BACHARELATO 1Lingua e literatura - BlinkLearning · 2020-06-02 · • Escoita con actitude...

Lingua e literaturaPROPOSTA DIDÁCTICA

1BACHARELATO

Ana Iglesias ÁlvarezMaría López SuárezXosé Manuel Moo PedrosaXosé Ramón Pena SánchezAnaír Rodríguez RodríguezManuel Rosales Cereijo

Programación por unidades

UNIDADE 1

62

UNIDADE 1

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, producir e valorar textos publicitarios procedentes dos medios de comunicación.– Coñecer e reflexionar sobre os principais conceptos de Lingüística Xeral: comunicación, linguaxe, lingua,

unidades lingüísticas, signo lingüístico e disciplinas lingüísticas.– Coñecer as principais relacións semánticas e aprender a establecelas.– Comprender e aplicar o concepto de campo semántico.– Coñecer as relacións de xerarquía semántica e aprender a establecelas.

Contidos da unidade– O texto publicitario– As linguas como sistema de comunicación A comunicación e a linguaxe Relacións entre linguas Elementos do proceso de comunicación Funcións da linguaxe– As disciplinas lingüísticas Lingüística Fonénica e fonoloxía Gramática Semántica Outras disciplinas– Relacións de significado Relacións semánticas (sinonimia, polisemia, homonimia, antonimia)

O campo semántico Relacións de xerarquía semántica (hiponimia, hiperonimia, cohiponimia)

Elementos transversais da unidade– Non discriminación por calquera condición ou circunstancia persoal ou social.– Detección de estereotipos que supoñan discriminación por razón da orientación sexual ou da identidade

de xénero.– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo

en equipo, a confianza nun mesmo e o sentido crítico.– Desenvolvemento de aptitudes democráticas como a convivencia, a tolerancia, a prudencia, o autocontrol,

o diálogo e a empatía.

TemporalizaciónPara a realización da unidade 1 serán precisas 4 sesións.

Recursos e ferramentas de avaliaciónRecursos:– Libro dixital, dotado de recursos variados para o seu uso na aula: material complementario, locucións,

material audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…– Texto de ampliación para o apartado de Lingua e sociedade da unidade 1Ferramentas de avaliación:– Proba de avaliación da unidade 1– Rúbrica de avaliación da unidade 1

Lingua e literatura 1º Bacharelato Programación por unidades

63

RELACIÓN DE MATERIAIS PARA O PROFESORADO QUE SE OFRECEN DESEGUIDO

– Programación da unidade 1

– Proba de avaliación da unidade 1

– Texto de ampliación para o apartado «Lingua e sociedade» desta unidade


65

UNIDADE 1

64

OBXECTIVOS BLOQUES DE CONTIDOS CRITERIOS DE AVALIACION ESTÁNDARES E INDICADORES COMPETENCIAS

Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 12-

15

abcdehmn

BLOQUE 1. COMUNICACIÓN ORAL. ESCOITAR E FALAR

B1.4 Desenvolvemento de habilidades de escoita activa, cunha actitude de interese, de cooperación e de respecto.

• Deseño en grupo dunha campaña publicitaria.

B1.4 Desenvolver habilidades de escoita activa, para identificar os re-cursos que proporcionan adecuación, coherencia e cohesión ao texto.

• Coñecer, valorar e aplicar as normas de cortesía que rexen a comu-nicación oral.

• Participar activamente no traballo en grupo.B1.7 Producir textos orais, en intervencións espontáneas, adecuadas á situación comunicativa desexada, con coherencia, cohesión e corrección.

• Adaptarse á situación e á intención comunicativa na fala espon-tánea.

• Expresarse oralmente con coherencia, cohesión e corrección.• Falar en galego con fluidez respectando as regras morfosintácticas

e a fonética propia.

LGB1.4.2 Coñece, valora e aplica as normas que rexen a cortesía na comunicación oral; respecta as quendas e opinións alleas.• Escoita con actitude respectuosa os demais membros do grupo.• Respecta as quendas de fala.• Amosa respecto polas opinións alleas.• Participa de xeito activo na posta en común de ideas.

LGB1.7.1 Produce textos orais, en intervencións espontáneas, adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión e corrección.• Adapta a súa linguaxe verbal e non verbal á situación comunicativa.• Produce enunciados gramaticalmente correctos, coherentes e cohesionados e utiliza o léxico adecuado.

LGB1.7.2 Participa con fluidez nas intervencións orais espontáneas respectando as regras morfosintácticas desta lingua.• Fala en galego con fluidez.• Respecta as normas morfosintácticas do galego, en especial a colocación do pronome átono.• Pronuncia correctamente as sete vogais, o n velar e o fonema fricativo palatal xordo.

CCLCSC

CCLCSC

CCL

BLOQUE 2. COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA. LER E ESCRIBIR

B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.

• Presentación dunha campaña publicitaria. B2.4 Comprensión, produción e valoración de textos procedentes dos medios de comunicación social, tanto os publicitarios como os periodís-ticos de carácter informativo e de opinión.

• Lectura comprensiva e interpretación de textos publicitarios.• Reflexión sobre o texto: práctica de comprension textual.• Tipoloxía textual: O texto publicitario. Elementos da mensaxe publi-

citaria e principais características da súa linguaxe.• As funcións da linguaxe na publicidade: apelativa, referencial, poé-

tica.• Análise do texto publicitario: esquema xeral dos elementos que o

compoñen.• Estereotipos e linguaxe discriminatoria na publicidade.

B2.2 Compoñer producións escritas planificadas adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, correc-ción gramatical e boa presentación.

• Producir textos publicitarios aplicando os coñecementos adquiri-dos.

• Seleccionar e presentar os contidos de forma ordenada.• Coñecer e empregar as características lingüísticas propias do texto

publicitario.• Adaptarse ao rexistro lingüístico apropiado para este tipo de texto.• Utilizar mecanismos variados de cohesión.• Axustarse ás normas ortográficas e morfolóxicas do galego na súa

produción textual.B2.4 Comprender, producir e valorar de forma crítica textos publicitarios.

• Comprender o sentido dun texto publicitario en relación cos valores sociais asociados ao produto.

• Sintetizar a mensaxe do texto.• Definir termos destacados no texto empregando o léxico propio.• Clasificar como verdadeiros ou falsos varios enunciados en relación

co texto.• Coñecer os elementos que compoñen a mensaxe publicitaria e as

principais características da súa linguaxe.• Identificar os elementos propios da mensaxe publicitaria nos textos.• Relacionar os textos coas funcións da linguaxe.• Recoñecer as principais características da linguaxe publicitaria nos

anuncios.• Localizar anuncios publicitarios en galego en diferentes medios de

comunicación.• Analizar textos publicitarios a partir dun esquema xeral.• Recoñecer a presenza de estereotipos e o uso da linguaxe discrimi-

natoria na publicidade.• Valorar de forma crítica as mensaxes publicitarias en relación cos

valores sociais promovidos nelas.• Rexeitar as ideas e usos lingüísticos discriminatorios.

LGB2.2.1 Selecciona e presenta os contidos dos seus textos de forma ordenada.

LGB2.2.2 Identifica as características lingüísticas dos distintos tipos de rexistro.

LGB2.2.3 Utiliza o rexistro lingüístico adecuado á situación comunicativa das súas producións.

LGB2.2.4 Utiliza mecanismos variados de cohesión lingüística.

LGB2.2.5 Axústase ás normas ortográficas e morfolóxicas da lingua galega.

LGB2.4.1 Comprende, produce e valora de forma crítica textos publicitarios.• Comprende o sentido global dun texto publicitario e relaciónao cos valores sociais asociados ao produto.• Sintetiza a mensaxe dos textos.• Define empregando o seu propio léxico e atendendo ao contexto varios termos destacados no anuncio publicitario.• Clasifica como verdadeiros ou falsos varios enunciados propostos en relación co texto.• Coñece os elementos que compoñen a mensaxe e recoñece as principais características da linguaxe publicitaria.• Identifica nos textos propostos os elementos propios da mensaxe publicitaria.• Relaciona os textos coas funcións da linguaxe presentes neles.• Sinala as características principais da linguaxe publicitaria nos anuncios.• Procura e analiza seguindo un esquema diversos textos publicitarios en galego.• Produce textos publicitarios.

LGB2.4.3. Identifica e rexeita as ideas e os usos lingüísticos discriminatorios nos textos publicitarios.• Identifica os valores sociais asociados ao produto en textos publicitarios e os estereotipos empregados neles.• Rexeita as ideas e usos lingüísticos discriminatorios.

CCLCSC

CCLCSC

CCLCSC

CCLCSC

CCLCCL

CCLCAACSCCD

CCLCSC

BLOQUE 3. FUNCIONAMENTO DA LINGUA

B3.3 Produción de textos escritos de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.

• Reflexión lingüística: as contraccións das preposicións cos artigos, determinantes e pronomes.

• Reflexión lingüística: o b e o v.• Análise morfolóxica: morfemas flexivos e derivativos• Símbolos, siglas e abreviaturas.

B3.11 Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• O léxico: interferencias e estranxeirismos.

B3.3 Producir textos escritos de diferentes xéneros mostrando un co-rrecto nivel de correción gramatical.

• Reflexionar sobre as normas de uso e os procedementos lingüísti-cos propios da gramática galega a partir dos textos.

• Realizar correctamente as contraccións das preposicións cos arti-gos, determinantes e pronomes.

• Escribir con b ou v segundo corresponda.• Descompoñer morfoloxicamente palabras e diferenciar morfemas

flexivos e derivativos.• Distinguir entre símbolos, siglas e abreviaturas.

B3.11 Reflexionar sobre o sistema e as normas de uso das linguas, me-diante a comparación e transformación de textos, enunciados e pala-bras, e utilizar estes coñecementos para solucionar problemas de com-prensión e para a produción de textos.

• Empregar a vogal adecuada en casos susceptibles de interferencia.• Recoñecer estranxeirismos nos textos.• Ampliar o repertorio léxico mediante a identificación de interfe-

rencias e estranxeirismos e a súa substitución por termos propios.

LGB3.3.1 Produce textos escritos de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.• Reescribe enunciados realizando as contraccións necesarias.• Completa palabras empregando b ou v, segundo corresponda.• Descompón morfoloxicamente unha serie de palabras e distingue entre morfemas flexivos e derivativos.• Clasifica varios termos como símbolos, siglas ou abreviaturas e explica o seu significado.

LGB3.11.1 Utiliza os coñecementos lingüísticos de ámbito contextual, textual, oracional e da palabra, desenvolvidos no curso nunha das linguas, para mellorar a comprensión e produción dos textos traballados en calquera das outras.

• Completa coa vogal adecuada unha serie de palabras, identificando implicitamente posibles interferencias co castelán.• Recoñece o uso de estranxeirismos na linguaxe publicitaria e substitúe unha serie dada por termos galegos.

CCL

CCL

Programación da unidade


66 67

Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 16-

19

adeglp


B3.1 Coñecemento e reflexión sobre os principais conceptos de Lingüís-tica Xeral: comunicación, linguaxe, lingua, unidades lingüísticas, signo lingüístico e disciplinas lingüísticas.

• As linguas como sistemas de comunicación. A comunicación e a linguaxe.

• Símbolos e signos. Onomatopeas.• O signo lingüístico: significado e significante.• Relacións entre linguas: a familia lingüística.• Os elementos do proceso comunicativo: emisor, mensaxe, receptor,

código, referente ou contexto e canle.• As funcións da linguaxe.

B3.1 Verificar o coñecemento formal e a capacidade de reflexión sobre a lingua que posúe o alumnado.

• Definir os conceptos de comunicación, linguaxe e lingua natural.• Distinguir entre símbolos e signos.• Describir o concepto de signo lingüístico.• Reflexionar sobre as relacións entre linguas e definir familia lin-

güística.• Procurar información e empregala para completar un esquema so-

bre as linguas indoeuropeas.• Inferir relacións de parentesco lingüístico a través da comparación

entre termos procedentes de idiomas diversos.• Conceptualizar os elementos do proceso comunicativo e as fun-

cións da linguaxe.• Identificar en textos propios as funcións da linguaxe empregada.• Detectar en enunciados alleos diferentes funcións da linguaxe.

LGB3.1.2. Describe os principais conceptos de Lingüística Xeral: comunicación, linguaxe, lingua, unidades lingüísticas, signo lingüístico e diversas dis-ciplinas lingüísticas.

• Define os conceptos de comunicación, linguaxe e lingua natural.• Distingue entre símbolo e signo.• Describe a arbitrariedade do signo lingüístico e ofrece exemplos dos conceptos significado e significante.• Define familia lingüística.• Procura información en Internet sobre as linguas indoeuropeas e completa un esquema.• Compara unha táboa con termos procedentes de diversos idiomas e responde preguntas inferindo relacións de parentesco lingüístico.• Conceptualiza os elementos do proceso comunicativo e as funcións da linguaxe.

LGB3.1.1 Emprega os principais coñecementos de Lingüística Xeral para comprender e analizar textos alleos de distintos ámbitos e para revisar textos propios.

• Identifica en textos propios de uso cotián as funcións da linguaxe empregadas.• Relaciona unha serie de enunciados con diferentes funcións da linguaxe.

CCLCD

CCLCSC

Estu

do d

a lin

gua

pp. 2

0-21

del


B3.1 Coñecemento e reflexión sobre os principais conceptos de Lingüís-tica Xeral: disciplinas lingüísticas.

• A Lingüística e as disciplinas lingüísticas: fonética, fonoloxía, gra-mática, semántica, pragmática, sociolingüística, psicolingüística. Outras disciplinas.

• A diferenza entre o significado denotativo e o significado conno-tativo.


• Distinguir as diversas disciplinas lingüísticas para afondar no coñe-cemento formal da lingua.

• Coñecer a diferenza entre significado denotativo e significado con-notativo.

LGB3.1.2. Describe os principais conceptos de Lingüística Xeral: disciplinas lingüísticas.• Describe as diversas disciplinas lingüísticas relacionándoas co seu obxecto de estudo.• Indica a disciplina lingüística adecuada para cada tema de estudo nunha serie dada.• Define semántica e diferencia entre significado denotativo e significado connotativo.

