak. Adibidez, hizkuntza jakin batek betetzen dituen funtzio mailak: maila idiotikoa, familiarra, lagunartekoa, herrikoa, nazio mailakoa, nazioartekoa eta zibilizazio mailakoa. Euskarak horitatik zein bete ote litzake? Garbi dago ezinezko zaiola gaztelaniarekin lehiatzea. Beraz, engainua da «bilingüismo real» delakoaz hitz egitea; baita epe luzera ere.

Pixka bat zehazte aldera, ikus dezagun zein erabilpen esparru sartzen diren aipatu ditugun funtzio maila horien barruan. Maila idiotikoan ez dago pentsamenduaren mundua baino, beraz erabilpen esparru pertsonalaz ari gara; maila familiarrak ere ez du argibide handirik behar: etxea eta inguruaz dihardugu; lagunartean sar liteke lan mundua edo ikasketa arloa ere; herri mailan, aldiz, hauek sar litezke: herri aldizkariak, Udalarekiko harremanak, dendak, kirola, etab.; nazio mailan, dudarik gabe, komunikabide sozialak, hezkuntza, sindikatuak, lan munduan bigarren gradazioa, justizia, gizarte languntza, etab. Nazioartean hauek izango lirateke: turismoa, merkataritza, politika, harreman diplomatikoak, nazioen arteko kooperazioa... Eta, azkenik, zibilizazio mailan: ikerkuntza zeintifikoa; literatura ere bai, neurri batean, nahiz eta beheragoko mailatan ere ager daitekeen. Salbuespenak aparte utzirik, pentsa dezagun gure erdikegoko hizkuntzek, batak eta besteak (gaztelaniak ere ez guztiak), zein funtzio bete ditzakeen.

Gaztelaniak ere ez guztiak, baina euskarak gutxiago. Eta, hitz erdika ibili gabe, garbi esango dut: euskararentzat salbaziorik ez dago (epe luzera ari naiz), baldin eta bere espazio geografiko elebakarra definitzen ez bada. Utzidazue nire utopia aurkezten. Lehenik eta behin, erabaki behar da

128

euskararen benetako espazio elebakarra zein izango den, hizkuntza bat espazioren batean hegemonikoa ez bada, galdu egiten baita. Heriotzak larritu gaitzake, eta saiatuko gara ahal den guztia atzeratzen, mediku konplexuz jota bada ere. Etor dadinean serenitate osoz har genezake, baina ez dadila inor engainuan eror, jakinaren gainean baikaude: oraingo hizkuntza politikarekin ez dago salbamenik, badakigu zer datorren. Eta hori esan egin behar da. Niri barrenak horixe agintzen dit gaur. Kitto!

Beste batzuk esango dute euskarari espazio bat bermatzea, alafede, Euskal Herriko beste parte handi batzuk erdaldun izatera kondenatzea dela. Horiek ere ez lukete galduko gaurko estatusa, nahiz eta estatus horretatik nora joan gaitezkeen garbi ez izan. Baliteke, nire planteamendu utopikoaren arabera, Bilbo sekula gizarte euskalduna ez izatea, baina horregatik ez litzateke euskaldunen kopurua murriztuko. Ordea, Goizueta (adibidez) beti euskaldun izango litzateke, euskara galtzeko arriskutik libre. Baliteke era berean, judikatura inoiz ez euskalduntzea, lan munduko arlo asko euskaldundu beharrik ez izatea (adibidez, nazio mailako harremanak), baina oraingo planean ere ez dira inoiz euskaldunduko. Abantaila bat izango genuke; esate baterako, espazio elebakarrean sartuko balitz, Azpeitian epaiketan euskaraz egingo lirateke. Dena euskalduntzea eskatzen badugu, askoz gutxiago lortuko dugu, ez politikoak kontra jarriko direlako bakarrik, baita sozialki ezinezkoa delako ere.

Azkeneko engainuaz mintzatuko naiz: euskaraz gehiegi egiten da, hain gutxi aprobetxatzeko. Bi hizkuntzatan iristen diren dokumentuen %90 erdaraz irakurtzen ditugu; besteak beste, ederki kostatzen delako gauza batzuk irenstea. Beraz, ni elebakarreko espazioen alde nago. Politika honek agindu beharko luke: inoiz ez dokumentuak bi hizkuntzetan, baizik eta elebakarreko espazioan euskaraz, eta, bestean, interesatuak eskatzen duen hizkuntzan. Baina kalitatea ipar dela.

2006/10/27

«Zuen boterea suntsitu nahi dugu, zuen arima urratu gabe»

Munduko hiltzaile guztiei, handiei eta txikiei, zuzenduriko idatzia da hau. Politikaren eta herriaren izenean hiltzen duten guztiei komeni zaie hitzok aditzea. Berdin dit ofizialki terroristatzat harturik daudenak edo terrorismoa suntsitzeko masakreak egiten ari direnak. Hala ere, ez dut ekidistantziarik markatu nahi, baizik eta, gertaerak aztertu ahala, batzuetan Atik hurbilago egongo naiz Btik baino; gerta daiteke, ordea, inoiz Btik Atik baino gertuago egotea. Ez diet onartzen, ez alde batekoei eta ez bestekoei, lema hau: «nirekin edo nire kontra». Ni nago neure buruarekin, neure iritziarekin, neure etika eta neure jardunbidearekin.

Baina ez pentsatu bakarrik nagoenik; izan litekeen adiskiderik handiena hartu dut bide-lagun: Albert Camus. Zehatzago esanda, hark 1943-1944an hurrengo izen honekin idatzitakoa: «Gutunak lagun alemaniarrari». Beraz,

129

64-65 urte dituzte gutun horiek; ni neu baino zaharragoak dira; Zorotxarrez, hala ere, ez dute gaurkotasunik galdu.

Hemendik aurrera nahasian joango dira haren hitzak eta nireak, gehien-gehienak nireak izango badira ere. Nik ez dut uste dena helburuen mende jar daitekeenik, helburuek medio guztiak justifika ditzaketenik; berdin dit Irakeko gerra, edo ETAren borroka. Kasu askotan helburuak ere ez zazkigu gehiegi inporta; baina, helburuak onargarriak izan arren, medio guztiak ez dago onartzerik. Camusek zioen gustatuko zitzaiokeela bere herria maitatzea justiziari muzin egin gabe; baita niri ere. Ez dut nahi edozein preziotan lorturiko askatasuna; are gutxiago, gezurrean eta odolean oinarritua; batez ere, odol hori Isaias edo Juan Manuel bezalako pertsona apalena baldin bada.

Idazleok idatzi egiten dugu, eta idatziz maite dugu herria, gaizki dagoena, oraintxe bezala, salatuz. Idazlea beti egiaren atzetik dabil; esan nahi baita egiaren bila. Hiltzaileak beti gezurretan hiltzen du; hobeto esan, benetan hiltzen du, baina gezurraren izenean. Lehengo gezurra da kontrarioa gizatasunez hustea, pertsona zenbaki bihurtzea. Hiltzailearen aurrean zenbaki abstraktu bat baino ez da pertsona; beraz, hiltzaileak ez du pertsonarik hiltzen. Gauza bati egin dio tiro.

Baina besteok pertsona ikusten dugu zenbakiaren azpian. Izen eta deitura dituen pertsona. Bere baitan helburu dena, bera bakarrik justifikatzen dena, eta ez trukerako merkantzia. Horrela maite dugu guk pertsona, guk bezala pentsatu ez arren. Guantanamon ez dago pertsonarik zenbaitentzat, idazleontzat bai; horregatik salatzen dugu hango egoera. Are gehiago, Bushek uste du arrazoi duela, eta entzun ondo: arrazoi duela uste duenak ez du ikusten arrazoitu beharrik, eta inpunitate osoz egiten du dena. Gu horretarako gaude; alegia, ez arrazoiak eskatzeko, baizik eta arrazoirik ez duela demostratzeko. Terrorismoaren izenean dena dago libre, tortura barne. Lehen hori inplizitua zen; orain batzuk esplizitatzen hasi dira, lotsa izpirik gabe. Beren ustez, kausa justuaren alde dihardute, eta kausa justu baten alde ari denak ez du pentsatzen ezer justifikatu behar duenik. Baina fundamentalismoan erori nahi ez duenak dena dauka justifikatu beharra. Eta gu alerta gorrian gaude beti, horixe baita dagokiguna.

Gehiago diotsuet: ez daiteke justifika edozein amodio klase, ezta herriari zaion amodio santua ere. Egiaren aurretik herria eta salbazioa ipintzen dituena gezurretan ari da. Egiaren aurretik ez dago ezer. Jainkoa bera ere, beste deus baino lehenago, egia da, edo ez dago Jainkorik. Eta maitatu behar den guztia justizian eta egian oinarriturik egin behar da. Politika ere egiaren gainean eraiki behar da, bestela, lehenxeago edo geroxeago, erori egingo da; hori bai, sufrimendu galantak eragin ostean. Egia da beti dagoela egiaz galdetzea: zer da egia? Beharbada, ez gara gai zuzenean erantzuteko; baina, gutxienez, badakigu zer den gezurra. Irakeko gerra egia da, baina motiboak gezurra; Guantanamo egia da, baina han dauden guztiak terroristak direla gezurra. Herriaren izenean hiltzen dela, hemen

130

ere, egia da; baina gezurra da Isasias Carrascoren edo Juana Manuel Piñuelen heriotzak libreago egiten gaituela.

Zenbati ez zaio gertatu kausa justu baten alde hasi eta norabidea galdu, eta gero, inolako ideiarik gabe, existen dela esateko bakarrik sekulakoak eta bi egin; goiak eta beheak nahastu, inorentzat deusen onurarik gabe? Edo, bestela, ezkutuko interesak gogoan, edozer justifikatu hitzaren bidez, baina hitzek, odolez zipriztinduta ateratzen direnean, gorritu egiten dute gure izaera guztia, eta nabarmen utzi zer garen.

«Queremos destruir su poder sin mutilar su alma», zioen Camusek. Hori ez da betetzen gaurko munduan, eta hortik hasi beharko genuke inora iritsi nahi bagenu. Arazoa da ea nork emango duen lehenengo urratsa.

2008/05/11

Bakearen gutizian

Gaurko jaia, Erregeen Eguna, oso egokia da Ekialdeko Magoei bakea opari diezaguten eskatzeko

Urtea ondo hasteko asmoan nintzen, bake-esperantzaren leihoari zirrikitu zabala utzia diot urte-hasiera honetan. Gaurko jaia, Erregeen Eguna, egokia da Ekialdeko Magoei bakea opari diezaguten eskatzeko.

Notizia txarra da, tamalez, ETAk Frantzian egin duen lapurreta, izan ditzakeen era bateko eta beste ondorioengatik. Zalantza justifikatuak sortzen ditu, baita filtrazio interesatuak ere, eta espekulazioaren presako urak kontrolik gabe abiatzen dira ibaian barrena, norabide jakinik gabe.