CCL

Léxi

copp

. 22-

23

de


B3.1 Coñecemento e reflexión sobre os principais conceptos de Lingüís-tica Xeral.B3.3 Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, cohe-rencia e cohesión.

• As relacións semánticas: sinonimia, polisemia, homonimia, anto-nimia.

• Termos homógrafos e termos homónimos.• O campo semántico.• Relacións de xerarquía semántica: hiponimia, hiperonimia. Cohipó-

nimos.

B3.1 Verificar o coñecemento formal e a capacidade de reflexión sobre a lingua que posúe o alumnado.B3.3 Producir textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, coherencia e cohesión.

• Coñecer e distinguir as relacións semánticas básicas.• Diferenciar entre termos homógrafos e termos homónimos.• Recoñecer e empregar o concepto de campo semántico.• Ampliar e enriquecer o seu repertorio léxico.

LGB3.1.1 Emprega os principais coñecementos de Lingüística Xeral para comprender e analizar textos alleos e para producir, compor e revisar textos propios.LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, coherencia e cohe-sión.

• Define as relacións semánticas e o campo semántico, así como as relacións de xerarquía semántica.• Coñece a diferenza entre termos homógrafos e termos homónimos.• Clasifica en parellas de sinónimos un grupo de palabras.• Substitúe palabras por sinónimos nunha serie de oracións.• Distingue, razoando a resposta, entre casos de homonimia ou polisemia en pares de palabras.• Diferencia entre sinónimos e antónimos en pares de palabras.• Ofrece hipónimos, cohipónimos e hiperónimos para series de palabras.

CCL

CCL

Prác

tica

de li

ngua

p. 2

4

de


B3.3 Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de corrección gramatical.

• Práctica de ortografía: acentuación; ditongos e hiatos.• Práctica de ortografía: uso da diérese.• Práctica de ortografía: uso das vogais adecuadas.• Práctica de ortografía: grupos pl, cl, bl, fl e pr, cr, br, fr.• Práctica de ortografía: por que/porque/porqué.

B3.4 Caracterización morfolóxica do substantivo e o adxectivo.• Práctica de morfosintaxe: o xénero do substantivo.• Práctica de morfosintaxe: o número do adxectivo e o substantivo.• Práctica de morfosintaxe: conxuncións comparativas.

B3.3 Producir textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.

• Empregar correctamente o acento gráfico conforme as normas or-tográficas do galego.

• Usar adecuadamente a diérese.• Utilizar a vogal precisa en palabras con posibles interferencias.• Discriminar grupos consonánticos con l ou r.• Diferenciar entre por que, porque e porqué e empregar a forma

adecuada na escrita.B3.4 Caracterizar morfoloxicamente o substantivo e o adxectivo.

• Coñecer os procesos de formación do xénero nos substantivos.• Coñecer o xénero dos substantivos que poden presentar interfe-

rencias.• Formar o plural de adxectivos e substantivos segundo as regras

morfolóxicas do galego.• Empregar as conxuncións comparativas adecuadamente e coñecer

as diferentes posibilidades de uso destas.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.• Clasifica as palabras segundo a súa sílaba tónica e acentúaas correctamente.• Distingue entre ditongos e hiatos e emprega o acento gráfico axeitadamente.• Usa a diérese nos casos adecuados.• Completa un grupo de palabras coa vogal precisa.• Discrimina os grupos consonánticos con l ou r.• Diferencia entre por que, porque e porqué e completa axeitadamente unha serie de oracións.

LGB3.4 Caracteriza morfoloxicamente o substantivo e o adxectivo.• Coñece as equivalencias dos substantivos en función do seu xénero. • Indica o xénero ao que pertencen unha serie de substantivos.• Forma o plural de adxectivos e substantivos.• Completa oracións empregando as conxuncións comparativas axeitadas e sinala os casos en que poden darse varias opcións.

CCL

CCL

UNIDADE 1

68

UNIDADE 1

PROBA DE AVALIACIÓNUnidade 1

1. Define os seguintes termos: comunicación / linguaxe / signo lingüístico / síntoma / símbolo

2. En que consiste a dobre articulación da linguaxe?

3. Indica que elementos do proceso comunicativo participan nas seguintes situacións de comunicación: –Unha conversa telefónica entre dúas persoas. –Unha mensaxe de fax enviada dunha persoa a outra. –Un programa de radio. –Unha persoa lendo un libro. –Varias persoas chateando.

4. Indica cal é a función ou funcións da linguaxe que predominan en cada un dos seguintes enunciados. –Non comas tan rápido que vas abafar! –Lembras como se chamaba a casa rural de Viveiro? –O Deza é unha comarca fundamentalmente gandeira. –Desculpa, podería dicirme onde está a estación de tren? –Negra sombra que me asombras. –A palabra pé leva til diacrítico.

5. Explica de que aspectos concretos da lingua se ocupan as seguintes disciplinas lingüísticas: –Fonética –Semántica –Sociolingüística –Psicolingüística

6. Indica o hiperónimo das seguintes series de palabras:–sobreira, maceira, cerdeira, bidueiro–rosa, margarida, petunia, azucena–enxeñeiro, carpinteiro, cirurxián, mestra

7. Escribe cando menos dous sinónimos para cada unha das seguintes palabras:ComplexoAsombrosoErguerLingoreteiroRecordar

69


TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 1. LingUa e sociedade: as LingUas como sistema de comUnicación

Que é unha lingua?As linguas que podemos observar varían enormemente. O español e o chinés son moi distintas unha dou-tra; o español e o inglés tamén, pero bastante menos; menos aínda o español e o italiano, o español e o galego, o español de Madrid e o de Huelva, o de Albacete e o de Ciudad Real, o do meu primo e o meu. Non hai dúas persoas que falen exactamente igual. Incluso unha mesma persoa non fala igual ao longo da toda a súa vida, nin en distintos momentos do mesmo día.

A non ser que definamos dalgunha forma o que é unha «lingua», será imposible facer un reconto. E se entendemos o termo en maneiras distintas, os resultados do reconto serano tamén. Un problema é que existe un continuo, unha diferenciación gradual, desde a lingua practicamente idéntica a si mesma que utiliza unha persoa na súa propia casa ao longo dun mesmo día, á diferenza radical que separa o español do ¡kung. Non obstante, algo de común queda entre ambas, de xeito que en ningún momento chegamos a confundir calquera lingua humana con calquera medio de comunicación animal. Ningunha lingua hu-mana que exista ou existise se semella a nada que non sexa outra lingua humana, a calquera outra lingua humana. Algo hai de común a todas elas, que as separa das «linguaxes animais». Máis aínda: todas as linguas humanas se parecen bastante entre si. Unha mostra disto é que resulta posible dicir o mesmo en calquera lingua do mundo (diferenzas culturais e tecnolóxicas á parte) como demostraron ao longo da historia tradutores e intérpretes, pero resulta imposible traducir calquera cousa dunha lingua humana a unha «linguaxe animal».

De xeito que as linguas humanas, pese ás súas enormes diferenzas entre si, son esencialmente variantes dunha mesma cousa, igual que todos os seres humanos somos simples variantes dun mesmo tipo.

Bernárdez, E.: ¿Qué son las lenguas?, Madrid, Alianza

CUESTIÓNS1. Comenta, a partir do texto, os distintos tipos de variedades que se dan no interior das linguas.2. Reflexiona sobre o que hai de común e mais de diferente entre as distintas linguas.

• Que tipo de criterios utilizamos para diferenciar unhas linguas doutras?• E as «linguas humanas» e as «linguaxes animais»?

UNIDADE 2

70

UNIDADE 2

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, producir e valorar textos narrativos.– Distinguir as funcións sociais da lingua e comprender os conceptos de bilingüismo, conflito e diglosia.– Coñecer o ámbito de estudo da gramática e establecer a diferenza entre morfoloxía e sintaxe.– Comprender os mecanismos de formación de palabras.– Diferenciar entre prefixos e sufixos e, dentro destes, entre sufixos alterativos e derivativos.

Contidos da unidade– O texto narrativo– As funcións sociais da lingua. Bilingüismo, conflito e diglosia O contacto de linguas Bilingüismo individual Bilingüismo social: conflito e diglosia– A gramática Obxecto de estudo da gramática A morfoloxía e a sintaxe– Relacións de significado Prefixos (de orixe latina e grega) Sufixos (alterativos e derivativos)

Elementos transversais da unidade– Desenvolvemento de hábitos saudables (prevención do alcoholismo).– Non discriminación por calquera condición ou circunstancia persoal ou social.– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo en

equipo, a confianza nun mesmo e o sentido crítico.– Desenvolvemento de aptitudes democráticas como a convivencia, a tolerancia, a prudencia, o autocontrol,



Recursos e ferramentas de avaliaciónRecursos:– Libro dixital, dotado de recursos variados para o seu uso na aula: material complementario, locucións, ma-

terial audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…– Texto de ampliación para o apartado de Lingua e sociedade da unidade 2Ferramentas de avaliación:– Proba de avaliación da unidade 2– Rúbrica de avaliación da unidade 2


71





UNIDADE 2 Lingua e literatura 1º Bacharelato Programación por unidades

72 73

OBXECTIVOS BLOQUES DE CONTIDOS CRITERIOS DE AVALIACIÓN ESTÁNDARES E INDICADORES COMPETENCIAS

Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 26-

29

abdeghlmnñp

BLOQUE 1. ESCOITAR E FALAR

B1.5 Produción (planificación e execución de textos orais relacionados con algún tema de actualidade) adecuada á situación comunicativa, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC, así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público. B1.8 Participación activa e argumentada en debates nos que se expresen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Organización dun faladoiro sobre un tema de actualidade: o alco-holismo.

B1.9 Participación en interaccións orais sobre temas de interese persoal ou social ou asuntos da vida cotiá, en diferentes rexistros.

• Reflexión oral a partir do texto: as funcións do fútbol na sociedade.

B1.5 Realizar producións orais planificadas, relacionadas con algún tema de actualidade adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.

• Planificar un texto oral.• Producir un discurso adecuado, coherente e ben cohesionado.• Presentar contidos de forma clara e ordenada e gramaticalmente

correctos.• Empregar axeitadamente os elementos prosódicos e a linguaxe cor-

poral e manter un control das emocións ao falar en público.• Empregar as TIC para documentarse e elaborar unha presentación

atractiva.B1.8 Participar activa e argumentadamente en debates nos que se ex-presen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Desenvolver argumentos comprensibles.• Comentar as contribucións dos interlocutores.• Respectar as quendas de fala.• Tratar con respecto e cortesía as opinións alleas.• Empregar unha linguaxe non discriminatoria.

B1.9 Participar en interaccións sobre temas de interese persoal, ou social ou asuntos da vida cotiá, nun rexistro neutro ou informal.

• Emitir unha opinión razoada sobre un asunto de interese social.• Participar de xeito activo na tarefa.• Realizar unha intervención espontánea no rexistro adecuado, con

coherencia, corrección e cohesión.

LGB1.5.1 Planifica os seus textos orais e produce discursos adecuados, coherentes e ben cohesionados. LGB1.5.2 Consulta fontes de información diversas e revisa os borradores e esquemas.LGB1.5.3 Presenta os contidos de forma clara e ordenada e con corrección gramatical.LGB1.5.4 Utiliza o rexistro adecuado á situación comunicativa. LGB1.5.5 Emprega axeitadamente os elementos prosódicos (entoación e pronuncia axeitada, pausas, ton, timbre e volume), a linguaxe corporal (mirada, posición do corpo) así como o autocontrol das emocións ao falar en público.LGB1.5.6 Emprega as TIC para documentarse bibliograficamente e elaborar unha presentación atractiva e innovadora.LGB1.7.1 Produce textos orais, en intervencións espontáneas, adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, corrección e cohesión.

• Intervén de forma ordenada e no rexistro adecuado e exprésase con coherencia, corrección e cohesión.LGB1.8.1 Desenvolve argumentos de forma comprensible e comenta as contribucións dos interlocutores.

• Desenvolve argumentos de forma comprensible.• Comenta as contribucións dos interlocutores.

LGB1.8.2 Aplica as normas que rexen a cortesía na comunicación oral, respecta as quendas e as opinións alleas e emprega unha linguaxe non discri-minatoria.

• Respecta as quendas de fala.• Trata con respecto e cortesía as opinións alleas.• Emprega unha linguaxe non discriminatoria.

LGB1.9.1 Desenvólvese con eficacia en situacións que xorden na vida diaria así como noutras de estudo ou traballo e participa en conversas informais.• Expresa a súa opinión de forma clara e razoada sobre un asunto tratado na lectura.• Participa activamente na tarefa.

CCLCAACSCCSIEECD

BLOQUE 2. LER E ESCRIBIR

B2.1 Aplicación de estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüís-ticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa integridade.

• Lectura comprensiva dun texto narrativo. «Naufraxio», Diego Ameixeiras: Matarte lentamente.

B2.7 Análise dos textos narrativos: intención comunicativa, estrutura formal e de contido e características lingüísticas.

• Tipoloxía textual: o texto narrativo. Intención comunicativa e es-trutura formal.

• Narración literaria e non literaria.• Elementos da narración: o narrador, a acción, os personaxes e os

feitos. • Análise textual do texto narrativo: estrutura, narrador, orde tempo-

ral dos feitos e personaxes.• Expresión textual: creación dun texto narrativo.

B2.1 Aplicar estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüísticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa in-tegridade.

• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global dun texto.• Expoñer sinteticamente o tema da narración.• Facer un resumo do texto lido.• Definir termos destacados empregando o seu propio léxico.• Explicar e comentar o significado de frases extraídas do texto.

B2.7 Caracterizar, identificar e producir textos narrativos pertencentes a distintos ámbitos de uso.

• Identificar e caracterizar o texto narrativo.• Distinguir entre narración literaria e non literaria.• Realizar unha análise pautada dun texto narrativo de carácter li-

terario.• Escribir correctamente un texto narrativo.

LGB2.1.1 Recolle as ideas fundamentais do texto en resumos, esquemas e mapas conceptuais.• Sintetiza nunha oración o tema do texto.• Resume o texto lido.

LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre as mensaxes.• Define empregando o seu propio léxico varias palabras destacadas no texto.• Comenta o significado de frases sinaladas na lectura.

LGB2.2.1 Selecciona e presenta os contidos dos seus textos de forma ordenada.

LGB2.2.3 Utiliza o rexistro lingüístico adecuado á situación comunicativa das súas producións.


LGB2.2.5 Axústase ás normas ortográficas e morfolóxicas da lingua galega.• Escribe correctamente un breve texto narrativo seguindo unhas pautas.

B2.7.1 Produce, identifica e analiza a intención comunicativa, a estrutura formal e de contido e as características lingüísticas dos textos narrativos.• Coñece as principais características do texto narrativo e recoñece os elementos que participan nel.• Distingue entre narración literaria e non literaria.• Analiza a estrutura do texto narrativo.• Identifica e caracteriza o tipo de narrador no texto.• Fai unha análise espazo-temporal do relato.• Define e caracteriza os personaxes que protagonizan a historia.

CCLCAA

CCLCSC

CCL

CCLCSC

CCL

CCL

CCEC



74 75


B3.3 Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, cohe-rencia e cohesión.

• Reflexión lingüística: diferenza entre se non e senón.• Reflexión lingüística: o b e o v.• Reflexión lingüística: o timbre das vogais tónicas.• Fraseoloxía: o significado dalgunhas frases feitas.• O campo semántico da familia.

B3.4 Caracterización morfolóxica, semántica e sintáctica do substantivo e do adxectivo.

• A formación dos substantivos mediante o sufixo –ade.• O léxico: antónimos.• O plural das palabras compostas.

B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.• Análise de formas verbais: modo, tempo, número e persoa.

B3.3 Producir textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, coherencia e cohesión.


• Distinguir entre se non e senón e empregar as formas correspon-dentes na escrita.

• Empregar adecuadamente o b e o v.• Diferenciar o timbre das vogais tónicas.• Comprender o significado de varias frases feitas.• Recoñecer o campo semántico da familia.

B3.4 Recoñecer e identificar os trazos característicos das categorías gra-maticais substantivo e adxectivo, explicar os seus usos e valores nos textos.

• Identificar morfoloxicamente o substantivo e o adxectivo.• Recoñecer os procedementos de formación de palabras para a am-

pliación do seu repertorio léxico.• Ampliar o seu repertorio léxico mediante a procura de antónimos.• Formar correctamente o plural de palabras compostas.

B3.6 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do verbo e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Recoñecer e indicar o modo, tempo, número e persoa de formas verbais extraídas do texto.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, coherencia e cohe-sión.

• Completa enunciados distinguindo entre se non e senón.• Completa palabras empregando adecuadamente b ou v.• Indica o timbre das vogais tónicas de palabras subliñadas no texto.• Explica o significado de frases feitas presentes no texto empregando as súas propias palabras.• Procura no texto as palabras pertencentes ao campo semántico da familia e completa a listaxe con outros termos dese campo.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo nun texto.• Forma substantivos empregando o sufixo –ade a partir de substantivos e adxectivos tirados do texto.• Ofrece antónimos para varios termos presentes na lectura.• Forma o plural de palabras compostas.

B3.6.1 Identifica e explica os usos e valores dos verbos e relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes.

• Indica o modo, tempo, número e persoa de formas verbais extraídas do texto.

CCL

CCL

CCL


Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 30-

33

adehlmp

B1.9 Participación en interaccións orais sobre temas de interese social.• Actividade introdutoria: debate sobre a situación de contacto dos

dous idiomas cooficiais.

B1.9 Participar en interaccións sobre temas de interese social nun re-xistro neutro.

• Reflexionar sobre a situación de contacto dos dous idiomas coofi-ciais en Galicia respondendo a preguntas de carácter introdutorio.

• Debater sobre un tema de interese social e académico desenvolven-do argumentos de forma comprensible e aplicando as normas que rexen a cortesía na comunicación social.

LGB1.8.1 Desenvolve argumentos de forma comprensible e convincente e comenta as contribucións dos interlocutores.• Responde preguntas introdutorias sobre a situación social do galego.


• Debate sobre as funcións sociais do galego e o castelán desenvolvendo argumentos comprensibles e aplicando as normas que rexen a cortesía na comunicación oral.

LGB1.9.1 Desenvólvese con eficacia en situacións de estudo e traballo e participa en conversas informais.

CCLCSCCSIEE

CCLCSCCSIEE

CCLCAACSC

BLOQUE 4. LINGUA E SOCIEDADE

B4.1 As funcións sociais da lingua.B4.4.4 Lingua minoritaria e lingua minorizada. Conflito lingüístico e di-glosia.

• As funcións sociais da lingua. O caso do galego.• O contacto de linguas.• Bilingüismo individual. Tipos de individuos bilingües. Cadro de des-

trezas lingüísticas orais e escritas.• Elaboración dunha autobiografía lingüística.• Bilingüismo social: factores demográficos, de status e de apoio ins-

titucional. Conflito lingüístico e diglosia.

B4.1 Distinguir as funcións sociais da lingua e determinar a situación do galego respecto a elas.B4.2 Distinguir os conceptos básicos de contacto de linguas.

• Distinguir as funcións sociais da lingua e reflexionar sobre o caso do galego.

• Distinguir entre bilingüismo individual e social.• Identificar os tipos de individuo bilingüe segundo os factores com-

petencia, uso e adquisición.• Diferenciar as catro destrezas lingüísticas.• Analizar os elementos que definen a súa autobiografía lingüística.• Describir o bilingüismo social e os factores que o determinan.• Definir diglosia e conflito lingüístico.• Analizar a situación social do galego.

LGB4.1.1 Distingue as funcións sociais da lingua e determina a situación do galego respecto a elas.

LGB4.2.3 Diferencia e explica os conceptos de conflito lingüístico e diglosia.• Distingue as funcións sociais da lingua examinando o caso do galego.• Distingue entre bilingüismo individual e bilingüismo social.• Identifica os tipos de individuos bilingües segundo os factores competencia, uso e adquisición.• Diferencia as catro destrezas lingüísticas.• Elabora a súa autobiografía lingüística seguindo un esquema: analiza os factores que a definen e os ámbitos de uso das linguas que domina e

identifícase como un tipo de individuo bilingüe determinado.• Describe o bilingüismo social en función dos factores demográficos, de status e de apoio institucional.• Define diglosia, tanto no seu sentido clásico como na acepción ampliada, e conflito lingüístico.• Analiza a situación social do galego en relación cos dous conceptos de diglosia estudados e xustifica con exemplos o resultado da súa análise.

CCLCSC

CCLCSCCCEC


Estu

do d

a lin

gua

pp.3

4-35

el

B3.1 Coñecemento e reflexión sobre os principais conceptos de Lingüís-tica Xeral: disciplinas lingüísticas.

• A gramática.• Obxecto de estudo da gramática. Niveis que abrangue.• A morfoloxía e a sintaxe. Clases de palabras.


• Coñecer o concepto de gramática como disciplina lingüística e mais os niveis en que opera.

• Describir o concepto de gramática dunha lingua.• Explicar as diferenzas entre morfoloxía e sintaxe.• Distinguir e identificar as clases de palabras.

LGB3.1.2. Describe os principais conceptos de Lingüística Xeral: disciplinas lingüísticas.• Coñece o concepto de gramática como disciplina lingüística, así como os niveis que abrangue segundo o seu obxecto de estudo.• Describe o concepto de gramática dunha lingua.• Explica as diferenzas entre morfoloxía e sintaxe.• Enumera as clases de palabras e achega exemplos de cada unha delas dentro dunha estrutura.• Indica a clase á que pertencen as palabras dun texto.

CCL


76 77


Léxi

co e

sem

ántic

app

. 36-

37

abe

B3.3 Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, cohe-rencia e cohesión.B3.11 Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• Os prefixos.• Prefixos de orixe latina e prefixos de orixe grega.• Os sufixos.• Sufixos alterativos e sufixos derivativos.

B3.3 Producir textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, coherencia e cohesión.B3.11 Reflexionar sobre o sistema e as normas de uso das linguas, me-diante a comparación e transformación de textos, enunciados e pala-bras, e utilizar estes coñecementos para solucionar problemas de com-prensión e para a produción de textos.

• Coñecer os procedementos de formación de palabras e identificar prefixos e sufixos.

• Distinguir entre prefixos de orixe latina e grega e coñecer o signifi-cado dos máis frecuentes.

• Diferenciar entre sufixos alterativos e derivativos. • Formar palabras mediante a adición de prefixos e sufixos.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, adecuación, coherencia e cohe-sión.LGB3.11.1 Utiliza os coñecementos lingüísticos de ámbito contextual, textual, oracional e da palabra, desenvolvidos no curso nunha das linguas, para mellorar a comprensión e produción dos textos traballados en calquera das outras.

• Identifica os prefixos nas palabras.• Discrimina prefixos de orixe latina e prefixos de orixe grega e achega o significado dos máis frecuentes.• Cambia prefixos cultos nunha serie de palabras e explica o significado resultante.• Explica a diferenza entre sufixos alterativos e derivativos e exemplifícaa.• Aprecia sufixos alterativos en parellas de palabras e sinala o seu valor.

CCL

CCL


Prác

tica

de li

ngua

p. 3

8

e B3.3 Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de corrección gramatical.

• Práctica de ortografía: acentuación.• Práctica de ortografía: uso das maiúsculas.• Práctica de ortografía: o s e o x. Práctica de ortografía: b e v.

B3.4 Caracterización morfolóxica do substantivo e o adxectivo.• Práctica de morfosintaxe: o xénero. O feminino das palabras rema-

tadas en –án.• Práctica de morfosintaxe: o grao superlativo e comparativo do

adxectivo.B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes.

• Práctica de morfosintaxe: as contraccións nos pronomes.• Práctica de morfosintaxe: te e che.

B3.11 Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia lingüística integrada.

• Pares de palabras con semellanzas fonéticas, gráficas ou interfe-rencias léxicas.


• Empregar correctamente o acento gráfico conforme as normas do galego.

• Escribir con maiúscula nos casos necesarios.• Usar adecuadamente o s e o x.• Facer un uso correcto do b e o v.

B3.4 Recoñecer e identificar os trazos característicos das categorías gra-maticais substantivo e adxectivo.

• Formar o plural de substantivos e adxectivos rematados en -án se-gundo as regras morfolóxicas do galego estándar.

• Recoñecer o grao comparativo e superlativo do adxectivo.B3.9 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical dos pronomes e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Escribir axeitadamente o pronome átono segundo as regras morfo-sintácticas do galego.

• Distinguir entre te e che e utilizar a forma adecuada.B3.11 Reflexionar sobre o sistema e as normas de uso das linguas, me-diante a comparación e transformación de textos, enunciados e pala-bras, e utilizar estes coñecementos para solucionar problemas de com-prensión e para a produción de textos.

• Distinguir palabras fonética ou graficamente próximas e con inter-ferencias léxicas.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.• Acentúa correctamente as palabras.• Emprega a maiúscula nos casos precisos.• Completa palabras con s ou x, segundo corresponda. • Escribe correctamente palabras con b ou v.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo nun texto.• Forma o feminino de palabras rematadas en -án.• Indica o grao superlativo e comparativo de adxectivos.

LGB3.9.1 Identifica e explica os usos e valores dos pronomes. • Introduce o pronome nunha serie de enunciados realizando as contraccións precisas.• Completa enunciados con te ou che, segundo proceda.


• Explica a diferenza de significado en parónimos e termos que presentan interferencias co castelán.

CCL

CCL

CCL

CCL

UNIDADE 2

78


1. Identifica os elementos narrativos do seguinte texto.

Polo longo e escuro corredor achegábase un home. Un home alto, pálido, esmirrado, tocado cunha tétrica capa que lle rozaba os pés. Aproximóuseme sen deixar de ollarme. A pesar da case total falta de luz, eu podía ver os seus ollos vermellos, irritados como os dun fumador compulsivo, un afectado de conxuntivite crónica ou un insomne permanente. Parei a agardalo apoiando o lombo na parede. A medio metro de min detívose e estarricou o brazo dereito ata alcanzarme. Un brazo que era puro óso e pel, sen substancia. Deixou a man sobre o meu ombro.

—Cres nas pantasmas? –díxome.—Ata agora non –contesteille e, ante o seu sorriso, dei dous pasos atrás, aterrado.—Pois deberías –escoiteille dicir. E só daquela me decatei de que atravesara a parede e estaba fóra

do edificio, baixo a luz da lúa.Xosé Miranda: As mans do medo

2. Cales son os principais procedementos de cohesión textual que se empregan no texto anterior? Pon exemplos.

3. Define os seguintes conceptos: Bilingüismo social, bilingüismo individual, conflito lingüístico, diglosia.

3. Explica a diferenza entre morfoloxía e sintaxe.

4. Indica se as seguintes palabras están formadas mediante sufixos alterativos ou derivativos e explica a diferenza entre estes dous tipos de sufixos.

Casiña, argalleiro, casarío, tradución, camisón, ximnástico, pequecho, cubismo, froitaría, duradeira, rapa-zote.

5. Explica o valor dos sufixos nestas palabras: Xentalla, irmanciño, pouquiño, portelo, penacho, cochazo.

6. Sinala os prefixos nas seguintes palabras, indica se son de orixe grega ou latina e achega o significado do prefixo e o da palabra completa.

Antinatural, ortopédico, importación, periférico, desmitificar, antediluviano, irresponsable, hipotenso, mi-croorganismo, refacer.


79

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 2. LingUa e sociedade: as fUncións sociais da LingUa. BiLingüismo, confLito e digLosia

Bilingüismo aditivo e subtractivoEsta distinción ten un carácter sociolingüístico e está relacionada coas actitudes lingüísticas dos individuos que se converten en bilingües. Así, a actitude positiva ou negativa das persoas cara á aprendizaxe da L2 é un factor clave no desenvolvemento dese proceso. Se non se percibe a nova lingua como unha ameaza para o mantemento da lingua e cultura da súa L1, o bilingüismo será aditivo. En cambio, se a incorporación da nova lingua se realiza sen poñer os medios precisos e se percibe como unha ameaza, o bilingüismo vivirase como subtractivo. Xa que logo, o bilingüismo aditivo supón un éxito no proceso de aprendizaxe, mentres que o bilingüismo subtractivo indica un fracaso académico no programa de ensino bilingüe.