Guk ere espekulatu egingo dugu, nahiz eta «gogoeta egitea» deituko diogun. Abenduaren hogeita lauan ari naiz artikulua idazten. Komenigarria da data hori kontuan hartzea, zerbait diferentea edo berririk gertatuz gero. Nik, bakearen esperantzan eta irrikan nagoenez, ez dut sinetsi nahi lapurreta hori ETAren zuzendaritzak aginduta egin denik. Horrelako prozesu guztietan izaten dira beren kasa ibili beharrekoak: horrelako bat dela pentsatu nahi nuke, Ezker Abertzale tradizionalarentzat esplikazio txarra daukan arren.

Bistan da gobernuak nahiz oposizioak azkeneko sustrairaino aprobetxatu nahiko duela gertatutakoa, eta esango dute Ezker Abertzalearentzat ez dagola tokirik politikan harik eta azkeneko «mukizuak» ETA kondenatu arte. Ez dute onartuko eszisiorik txikiena ere, nahiz eta horiek bi “despistatu” baino izan ez.

Borondate oneko gizon-emakume guztiek dakite ezer ez dela lineala, gauza guztiek izaten dituztela gorabeherak, eta, batzuetan, pauso bat atzera egiten dela, gero bi aurrera egiteko. Eta borondate oneko pertsona guztiek jakingo dute neurri justuan baloratzen ETAk Frantzian probokatu duen intzidentea. Ez dut esaten garrantzia osoa kendu behar zaionik, baina ezta ere neurriz kanpo puztu, interes jakin batzuen arabera.

131

Bestalde, bakea oso zaila da Carlos Martínez Gorriarán, Aurelio Arteta, Antonio Elorza, Fernando Savater eta abarren tesiak aldarrikatuta; izan ere, horientzat ez da aski ETAk armak uztea, baizik bere ideologiari uko egin behar dio. Ez, ordea, ETAk bakarrik, baita urteetan sostengu politiko eta sozial izan duen Ezker Abertzale tradizionalak ere. Areago oraindik, intelektual horien ustez, euskal nazionalismo guztiak debekatu behar dira, «indarkeria horren ondorioa baita». Baina nire ustez, bakearen lehenengo oinarria da abertzaletasuna ez kriminalizatzea. Bat abertzale sutsua izango ez bada ere, behintzat etsaia ez izan.

Esan nahi nuen laurdenik ere ez dut esan. Hurrengoan gehiago!

2011/01/06

Bakearen gutizian (eta II)

Lapurreta egiten badut, ordaintzeko obligazioa daukat, ahal badut, baina ez barkamena eskatzekoa

Esan genuen, aurrekoan, ETAk egindako lapurreta notizia txarra zela. Azken komunikatua ere ez da nahikoa; argi dago; hala ere, hobe dugu aurrera begiratzea, ea urraska-urraska iristen garen helmugara.

Gainontzean prozesua garbi dago: ETAk armak utzi behin betiko eta alderdi guztiek posible izan dezatela hauteskundeetan parte hartzeko modua. Agian, ez legoke Alderdien Legea derogatu beharrik ere, baina demokrazia beti izango da garbi eta sanoagoa, demokraziaren erabilpen okerra oztopatzearren edo jendea arrastoan sartzearren, ad hoc sortu diren arauak ezabaturik.

Bada garaia gatazka horri edo –gatazka deitu nahi ez bazaio– terrorismo-problema horri, ikuspegi moralista bazterrera utzirik, ikusmolde politiko soiletik begiratzen hasteko.

Ez dago barkazioa eskatu beharrik; hori ikuspegi erlijiosoa da, ez zibila. Bizitza zibilean delituak daude, epaiak daude, zigorrak daude, indultuak daude, eta kitto! Nik norbaiti lapurreta egiten badiot, ordaintzeko obligazioa daukat, ahal badut, baina ez barkazioa eskatzekoa. Egun batean, nire moralak hori ere eskatzen badit, primeran; ongi etorria izan bedi! Gainera, barkazioa eskatzea zinismo hutsa gerta daiteke. Nork daki damua eta barkamen eskea benetakoak diren ala ez, edo onura batzuk lortzeko tramite hutsa diren?

Behin ETAk bere armak isiltzeko planteamendua sinesgarritasun osoz mahai gainean ipintzen duenean, denok, gobernuak, oposizioak eta herriak, egin behar dugu ahalegina, prozesuak aurrera jarrai dezan, eta ETAk aitzakiarik izan ez dezan lehengo ibilietara itzultzeko. Nik gaizki susmatzen dut bakeak duintasuna behar duela esaten dutenei buruz. Bakea bera da duintasunik aski aurrera begiratzeko.

132

Noski, biktimek errespetua behar dute; eta ez diezaiekegu sekula ere uka gure begirune eta kontsiderazioa; dituzten behar material, psikologiko eta espiritual guztietan laguntzera beharturik gaude, baina ez dute eskubiderik biktima-izenean politika gaiztotzeko, eta are gutxiago mendeku hartu nahi balute. Zuzenbiderako daude justizia, horretarako daude zigorrak, eta horretarako daude Gobernuaren potestateak indultu kontuan, esan dugun eran.

Zuzeneko biktimez aparte, badira zeharkakoak ere: herrietan, batez ere, herri txikietan giro horrek egoera gogorrak sortu izan ditu. Hala ere, niretzat denak konpentsaturik daude BAKEAREKIN.

Berriz ere tokiak ahitu. Hitz-erditxo bat bederen esan nahi nuen beste biktima batzuei buruz ere. Bada, beste batean beharko.

«Beste batean» hori etorri da, eta orain zerbait esateko moduan naiz: GALek erangindako biktimak eta frankismoak sortuak ere ez ditzagun ahaztu.

2011/01/13

Sail eta liburuko azken atalera iritsi gara. Rufinok beti defendatu ditu ETAk bi aro izan dituela. Testi horri eusten dion orain ere; guk, behintzat, hori ondorioztatzen dugu hurrengo lanetik:

Biolentziaren ideología

Nolte-ren definizioaren arabera:

La ideología es: conjuntos de ideas que traducen emociones fundamentales que pueden poner en movimiento a pobalciones enteras. Esas emociones fundamentales pueden expresar miedo, odio desprecio, cólera, pero también entusiasmo, esperanza y fe.

Rufinok izan du bertute handi bat: kontzientziak agitzen diona idatzi du beti, nahiz eta problemak sortu, eta izan ditu problema pertsonalak behin baino behiagotan.

Hirugarren Munduarekiko sentsibilitate handia erakutsi izan du. Hori adierazten duten hurrengo bi lanek. Etorkin afrikar batek egindako gutuna gogorarazi nahi izan digu, eta, ondoren, berak erantzuten dio:

Etorkin afrikar baten gutuna

Bashige Michel

Hitzek ez lukete adieraziko une honetan sentitzen dudana; berriro nire herrira itzultzera behartu bainaute, indarrez. Ez didazue astirik eman esateko zergatik hasi dudan bidaia luze eta penagarri hau (nire adiskide asko geratu dira bidean). Aurrez aurre esan nahi nizuen; eskuetan ditut herrialde zapaldu eta esplotatu baten aurkako tratu txarren eta honek eragindako

133

sufrimenduaren arrastoak. Zuen eta nire artean altxatu duten harresi honek ezinezkoa egiten du gure artean inolako harremanik sor dezagun, eta elkarri urrutitik begiratzera behartzen gaitu, txakurra eta katua bagina bezala, guztiok mundu bereko gizakiak bagara ere.

Elkarrekin hitz egiterik ez dugunez, utz iezadazue begietara begira diezazuedan, Afrika eta Europa bereizten dituen burdin hesi itxurako murru honetatik, gure agintariek Iparraldearen eta Hegoaldearen artean sortu duten harreman faltsua sinbolizatzen duenetik. Bereizte horma honek islatzen du harreman faltsu hori, burdin hesi honek; izan ere, lehengaiak, hegoaldetik datozenak, eta produktu bukatuak, iparraldetik heltzen direnak, armak besteak beste, mugi daitezke; baina gizakiak ez. Guztiz ezinezkoa izan da benetako anai-arreba gisa elkartzea.

Horregatik, irakur itzazue nire begietan gure lurretatik datozen sufrimendua eta samina. Multinazionalek ez dute hedatzen heriotza eta deserrotzea baizik. Eta lehengaiak, basoak eta animalia basatiak bakarrik edukiko dituen esparrua sortu nahi dute, turisten gozamenerako. Hauxe da Afrikako sufrimenduaren eta hori eragiten duten arrazoien berri emateko geratzen zaidan bide bakarra.

Bai, afrikarra naiz. Herrialde pobretu batetik nator; hainbat mendetan Mendebaldeko multinazionalen arpilatzea eta gerra latzak pairatu dituen herrialde batetik. Gerra zibilak balira bezala azaldu izan dizkigute askotan horiek, baina gerra ekonomikoak dira, gure herrialdeak arpilatu eta eurak aberasteko egindakoak; tamalez, milioika anai-arrebaren biziaren truke. Benetan ezin al da sortu denok bakean bizitzeko moduko beste mundu bat?

Uler ezazue; Mendebaldeak antolatutako eta, askotan, gure agintariak multinazionalen zerbitzura egotetik datorren etengabeko pobretzearen biktimak gara. Gerra horietatik eta nire herrialdean eragin duten miseriatik nator ihesi. Bizirik iraun nahi dut, eta Afrikan geratu den nire familiari lagundu. Ez dut nahi hil, suteak harrapatutako arratoia banintz bezala. Horregatik, bizirik jarraitzen dudanez, egoera anker hori salatzera eta mundu hobe eta gizatiarragoa eraikitzen lagun diezaguten eskatzera nator zuengana. Mendebaldera doa jateko beharko genukeena, gure herrialdeak garatzeko beharko lukeena; sekula egin ez ditugun zorrak ordaintzeko, edo hil edo elbarri uzten gaituzten armak erosteko; ondorioz, ez gara gai gure biziraupena bermatzeko ere.

Hori dela eta, hain da larria gure egoera, non ezin baitugu gure lurra landu, ezin lasai lo egin, ezin baitugu gure seme-alaben eta anai-arreben etorkizunean pentsatu. Gure herrialdeek ekoizten duten guztia multinazionalen interesen mende dago. Horiek, tamalez, Europako eta AEBetako Gobernuen babesa dute; gu, bitartean, goseak hiltzen ari gara.

Gure herrialdeetan, ohikoegi bihurtu da heriotza; egunero ikusten ditugu haurrak goseak hiltzen; diru gutxirekin senda litezkeen gaixotasunek heriotza ugari eragiten dute... Pentsatuko duzuen bezala, oso mingarria da besoetan haur bat goseak hiltzen ikustea; askotan gertatu zait hori niri. Baita

134

aita malaria ziztrin batekin hiltzea ere, jakinik edozein osasun etxetan senda litekeela baliabide askorik gabe; baina horixe ere ez guk! Zuek telebistan ikusten dituzue horien antzeko gauzak. Gu, tamalez, egunero borrokatzen gara horrelakoen aurka.