Un aspecto especialmente interesante neste punto é a hipótese da competencia subxacente común. As habilidades implicadas no uso dunha lingua non dependen dos seus aspectos formais (da súa morfoloxía, sintaxe, vocabulario etc.), senón que están relacionadas coa adquisición de habilidades lingüísticas en xeral. Así, cando aprendemos unha lingua non só estamos a interiorizar os aspectos formais desa lingua, senón que estamos facendo algo moito máis importante: desenvolvemos as habilidades necesarias para usar a linguaxe, habilidades que son comúns a todas as persoas, independentemente dos trazos lingüísticos utili-zados. Por iso, insístese na existencia dunha competencia subxacente común ao uso das distintas linguas. Esa competencia común será o resultado de aprender máis e mellor algunha das linguas, que pode ser transferida á outra ou outras linguas, coa condición de que se teña contacto con elas e exista motivación para usala(s). (...)

Por exemplo, un neno/a dunha familia estranxeira, de chegada recente, ten competencia no uso da linguaxe a partir da súa propia lingua, competencia que será utilizada para a aprendizaxe dunha nova lingua (galego, castelán ou as dúas); ademais, se aprende unha nova lingua no contexto escolar, desenvol-verá certas habilidades que serán transferidas para que mellore o coñecemento da súa propia lingua. Polo tanto, o bilingüismo aditivo conséguese cando se produce un proceso bidireccional de transferencia dunha lingua a outra –da L1 á L2 e da L2 á L1– e multidireccional, no caso de que sexan tres ou máis as linguas implicadas. (...)Nos programas bilingües galego-castelán, unha instrución temperá en galego, que desenvolva as habili-dades de lectura e escritura en galego (tanto para o alumnado que a ten como L1 como para quen a ten coma L2), non fomentará soamente o desenvolvemento das habilidades en galego, senón que se estarán tamén desenvolvendo competencias conceptuais e lingüísticas máis profundas, que estarán directamente vencelladas ao desenvolvemento da alfabetización no castelán. Dito con outras palabras: aínda que os aspectos superficiais (pronuncia, fluidez etc.) de galego e castelán están claramente separados, existe unha competencia cognitiva/académica subxacente que é común ás dúas linguas, e esa dimensión competencial común permite a transferencia da competencia cognitiva/académica e a relacionada coa alfabetización cara á outra lingua.

A. Fernández Paz, A. M. Lorenzo Suárez e F. Ramallo: A planificación lingüística nos centros educativos

CUESTIÓNS1. Explica coas túas propias palabras en que consiste a hipótese da competencia subxacente común.2. Recorrendo aos argumentos que ofrece o texto, xustifica a adquisición dun bilingüismo aditivo, tanto

para os galegofalantes como para os castelanfalantes.3. Na época da ditadura franquista, os rapaces galegofalantes que eran escolarizados única e exclusivamen-

te en castelán, pensas que acadarían un bilingüismo aditivo ou subtractivo? Que consecuencias podía traer consigo isto para a súa primeira lingua, o galego?

UNIDADE 3

80

UNIDADE 3

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, producir e valorar textos dialogados.– Describir o período de formación da lingua galega: o substrato prerromano, a romanización e os superes-

tratos xermánico e árabe.– Detectar as influencias das linguas de substrato e superestrato no galego actual.– Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical substantivo e explicar os seus usos

e valores nos textos. – Comprender a diferenza entre palabras patrimoniais, semicultismos e cultismos.

Contidos da unidade– O texto dialogado– O galego e a súa historia: período de formación. As orixes O substrato prerromano A romanización Os superestratos xermánico e árabe– Influencias das linguas de substrato e superestrato no galego Influencia do substrato prerromano no galego Influencia dos superestratos xermánico e árabe Principais evolucións do latín vulgar ao galego– O substantivo Definición O xénero do substantivo O número do substantivo– Voces patrimoniais, semicultismos e cultismos Os pares léxicos

Elementos transversais da unidade– Non discriminación por calquera condición ou circunstancia persoal ou social.– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo







81






82 83


Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 40-

43

abdel


B1.9 Participación en interaccións orais sobre temas de interese persoal ou social ou asuntos da vida cotiá, en diferentes rexistros.

• Reflexión oral a partir do texto: conversa sobre as viaxes planifi-cadas.

B1.9 Participar en interaccións sobre temas de interese persoal, ou social ou asuntos da vida cotiá, nun rexistro neutro ou informal.

• Emitir unha opinión razoada sobre un asunto da vida cotiá.• Participar de xeito activo na tarefa.• Realizar unha intervención espontánea no rexistro adecuado, con

coherencia, corrección e cohesión.

LGB1.9.1 Desenvólvese con eficacia en situacións que xorden na vida diaria así como noutras de estudo ou traballo e participa en conversas informais.• Expresa a súa opinión de forma clara e razoada sobre un asunto tratado na lectura.• Participa activamente na tarefa.

LGB1.7.1 Produce textos orais, en intervencións espontáneas, adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión e corrección.

• Adapta a súa linguaxe verbal e non verbal á situación comunicativa.• Produce enunciados gramaticalmente correctos, coherentes e cohesionados e utiliza o léxico adecuado.

LGB1.7.2 Participa con fluidez nas intervencións orais espontáneas respectando as regras morfosintácticas desta lingua, en especial a colocación do pronome átono, así como a fonética galega (pronuncia das 7 vogais, n velar, fonema fricativo palatal xordo).

• Fala en galego con fluidez.• Respecta as normas morfosintácticas do galego, en especial a colocación do pronome átono.• Pronuncia correctamente as sete vogais, o n velar e o fonema fricativo palatal xordo.

CCLCAACSCCSIEE

CCLCSC

CCL

BLOQUE 2. LER E ESCRIBIR


• Lectura comprensiva dun texto dialogado. «A Alhambra no roibén», Rosa Aneiros: Ámote Leo A. Destino xalundes.

• Reflexión sobre o texto: práctica de comprension textual.B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.

• Expresión textual: creación dun texto argumentativo.B2.9 Análise dos textos dialogados: intención comunicativa, estrutura formal e de contido e características lingüísticas.

• Tipoloxía textual: o texto dialogado. Intención comunicativa, estru-tura formal e características lingüísticas.

• O diálogo: o estilo directo e o estilo indirecto.• Os verbos de lingua.• Análise do texto dialogado: esquema coas características xerais do

diálogo.


• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global do texto.• Sintetizar o tema dun diálogo, así como os argumentos expresados

nel.• Explicar e definir partes do texto empregando as súas propias pa-

labras.B2.2 Compoñer producións escritas planificadas adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, correc-ción gramatical e boa presentación. B2.8 Producir textos argumentativos pertencentes a distintos ámbitos de uso.

• Elaborar un texto argumentativo a partir do tema da lectura.B2.9 Caracterizar, identificar, analizar e producir textos dialogados per-tencentes a distintos ámbitos de uso.

• Identificar o texto dialogado e coñecer as súas características lin-güísticas e estruturais.

• Coñecer as diferenzas entre estilo directo e estilo indirecto.• Identificar os verbos de lingua.• Analizar un texto dialogado seguindo un esquema coas caracterís-

ticas xerais do diálogo.

LGB2.1.1 Recolle as ideas fundamentais do texto en resumos, esquemas e mapas conceptuais.• Sintetiza nunha liña o tema do diálogo.• Enumera os argumentos expresados no diálogo.

LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre as mensaxes.• Explica o significado dun enunciado sinalado no texto empregando as súas propias palabras.• Define un termo procedente do título da obra.

LGB2.2.1 Selecciona os contidos dos seus textos de forma clara e ordenada.

LGB2.2.3 Utiliza o rexistro lingüístico axeitado á situación comunicativa.

LGB2.2.4 Ulitiza mecanismos variados de cohesión lingüística.LGB2.2.5 Axústase ás normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego.LGB2.8.1 Produce textos argumentativos.

• Elabora un breve texto argumentativo sobre o tema tratado na lectura.LGB2.9.1 Produce, identifica e analiza a intención comunicativa, a estrutura formal e de contido e as características lingüísticas dos textos dialogados.

• Coñece as principais características estruturais e lingüísticas do texto dialogado.• Sinala na lectura a predominancia do estilo directo, así como a utilización puntual do estilo indirecto.• Transforma parágrafos de estilo directo a estilo indirecto. • Identifica todos os verbos de lingua presentes no texto.• Localiza, seguindo un esquema, as características xerais do diálogo presentes no texto e exemplifícaas.

CCLCAA

CCLCSC

CCL

CCLCSC

CCLCCLCCL

CCL


B3.2 Coñecemento dos diferentes rexistros lingüísticos e dos factores que inciden no uso da lingua en distintos ámbitos e valoración da im-portancia de utilizar o rexistro adecuado en relación coa situación co-municativa.

• A coherencia e a adecuación textual.• Análise do texto dialogado: o rexistro lingüístico.


• Reflexión lingüística: pares diacríticos.• Reflexión lingüística: o timbre das vogais tónicas.• O léxico: o campo semántico das vías de comunicación.• O léxico: meteoroloxía.

B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.• Reflexión lingüística: conxugación de verbos con alternancia vo-

cálica no radical.B3.8 Coñecemento, caracterización e tipoloxía do adverbio e das locu-cións adverbiais.

• O léxico: adverbios.B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes.

• Reflexión lingüística: te e che. O teísmo e o cheísmo.

B3.2 Recoñecer e utilizar os diferentes rexistros lingüísticos en función dos ámbitos sociais valorando a importancia de usar o rexistro axeitado a cada momento.

• Analizar a adecuación do rexistro lingüístico ao contexto de fala en que se produce nun texto dialogado.



• Diferenciar pares de palabras con acentuación diacrítica.• Distinguir o timbre das vogais tónicas.• Recoñecer o campo semántico das vías de comunicación.• Ampliar o seu repertorio léxico empregando diversos termos rela-

cionados coa meteoroloxía.B3.6 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do verbo e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Identificar e conxugar verbos da terceira conxugación con alter-nancia vocálica no radical.

B3.8 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do adverbio e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Recoñecer no texto a categoría gramatical do adverbio.• Empregar diferentes adverbios e coñecer o seu significado.

B3.9 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical dos pronomes e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Diferenciar entre te e che e utilizar a forma adecuada.• Comprender os fenómenos dialectais teísmo e cheísmo.

LGB3.2.1 Recoñece os rexistros lingüísticos en textos orais e escritos en función da intención comunicativa.

LGB3.2.2 Valora a importancia de utilizar o rexistro axeitado a cada situación comunicativa e aplícao nas súas producións orais e escritas. • Analiza a adecuación do rexistro lingüístico dun diálogo ao contexto de fala en que se produce.


• Diferencia, achegando o seu significado, palabras con til diacrítico sinaladas no texto dos seus pares.• Explica por que se acentúan unha serie de palabras con til diacrítico.• Indica o timbre das vogais tónicas de palabras destacadas no texto.• Completa o campo semántico das vías de comunicación a partir dun substantivo subliñado no texto.• Define co seu propio léxico diversos termos relacionados coa meteoroloxía.

LGB3.6.1 Identifica e explica os usos e valores dos verbos e relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes.

• Conxuga o presente dun verbo da terceira conxugación con alternancia vocálica sinalado no texto.• Achega dous verbos máis conxugados segundo ese modelo.

LGB3.8.1 Identifica e explica os usos e valores dos adverbios e das locucións adverbiais.• Recoñece no texto a categoría gramatical do adverbio.• Indica o significado dunha serie de adverbios e constrúe un enunciado con cada un.

LGB3.9.1 Identifica e explica os usos e valores dos pronomes e relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes.

• Completa enunciados empregando te ou che, segundo corresponda.• Define teísmo e cheísmo.

CCLCSC

CCLCSC

CCL

CCL

CCL

CCL



84 85


Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 44-

49

delp


• Comparación da evolución fonética latina no galego e no castelán.


• Comparar de forma guiada a evolución fonética ao galego de étimos latinos coas correspondentes solucións castelás.


• Compara de forma guiada a evolución fonética ao galego de varios étimos latinos coas correspondentes solucións castelás.

CCLCAA


B.4.5 Historia da lingua: do latín ao galego, a situación lingüística da Península antes da romanización, o substrato, o estrato latino (principais evolucións fonéticas do latín ao galego). A romanización e o nacemento das linguas romances, o superestrato.

• O galego e a súa historia: Período de formación. As orixes.• O substrato prerromano.• A romanización.• Os superestratos xermánico e árabe.• Influencia das linguas de substrato no léxico galego: preindoeuro-

peas e indoeuropeas.• Influencia das linguas de superestrato no léxico galego: superestra-

to xermánico e superestrato árabe.• Principais evolucións fonéticas do latín vulgar ao galego: probable

influencia do substrato celta; outras evolucións significativas.

B.4.3 Describir a historia da lingua do latín ao galego e distinguir os elementos constitutivos deste.

• Describir as orixes do galego e o substrato prerromano.• Coñecer o proceso de romanización e o nacemento das linguas ro-

mances.• Identificar os principais trazos da influencia ds linguas de substrato

e superestrato no galego.• Recoñecer as principais evolucións fonéticas do latín vulgar ao ga-

lego.

LGB4.3.1 Describe a romanización e o nacemento das linguas romances.

LGB4.3.2 Identifica e describe os diferentes elementos constitutivos do galego ao longo da historia (substrato, estrato e superestrato). • Describe as orixes do galego en relación co substrato prerromano.• Describe o proceso de romanización.• Explica as razóns históricas da substitución das linguas indíxenas polo latín vulgar na Gallaecia, en contraste coa influencia dos superestratos

xermánico e árabe.• Detalla os principais trazos da influencia das linguas de substrato no léxico galego.• Identifica o léxico procedente das linguas de superestrato xermánico e árabe.• Organiza en campos semánticos as palabras procedentes dos distintos substratos e superestratos.• Recoñece e explica as evolucións fonéticas máis destacadas do latín vulgar ao galego.• Ofrece os resultados galegos de palabras latinas.