Gauean, bereizten gaituen hesi honen gainetik jauzi egiteko une egokiaren zain egoten garenean, agur esaten diogu elkarri; izan ere, ez daki gutako inork zer-nolako kartutxoa erabiliko duten hesia zaintzen ari diren militarrek, edota gutako batek tiroa jasoko duen ala ez, edo gorputzeko zein ataletan emango diguten tiro. Ez dakigu, ezta ere, nola eroriko garen sei metroko hesi honetatik ...

Eta hauxe galdetzen diot neure buruari: “Gaur izango ote da nire azken eguna?” Eta denbora tarte horretan, ahalegin honetan hil diren nire lagunengan pentsatzen dut. Nire familian pentsatzen dut, Afrikan dauden nire adiskideengan, nire etorkizunean! Zer etorkizun? Ez dut etorkizunik! Hesia gainditu behar dut! Beste aukerarik ez dudala ikusten dut! Bien bitartean, nire herrialdean pentsatzen dut, ditugun natur aberastasun guztietan. “Zer aberastasun?” galdetzen diot neure buruari. Gure herrialdean dugun guztia besterena da!

Ezer egiteko aukerarik gabe ikusten dugu egunero lapurreta. Ezer esaten duenak tiroa hartzen du garondoan. Bestalde, Mendebaldeak armak ematen dizkigu, eta sarraskiek jarraitzen dute gure herrialdean. Horrela, gutxitu beharrean handitu egiten da miseria egunetik egunera. Miseriarekin traumatizatuta eta gerren mehatxupean bizitzera behartuta daude gure seme-alabak. Goseak hiltzen dira gerratik ihes egitea lortzen dutenak! Miserian bizitzera behartuta gaude, nahiz eta urrea, diamanteak, koltana, kobrea edota petrolioa ugari izan gure herrialdean! Ez harritu negarrez hasten banaiz hizketan ari naizen bitartean, ikaragarria da-eta gertatzen ari zaiguna! Horregatik, hesia gainditzen saiatuko naiz unea heltzen denean. Berdin zait bizi edo hil. Nitaz ez da inor kezkatuko...

Eta zain nagoen bitartean beste sentimendu bat sortu zait barrenean: ez gara madarikatuak!. “Mundu hau alda daiteke”, esaten diot neure buruari! Gu ere Jainkoaren seme-alabak gara, nahiz eta miseriak eta gerrak egon. Horregatik erabaki dut arriskatzea eta zuen herrialdera etortzea, lana aurkitzera. Helburua da bizirik irautea eta aitaren heriotzak umezurtz utzi dituenei bizitzen laguntzea. Ez, ez pentsa erraza izan denik familiak uztea, nora goazen, helduko garen edo itzuliko garen jakin gabe. Ez pentsa erraza izan denik, niretzat, ama (gaixorik), uztea, bizirik ikusiko dudan eta nire anai-arrebei zer gertatuko zaien jakin gabe.

Zer egin dezaket, baina? Ez dut beste aukerarik. Derrigor irabazi behar dut amarentzat botikak erosteko behar dudana; beldur naiz hura ere, aita bezala, hiltzen ikusteko.. Dirua irabazi behar dut, nire anai-arreba txikiak eskolaratzeko; horrela, agian, egunen batean biktimen katea etengo duten esperantzan. Anaiarentzat botikak erosi ahal izateko egin nahi dut lan, hiesa du eta. Horixe bakarrik eskatzen dugu.

135

Horra zergatik hartu dudan bidaia luze eta penagarri honetako zailtasun orori aurre egiteko arriskua. Zorionez, bizirik nago oraindik, nire samina aurrez aurre adierazten uzten ez didan hesi honen aurrean. Hala ere, ez du eragozten zuek nire sufrimendu osoa ikus dezazuen nire begietan. Mesedez, ez pentsatu normala denik horrela bizitzea, ez baita hil eta pobretu egiten duen sistema ankerrak sortutako bidegabekeriaren ondorioa baino.

Horregatik, zuen isiltasunarekin sistema hori babes ez dezazuen eskatzera natorkizue; azalean dudan izerdiak ulertaraz diezazuela ezinezkoa dela gizakia izatea eta horrelako ankerkerien aurrean isilik geratzea.

Jainkoak bakarrik daki ez naizela lapurra, ez naizela izkilea; biktima baten oihua bakarrik naiz, lan eginez bizi nahi duena, edonor bezala. Ziur nago, nire eta nire adiskideen hsitoria jakingo bazenute, ez nindukezuela behartuko etorri naizen bidetik itzultzera, ez nindukezuela basamortuan utziko, bizirik irauteko inolako modurik gabe. Berriz diot: bizi egin nahi dut eta nire anai-arrebei bizitzen lagundu nahi diet. Ez dut besterik eskatzen!

2005/10/17. Rebeliónetik itzulia/moldatua.

Kaixo

Kaixo, Bashige Michel. Zutaz ez dakit hauxe besterik, etorkin afrikarra zarela. Gutuna idatzi duzu, zeure eta zure senide afrikarren egoera latzaren berri emateko eta, batez ere, sufrimendua eragiten dizuetenak salatzeko.

Zure gutunak ukitu egin dit eta hunkitu egin nau. Ez da gutxiagotarako! Zeuk diozun moduan, Mellilako burdinazko hesian behera erortzen ikusten zaitut. Begietara zuzenean begiratzeko eskatzen didazu; halaxe egin dut, eta malkoa ikusi dizut; eskuetara begiratu dizut eta odoloa ikusi dizut. Herio suharrean, hesia eta begiez gain, hitz hauek atera zaizkizu bihotzetik: sufrimendua, gosea, miseria, umezurtz, senide, basamortua, gaixo, heriotza, zorra, tiroa, armak, militarrak, lehengai, lapurreta, multinazional, agintari, sistema. Hitz asko dira nahasian, baina bereizteko modukoak, batzuk besteen ondorio baitira; adibidez, miseria lapurretaren ondorioa da, eta argi dago nor den ebaslea eta nor ebatsia. Gu gara lapurrak eta zuek lapurtuak. Hala ere, eskerrik asko “gu” horretan “ni” sartu ez nauzulako, eta “tiroa” zuzen jo duzulako, Multinazionalen, sistemaren eta Mendebaldeko agintarien jokabidea salatu baituzu..

Baina hori bai, zure gutunaren helbide eta helmuga gure bihotza da. Nirearenak ere halaxe dira. Gure kontzientzia esnatzea duzu xede, nik ere bai. Errukiarazi egin nahi ninduzun, eta errukitu naiz. Gorrotatuko nindukezu, ordea, errukizko sentimendu hutsean geratuko banintz; neuk ere gorrotatuko nuke naure burua. Ez diguzu eskatzen limosnarik; ezta nik ere. Bai, alajaina!, tinko borrokatzea agintarien aurka, zor dizueguna itzul diezazueten, eta zuek “zor” diguzuena kobratzeko asmoak bertan behera utz ditzaten.

136

Kanpo zorra

Kanpo zorra. Zer dago hitz konposatu horren azpian? Drama izugarria, eta giza adimearen porrot historikoa. Hirugarren Munduko herrialdeek diru mordoa zor diete herrialde aberatsei. Kasu batzuetan, urteko aurrekontuaren % 80raino erabiltzen dute interesak ordaintzen, eta, begi bistakoa denez, oso diru gutxi geratzen zaie gainerako beharrei erantzuteko. Bi arrazoi nagusi daude zorrak pilatzeko. Batetik, herri aberatsek pobreei dirua uzten diete. Edozein momentutan aldatzen diete, ordea, utzitako diruaren interesa: orain %6 baldin bada, hemendik 6 hilabetera izan daiteke %15. Abuso nabarmen horren erruz sartzen dira gero zor handiagotan. Bestetik, Hirugarren Munduko herrialdeek saldu behar dituzten produktuei beraiek ez diete ipintzen prezioa, Europa eta Amerikako erosle aberatsek baizik. Hori gutxi balitz, sekulako arantzelak ordaindu behar dituzte, “lapurtzen dieten” ez esatearren, esportatzen dituzten produktuengatik.

Herrialde aberatsen politika komertzial osoa kontsumoari begira egina dago, baina dirua daukatenek bakarrik eros dezakete; besteak sistematik kanpora geratzen dira, gosea, miseria eta gaixotasunak besterik ez dutela.

Zergatik ez da konpontzen arazo hori? Oso sinplea da: guk gure estatusa jaitsi nahi ez dugulako. Guk gutxiago kontsumintzen ez dugun bitartean, Afrikan ezin dute gehiago kontsumitu, horrek Lurraren suntsipena bailekarke.

Bestalde, esan daiteke gure adimenak porrot egin duela, ez baitugu errealitatea ikusi nahi, ez gara gai problema sozialak eta politikoak konpontzeko, krudelkeriaren aldeko apustua egin dugu, geure eta inoren bizitza ozpintzen enpeinatzen gara, ala zoriontsuak gara mundua horrela ikusita?

Ez al duzue espero errebantxarik?

Hermen amaitzen da, oraingoz, biografia hau. Horrek ez du esan nahi hemen denbora puska batera, beste parte erantsiko ez digogunik, dio rufinok.

Kontzientzia

Gure lehengusua artzaina zen. Mendian egon ohi zen gehinean, baina kalean ere luzitzen zekien gizona zen. Gutxi ezagutu ditut hain zuzenak eta hizketan egokiagoak. Bai, ordea, maltzurragoak hamaika. Behin batean, jukutria itzela egin zion gizonarekin hizpidetu zen gure lehengusua, eta kargu hartu zion gizonari.. Ahal zuen moduan defenditu zen gizona, orduko ohituren arabera mintzatuz: “Nik ez zeukat horrekin kontzientziako kargarik”. Eta Pakitok, horrela zeritzan gure lehengusuak, tinko erantzun zion: «Kontzientzia behar halakoa; alegia, kargarik jasotzen ez duena».

137

Geroztik pasadizo horrek, edo gure lehengusuarentzat pasadizo huts bat baino zerbait gehiago izango izan horrek, zenbat pentsarazi didan kontzientziaren gainean! Kontzientziaren lehenengo irudia da zaku elastikoa dela; botatako guztia hartzen du, eta zama guztiz handia eta esajeratua behar du lehertzeko. Gainera, behin batean, lankide dudan psikologo eta familiartekoak kontatu zidan demostraturik dagoela Kalkutako Teresa beraren kontzientzia munipula zitekeela eta, egiten ari zen karitatezko obra miresgarriak bazterturik, bultza zitekeela ekintzarik doilorrenak egitera.

Beraz, arriskutsua da esatea gizakiak bere kontzientziaren arabera jokatzeko eskubidea duela. Kontzientziako askatasunak legitimitate osoa izango badu, konpromiso serioa hartu behar du egiaren bila ahaleginduko dela, besteren argudioak entzunez, arrazoibideari jaramon eginez, ebidentzien aurrean men eginez. Premisa horiek gabe, kontzientziako askatasuna bihur liteke setakeria eta fanatismo.

Ondorioa garbia da: etika unibertsalak agindu behar du kontzientzia partikular bakoitzaren gainetik.

2006/01/29

Erlijioaz ere gogoeta asko egin du Rufinok. Oraintxe emango dizuet mostra txiki bat:

Ecce homo

Joan den larunbatean, Manuel Uncitik El Jesús de Tamayo izeneko artikulua argitaratu zuen periodiko honetan (DVn). Nik ondorioztatu nuenez, Juan Jose Tamayo teologoak Dios y Jesús izeneko liburua idatzi du, eta Espainiako Gotzainen Koferentziak esan du, dagokion batzordearen bidez, teologo horrek ukatu egiten duela Jesusen jainkotasuna.

Ez ez dakit horrela den, ez naiz hasiko Tamayoren iritzia epaitzen, baina neure gogoeta eskainiko diot irakurlerari. Jesuskristo derrigorrez Jainkotzat hartu beharrak ez dakit ze abantaila dituen kristauarentzat. Nik alderatziz esango nuke, hau da, gauzak gehiegi konplikatzen direla gure alderdi arrazionalarentzat. Eta, azkenean, fedea arrazionalizatzeko premia sentitzen du gizakiak.

Benetako fededun eta borondate oneko pertsona batentzat, zerk zu garrantzia? Jesukristoren jainkotasunean sinesteak ala Haren iraskapideei jarraitzeak? Haren piztueran sinesteak ala halako enfasiarekin gomendatu zizkigun solidaritatea edo karitatea, maitasuna, bakea eta justizia praktikatzeak? Kristau on batek horiei egin beharko lieke jaramon; sinbologiari bere garrantzirik kendu gabe, noski.

Bai, Jesusi zinezko meritua aurkitu nahi dionak ez dauka Haren giza izatearen aldeko apustua egitea beste erremediorik. Bere ideiengatik bizia ematen duen giza heroi handiaren meritua da Jesusena, eta gizakia den aldetik bakarrik du meritua.

138

Esaldi hau da Jesusengana benetan bihurtzen nauena eta Jainkoarengana hurbiltzen nauena: “Ez zekiat Jainko hintzen, baina merezi huen izatea”.

Benetako fededuna ez da ibiliko Jesukristo Jainkoa zen ala ez eztabaidatzen. Bere fedearentzat horrek ez du garrantzirik.

Horrenbestez amaitzen dugu Rufinoren biografia. Oraindik gauza asko geratuko ziren ahaztuaren kutxan, baina uste dugu printzipalena esana dagoela.

Norbaitek esango du testu asko sartu dugula. Noski! Zertan ibili testuetan azaltzen dena interpretatzen, gero «Rufinoren nortasuna hau da» esateko, testu horietan garbi azaltzen baita bere ideologia eta nortasuna?

Argiñano: 2011/03/03, Ostegun Gizen

Egilea: testigu beharia

139

AURKIBIDEA

1. Zaldibiako Olaeta auzoa .................................................................. 01

2. Nahigko nikek ikusiko bahu baserri hori barrutik ............... 04

3. Baserri lanean batez ere behi-zaintzetik ............................... 11

4. Igartzaeta: amaren jaiotetxea .................................................... 16

5. Rufinok ez zuen ezagutu Gerra Zibila ...................................... 26

6. Rufino oso berandu hasi zen eskolan ..................................... 32

7. Arantzazutik etorri eta Beasaingo La Sallen.......................... 41

8. Rufino asko saiatu da bizitza honetan……………………. 46

9. Urtebete egin zuen Urretxuko euskaltegian ................. 52

10. Herri-lana ........................................................................................ 61

11. Esan genuen 1981ean langabezian gelditu zela………. 67

12. Dibertitu ......................................................................................... 68

13. Rufinori galdetzen badiozu zergatik idazten duen …..... 78

14. Rufinok berak ere ez daki zenbat artikulu idatzi dituen ..83

15. Bertsolaritza-esparruan ere era guztietako lanak egin dit………. 97

16. Orain, labur-labur idatzi dituen liburuak .............................109

17. Rufinok oraindik ere lan gehiago ditu idatziak .................111

18. Azkeneko atala: Rufinoren nortasuna eta ideologia .......118

140

P.D. Rufinok 2011n amaitu zuen biografia. Baina 18. kapitulua berritu beharra ikusi du, puntu horretan aurrera egin baitu, batez eta pentsamendu erlijiosoari dagokionez. Hori islatzeko, lau bat bat artikulu gogoratuko ditugu, batzuk egunkarietan publikatuak eta beste batzuk blogean.

Erlijioa eta espiritualitatearen artean ez da gatazka zertan egonik

Jose Ignazio Munilla Donostiako gotzainaren “El vaso, el agua y el elefante” (29/03/2023) artikulua irakurrita garbi ikusten denez, beti bezain dogmatiko eta eskludiente azaltzen zaigu gizona. Tesi zaharrak berritzen ari da. “Bere” erlijiotik kanpo ez dago salbaziorik. Erlijioa eta espiritualtasuna gauza bera dira Munillarentzat. Berriz ere goitik beherako kristologiarekin datorkigu: Jainkoa gizon egin.... eta abar.

Han eta hemen entzun eta irakurritako gauzak aztertu ostean, nire ikusmoldetxoa ematen saiatuko naiz. Sarritan esan dugun eran, erlijio bakoitza mapa orientatzailea da; espiritualtasuna, aldiz, lurraldea bera. Erlijioen lurraldera begira ipintzen gaituzte, baina espiritualtasunak eramaten gaitu bertaraino. Dena den, ez dago, ordea, erlijioa eta espiritualitasunaren artean gatazka zertan egonik. Noski, ez da identifikaziorik ere. Jakineko denez, edozein erlijioren hasieran, lurraldea ikusi eta lurralde horretan bizi izan diren pertsona jakintsuak ageri zaizkigu. Ez dakigu ongi ondorengoek nola eta zergatik konformatu diren mapak erakustearekin.

Espiritualtasuna askoren ustez, bizitza errealetik urrundua dago. Espiritualtasuna ez baino zerbait konkretuagoa behar du, praktikoagoa eta tangiblea. Bestetik, espiritualtasuna erlijiora murriztu da; ondorioz, kultura modernoak indar oroz baztertu nahi izan du. Modernitateak, arrazionaltasuna eta autonomia goraino jasorik, erlijioaren aurka joko du; instituzio boteretsu, autoritario eta dogmatikoa da erlijioa arrazionalismoaren apostoluen ustez.

Erlijioak ez ditu gauzak hobeto egin: bere ikusmolde hertsi eta estatus boteretsuari eutsi nahi izan dio; jarrera ultradefentsiboa erakutsi du; itsu jarraitu du gizartean gertatzen ari diren aldaketen aurrean. Eten handia egon da Eliza eta zibilizazio modernoaren artean. Vatikano II.ak etorri behar izan zuen, Elizak aire berriari leihoak apur bat irekiko bazizkion.

Benetako espiritualtasuna ez da erredukzionista. Ez du errealitatea ukatzen. Are gutxiago dabil egoaren ongizatearen bila. Hain zuzen, egoa transzenditzea da bere apustua. Bestetik, espiritualtasuna ez da erlijioa ere. Ez du ukatzen erlijioaren dimentsio espiritualtasuna, baina espiritualtasuna espezifizitate propioa azpimarratzen du. Espiritualtasunak ez digu exijitzen formulei lotzea, dogma edo kredoei

141

atxikitzea. Instrukzioak ematen dizkigu, pertsonak bakoitzak esperimenta eta baiezta dezan bere benetako izatea. (130404)

142

Sortzea ez da momentu mekaniko bat, entxufea konektatzea bezala, bizi-prozesua baizik

Justizia-ministroak, berriz ere, ‘pil-pilean’ ipini du abortuaren gaia. Eta zutabegileok hemen gatoz, dakigunaz eta ez dakigunaz mintzatzeko prest. Ni ez naiz izan sekula abortuaren aldekoa. Hala ere, nahiago dut abortua, ume hori jaio eta gorriak ikusi ondoren hiltzea baino. Abortua asumitzeko neu gai izan ez arren, ez naiz sartuko beste inoren kontzientzian, are gutxiago kondenatzeko baldin bada.

Askotan kointzidentzia izugarriak gertatzen dira, eta egunotan oso artikulu interesgarria irakurri dut. Juan Masiá da egilea, jesuita eta Tokioko Sophia Unibertsitate katolikoan Bioetikako irakaslea. ‘Legea, zientzia eta kontzientzia abortuaren aurrean’ da (euskaraz) artikuluaren izenburua. Horko irina nahastua egindako opila eskaini nahi dizuet; ea zer moduzko zaporea hartzen diozuen.

Legearen egitekoa ez da bizi berriaren hasiera zientifikoki definitzea, ezta haurdunaldia etetea moralki justifikatzea ere, baizik eta behar sozial bati juridikoki erantzutea. ‘Supostu’ jakin batzuetan abortua despenalizatzeak ez du esan nahi abortua moralki justifikatzen denik. Legearekiko erantzukizuna kentzen du, baina bakoitzak jakingo du bere kontzientziaren aurrean nola jokatu.

Sortzea ez da momentu mekaniko bat, entxufea konektatzea bezala, bizi-prozesua baizik: 20 ordu baino gehiago ernaltzeko eta bi aste baino gehiago aurre-enbrioiaren habiaratzea (uteroan kokatzea) burutzeko, eta abar.

Oso anbiguoa da malformazioez orokorrean hitz egitea, berdintzat jorik, adibidez, beste malformazio arinago bat eta anenzefalia. Fetu anenzefalikoak ez dauka estruktura neurologiko minimorik, hau da, pertsona formatzeko ezinbesteko euskarririk, hasi arnasa automatikoki hartzetik eta gizakiaren jardun propioak burutzeko gai izateraino. Haurdunaldi hori ez eteteko arrazoirik badago, ez da izango giza errealitate pertsonala kontsidera daitekeelako. Bide batez esanik, ez da koherentea abortua penalizatu eta, aldi berean, dependentzia-legearen bidez laguntzak murriztea.

Ezinbestekoa da plano juridikoa, etikoa eta erlijiosoa bereiztea. Bakoitzak bere ibilbidea egin behar du. “delitua” izan daiteke bekatu ala ez, eta “bekatua” izan daiteke delitu ala ez. Erlijioak barka lezake, baina legeak kondenatzen jarraitu. Esate baterako, legearen izenean ez dago barkamena zertan eskaturik. Azkenik, lege bat egiten denean, ez da egin behar norbere kontzientziari begira, baizik eta guztien ondare juridikoa aintzat hartuta (130523).

143

Heraklitoren osostasuna

Gaur normala irudituko zaigu, baina, K.a. 6 edo 5. mendean esateko, gauza handiak esan zituen Efesoko (Asia Txikia) Heraklito filosofoak. Parmenidesen garaikoa zen, Pentsatzen zuen etengabeko aldaketa zela naturaren oinarrizko ezaugarria. Parmenidesek baino garrantzi handiagoa ematen zien zentzuei. «Joanean eta ibilian dabil dena», esaten zuen Heraklitok. Dena mugimenduan dabil, eta ezer ez da betiko. Horregatik, ez gaitezke murgildu bi aldiz ibai berean. Bigarren aldiz sartzen naizenerako, ez hura eta ez ni, ez gara lehengoak.