CCL

CCL


Estu

do d

a lin

gua

pp. 5

0-55

e B3.4 Caracterización morfolóxica, semántica e sintáctica do substantivo.• O substantivo: definición. Caracterización morfolóxica, semántica

e sintáctica.• Clasificación semántica dos substantivos.• Compoñentes morfolóxicos do substantivo (lexema, morfemas

flexivos, morfemas derivativos e morfemas alterativos).• Función sintáctica do substantivo.• O xénero do substantivo. Substantivos variables e invariables.• Regras de formación do feminino.• O número do substantivo.• Regras de formación do plural.

B3.4 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical substantivo, explicar os seus usos e valores nos textos.

• Definir substantivo e identificar os trazos característicos desta ca-tegoría gramatical.

• Identificar substantivos e adxectivos e clasificalos segundo o seu xénero.

• Clasificar o substantivo desde o punto de vista semántico.• Definir os substantivos desde o punto de vista semántico, morfo-

lóxico e sintáctico.• Distinguir entre substantivos variables e invariables.• Coñecer os tipos de oposición de xénero que se producen nos subs-

tantivos variables.• Buscar no dicionario parellas de substantivos con oposición de xé-

nero e sinalar a diferenza de significado que presentan.• Coñecer as regras de formación do feminino dos substantivos va-

riables e empregalas correctamente.• Coñecer o xénero dos principais substantivos invariables que pre-

sentan interferencias coa lingua castelá.• Identificar as principais oposicións de número dos substantivos.• Empregar as regras de formación do plural correctamente.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo nun texto, relacionándoos coa intención comunicativa, coa tipoloxía textual, así como con outros compoñentes da situación comunicativa.

• Define substantivo e identifica os trazos característicos desta categoría gramatical.• Identifica nun texto substantivos e adxectivos e clasifícaos segundo o seu xénero.• Clasifica unha serie de substantivos desde o punto de vista semántico.• Define os substantivos dun enunciado desde o punto de vista semántico, morfolóxico e sintáctico.• Distingue entre substantivos variables e invariables.• Coñece os tipos de oposición de xénero que se producen nos substantivos variables.• Busca no dicionario parellas de substantivos con oposición de xénero, sinala a diferenza de significado que presentan e escribe un enunciado con

cada un deles.• Coñece as regras de formación do feminino dos substantivos variables.• Forma correctamente o feminino en series de palabras.• Coñece o xénero dos principais substantivos invariables que presentan interferencias coa lingua castelá.• Corrixe erros no xénero de substantivos en enunciados.• Identifica as principais oposicións de número dos substantivos.• Coñece as regras de formación do plural dos substantivos.• Transforma a plural enunciados en singular mantendo a coherencia.• Escribe o plural dunha serie de palabras.

CCL


Léxi

co e

sem

ántic

app

. 56-

57

ep

B.4.6 Cultismos, semicultismos e palabras patrimoniais e as familias lé-xicas irregulares.

• Voces patrimoniais, semicultismos e cultismos.• Os pares léxicos: familias léxicas irregulares.• Cultismos procedentes do latín e cultismos de orixe grega.

B.4.4 Recoñecer os cultismos, semicultismos e palabras patrimoniais e citar exemplos, así como distinguir as familias léxicas irregulares e uti-lizalas correctamente.

• Recoñecer as palabras patrimoniais, os semicultismos e cultismos e coñecer exemplos de cultismos procedentes do grego e do latín.

• Escribir cultismos galegos a partir dos seus étimos.• Distinguir as familias léxicas irregulares e utilizalas correctamente.

LGB4.4.1 Recoñece os cultismos, semicultismos e palabras patrimoniais e cita algún exemplo. • Distingue as palabras en función do seu grao de evolución como patrimoniais, semicultismos e cultismos.• Cita exemplos de cultismos procedentes do grego e do latín.• Escribe cultismos galegos a partir dos étimos latinos.

LGB4.4.2 Distingue as familias léxicas irregulares e utilízaas correctamente.

CCL

CCL


86 87


Prác

tica

de li

ngua

p. 5

8

e B3.3 Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de corrección gramatical.

• Práctica de ortografía: acentuación.• Práctica de ortografía: acentuación e separación en sílabas.• Práctica de ortografía: as vogais nos derivados en -mento.• Práctica de ortografía: substantivos e adxectivos coas terminacións

-o e -u.• Práctica de ortografía: os grupos cc/ct.

B3.4 Caracterización morfolóxica do substantivo e o adxectivo.• Práctica de morfosintaxe: formación do feminino.• Práctica de morfosintaxe: formación do plural.

B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.• Práctica de morfosintaxe: análise morfolóxica de formas verbais.

B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes.• Práctica de morfosintaxe: colocación do pronome átono.


• Empregar correctamente o acento gráfico conforme as normas do galego.

• Distinguir entre ditongos e hiatos e empregar correctamente o til.• Utilizar as vogais convenientes en substantivos derivados en -men-

to.• Recoñecer os substantivos e adxectivos rematados en -o ou -u.• Distinguir palabras grafadas cos grupos cultos das que non os le-

van.B3.4 Recoñecer e identificar os trazos característicos das categorías gra-maticais substantivo e adxectivo.

• Formar correctamente o feminino das palabras.• Escribir correctamente o plural dos substantivos.

B3.6 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do verbo.

• Realizar unha análise morfolóxica de formas verbais.B3.9 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical dos pronomes e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Colocar adecuadamente o pronome átono.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.• Acentúa correctamente as palabras nunha serie de enunciados.• Separa unha serie de palabras en sílabas distinguindo entre ditongos e hiatos e emprega o til correctamente.• Completa coas vogais convenientes substantivos derivados en -mento.• Escribe unha serie de palabras coas terminacións -o e -u, segundo corresponda.• Completa unha listaxe de palabras empregando os grupos cultos cando é preciso.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo nun texto.• Forma correctamente o feminino dunha serie de palabras.• Escribe correctamente o plural de varios termos.

LGB3.6.1 Identifica e explica os usos e valores dos verbos.• Analiza morfoloxicamente varias formas verbais.

LGB3.9.1 Identifica e explica os usos e valores dos pronomes. • Coloca o pronome no lugar correspondente en oracións.

CCL

CCL

CCL

CCL

UNIDADE 3

88


1. Identifica o tipo de texto a que pertence este fragmento e indica, mediante exemplos, as súas características principais.

—Cabaleiros, ¿están decididos a seguir adiante?—Absolutamente –asegurou o señor Trelawney.—Moi ben, daquela, segundo xa tiveron a paciencia de escoitarme unhas cantas cousas que non podo

probar, escoiten algunha suxestión útil... Están pondo a pólvora e as armas na bodega de proa. Pero temos lugar abondo embaixo da cámara, así que por que non almacenalas aí. Iso é o primeiro. Por outra parte, seica o fidalgo trae varios criados seus que, dixéronme, van ser acomodados no castelo de proa, ¿e por que non acomodalos embaixo da cámara? Ese é o segundo punto.

—¿Algo máis? –preguntou o señor Trelawney.—As conversas, señor. As linguas andaron demasiado soltas.—Máis que demasiado –concordou o doutor.—Permítanme contarlles o que oín, cabaleiros: que teñen un mapa dunha illa; que hai cruces no mapa

indicando onde está o tesouro. E que a illa está... –e deu latitude e lonxitude exactamente.—¡Eu nunca lle dixen iso a ninguén! –berrou o fidalgo.—Os mariñeiros sábeno, señor –insistiu o capitán.—¡Livesey, iso vosarcé ou Hawkins!—Tanto ten agora quen fose, señor Trelawney –concluíu o médico. E puiden decatarme de que nin el

nin o capitán facían moito caso das protestas do fidalgo. Nin eu tampouco, que ben se me alcanzaba que aquel bo home era un falador sen remedio... Pero aínda así pareceume que non había mentir, que ninguén de nós iría ser tan parvo como para revelar a situación da illa.

R. L. Stevenson: A Illa do Tesouro

2. Di que son as linguas de substrato e de superestrato. Indica cales son as linguas de substrato e superestrato do galego.

3. Indica se os seguintes substantivos teñen xénero masculino ou feminino: cabotaxe, mel, ponte, cume, cute, cuspe, diadema, dote, pube, trade, ubre, arte, legume, suor.

4. Indica as diferenzas entre os seguintes pares de palabras: río / ría, bolso / bolsa, porto / porta, pozo / poza, cesto / cesta, barco / barca.

5. Escribe o feminino das seguintes palabras: catalán, comellón, xuíz, heroe, campión, italiano, tecelán, san, cru, marqués, xudeu, papán, alemán, barón.

6. Escribe o plural das seguintes palabras: fértil, iraquí, anzol, til, dólar, cóctel, ollomol, patín, fiel, fel, cadáver, esquimó, pavillón.

7. Clasifica as seguintes palabras en patrimoniais, semicultismos e cultismos, e xustifica a túa resposta. praza, lunático, rella, xeada, regra, artello, plano, lúa, articular, dirección, nobreza, artigo, cravar, chan, regu-

lar.


89

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 3. LingUa e sociedade: o gaLego e a súa historia: período de formación. as orixes

A romanización da GallaeciaOs factores que contribuíron a esa intensa romanización foron moitos e variados: a vida militar, que

presenta un dobre aspecto: por unha parte a chegada aquí das lexións, e por outra a emigración de moitos indíxenas como lexionarios, que se van relacionar en latín con xente de todo o imperio e que ao voltaren ás súas terras traerán novas técnicas, novos obxectos etc., e polo tanto a nova lingua. O comercio: os mer-cadores levan aos núcleos urbanos indíxenas as novidades da cultura romana. Novas e máis adiantadas técnicas facían prosperar as vellas industrias, o que puña en contacto as cidades hispánicas con todo o Imperio romano, xa que os produtos das súas industrias circulaban así por todo o mundo coñecido. Tamén na agricultura proporcionan os romanos aos castrexos grandes adiantos: apréndenlles procesos novos de cultivar a terra e danlles instrumentos moito máis axeitados para o desenvolvemento dunha agricultura máis progresiva.

Como é fácil supor, estes adiantos na cultura material levaban consigo unha romanización lingüística, xa que cos novos obxectos ían as novas palabras. Todo iso fíxose posible nun curto espazo de tempo grazas á admirable rede de comunicacións, a cal facilitou tamén a baixada dos castrexos das montañas para for-mar agrupamentos ao lado das estradas; ese asentamento rematou coas loitas tribais que existiron segundo sabemos polos escritores romanos.

O último factor que entrou en xogo foi o cristianismo. A Gallaecia e as Asturias, que chegaban polo sur ata o río Douro e polo leste a Cantabria, tiveron desde o principio unha grande autonomía dentro da Hispania Citerior, e no ano 216, con Caracalla, constituíron unha provincia á parte, baixo o nome de Gallaecia. Os límites xeográficos desta provincia teñen unha grande importancia, xa que presenta, ata hoxe, un léxico común, e foi tamén dentro destes límites onde se deron os memos fenómenos de evolución lingüística que van separar o conxunto de falas pertencentes ao NO peninsular da fala castelá que se está a formar ao sur de Cantabria e norte de Burgos:

a) a conservación do F- (lat. farinam, gal. fariña fronte ao castelán harina).b) o paso de LY e C´L a ll (lat. mulierem, oculum, gal. muller, ollo fronte ao castelán mujer, ojo.c) a conservación de -MB- (lat. lumbrum, gal. lombo fronte ao castelán lomo).d) J-, GE- > *z > *s (lat. januarium, gal. xaneiro fronte ao castelán enero; lat. generum, gal. xenro fronte

ao castelán yerno). e) -SCE- > *s lat. piscem, fascem, gal. peixe, feixe fronte ao castelán pez, haz).As falas astur-leonesas coinciden exactamente co galego nestas mesmas solucións.

Constantino García: Galego onte, galego hoxe

CUESTIÓNS1. Que factores condicionaron a romanización da Gallaecia?2. Cales son os trazos que caracterizan as linguas do noroeste peninsular?

UNIDADE 4

90

UNIDADE 4

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, valorar e producir textos descritivos.– Identificar e describir as características lingüísticas fundamentais do Galego Antigo, o seu contexto e iden-

tificalo en textos.– Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical adxectivo, explicar os seus usos e

valores nos textos. – Distinguir as familias léxicas irregulares e utilizalas correctamente.

Contidos da unidade– O texto descritivo– O galego e a súa historia: o Galego Antigo, séculos IX-XV O esplendor medieval (séculos IX-XIII) O período medieval de decadencia (s. XIV-XV) Características básicas do Galego Antigo.– O adxectivo Grao positivo Grao comparativo Grao superlativo– Familias léxicas irregulares








91






92 93


Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 60-

63

den

BLOQUE 2. COMUNICACIÓN ESCRITA. LER E ESCRIBIR


• Lectura comprensiva dun texto descritivo. «Sempre vai frío na esta-ción», Andrea Maceiras: Nubes de evolución.

• Reflexión sobre o texto: práctica de comprensión textual.B2.5 Análise dos textos descritivos: intención comunicativa, estrutura formal e de contido e características lingüísticas.

• Tipoloxía textual: o texto descritivo. A descrición literaria e técnica.• Principais diferenzas entre narración e descrición.• A descrición obxectiva e a descrición subxectiva: diferenzas.• Mecanismos de relación léxica e semántica (recorrencia, sinonimia,

antonimia, campos semánticos e hiponimia-hiperonimia).• Expresión textual: creación dun texto descritivo.


• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global do texto.• Responder correctamente preguntas de comprensión textual.• Definir co seu propio léxico termos destacados no texto.• Resumir a idea principal de cada un dos parágrafos que compoñen

o texto.B2.5 Caracterizar, identificar e producir textos descritivos pertencentes a distintos ámbitos de uso.

• Identificar o texto descritivo segundo a súa intención comunicativa, estrutura formal, contido e características lingüísticas.

• Distinguir entre descrición literaria e técnica.• Recoñecer as diferenzas entre a narración e a descrición.• Distinguir entre descrición obxectiva e subxectiva.• Analizar o léxico empregado na descrición.• Sinalar os mecanismos de cohesión textual máis comúns.• Producir un texto descritivo aplicando os coñecementos adquiridos

na unidade.

LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre as mensaxes.• Responde correctamente preguntas de comprensión textual sobre o contido do texto.• Define coas súas propias palabras varios termos destacados no texto.

LGB2.1.3. Distingue o tema principal e os subtemas e compón o esquema xerarquizado das ideas do texto.• Resume a idea principal de cada un dos parágrafos do texto.