Bestetik, Heraklitorentzat mundua kontraesanez josia dago. Inoiz gaixo egongo ez bagina, ez genuke jakingo zer den osasuntsu izatea. Inoiz ez bagina izango gose, nola jakin zer den asetzea? Inoiz gerrarik izan ez balitz, nola baloratu eta maitatu bakea? Negurik ez balitz, ezin dastatu udaberriko loreak.

Hau da handiena. Heralkitoren ustez, nola ongiak hala gaizkiak ezinbestez dute tokia Den Guztian, Kontrasteen artean halako harreman estu bat ez balego, mundua ez litzateke existituko*. Gaua eta eguna da Jainkoa, uda eta negua, gerra eta bakea, gose eta asea», esaten zuen. ‘Jainko’ hitza erabiltzen zuen, baina begi-bistakoa mitoetan azaltzen ziren jainko haietatik aparteko beste zerbait zebilela Heraklitoren buruan. Era berean, gure kulturak ‘Jainko’ deitu dion objektu mental horrekin ez du zerikusirik Heraklitoren ‘Jainkoak’. Heraklitorentzat, dena hartzen duen Osotasuna da Jainkoa edo dibinoa. Kontraesanez beteriko izatea da Jainkoarena, eta etengabe aldatzen.

Askotan, ‘Jainko’ hitzaren ordez Logos erabiltzen, arrazoimena. Nahiz eta pertsonek beti ez dugun pentsatu berdin, eta arrazoimen bera izan dugun, Heraklitok uste zuen egon behar duela arrazoimen unibertsal bat**. Arrazoimen unibertsal eta naturako lege hori komuna da denentzat, eta horren arabera jokatu behar dugu. Baina gehienak bere arrazoimen partikularraren arabera bizi dira, zioen Heraklitok. Ez zeukan iritzi ona lagun hurkoari buruz. «Jendearen iritzirik gehienak haur-jokoak dira», esaten zuen.

Beraz, nauraren/naturako aldaketa eta kontraesan guztien gainetik, Batasuna eso Osotasuna ikusten zuen Heraklitok. Batasun, Osotasun edo Zerbait horri Jainkoa esaten zion, edo Logo (121203).

144

Itzalaren zirrikituak

Nola funtzionatzen du itzalak, gure emari ahaztu eta erreprimitu horrek, hain zuzen ere ahaztua badugu? Hasteko eta behin, esan behar da gure buruak uste eta dakiena baino gehiago garela. Nik ez dezaket ikus nire itzala zuzenean, nire buruaren ikuste-esparrutik kanpora baitago. Beraz, zeharka ikusi beharko dut. Tximista ez da beti ikusten, ezta trumoia entzun ere, baina badakit bietako bat atzematen badut bestea ere ez dabilela urruti. Gure erreakzioen bidez atzeman ahal izango dugu. Zehatz esanda, zenbait objekturen aurrean (pertsonak barne) izaten ditugun erreakzioek eskainiko digute pista.

Esplikazioa sinplea da. Gure barnean bizitzen uzten diogu itzalari, osatzen duten elementu guztiekin batera, baina horiek gugan presioa egiten jarraitzen dute. Orduan, besteengan proiektatzea da irtenbide bakarra. Inori egozten dizkiogu geure sentimendu, nahikunde eta erreakzioak. Horrela, itzala urrundu egiten dugu guregandik, eta guk geure irudi idealizatuarekin jarraitzen dugu. Jakina, horrek baditu bere ondorioak: pertsona bezala zatitu egiten gara. Gainera, itzalak ez digu inoiz erabat bakean utziko. Nahiz eta besteengan proiektatu, erreprimituak gure barnean segitzen du, eta gu zirikatzen. “Hartu” dugun erabakia oso txarra da.

Proiekzioaren mekanismoa erraza da: geuretzat nahi ez duguna besteei egozten diegu. Geuretzat onartzen ez ditugun zantzu eta kualitateak besteei itsasten diegu, maskara batzuk jantziko bagenizkie bezala. Orduan, gure proiekzioak gaineratu dizkiegunak idealizatu egingo ditugu, edo mespretxatu, eta batzuetan beldurra izango diegu. Ezingo gara, ezinezkoa da, normal erlazionatu gure proiekzioen “pertxekin”. Gure itzalak dituen “arropa” berekin jantziko ditugu, ezaugarri jakin batzuk aitortuko dizkiogu, gure itzalarenak.

Zergatik “aukeratzen” dugu pertsona jakin bat gure geure zantzuren bat proiektatzeko? Aukeratzen pertsonak izan behar du ezaugarriren bat, gure inkontzienteak bere proiekzioa erraz atxikitzeko. Aukeratu… aukeratu… ez dugu egiten. Esan daitekeena da gure inkontzienteak aukeratzen duela. Beste pertsona baten ezaugarri bat gogor eta bortitz errefusatzen badut, horrek esan nahi du nire itzalaren pisua ikaragarria dela, sakona dela.

Bada itzal doratua ere. Beste pertsona batek erakartzen gaituenean, gure bertuteak edo alderdi onak proiektatzen ditugu harengan. Ezagutzen dut artzain ohi bat, beti beste artzain bat eta bere artaldea miresten eta goresten duena. Esa nahi bere barneko “artzain ona” proiektatzen ari dela.

Maitemintzen garenean, zeruraino jasotzen dugu beste pertsona. Munduko soineko ederrenez janzten dugu. Gure bizitzaren salbatzaile bihurtzen dugu, jainkoaren beraren irudi desproportzionatu. Horregatik, itzal doratu

145

hori erortzen denean, frustrazioa ikaragarria, proiektatu dugun itzalaren tamaina berekoa.

Bikote batean gauzak asko konplika daitezke, transferentzia-fenomenoa gertatzen denean, hau da, izatea gustatuko zitzaigukeen aita/ama beste pertsonarengan proiektatzen dugunean.

(Cfr. E.M.Lozano, Nuestra cara oculta —130216—).

Besteekin erlazionatzeko egin behar dugun bakarra da garen bezala azaldu

Irudipena neukan zaila dela besteekin erlazionatzea, eta orain ohartu ez dagoela hori baino gauza errazagorik. Txikitako eskemekin jarraitzen dugulako daukagu irudipen hori. Haur zarelarik, esaten dizute: «Ezinbestekoa da maita zaitzaten.» Eta mundu osoak maitatu behar gaituela pentsatzen dugu. Ondo da. Onar dezagun umetan hori oso garrantzitsua dela. Baina iristen zara hirurogeitaka urtetara eta aholku berak ematen jarraitzen dute lagun eta psikologia-aholkulariek.

Eta orain, gauzak hobeto ulertzeko dituzun aitzakian, jarraitu egiten dute, lehengoari zerbait gehiago, berria, erantsiz: «Sinpatikoa izan behar duzu, besteei ongi erortzeko; mundu honetan inor izatea nahi baduzu, behar-beharrezkoa da onartua izatea, estimatua izatea, irudi ona izatea, itxura ona ematea...» Horretan ahalegindu izan gara, naturaltasuna galdurik, gauza asko erreprimituz, itzalak sortuz… Eta egin behar dugun bakarra da garen bezala azaldu alderdi guztietan, ezer ezkutatu gabe, ezer mozorrotu gabe, ez garenik erakutsi nahi izan gabe.

Beraz, besteekin erlazionatzeko hori da egin behar den guztia. Eta aurreiritzi batzuk gainditu: ez erori mundu guztiak onartuko zaituen esperantza faltsuan. Norbaitek errefusatzen bazaitu, ez da ezer pasatzen, zure bizimodua, zure zoriona, ez dago inoren onarpen edo gaitzespenaren esku. Beti logikarekin jokatu: tratua nahi duenarekin zuzen jokatu, traturik nahi ez duena ez molestatu.

Onartuak ez garen irudipen txikienaren aurrean, burkoari galdezka hasten gara: «zertan huts egin dut?, zer aldatu behar dut?, zer egin behar dut?» Ezer ez, ez dugu ezer egin behar, eta minuturik ere galdu horretan pentsatzen eta gure bizimodua egiten jarraitu, zeure burua eta beste guztiak errespetatu, ez baituzu ezertan huts egin. Izatekotan ere, gure programazioek ez dute txoke, txiki-txikitatik programatu egiten baikaituzte, bideratu eta hezi, hezitzaileek espero duten eran porta gaitezen.

Dena den, komeni da gure irudipenak eta errezelo txarrak, disgustu bihurturik, nondik datozen jakitea. Normalean, errealitateari betaurreko lurrunduekin begiratzen diogulako da. Horrela ezin da ikusi den bezala errealitatea, eta betaurreko zikinen arabera aldatu nahi izaten dugu. Aski da, ordea, betaurrekoak garbitzea, dena bere tokira itzultzeko. Aldaketaren profesionalak gara: betaurrekoak, pertsonak, errealitatea.. dena aldatu nahi du. Aldatu behar duguna da gure jokaera errealitatearen aurrean (130704).

146

Eredugarria Hawkingen portaera: Mendebaldeak badu ispilua, lotsarik balu

«Israelek oso memoria txarra dauka.», eskribitu nuen twitterrean, orain

dela aste pare bat. Berehala jaso nuen erantzuna: «Berak nahi

duenerako.» Juduekin erlazionaturiko gertaera askoren kokaleku da

ekaina. Esate baterako, gaurko egunez, 1391ean, Sevillan, sekulako

sarraskia izan zen juduen kontra, suhar erlijiosoaren babesean jaiotako

gorroto antisemita izengabea dela medio. Bazterrei su ematen zebiltzan

handizkien esanetara, jendea sartuko da Juderia auzoan eta

harrapaturiko guztia txikitu eta birrinduko du, «juduak hil oihukatuz»,

herriak nozitzen zituen ezbehar guztien erantzule juduak balira bezala.

Ikaragarria benetan: ez da inor errespetatzen. Gizon, emakume, zahar,

gazte eta haurrei harrapaturiko tokian kentzen diete bizia: euren

etxeetan, dendan, sinagogetan…, modurik ankerrenean. Lau mila

pertsona hilik. Erraz esaten da! Bizirik geratu diren banakak izu-ikaraz,

ihesean, nora ez dakitela. Handik mende batera, 1492an, judu guztiak

bidaltzeko agindua emango dute Errege Katolikoek. O, ironiaren ironia!

Nor bidali behar zuten Sevillatik, kasik ez baitzen geratzen judurik?

Hain zuzen, gaurko egunez, 1944an, hasi zen Normandiako hondartzen

hartzea (desembarco), eta hor irekitzen da atea Alemaniari benetan eraso

egiteko, eta zelai kontzentraziotako koitaduak, batez ere juduak,

askatzeko. Juduen historiak tristea izaten jarraitzen du.

Baina handik hogeita hiru urtera, 1967an, ekainaren 5etik 10era —

soldatu nengoen Arakan—, gertatu zen ‘Zazpi eguneko gerra’ deiturikoa,

eta Israelek, denok dakigun eran, Gaza eta Zisjordania anexionatuko ditu,

eta Golan eta abar konkistatu. Hortik aurrera, Palestinako herria

martirizatu egingo du, eta gaur arte! Horregatik eskribitu nuen Israelek

memoria txarra daukala.

Aurten, berriz ere ekainean, 18tik 20ra, Simon Peresen omenez, Israelgo

konferentzia akademikoa egingo da, egiten den handienetakoa da.

Besteak beste, hor izango dira Bill Clinton, Tony Blair eta Mijail

Gorvachov. Baina badago bat partaideen zerrendatik desagertu dena:

Stephen Hawking fisikari britainiar txit ezaguna. Iturri akademikoen

arabera, Israel palestinarrei ematen ari den tratuagatik, Israelen

147

palestinarren kontrako abusuengatik, egiten dio boikot Israelgo

konferentzia akademikoari (130606).

Benetan eredugarria Hawkingen portaera! Mendebaldeak badu ispilua, lotsarik baldin balu, begiratu ahal izateko. Orain arte baino gehiago egin beharra dauka palestinarren kausaren alde.

Argiñanon, 2013ko uztailaren 15ean

148

Ordenadorea eta programazioa

Ordenadorea daramagu gure buruan, eta mahai gainekoa baino askoz ere arriskutsuagoa. Ordenadorea, bai, gurea da, baina besteek programatua. Hor daude zorigaitz askoren sustraiak. Kanpoan bilatu nahi izaten ditugu erroak, baina ez da hala. Bateko, batek ezikusia egin dizula; besteko, telebistan irudi penagarriak ikusi dituzula, zure lana inork ez duela baloratzen… Egiari aurre ez egiteko aitzakiak! Jakina, nola egin aurre, egia ezagutu ere egiten ez badugu?

Gure buruak dituen uste eta iritzietan dago gakoa. Hain daude hedatuak uste eta iritzi horiek, ez zaigu bururatu ere egiten zalantzan ipintzea. Gero, horiek direla bide, deformaturik ikusten duzu dena: mundua eta zeure burua ere bai. Zeharo ‘programaturik’ gaude, eta gizartearen presioa izugarria, eta horrek behartzen gaitu mundu modu deformatu horretan ikustera. Konponbidea baleukake, baldin eta bageneki programaturik gaudela; ez dakigu, ordea. Ez dakigu gure iritzi eta usteak faltsuak direla, oker gaudela, errealitatea deformaturik ikusten dugula.

Horri eransten badizkiogu gure beldurrak, segurtasun faltak, tentsio eta kezkak, hara bertan koktel bikaina, hondoa joarazteko.

Honezkero, jakin beharko dugu zeintzuk diren, bada, iritzi eta uste oker horiek. Bat hauxe: “Ez zaitezke zoriontsu izan gauzak pilatu eta zure esku izan arte: telebista asko, etxe-tresnak ere bai, bizpahiru auto, opor luzeak eta ahalik eta urrunena…; eta non uzten ditugu bertatik bertara eta eskueran dauzkagun hainbat gauza: inguruko paraje eder bat, ondoko mendia, auzoko hondartza eta, oro har, naturarekin erlazionaturiko guztia? Zer?, hori ekologistentzat bakarrik edo egunkarietan artikulu dotoreak idazteko, neu aurrena naizela?

Zein polit eta atsegina den bertsoak edo dakizunaz idaztea, irakurtzea, lorategia zaintzea, ortua lantzea, neguan elurretan ibiltzea, beheko suaren ondoan egotea..! Normalean, problema asko datoz dauka ez estimatzetik eta ez daukagunaren eta, segur aski, inoiz izango ez dugunaren atzetik buru-belarri eta itsu-mustuan ibiltzetik.

“Zure desio guztiak betetzen badira, zoriontsu izango zara.” Hori ere ez da egia, desio eta atxikimenek kumeak izaten baitituzte, eta desio zaharra bete eta desagertzen denerako, desio eta grinak berriak sortzen dira, eta beti lehenean zaude, gurpil zoroan bueltaka.

Beraz, gustura bizitzeko, hasierara itzulirik, behar-beharrezkoa da des-programatzea, eta ordenadorea eta programazioa zeuk kontrolatzea.

Sar gaitezen zehaztasun zehatzagoetan orain. Lehen esan dugu ez garela programazioaren arduradunak. Beraz, tenorea da nor den galdetzeko. Nor

149

izango da, bada, gure gauzarik funtsezkoenak erabaki dituztenak, adibidez gure desioak, baloreak, beharrak, jokaerak…? Gurasoak, eskola, kultura, gizartearen presioa, erlijioa…

Goazen tokira goazela, “ordenadorea bizkarrean dugula” goaz beti. Eta funtzionatzen du etengabe bidea markatuz, bizitzak, aldamenekoek eta zuk zeuk zeure buruari zer eskaini eta eman behar diozun esan eta aginduz. Bere exijentziei jaramon egien badiezu, ordenadoreak utziko dizu bakean bizitzen, eta, itxura batean, zoriontsu izaten. Bestela, nahiz eta zuk errurik izan ez, emozio ezkorrak eragingo dizkizu, eta sufriarazi egingo dizute.

Adibidez, pertsona batzuk ordenadorearen itxaropenen arabera jokatzen ez badute, tormentatu egingo zaigu: frustrazioa, amorruaren bidez, atsekabea… sentiaraziz. Eta energia gehiegi ahitzen dugu ordenadorearen esanak betetzen eta ordenadorea asetzen. Horrek esan nahi du lortzen ditugun bakea eta satisfazioa aski prekarioak direla, segituan hasiko da eskaera berriekin. Okerrena da orain edozein huskeriarekin ernegatuko garela, ordenadorearekiko sinkroniarik eza nolabait manifestatu beharra baitago: motibo handirik ez denean, txikiekin.

Beste joera bat da errudunak bilatzea, eta horretan saiatuz gero ez da zaila aurkitzea. Laster egingo dugu topo pertsona edo egoera desatseginen batekin, baina horiek ez dira zugan emozio negatiboak eragiten dituztenak. Horiek hor daude beren egitekoa hobeto edo gaizkixeago betez. Hori da gutxienekoa. Ordenadorea da etengabe saiatzen ari dena zuk nola erreakzionatu behar duzun bideratzen. Ez duzu ikusten beste batzuek diferente erreakzionatzen dutela estimulu beraren aurrean?

Ordenadorearen programan dago problema eta ez beste pertsonenengan. Hor beti daukagu irtenbidea:

Tunika kentzeko auzitara eraman nahi zaituenari eman kapa ere; norbaitek kilometro bat egitera behartzen bazaitu, bi egin berarekin (130705).

150

Sócrates y Jesús

No es muy difícil, a lo largo de la historia, encontrar figuras con un perfil muy parecido en lo que a la sabiduría y al proceder se refiere. Podríamos enumerar más casos pero hoy vamos ceñirnos a Sócrates y Jesús, distantes cronológicamente unos cuatrocientos años.

Sócrates no dejó nada escrito; sus discípulos se encargaron de divulgar las ideas del maestro, especialmente Platón. Jesús tampoco escribió nada, aunque suponemos que sabía hacerlo; si bien, hay por ahí algún autor destacado que dice ignorar si Jesús sabía leer y escribir. A mí, personalmente, me cuesta creer que no supiera. Su pensamiento y su proceder quedaron reflejados, principalmente, en los Evangelios tanto canónicos como apócrifos.

A ciencia cierta no sabemos exactamente lo que dijeron ni Sócrates ni Jesús, porque todo está mediatizado por la intervención de sus seguidores. Ahora bien, a mí no me cabe la menor duda de que lo fundamental de sus respectivos mensajes sí ha llegado hasta nosotros, a pesar de los muchísimos intereses —por lo menos en el caso de Jesús— que han mediado, oscureciendo o interpretando el contenido en beneficio de dichos intereses.

Hay que hacer una observación muy importante: los escritos están elaborados en un nivel de conciencia mítico y eso hace no sólo necesario sino imprescindible traducirlos al lenguaje actual del estadio racional, huyendo de una lectura literalista; y no digamos nada si admitimos, como vislumbran muchos, que estamos en el umbral del nivel de conciencia transpersonal y modelo de cognición no-dual; y, por supuesto —ya nadie lo duda—, en el paradigma cultural posmoderno.

Vayamos a la constatación de los hechos según los correspondientes intermediarios. Dicen que la madre de Sócrates era matrona. El hijo comparaba el arte de ayudar a parir con su actividad. La matrona no da a luz, ayuda a hacerlo. Sócrates tampoco enseña en el sentido genuino de la palabra, sino que empuja y despierta a la gente para que aprenda. Jesús hace lo mismo: constantemente invita a sus discípulos a actuar, a obrar bien... Sócrates dirá que la verdadera sabiduría nace del interior de uno mismo. Jesús se empeña en que hay que renovarse interiormente, no vale hablar de boca; hay mil ejemplos a lo largo de los textos evangélicos. Sócrates hacía mención a una voz divina que llevaba dentro (tomó conciencia que tenía una misión importante en este mundo). Lo mismo que Jesús. Vino a cumplir la voluntad del Padre —Él, El Que Es—, a anunciar la buena nueva (tomó conciencia de que debía de liberar de sus ataduras a la persona, y no a atar a nadie como luego han hecho muchos en su nombre).

Sócrates protestaba airadamente en contra de tener que participar en condenar a la pena de muerte a la gente. Jesús no dejará que apedreen a una mujer: «El que esté libre de pecados que lance la primera piedra.» Sócrates no quiso delatar al adversario político. Le acusarán de crear dioses

151

nuevos y poner a la juventud en el camino de la perdición. A Jesús le acusarán de erigirse en Dios, de transgredir la ley de los profetas. En realidad, ambos fueron condenados, uno a tomar el veneno y el otro a morir en la cruz, porque molestaban a la autoridad. En el caso de Jesús, sobre todo a la autoridad religiosa. Pudieron pedir clemencia. Pilato, seguramente, hubiera preferido no tener que lavarse las manos si, cuando le preguntó «Así que tú eres Rey», le habría contestado otra cosa en lugar de «tú lo has dicho.»

Ninguno de los dos pidió clemencia. Fueron consecuentes hasta el final. Hacían lo que decían y decían lo que hacían. Lucharon contra la injusticia, criticando a quien lo provocaba y socorriendo a quien lo necesitaba. No se puede separar su mensaje de su coraje personal. Fueron valientes estos dos enigmáticos pero claros exponentes de la historia. Marcaron el devenir de la humanidad, aunque, si fuesen más consecuentes los que dicen ser sus seguidores, el mundo tenía que haber mejorado bastante más (121204) .