LGB2.5.1 Identifica e analiza a intención comunicativa, a estrutura formal, de contido e as características lingüísticas dos textos descritivos e produce outros textos similares.

• Identifica, mediante exemplos, as principais características da descrición no texto.• Distingue entre descrición literaria e técnica.• Recoñece as diferenzas entre a narración e descrición.• Diferencia entre descrición obxectiva e subxectiva.• Identifica o tipo de descrición que se emprega no texto e razoa a súa escolla.• Busca na lectura exemplos de léxico do mundo sensorial e relaciona o seu emprego coa intención comunicativa.• Sinala no texto os mecanismos de cohesión textual máis comúns.

LGB2.2.1 Selecciona os contidos dos seus textos de forma clara e ordenada.LGB2.2.3 Utiliza o rexistro lingüístico axeitado á situación comunicativa.

LGB2.2.4 Utiliza mecanismos variados de cohesión lingüística.LGB2.2.5 Axústase ás normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego.

• Escribe correctamente a descrición dun personaxe.

CCLCSC

CCL

CCL

CCLCCLCSC

CCLCCL



• Reflexión lingüística: uso do h.• Reflexión lingüística: conxuncións comparativas.• Reflexión lingüística: acentuación. Ditongos e hiatos.• Reflexión lingüística: análise sintáctica.• Léxico: fraseoloxía.


• Léxico: pares léxicos.• Léxico: palabras con e sen n.



• Completar palabras empregando h axeitadamente.• Localizar no texto conxuncións comparativas e comentar as diver-

sas posibilidades de uso destas.• Completar enunciados con conxuncións comparativas e indicar di-

versas opcións de uso nos casos adecuados.• Diferenciar entre ditongos e hiatos en palabras subliñadas no texto.• Xustificar o emprego do til en palabras con ditongo ou hiato.• Analizar sintacticamente enunciados tirados da lectura.• Explicar o significado dunha frase feita extraída do texto.• Ampliar o seu repertorio léxico mediante a definición e uso de va-

rias frases feitas.B3.11 Reflexionar sobre o sistema e as normas de uso das linguas, me-diante a comparación e transformación de textos, enunciados e pala-bras, e utilizar estes coñecementos para solucionar problemas de com-prensión e para a produción de textos.

• Explicar a diferenza de significado de varios pares léxicos que pre-sentan interferencias co castelán.

• Completar termos susceptibles de presentar interferencias empre-gando n intervocálico ou en final de palabra.


• Completa unha listaxe de palabras empregando h cando é necesario.• Localiza no texto conxuncións comparativas e comenta a posibilidade de empregar outras equivalentes.• Completa unha serie de enunciados con conxuncións comparativas e indica diversas opcións de uso destas nos casos adecuados.• Diferencia entre ditongos e hiatos en palabras subliñadas no texto.• Xustifica axeitadamente o emprego do til nunha serie de palabras que conteñen ditongos e hiatos. • Analiza sintacticamente enunciados tirados da lectura.• Explica o significado dunha frase feita extraída do texto.• Dá conta do significado de varias frases feitas e constrúe un enunciado con cada unha delas.


• Explica a diferenza de significado de varios pares léxicos.• Completa varios termos empregando n intervocálico ou en final de palabra nos casos precisos.

CCL

CCLCAA


Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 64-

67

delp

B.4.7 Historia da lingua: o Galego Antigo (Idade Media), emerxencia e declive, características lingüísticas, contexto histórico e cultural e situa-ción sociolingüística.

• O galego e a súa historia: o Galego Antigo, séculos IX-XV.• O esplendor medieval (séculos IX-XIII).• O período medieval de decadencia (séculos XIV e XV).• Cadro histórico da evolución do latín (século V) ao galego no perío-

do medieval de decadencia (século XV).• Características básicas do Galego Antigo: nivel fonolóxico, nivel

morfosintáctico e nivel léxico.

B.4.5 Identificar e describir as características lingüísticas fundamentais do Galego Antigo, o seu contexto e identificalo en textos.

• Describir as características do Galego Antigo no nivel fonolóxico, morfosintáctico e léxico.

• Describir o contexto histórico e cultural do Galego Antigo na época de esplendor (séculos IX-XIIX).

• Explicar os factores que levaron á aparición e consolidación do ga-lego como lingua romance no noroeste peninsular.

• Expoñer as razóns históricas da separación do galego e o portugués.• Describir o contexto histórico e cultural do galego no período me-

dieval de decadencia (séculos XIV e XV).• Ter unha visión panorámica da evolución histórica do latín ao gale-

go entre os séculos V e XV.• Identificar en textos diversos as características da lingua medieval.

LGB4.5.1 Identifica e describe as características lingüísticas fundamentais do Galego Antigo. • Describe as características do Galego Antigo no nivel fonolóxico, morfosintáctico e léxico.

LGB4.5.2 Describir o contexto histórico e cultural do Galego Antigo así como a súa situación sociolingüística. • Describe o contexto histórico e cultural do Galego Antigo na época de esplendor (séculos IX-XIIX).• Explica os factores que levaron á aparición e consolidación do galego como lingua romance.• Expón as razóns históricas da separación do galego e o portugués.• Describe o contexto histórico e cultural do galego no período medieval de decadencia (séculos XIV e XV).• Presenta unha visión panorámica da evolución histórica do latín ao galego entre os séculos V e XV.

LGB4.5.3 Identifica o Galego Antigo en documentos non literarios e literarios. • Sinala en varios textos algunhas características da lingua medieval.

CCL

CCL

CCL



94 95


Estu

do d

a lin

gua

pp. 6

8-71

de

B3.4 Caracterización morfolóxica, semántica e sintáctica do adxectivo. • O adxectivo: definición. Adxectivos especificativos e adxectivos ex-

plicativos.• Grao positivo do adxectivo.• Grao comparativo. Formas analíticas e sintéticas.• Grao superlativo: superlativo absoluto (sintético e analítico) e su-

perlativo relativo.• Uso das conxuncións comparativas ca, que, do que, como, coma.

B3.4 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical adxectivo, explicar os seus usos e valores nos textos.

• Definir adxectivo e identificar os trazos característicos desta cate-goría gramatical.

• Identificar os elementos e procedementos de construción dos dife-rentes graos do adxectivo.

• Recoñecer nun texto os adxectivos e clasificalos segundo o seu grao.

• Escribir correctamente enunciados empregando o grao compara-tivo.

• Elaborar enunciados empregando adxectivos en grao comparativo e superlativo, partindo dun modelo dado.

• Coñecer as regras de uso das conxuncións comparativas e empre-galas correctamente.

• Recoñecer os erros máis frecuentes no emprego das conxuncións comparativas.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do adxectivo nun texto, relacionándoos coa intención comunicativa, coa tipoloxía textual, así como con outros compoñentes da situación comunicativa.

• Define adxectivo e identifica os trazos característicos desta categoría gramatical.• Identifica os elementos e procedementos de construción dos diferentes graos do adxectivo.• Sinala nun texto todos os adxectivos e clasifícaos segundo o seu grao.• Constrúe correctamente enunciados empregando o grao comparativo de adxectivos tirados do texto.• Elabora enunciados empregando adxectivos en grao comparativo e superlativo, partindo dun modelo dado.• Coñece as regras de uso das conxuncións comparativas.• Introduce a conxunción comparativa adecuada en enunciados e indica outras posibilidades de uso se procede.• Corrixe erros no uso das conxuncións comparativas nunha serie de oracións.

CCL


Léxi

co e

sem

ántic

app

. 72-

73

dep

B.4.6 Cultismos, semicultismos e palabras patrimoniais e as familias lé-xicas irregulares.

• As familias léxicas: familias léxicas irregulares.• Cadro de familias léxicas irregulares de uso frecuente.

B.4.4 Distinguir as familias léxicas irregulares e utilizalas correctamente. • Definir familia léxica e familia léxica irregular.• Recoñecer algunhas familias léxicas irregulares frecuentes.• Completar familias léxicas buscando a palabra primitiva.• Distinguir entre cultismos e palabras patrimoniais nas familias léxi-

cas irregulares e explicar as variacións do conxunto.• Buscar a palabra primitiva e a familia léxica dun termo empregando

o dicionario e recoñecer variacións e erros frecuentes no emprego do n intervocálico.

• Emparellar cultismos e palabras patrimoniais e completar as súas familias léxicas.

LGB4.4.2 Distingue as familias léxicas irregulares e utilízaas correctamente. • Define familia léxica e familia léxica irregular.• Recoñece algunhas familias léxicas irregulares de uso frecuente.• Busca a palabra primitiva de termos dados e engade outros termos para formar familias léxicas.• Completa, a partir dun termo, a súa familia léxica.• Distingue nas familias léxicas irregulares entre cultismos e palabras patrimoniais e explica as irregularidades do conxunto.• Coa axuda do dicionario, di se son correctas unha serie de palabras, achega a palabra primitiva da que proceden e explica as irregularidades das

súas familias léxicas.• Emparella cultismos e palabras patrimoniais da mesma familia léxica e achega outros termos para completar o conxunto.

CCLCAA


Prác

tica

de li

ngua

p. 7

4

de


• Práctica de ortografía: acentuación de palabras compostas.• Práctica de ortografía: acentuación.• Práctica de ortografía: terminacións –cia/-za e –cio/-zo.• Práctica de ortografía: a ver/haber.• Análise morfolóxica: palabras simples, derivadas e compostas.


• Práctica de morfosintaxe: o xénero dos substantivos.• Práctica de morfosintaxe: oracións comparativas.

B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.• Práctica de morfosintaxe: conxugación de verbos con alternancia

no radical.B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes.

• Práctica de morfosintaxe: te e che.B3.11 Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• Práctica de ortografía: vogais dubidosas.


• Empregar correctamente o acento gráfico conforme as normas do galego en palabras compostas.

• Acentuar correctamente enunciados.• Recoñecer palabras coas terminacións –cia/-za e –cio/-zo.• Distinguir entre a expresión a ver e o verbo haber e escribir o que

corresponda.• Analizar morfoloxicamente palabras e clasificalas en simples, deri-

vadas ou compostas.B3.4 Recoñecer e identificar os trazos característicos das categorías gra-maticais substantivo e adxectivo.

• Recoñecer o xénero de substantivos que presentan interferencias co castelán.

• Construír con corrección oracións comparativas.B3.6 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical do verbo.

• Conxugar correctamente verbos da terceira conxugación con alter-nancia vocálica no radical.


• Distinguir as formas pronominais de dativo, acusativo e reflexivo e empregalas axeitadamente.


• Empregar a vogal adecuada en termos que presentan interferencias coa lingua castelá.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.• Emprega correctamente o til nas palabras compostas.• Acentúa adecuadamente enunciados.• Completa axeitadamente palabras coas terminacións cia/-za e –cio/-zo.• Completa enunciados escribindo a ver ou haber, segundo corresponda.• Analiza morfoloxicamente unha serie de palabras e clasifícaas en simples, derivadas ou compostas.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo.• Pon o artigo determinado correcto diante de substantivos que presentan interferencias co castelán en canto ao xénero.• Constrúe correctamente oracións comparativas de igualdade, superioridade e inferioridade.

LGB3.6.1 Identifica e explica os usos e valores dos verbos.• Conxuga correctamente o presente de verbos rematados en -ir con alternancia vocálica nunha serie de oracións.


• Escribe te ou che, segundo corresponda.LGB3.11.1 Utiliza os coñecementos lingüísticos de ámbito contextual, textual, oracional e da palabra, desenvolvidos no curso nunha das linguas, para mellorar a comprensión e produción dos textos traballados en calquera das outras.

• Completa coa vogal adecuada unha serie de termos que presentan interferencias co castelán.

CCL

CCL

CCL

CCL

CCLCAA

UNIDADE 4

96


1. Cales son os trazos lingüísticos máis característicos deste texto descritivo? De que tipo é a descrición, obxectiva ou subxectiva? Razoa a túa resposta.

O muro circunda un prado ben coidado, irregular, con inclinación de terraplén, ideal para baixar a rolos ata o río. Na parte superior, unha construción vella, como unha casa labrega, de labregos ricos, quizais dedicada xa a outros labores, a granxa de aves, por exemplo. Quero dicir, ao mellor por aquilo do desleixo das paredes a medio calear e as pedras sen puír, case negras. Meus pais e outra xente do seu tempo contan que isto era unha aldea non hai moitos anos. Pero eu non o sei, porque nunca atendo ás clases de historia, e iso sóame a Maricastaña.

A muradella encerra a quinta completa. Ao chegar cabo da casa, anchea e sométese a un círculo case perfecto. Suponse que na parte superior, a que non se distingue desde a ventá da aula, haberá algunha cancela ou algún portón; no que acada a vista, todo é pedra, muro pechado. A casa é de planta baixa e moi extensa; á súa dereita, un edificio branco coas ventás encarnadas e a cheminea e mais a antena de televisión lucindo esveltas no lousado. Parece unha construción máis moderna. Non ten o encanto rústico da casa vella, pero ha ser máis cómoda para vivir, sobre todo se o outro edificio está cheo de pitos ou de porcos. Igual a habitan os donos da granxa ou así. A antena e a cheminea dominan o campo completo. Só un depósito de auga xigantesco, uns metros máis ao lonxe, compite con elas en altura.

Antón Dobao: Incertos

2. Indica cales as características básicas do Galego Antigo no nivel fonolóxico, morfosintáctico e léxico.

3. Indica o grao dos seguintes adxectivos: vermello, supercanso, fidelísimo, moi fiel, celebérrimo, pobrísimo, pau-pérrimo, mellor, bo, óptimo, alto, superior, supremo.

4. Escolle entre ca, que e do que para as seguintes frases. Indica se pode haber varias posibilidades.–Anda máis _____________ supuxen.–Sobe máis rápido _____________ nunca.–Precisa menos axuda _____________ ti.–Pois agora xa o podes solucionar mellor _____________ antonte.–É peor _____________ nos dixeron.–Como máis ovos _____________ patacas.–Pola mañá entenderá as cousas máis rápido _____________ agora de noite.–Menos _____________ ti e menos _____________ min e menos _____________ todos.–Menos _____________ cres, e máis _____________ el esperaba.

5. Escolle entre ca, có(s), cá(s), ca a, ca á(s), ca ao(s):–Preferiría telos hoxe antes _____________ mañá.–Comía mellor estes _____________ outros.–Preferiron ir ao Porriño antes _____________ aldea.–Saíron antes os nosos paquetes _____________ vosos.–Atendérote antes a ti _____________ min.–Saen mellor as rosquillas de Xulia _____________ do Tomás.–Tomaron máis en serio as súas propostas _____________ nosas.–Para saír antes _____________ xenro terá que madrugar.–O pan sábelle máis ao gato _____________ can.–Gústame máis a min _____________ miña nai.

6. Explica cal é a diferenza entre familia léxica regular e irregular. Pon exemplos de cada unha delas.


97

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 4. LingUa e sociedade: o gaLego e a súa historia: o gaLego antigo, sécULos ix-xv

o nacemento da LingUa gaLega

Eu son a lingua galega, idioma en que estades a ler agora mesmo. Vouvos contar a historia da miña vida, unha vida longa, chea de grandes momentos, mais tamén de circunstancias adversas. A que algunha vez vos fixestes perguntas como estas: ¿De onde vén a lingua que falo? ¿Houbo algunha época en Galiza en que non se falase máis que galego? ¿Por que hai nenos, nacidos en Galiza coma min, que non falan galego?

Proveño dunha familia de alta estirpe; o meu pai é o latín, e teño varios irmáns, un deles xemelgo, o portugués, mais tamén outros como o catalán, o castelán, o francés, o italiano etc.

En min está sintetizada toda a historia e a personalidade do pobo a que pertencedes, e podemos afirmar que Galiza só existe desde que eu existo. Nacín cos vosos devanceiros, convosco sigo a vivir e cos vosos fillos continuará a miña existencia.

onde coñeceredes cómo fUn a LingUa normaL de gaLiza dUrante 700 anos

Vin ao mundo arredor do século IX d.C., filla do latín, nun lugar chamado Gallaecia, cuxa extensión supe-raba amplamente as actuais fronteiras do país; por nacer na Gallaecia puxéronme por nome Galega. ¿Que vos parece se coñecemos un pouco máis do meu lugar de nacemento?

Durante séculos houbo na Península Ibérica dúas realidades políticas dominantes, a Gallaecia cristiá e a Hispania árabe. A medida que eu me ía formando e diferenciando do latín, foise estabelecendo na Gallae-cia unha autoridade real, na que Galiza era o centro de poder e mesmo os reis, desde o reinado de Ordoño II, ostentaban o título de emperadores. Tanto fose desde Galiza, Asturias ou León, todos se titulaban reis da Gallaecia e moitos asentaron a súa capital en Santiago ou na parte occidental do territorio. ¿Sabíades que tivemos moitos reis, todos galego-falantes? Ramiro I, Afonso II, Ramiro II, Afonso V, García, Afonso VI... Así se demostra na crónica castelá que narra como recebeu Afonso VI en Toledo a triste nova da morte do seu fillo:

y en la lengua que se usaba dijo con dolor y lágrimas que quebraba el corazón: «Ai meu fillo! ¡Ai meu fillo! ¡Alegría do meu corazón e lume dos meus ollos, solaz da miña vellez!...»

X. R. Freixeiro Mato e A. Gómez Sánchez: Historia da Lingua Galega

CUESTIÓNS1. Intenta responder as preguntas do primeiro parágrafo.2. Xustifica por que se sinala o portugués como irmán xemelgo do galego.3. Explica coas túas propias palabras a seguinte afirmación: «Galiza só existe desde que eu existo». Estás de

acordo con ela? Debatédeo na clase.4. Busca información dos diferentes reis que se nomean no texto.5. Continúa ti a historia da lingua galega ata o período dos Séculos Escuros. Faino tamén en primeira persoa,

coma se foses ela, continuando coa personificación.

UNIDADE 5

98

UNIDADE 5

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, valorar e producir textos expositivos.– Distinguir as características lingüísticas fundamentais do Galego Medio (s. XVI-XVII-XVIII), describir o

seu contexto e identificalo en textos.– Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical dos pronomes e explicar os seus

usos e valores nos textos. – Identificar o léxico estándar e identificar e definir as principais desviacións da norma no léxico galego (vul-

garismos, arcaísmos, lusismos e dialectalismos)– Realizar exposicións orais planificadas, relacionadas con algún tema de interese para o alumnado adecuadas

á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.

Contidos da unidade– O texto expositivo-informativo.– O galego e a súa historia: o Galego Medio, do século XVI ao XVIII Características lingüísticas do Galego Medio: o afastamento do portugués– O pronome persoal As formas tónicas As formas átonas Colocación do pronome átono– Léxico estándar e desviacións da norma Hipergaleguismos ou diferencialismos Vulgarismos Arcaísmos Lusismos Dialectalismos– A exposición oral planificada

Elementos transversais da unidade– Desenvolvemento da curiosidade e o interese pola ciencia e as investigacións cientíticas.– Non discriminación por calquera condición ou circunstancia persoal ou social.– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo




Recursos e ferramentas de avaliaciónRecursos:– Libro dixital, dotado de recursos variados para o seu uso na aula: material complementario, locucións, mate-

rial audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…– Texto de ampliación para o apartado de Lingua e sociedade da unidade 5Ferramentas de avaliación:– Proba de avaliación da unidade 5– Rúbrica de avaliación da unidade 5


99






100 101


Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 76-

79

bdeim


B2.3 Comprensión, produción e síntese de textos expositivos e argu-mentativos do ámbito académico e de divulgación científica e cultural.

• Lectura comprensiva dun texto expositivo. «A pitonisa que todos levamos dentro», Xurxo Mariño: ADN. Apuntamentos do natural.

• Reflexión sobre o texto: práctica de comprensión textual.B2.6 Análise dos textos expositivos: intención comunicativa, estrutura formal e de contido e características lingüísticas.

• Tipoloxía textual: o texto expositivo-informativo.• Estrutura dos textos expositivos.• Análise textual.• Expresión textual: creación dun texto expositivo.

B2.3 Comprender, producir e sintetizar o contido de textos expositivos e argumentativos de tema especializado do ámbito académico ou de divulgación científica e cultural.

• Redactar un resumo do texto lido.• Responder correctamente preguntas de comprensión textual.• Explicar o significado dun enunciado tirado do texto.

B2.6 Caracterizar, identificar e producir textos expositivos pertencentes a distintos ámbitos de uso.

• Identificar as características xerais do texto expositivo.• Sinalar as partes que compoñen un texto expositivo.• Indicar o tema e subtemas dos parágrafos que contén o texto.• Identificar o criterio lóxico empregado na estrutura do texto.• Redactar correctamente un texto expositivo seguindo unha estru-

tura proposta.

LGB2.3.2 Identifica o tema e a estrutura de textos de carácter expositivo e argumentativo, de tema especializado, propios do ámbito académico ou de divulgación científica e cultural.

• Redacta un resumo do texto.• Responde correctamente preguntas de comprensión textual sobre o contido do texto.• Explica coas súas propias palabras un enunciado tirado do texto.

LGB2.6.1 Produce, identifica e analiza a intención comunicativa, a estrutura formal, de contido e as características lingüísticas dos textos expositivos. • Identifica as características xerais do texto expositivo.• Sinala as partes que compoñen o texto expositivo.• Indica o tema e subtemas dos parágrafos que contén o texto.• Explica o criterio lóxico empregado na estrutura do texto.• Redacta correctamente un texto expositivo de tres parágrafos seguindo unha estrutura proposta.

CCL

CCLCAACSIEE



• Reflexión lingüística: os grupos cc e ct.• Reflexión lingüística: análise morfolóxica. Sufixos alterativos e de-

rivativos.B3.4 Caracterización morfolóxica do substantivo e o adxectivo.

• Reflexión lingüística: o plural das palabras rematadas en -l.B3.7 Recoñecemento, observación, uso e explicación dos conectores textuais.

• Os conectores textuais no texto expositivo: de adición, de contraste, de orde, de causa-consecuencia, de exemplificación e de conclu-sión.



• Completar palabras empregando os grupos cultos só nos casos ne-cesarios.

• Descompoñer morfoloxicamente palabras e recoñecer nelas os su-fixos derivativos.


• Escribir correctamente en plural palabras rematadas en -l.B3.7 Recoñecer en textos de diversa índole e usar nas producións pro-pias orais e escritas os diferentes conectores textuais.

• Identificar os conectores textuais no texto expositivo e clasificalos segundo o esquema dado.


• Completa unha serie de palabras empregando os grupos cultos só cando procede.• Descompón morfoloxicamente unha serie de palabras e indica nelas os sufixos derivativos.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo nun texto.• Escribe en plural correctamente varias palabras rematadas en -l.

LGB3.7.1 Identifica, explica e usa distintos tipos de conectores que lle proporcionan cohesión a un texto. • Localiza no texto expositivo os conectores textuais empregados e clasifícaos segundo o esquema dado.

CCL

CCL

CCL

Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 80-

83

dehp


B3.11 Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• O galego e o portugués na actualidade.


• Comparar dous textos e marcar as diferenzas entre o galego e o portugués na actualidade.

• Ler un texto en portugués reparando na súa pronuncia.


• Compara dous textos e marca as diferenzas entre o galego e o portugués na actualidade.• Le un texto en portugués reparando na súa pronuncia.

CCLCAACCEC


B.4.8 Historia da lingua: o Galego Medio, a dialectalización da lingua (s. XVI-XVII-XVIII), contexto histórico e cultural, situación sociolingüísti-ca e características lingüísticas.

• O galego e a súa historia: o Galego Medio, do século XVI ao XVIII.• Características lingüísticas do Galego Medio: o afastamento do

portugués.• Cadro das características lingüísticas do Galego Medio no nivel fo-

nético, morfosintáctico e léxico.• A dialectalización do galego neste período.

B.4.6 Distinguir as características lingüísticas fundamentais do Galego Medio (s. XVI-XVII-XVIII), describir o seu contexto e identificalo en textos.

• Coñecer o contexto sociohistórico do Galego Medio.• Distinguir as características lingüísticas do galego nesta etapa.• Explicar a situación sociolingüística do galego nesta época. • Analizar a repercusión desta etapa de dialectalización desenvolve-

mento posterior do galego.

LGB4.6.1 Distingue as características lingüísticas fundamentais do Galego Medio (s. XVI-XVII-XVIII), describe o seu contexto e identifícao en textos. • Describe o contexto sociohistórico do Galego Medio.• Distingue as características lingüísticas do Galego Medio no nivel fonético, morfosintáctico e léxico.

LGB4.6.2 Describe o contexto histórico e cultural do Galego Medio así como a súa situación sociolingüística. • Responde correctamente preguntas sobre a situación sociolingüística do galego nesta etapa de contacto co castelán, comparándoa coa etapa de

contacto co latín.• Expón os factores que impediron a substitución do galego polo castelán nos Séculos Escuros.

LGB4.6.3 Analiza a repercusión desta etapa de dialectalización da lingua no desenvolvemento posterior do galego.• Compara e analiza os procesos de estandarización do galego, o portugués e o castelán.• Apunta algúns fenómenos dialectais con orixe na época.

CCLCCEC

CCLCSCCCEC

CCLCSCCCEC



102 103

Estu

do d

a lin

gua

pp. 8

4-89

de


B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes. • O pronome persoal: definición. O pronome tónico e o pronome

átono.• As formas tónicas. Funcións sintácticas que desempeñan.• As formas átonas. Funcións sintácticas que desempeñan.• Cheísmo e teísmo.• O dativo de solidariedade.• Contraccións dos pronomes.• Colocación do pronome átono: anteposición ao verbo e colocación

do pronome co infinitivo e o xerundio.• Factores pragmáticos ou semánticos na colocación do pronome.


• Definir pronome persoal e distinguir entre formas tónicas e átonas.• Recoñecer os pronomes en textos e identificar as súas funcións

sintácticas.• Coñecer o cheísmo e teísmo e empregar correctamente o pronome

átono de segunda persoa.• Identificar os pronomes de solidariedade en enunciados.• Substituír frases por pronomes realizando as contraccións nece-

sarias.• Coñecer as normas de colocación do pronome átono e realizalas

correctamente.• Coñecer as varias posibilidades de colocación do pronome átono co

infinitivo e o xerundio.


• Define pronome persoal e distingue entre formas tónicas e átonas.• Identifica os pronomes en textos e mais a súa función sintáctica.• Recoñece o cheísmo e o teísmo e sinala incorreccións no uso do pronome átono de segunda persoa en enunciados dados.• Localiza en enunciados os pronomes de solidariedade.• Substitúe frases por pronomes realizando as contraccións necesarias.• Coñece as normas de colocación do pronome átono e corrixe erros en enunciados.• Sinala en enunciados varias posibilidades de colocación dos pronomes átonos cando procede.

CCL

Léxi

co e

sem

ántic

app

. 90-

91

de


B3.3 Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e correc-ción.

• Léxico estándar e desviación da norma.• Hipergaleguismos ou diferencialismos (supresión de -n- ou -l- in-

tervocálicos; redución de ditongos crecentes; alteración de sufixos e terminacións e alteración de consoantes ou grupos consonán-ticos).

• Vulgarismos (asimilacións e disimilacións vocálicas; adicións ou supresións de fonemas; metáteses; reducións ou vocalizacións en grupos consonánticos).

• Arcaísmos.• Lusismos.• Dialectalismos: distinción entre variantes diatópicas e localismos

léxicos.

B3.3 Producir textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección.

• Identificar e definir as principais desviacións da norma no léxico galego.

• Explicar o tipo de desviación que presentan algunhas formas inco-rrectas e empregalas correctamente.


• Evitar nas súas producións orais e escritas incorreccións debidas a interferencias con outras linguas.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección. • Identifica e define as principais desviacións da norma no léxico galego.• Explica o tipo de desviación que presentan algunhas formas incorrectas dadas e corríxeas.


• Evita nas súas producións orais e escritas incorreccións debidas a interferencias con outras linguas.

CCL

CCLCAA

Prác

tica

de li

ngua

p. 9

2

abdeghm


B1.1 Comprensión, interpretación e valoración de textos orais e audio-visuais de natureza diversa.