152

AURKIBIDEA

1. Zaldibiako Olaeta auzoa .................................................................. 01

2. Nahigko nikek ikusiko bahu baserri hori barrutik ............ 04

3. Baserri lanean batez ere behi-zaintzetik ................................ 11

4. Igartzaeta: amaren jaiotetxea ..................................................... 16

5. Rufinok ez zuen ezagutu Gerra Zibila ....................................... 23

6. Rufino oso berandu hasi zen eskolan ...................................... 29

7. Arantzazutik etorri eta Beasaingo La Sallen............................ 39

8. Rufino asko saiatu da bizitza honetan…………………………. 44

9. Urtebete egin zuen Urretxuko euskaltegian .......................... 51

10. Herri-lana .......................................................................................... 61

11. Esan genuen 1981ean langabezian gelditu zela…………. 68

12. Dibertitu ............................................................................................ 69

13. Rufinori galdetzen badiozu zergatik idazten duen ……… 76

14. Rufinok berak ere ez daki zenbat artikulu idatzi dituen .....85

15. Bertsolaritza-esparruan ere era guztietako lanak egin dit……...….100

16. Orain, labur-labur idatzi dituen liburuak ................................113

17. Rufinok oraindik ere lan gehiago ditu idatziak ....................116

18. Azkeneko atala: Rufinoren nortasuna eta ideologia ..........123

19. Aurkibea ………………………………………………………………….. 152

20. Posdata …………………………………………………………………….153

153

PosdataAzkeneko artikulu batzuk ipini ditu atal honetan, espiritualtasuna eta psikologiarekin erlazionatuak gehienak:

Esplikazio txiki bat

Txolarreek habia asko egiten dute, eta katua igotzen da teilatura, txorikumeak ehizatzera

Simon nekazaria da. Simonek garajea du guretik gertu. Simonen garajea harrizko eraikin txiki bat da, paisaiari dagokion eran, gibeletik basa-arrosez inguratua. Eskuineko hormak bereizten du lorategia eta, ezkerrekoak, ortua. Goraka irekitzen den ate sendoa du sarrera. Ortuan, era askotako landarek ikus daitezke: porruak, tipulak, azak, berakatzak, letxugak, tomateak…; lorategian, olibondoa, gorostia eta jasmin horia nabarmentzen dira, sasoiko beste batzuekin batera, bereziki begonia eta geranioak.Simon bizi den etxetik hogei bat metrora dago garajea. Ez du altura handirik, etxearen lehenengo solairuaren parera iristen da, gutxi gorabehera. Simon bigarren pisuan bizi da, eta garajeko teilatua beti begi-bistan dauka. Teilen pitzadurak eta itoginak ederki kontrolatzen ditu handik, baina, sortzen direnean, semeari deitzen dio, konpontzeko. Gauzak txukun edukitzea gustatzen zaio; ahal badu, berak nekerik hartu gabe.

Txolarreek habia asko egiten dute Simonen garajeko teilatuan, eta katua igotzen da teilatura, txorikumeak ehizatzera. Katuak ordu luzeak ematen ditu kiribilduta, aukera onenaren zain, begi nabarretatik gezi finak darizkiola; kolpe segurua gustatzen zaio, eta mokadu goxoa. Gutxitan deskuidatzen da; gainera, teilatuan zakurrak ezin du harrapatu; alfer-alferrik zorrozten ditu letaginak.

Simonen garajea bihitegia ere bada. Simonek garia eta garagarra hantxe gordetzen ditu, irindegira eramateko txanda iritsi arte, auto, golde eta beste lanabes batzuekin batera. Zazpi golde dauzka burdinazko barra luzean lotuta, denek batera lan egiteko prestaturik, eta Simonek ordu gutxitan sail handiak gorritzen ditu.

Simonen Azkeneko modako traktorea erosi du, asko ordainduta (120.000 eurotik gora), nik entzun dudanez, herrian kontatzen den guztiari kasu egiterik ez badago ere. Esan liteke traktore horrek kabina alferrik duela. Kanpotik gidatzen da, eskuko agindu-koadroren bidez.

154

Gehiago esango nuke: soroaren forma eta neurriaren arabera, programatu ere egin liteke, berak bakarrik lan egiteko. Harri edo oztopo gogorrik aurkitzen badu, abisua ematen du, argia piztu eta sirena joka.

Horrela, Simon ibil liteke, ziza-garaian, ziza biltzen edo, ehiza-sasoian, adibidez, oilagorretan. Biak ere jenero estimatuak edozein lekutan. Horregatik dauzka Simonek adiskide asko, boladaz. Berak ere esan ohi du: “Jendea etortzen da hemen ziza eta ehiza garaian, baina soroko harriak biltzera inor ez”.

Bai Horixe, DV: 150514

Biziaren kredoa

Bizia luza daiteke baina, maiz asko, bizi-kalitatea ez dator bat luzatze soilarekin

Sinesten dut egunen batean hilko naizela, eta ikusten dut gero eta gertuago nagoela piramidearen erpinetik, gizakiak azken arnasa ematen duen gailurretik. Sinesten dut erraustu eta nire errautsek bat egingo dutela lurrarekin. Uste dut, hiltzeak ‘pereza’ ematen badit, egoaren amarruz munduari eta munduko gauzei lotuegi nagoelako dela. Sinesten dut Bizia bakarra dela, eta ni jaio aurretik ere bazela, eta ondorenean ere izango dela. Eta sinesten dut Bizi horretatik hartu zuela forma nireak, eta, berriro, horra itzuliko dela, olatua itsasotik irten eta itsasora itzultzen den eran.

Sinesten dut Unamuno gaizki epaitua izan zela; hemen behintzat, ez zela epaitu gauza bakar batengatik baino. Iruditzen zait heriotzaren gainean bi gauza ‘genial’ esan zituela: “Heriotzak ez dituela hurrik ere kezkatzen esaten dizutenak, edo gezurretan ari dira edo babo hutsak dira, kartoizko arima dutenak”. Eta bigarren, honako esaldi adar-oker hau bota zuen: “Ez dut hil nahi, eta ez dut hori nahi izaterik ere nahi”. Hilezkortasunaren irrikak aterarazten dio garrasi ozen hori. Sinesten dut Unamunok, gaur egun bizi izan balitz, planteamendu errealistagoa egingo zukeela; geroarekin estutu eta borrokan ibili gabe, presentean hobeto kokatzen jakingo zuela, edo presentean aurkituko zuela hilezkortasuna.

Sinesten dut, gaurko aurrerapen teknikoei esker, bizia luza daitekeela, baina, maiz asko, bizi-kalitatea ez datorrela bat luzatze soilarekin. Helburua luzatze hutsa denean, are makurragoa suertatzen da heriotza. Ondorioz, gutxi mintzatuko gara heriotzaz, ospitale eta tanatorioetako estetikaren pean gorderik. Baina sinesten dut heriotza ‘asumiturik’ ez duena nekez biziko dela asebete, beti suaren eta uraren alderdi txarrak azpimarratu eta

155

arranguratzen denaren antzera. Beraz, heriotza, jaiotza bezalaxe, biziaren parte dela ikusten duenak abantaila handia kentzen digu.

Sinesten dut, heriotzaren aurrean, batez ere ezustekoa bada, zenbait berehala hasten dela galdezka edo jainkoari deika: “Baina guri zergatik?”. Galdera absurdoa da, jarrera ulergarria bada ere. Eta horrelako galderek ihes egiten digute, ezer ere ulertu ez dugulako biziari, jaiotzari eta heriotzari buruz.

Sinesten dut maiatza sasoi ona dela heriotzaz mintzatzeko, eta iruditzen zait ‘Hemen’ aldizkarikoek monografiko bikaina osatu dutela heriotzaren gainean, espezialista handien eskutik, eta sinesten dut gustura irakurri eta asko ikasiko dugula.

Bai Horixe, DV: 150507

Sagastia eta sagarrondoak

Sagastiak sagasti izaten jarraitzen du, sagarrondo batzuk erauzi arren, sagarrondo bakoitza sagasti osoa baita, nahiz eta bakoitzak forma diferentea duen. Denok gara zerbait handiagoren zati, baina zatia ere ‘dena’ da. Forma diferenteak ez du esan nahi ‘zerbait’ eta ‘beste zerbait’ bat ez direnik, goragoko beste ‘unitate’ batean elkartzen baitira. Joera handia du gizakiak bitasunak sortzeko, ‘kontrario pareak’ sortzeko. Adibidez, ‘egia’ eta ‘gezurra’. Baina horiek ere, erraz jabetuko ez garen arren, elkartuta daude goragoko unitate batean. Galtzek, eta gauza guztiek, beti aldeona eta alderantzia. Galtzak ez dira, ordea, bi; ‘ez-bi’ baizik. Egiak eta gezurrak –edo zernahi kontrario parek−, espazioak eta denborak duten erlazio bera dute. Batak bestea inplikatzen du, katetoek hipotenusa eskatzen duten bezalaxe. Hizketa-modua da beste guztia, gure buruak (oraingoz) bestela funtzionatzen ez dakielako. Derrigorrezkoa du dena zatitzea. Zergatik uste duzue sortu genuela ‘deabrua’? ‘Jainkoa’ deabrurik gabe existitu ezin delako (oraingoz), eta batez ere erlijioak sortu ziren aroan (kontzientzia mitikoan). Bestetik, badira ‘egia-gezurra’ kategorian sartzen ez diren elementuak. Esate baterako, ipuina ez da egia eta ez da gezurra; bien gainetik dago. Mitoa ez da egia eta ez da gezurra, parabola bat, edo ebanjelioa bera, ez diren bezalaxe. Aipatzen ari garen hori guztia hizkera sinbolikoa da, gizakiarentzat esanahi eta mezu transzendentalak dituena; aberatsa eta jakinduriaz betea. Hain zuzen, errorea eta hanka-sartzea izan dira horiek literalki ulertu nahi izana, mezuari eta azpian duten jakinduriari erreparatu gabe. Arriskua ere bikoitza da: literalki ulertu nahi duena, fanatismoan eroriko da; dena gezur huts dela uste duena, nihilismoan amilduko. Biak dira jarrera arriskutsu eta, nire uste apalean, kaltegarriak.

156

Errealitate sozial eta kultural jakin batean sortzen den edozerekin ibili behar da kontuz, hori beste paradigma batean zeharraldatzerakoan. Bi hizkuntza diferentetan eskribituriko testuekin topo egitea bezala da. Nola ulertu, egoki eta zuzen itzuli gabe? Espazio eta denbora aldetik aski gertu ditugun adibide batzuekin jarraituko dut. Koka gaitezen XX. mendearen erdi aldean (kasik atzo goizean). Trumoia eta tximista zirenean, suari erramu bedeinkatua sartu eta atarian ur bedeinkatua bota ohi zuen gure amak. Edo maiatzaren 3an, erramu-egurrez egindako gurutzeak ipintzen ziren baserriko soro eta belardietan (kontzientzia-maila magikoaren garaiko gauzak, nahiz arrazionalismoan egon). Usadio horiek galdu direlako, nostalgiaz eta penaz egotea, hil ala biziko zerbait galdu dugulakoan, edo jokabide horri burla egitea, gure arbasoak (kasu honetan gurasoak) ezjakin eta atzeratu batzuk zirela esanez, biak dira jarrera gaitzesgarriak. Bietako edozein jarrerarekin identifikatzen bagara, gu gara ezjakinak. Sinbolismo horiek errespetatu eta ongi interpretatzea da jakintsua izatea. Batzuetan, errazegi hitz egiten dugu. Behin, Santos Belokiri inguratu zaio gaztetxo bat, poliki zegoena, eta esaten dio: «Hi ‘prailea’ eta ni ateoa». Eta gure Santosek: «Hi, ateoa izateko, ez al haiz gazteegia?»

“On eginez igaro zuen   mundualdia”

Hori esaten da Apostoluen Eginetan (Eg 10,38) Jesusi buruz. Baina penagarria da, horrenbeste teologia idatzi beharrarekin, haren mezuarekin gertatu dena. Teologia-mota horrek eta Elizaren Magisterio zorrotzak ilundu egin dute Jesusen mezua, galarazi egin dizkiote zuen freskotasuna eta sakontasun gizatiar edo gizabidez jantzirikoa. Justuak izateko, esan dezagun galarazi ez, ezkutarazi, eta berraurkitzen lana ipini.  Penagarria, era berean, mezuaren ordez, ‘sinestea’ eta ‘erlijioarekin konplitzea’ zela beharrezkoa buruan sartzea.

Jesusen ezagugarri nagusiak —teologiak emandako janzkera eranztean—, hauek dira: gizon marginala, ibiltaria, behartsuen adiskidea, estatu maila baxuenean kokatua ber borondatez, teologo eta aginte erlijioso ofizialekin gatazkak izan zituena, gurutzean hiltzera kondenatua bere koherentziagatik, gauza guztien gainetik bakeko pertsona, eta den guztiarekin bat sentitze zena: “Aita eta biok bat gara” (Jn 10,30). Grafikoki esateko, erlijioaren jainkoak Jainkoaren Jesus hil zuen.

Jakinduriaren harribitxia hurrengoa. Bazen arau bat, ziotenez “Jainkoak emana”, larunbatetan sendatzea debekatzen zuena. “Zer dago permititua larunbatean: on egitea ala kalte egitea? Eta gero: “Ez

157

da gizakia larunbatarentzat, larunbata gizakiarentzat baizik” (Mk 2,27).

Autoritate erlijiosoak [hierarkiak], sarri askotan, egiten duten tranpa handietako bat hauxe da: Jainkoaren izena erabili, bere boterea sendotzeko. Zenbat ea gehiago goratu Jainkoa orduan eta indartsuago ikusten dute beren boterea. Gizadiaren gidaritzat hartzen dute beren burua, eta kontzientzia distortsionatuak sortu.

Ezinbestekoa da Jesus errekuperatzea, berraurkitzea, historian zehar jantzi dizkioten arropa astun horiek erantzi, harekin zerikusirik ez duten hainbat izen eta tituluren mendetik libratu, eta domestikatu eta ezkutaturik eduki duten tenplu eta instituziotik atera. Zer esango ote luke Jesusek berak, ikusiko balu, haren izena erabili ohi duela Elizak bere portaera dogmatiko eta hertsiak justifikatzeko? Nola da posible erlijioa hain gogor salatu zuenaren gorpu gainean beste bat are hertsiagoa eraikitzea?  Zer pasatu da Jesusen benetako ondarearekin, teologia eta sineste guztien gainetik zegoen legatuarekin? Zergatik geratu da instituzio batera lotua eta mugatua hain pertsona unibertsala, instituzio hori hain esklusibista eta dogmatikoa izanik?

Zer da Jesus guretzat? Nola konektatu haren intuizio originalarekin? Nola lortu haren jakinduriak elika gaitzan? Kontzientzia mitikoarentzat, Jesus zerutik jaitsi zen, gizakiak Jainkoari egindako hobenak gurutzean ordaintzera. Izaki separatu moduan aurkezten digu Jesus eredu mentalak. Emaitza begi-bistakoa: Jesus zerutik dator, gugandik separatua eta bakarra da, eta “bi izate edo izaera dituena (Jainkoa eta gizakia) pertsona bakarrean”.

Kontzientziaren eboluzioari esker, ordea, gaur hurbil gaitezke Jesusengana askoz ere ikuspegi zuzen eta egokiagotik. Eta emaitza berria hau da: argitasuna, irekitasuna, askatasuna eta batasuna.

Aldaketaren bat proposatu denean, berrikuntzaren bati heldu zaionean (sarritan Elizan bertan), “Ze, Jainkoa aldatu egin al zaigu, ala?”, botako dizu zenbaitek, ironiko. Ez, Jesus ere ez da aldatu. Gertatzen dena da historian zehar aldatu eta desitxuratu dela haren irudia, eta orain egin behar duguna da jatorrira jo.

(Cf. CRISTIANOS MÁS ALLÁ DE LA RELIGIÓN (E. M. Lozano).

Animaliei ematen zaien tratua eta   zibilizazioa

158

Animaliei ematen zaien tratua izan liteke termometro ona zibilizazioaren tenperatura neurtzeko. Askorentzat ez da zuzena eta egokia izango animalien eskubideez mintzatzea, gizakiarenak oraindik ere leku askotan, gehiegitan, kolokan daudela ikusita. Egunero ari gara giza eskubideen kontrako jokabideak ikusten eta notiziak aditzen. Urrutira joan gabe, egunotan jakin dugu bi homosexual bota omen dituztela eraikin baten puntatik behera. Ankerkeria handiagorik!

Hain zuzen, horren harira, komentario hau irakurri dut sare sozial batean: «Animaliek ere ez dute egiten horrelakorik…». Noski, ez dutela egiten! Eta komentario hori sobera dago. Besterik ematen badu ere, jarrera hori zeharo anti animalista da. Inkontzienteak, oraingoan ere, traizio egin dio hori eskribitu duenari. Animaliak basoan bizi dira, “basoko legearen” arabera, baina ez dute “basakeriarik” egiten, hitzari  eman ohi zaion zentzu txarrean. Den bezala onartzen dute natura, eta haren aginduak betetzen, bizirautea beste xederik gabe.Gizakia da historian zehar animaliei eraso egin diena. Nola, gainera! Animaliekin era guztietako ankerkeriak egin dira. Baina bagenuen, bada, gizon eredugarri bat gai horretan, XIII. mendeaz geroztik, Asisko Frantsizko, kasu handirik egin ez badiogu ere. Hain zuzen, gure kulturan bederen, berori dugu Animalien eta Ekologisten Zaindari. Bestetik, urriaren 4an, Frantzisko hil zen egunean, ospatzen da Animalien Eguna, Animalien Babeserako Mundu Erakundeak hala izendaturik.

Lau mende beranduago jaio zen Descartes, “arrazionalismoaren aita” deitua, eta begiratu zeinen “aurrerakoia” zen! Hark ipini zuen zirkulazioan animalia “makina” moduan justifikatuko zuen teoria. Baina ez kontsumitzeko eta lanerako animaliekin bakarrik, baita gizakiarekin erlazio afektiboa zeukaten beste guztiekin ere: katuak, txakurrak, zaldiak… Descartes bihozgabe portatu zen puntu batean: bere teoriaren baliotasuna defenditzeko, animaliak, publikoan, bizirik zatikatzea iradoki zuen, superstizioak gainditzeko.

Ondoren etorriko da filosofo eta teologo izeneko bat, Nicolas Malebranche, eta botako ditu ederrak: «Txakur, katu eta gainerako animaliek plazerik gabe jaten dute, minik gabe egiten aiuma, ez daukate inolako ezagutzarik eta ezta inongo desiorik ere». Beraz, “arima” edo “barne bizia” ukatzen zaie. Paradoxikoa ere bada etimologikoki “arimarekin” erlazionaturik dagoen entitate bati horrelakorik egitea.

Hala ere, jende asko nahiko baikor dago, gaur, animalienganako tratuari dagokionez. Azkeneko hamarkadetan, Mendebaldean behintzat, asko aurreratu omen da. Lehen gutxi batzuek baino ez zuten

159

protestatzen animaliei noziarazitako sufrimenduen kontra (bizirik zatikatzea, adibidez). Gaur egun, unibertso horrek hazten dihardu.

Orain badakigu osasungarria dela animaliekiko erlazio afektiboa. Animaliekin egiten diren terapiak gero eta gehiago dira: izurdeak eta abar ume autistekin lan egiteko. Berdin, beste gaixotasun batzuk tratatzeko ere. Zer dute sendagarri animaliek? Zalantzarik gabe, beren psikismoa, beren “arima” inuzentea, beti prestu jolaserako eta afektua trukatzeko.

Goiberri: 150313

Frustrazioekin bizitzen ikasi

Inor ez dago frustrazioen kontra txertaturik, inork ez dauka immunitaterik. Egia dena da batzuek hobeto jasaten dutela kontrako haizea. Egoera gogorrei aurre egiteko gaitasunari oso izen polita ipini diote psikologoek: erresilientzia. Zer da erresilientzia? Bizitzak ematen dizun kolpeei gogor eustea?

Badira pertsonak, problemen aurrean, berehala lur jota geratzen direnak, tunel beltza baino ikusten ez dutenak, erreakzionatzeko gaitasunik gabeak. Errepika dezagun bizitzak ematen dizkigun kolpeak jasateko gaitasuna dela erresilientzia. Ez dago esaterik erresilientzia handia duenak sufritzen ez duenik, baina ez du jarduten hausnarrean, baizik eta gertatu beharrekotzat jotzen du gertaera. Ulertzen du eta onartzen oinazea eta egoera nekosoak bizitzaren parte direla. Jende gehienak uste du lehen gehiago agoantatzen zela.

Dena den, gizakiak txiki-txikitatik ikasten du frustrazioekin bizitzen eta arantzak eramaten edo bere burua kontsolatzen: Erregeei karabina eskatu nien, baina tiragoma ekarri didate, behintzat, eta! Idazlea izan nahi nuen, baina blogean idazten dut, behintzat, eta! Realean jokatu nahi nuen, baina Eibarren ere gaizki al nago? Kazetaritza ikasi nuen, baina txarra al da Ampon lanpostu bat izatea ere? Etxea erosi egin nahi nuen, baina gutxi al da, garaiotan, errenta ordaindu ahal izatea ere?

Etorriko dira seme-alabak. Akabo zinema eta beste dibertsio batzuk, baina: Seme-alaba eder askoak dauzkagu, behintzat, eta! Hasiko zaizu ilea erortzen eta: Ilerik gabe ere gaizki al nago, ba? Noizbait jubilatuko zara; seguruenik diru gutxirekin eta orduan ere zuk: Hemendik aurrera zenbat behar dugu, ba, guk! Gero herrenak, etxetik irten ezinak eta: Non gaude, ba, etxean baino hobeto?

Bai Horixe, DV: 14.01.09, moldatua.

BLOGA: rufiraola.wordpress.com

160

161