• Actividade de comprensión oral.B1.4 Desenvolvemento de habilidades de escoita activa, cunha actitude de interese, de cooperación e de respecto.

• Avaliación de producións orais.B1.5 Produción (planificación e execución de textos orais relacionados con algún contido do currículo ou tema de actualidade) adecuada á si-tuación comunicativa, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC, así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.

• A exposición oral.• Esquema: o texto oral expositivo.• Práctica de expresión oral.

B1.1 Comprender, interpretar e valorar diferentes tipos de discursos orais e audiovisuais.

• Comprender as exposicións orais presentadas polos outros mem-bros do grupo.

B1.4 Desenvolver habilidades de escoita activa, para identificar os re-cursos que proporcionan adecuación, coherencia e cohesión ao texto.

• Tomar notas sobre diversos aspectos dunha exposición oral.• Avaliar, coa axuda dun cuestionario, as intervencións orais do resto

do alumnado.• Avaliar a linguaxe e recursos empregados polos outros membros do

grupo na exposición oral.• Mostrar respecto ante as intervencións alleas.• Comentar a articulación e entoación adoptadas nas exposicións

orais.B1.5 Realizar producións orais planificadas, relacionadas con algún contido do currículo ou tema de actualidade adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.

• Elaborar, seguindo un esquema, un guión para unha presentación oral.

• Consultar fontes de información para elaborar un guión.• Expoñer oralmente un tema do seu interese presentando os con-

tidos de forma clara, adecuada á situación comunicativa e con corrección gramatical.

• Empregar axeitadamente os elementos prosódicos, a linguaxe cor-poral e manter autocontrol das emocións ao falar en público.

• Axudarse dun programa informático para realizar a súa presenta-ción.

LGB1.1.1 Identifica a intención comunicativa, a idea principal e as secundarias, de calquera texto oral. • Mostra explicitamente a comprensión das exposicións orais presentadas polo resto do alumnado.

LGB1.1.2 Recolle as ideas fundamentais e secundarias en resumos, esquemas ou mapas conceptuais. • Toma notas sobre diversos aspectos das exposicións orais.

LGB1.1.3 Interpreta, reflexiona e emite xuízos críticos sobre discursos orais de distinta natureza. • Avalía as exposicións orais do resto do grupo.

LGB1.4.1 Identifica os recursos que proporcionan adecuación, coherencia e cohesión ao discurso. • Avalía a linguaxe e os recursos empregados polos outros membros do grupo na exposición oral.

LGB1.4.2 Coñece, valora e aplica as normas que rexen a cortesía na comunicación oral; respecta as quendas e as opinións alleas. • Mostra respecto ante as intervencións alleas.

LGB1.4.3 Recoñece a importancia dos aspectos prosódicos (entoación, pausas, ton, timbre e volume), a linguaxe corporal adecuada (mirada, posición do corpo), así como o autocontrol das emocións ao falar en público.

• Comenta a articulación e entoación adoptadas nas exposicións orais.

LGB1.5.1 Planifica os seus textos orais e produce discursos adecuados, coherentes e ben cohesionados.• Elabora un guión para unha presentación oral seguindo un esquema.

LGB1.5.2 Consulta fontes de información diversas e revisa os borradores e esquemas. • Mostra o emprego de información para a elaboración do guión.

LGB1.5.3 Presenta os contidos de forma clara e ordenada e con corrección gramatical.

LGB1.5.4 Utiliza o rexistro adecuado á situación comunicativa.

LGB1.5.5 Emprega axeitadamente os elementos prosódicos (entoación e pronuncia axeitada, pausas, ton, timbre e volume), a linguaxe corporal (mirada, posición do corpo) así como o autocontrol das emocións ao falar en público.

LGB1.5.6 Emprega as TIC para documentarse bibliograficamente, revisar gramaticalmente o texto e elaborar unha presentación atractiva e innovadora. • Emprega un programa informático para apoiar a súa presentación.

CCLCSC

CCLCAA

CCLCAA

CCLCAA

CCLCSC

CCLCAACSC

CCLCAACSC

CCLCAA

CCL

CCLCSC

CCLCSC

CCLCDCAA

UNIDADE 5

104


1. Identifica as partes de que consta un texto expositivo no anterior fragmento e xustifícao.

Os sistemas antirroubo deseñados para coches, autocaravanas e motos son cada vez máis complexos, sofisti-cados e caros, pero non máis efectivos, tal e como revelan os datos.

En concreto, as estatísticas sinalan que en España se rouba un coche cada tres minutos, 480 ao día e case 175.000 vehículos ao ano. Un de cada cinco nunca aparece, o que lle supón ás aseguradoras un desembolso anual duns 80 millóns de euros. Os aparcamentos de aeroportos, grandes superficies, hospitais e estacións de tren son os escenarios elixidos polos ladróns para actuar, sobre todo durante os períodos de vacacións e de longas pontes. Aluaxes, despezamentos, comercialización por pezas ou exportación a outros países son algúns dos usos que se fan dos coches subtraídos. Ante este «boom» delituoso non é de estrañar que estean a proliferar empresas privadas dedicadas á busca e recuperación de coches roubados. Os métodos para logralo pasan, por exemplo, por ofrecer unha recompensa. As preferencias dos ladróns do século XXI decántanse en maior medida por coches de luxo, pero ningún vehículo está a salvo de ser subtraído.

Aínda que as estatísticas non recollen o número de lamias roubadas, de lectores de CD, bolsos e carteiras subtraídas das guanteiras dos coches, estes pequenos roubos tamén son moi comúns. O único que variou cos anos é o grao de sofisticación dos obxectos roubados; ao igual que sucedeu hai tres décadas cos radiocasetes, agora os GPS convertéronse no obxectivo prioritario dos ladróns que, xunto con pezas de vestir, dispositivos de mans libres ou sofisticados equipos de música constitúen os seus principais achados. O xeito de se face-ren con estes obxectos concrétase en dous tipos de actuación: por unha parte, forzar os fechos e romper os cristais, e, por outra, aproveitar os descoidos dos propietarios que deixan as portas ou ventás abertas. Por iso, a atención e a prudencia son tan importantes ou máis ca as ferramentas tecnolóxicas para evitar os roubos.

Revista Consumer, xullo-agosto 2008

2. Detecta os conectores presentes no texto e di de que tipo son (aditivos, de contraste, de orde, de causa-conse-cuencia, de exemplificación, de conclusión...).

3. Indica cales son as características básicas do Galego Medio no nivel fonolóxico, morfosintáctico e léxico.

4. Localiza os pronomes deste texto e clasifícaos en tónicos e átonos. Logo di a función de cada un.

Pregunteille que lle apetecía e respondeu que ron; pero, segundo saía eu da sala para collerllo, o tipo sentouse na mesa e díxome que me acercase. Eu parei onde quedara coa servilleta na man.

—Ven aquí, filliño. Achégate aquí.Dei un paso cara a el.—Será esta mesa para o meu compañeiro Bill? –preguntoume, cun ollar de esguello.Eu repliquei que non coñecía ao seu compañeiro Bill e que a mesa era para un hóspede da casa ao

que chamabamos «o capitán».R. L. Stevenson: A Illa do Tesouro

5. Introduce o pronome átono de segunda persoa (te / che) que corresponda na posición adecuada.– ____ vou ____ contar un conto.– Creo que ____ chamaron ____ os teus pais.– Preguntaches se ____ deixan ____ o coche para a fin de semana que vén?– ____ chaman ____ o Roxo pola cor do teu pelo.


105

– Non ____ arrepentirás ____ de mercalo. ____aseguro____ que vai ser así.– Agarda, que agora ____collo____ o neno do colo.– A ti ____vou____ poñer a andar enseguida.– Cando pasabas por debaixo dunha fiestra ____ botaron ____ auga por riba.– Se segues comportándote así non é difícil que ____ boten ____ da clase.– ____dixen ____ que me agardases nesa esquina e non apareciches, que ____ parece____?

6. Corrixe os erros de colocación do pronome átono que atopes nos seguintes enunciados.– Me dá a sensación de que iso ninguén creo. – Che hai tempo que non estou con ela pero a coñezo moi ben.– Nunca contouvos o chiste da gaivota e o cura? Non o podo crer.– Nos trouxeron un agasallo e non queren que abrámolo ata que volvan marchar.– Mañá me deixas os teus apuntamentos de Historia? En canto déasmos xa pásoos no caderno e chos devolvo.

7. Introduce lle ou lles segundo corresponda.– Di____ aos nenos que estean preparados para as sete e coménta____ á nai se poden chegar algo máis tarde.– Contou____ un conto antes de deitalos.– Xa ____ atoparon o defecto ao ordenador, di____ que axiña o terán arranxado.– Pintáron____ os ollos e os beizos e parecía unha rapaza.– Non ____ estrañe, meu pai, que os seus netos aínda non chegasen.

8. Clasifica as seguintes palabras segundo o tipo de desviación da norma presente en cada caso: espranza, pacencia, cibdade, simplesmente, ambente, vran, sul, urbán, nasces, teléfano, xuvenca, arradio,

narís, probe, escea, ponto, fuciño, pranta, irmao.

UNIDADE 5

106

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 5. LingUa e sociedade: o gaLego e a súa historia: o gaLego medio, sécULos xvi-xviii

A defensa do idioma maternoUn non aguanta cando sente que alguén esqueceu o seu idioma nativo. Que diremos dos que fixeron por esquecelo? É unha necesidade pensar que poida haber unha lingua, viva ou moirta, que sexa mellor para explicar os seus conceptos ca aquela que cada un mamou e usou en toda a súa infancia.

É moi útil que se estuden, se saiban, se entendan e se falen linguas estrañas, pero sen esquecer a nativa. Antes ben, débese procurar que as estrañas sirvan para entender e mellorar a propia. Xa se irá vendo neste glosario que a lingua galega non teñen por que desprezala os casteláns palurdos, que non a entenden, e non falan senón coma un papagaio aprendiz, nin merece ser esquecida dos nativos, aínda que leven moitos anos en rexións remotas.

F. Martín Sarmiento

CUESTIÓNS1. Quen foi frei Martín Sarmiento?2. Expresa a túa opinión sobre o contido do texto. Cres que segue a ter actualidade tres séculos despois?

UNIDADE 6

108

UNIDADE 6

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, valorar e producir textos argumentativos.– Distinguir as características lingüísticas fundamentais do Galego Moderno (desde o s. XIX ata 1916),

describir o seu contexto e identificalo en textos, elaborar traballos individuais e/ou en grupo nos que se describan e analicen textos anteriores a 1916.

– Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical dos determinantes, explicando os seus usos e valores nos textos.

– Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical dos pronomes e explicar os seus usos e valores nos textos.

– Manexar terminoloxía específica da linguaxe científico-tecnolóxica.

Contidos da unidade– O texto argumentativo.– O galego e a súa historia. O Galego Moderno, do século XIX ata 1916 O século XIX O Rexurdimento literario Evolución da escrita no século XIX Características da lingua do s. XIX a comezos do XX– Artigo, determinantes e pronomes O artigo Os demostrativos Os posesivos Os relativos Os interrogativos e exclamativos Os indefinidos Os numerais– Terminoloxía específica Os tecnolectos A linguaxe científico-tecnolóxica








109






110 111


Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 94-

97

abdeghim


B2.4 Comprensión, produción e valoración de textos procedentes dos medios de comunicación social tanto os publicitarios como os periodís-ticos de carácter informativo e de opinión.

• Lectura comprensiva dun texto argumentativo. «Polo d+ m= ;)», Nel Vidal: Praza Pública.

• Reflexión sobre o texto: práctica de comprensión textual.B2.8 Análise dos textos argumentativos: intención comunicativa, estru-tura formal e de contido e características lingüísticas.

• Tipoloxía textual: o texto argumentativo.• Estrutura dos textos argumentativos.• Algúns tipos de argumentos.• Expresión textual: redacción dun texto argumentativo.

B2.4 Comprender, producir e valorar de forma crítica textos periodísticos de carácter informativo ou de opinión.

• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global do texto.• Sintetizar o tema da lectura.• Propor un título alternativo para o texto lido.• Recoñecer como verdadeiras ou falsas unha serie de afirmacións

relacionadas co texto.B2.8 Caracterizar, identificar e producir textos argumentativos perten-centes a distintos ámbitos de uso.

• Definir argumentación e coñecer os trazos xerais do texto argu-mentativo.

• Analizar a estrutura dun texto argumentativo.• Identificar os principais tipos de argumentos.• Analizar os argumentos expostos nun texto segundo a súa tipo-

loxía.• Responder correctamente preguntas sobre a tese e conclusión ex-

presadas nun texto argumentativo.• Redactar un texto argumentativo sobre un tema proposto empre-

gando argumentos lóxicos.

LGB2.4.1 Comprende, produce e valora de forma crítica textos periodísticos de carácter informativo ou de opinión. • Le comprensivamente e interpreta o sentido global do texto.• Sintetiza nunha liña o tema da lectura.• Propón un título alternativo para o texto.• Indica razoadamente se son verdadeiras ou falsas unha serie de afirmacións relacionadas co texto.

LGB2.8.1 Produce, identifica e analiza a intención comunicativa, a estrutura formal e de contido e as características lingüísticas dos textos argumen-tativos.

• Define argumentación e identifica os trazos xerais do texto argumentativo.• Recoñece a estrutura do texto argumentativo nun artigo de opinión e sinala as partes que o compoñen.• Identifica os principais tipos de argumentos.• Clasifica segundo a súa tipoloxía os argumentos expostos nun artigo de opinión.• Responde correctamente preguntas sobre a tese e conclusión do texto.• Redacta un texto argumentativo rebatendo a tese do artigo analizado.

CCLCSC

CCLCSCCSIEE



• Redacción en galego estándar.• Léxico: expresións coloquiais.


• Reflexión lingüística: b/v.• Reflexión lingüística: terminación -cio/-zo.• Léxico: refráns.


• Reflexión lingüística: o xénero dos substantivos.B3.7 Recoñecemento, observación, uso e explicación dos conectores textuais.

• Os marcadores textuais no texto argumentativo: iniciativos; de ex-presión do punto de vista; de manifestación de certeza; de con-firmación; de exemplificación; contrastivos; de manifestación de acordo; organizadores do discurso; de adición; de causa-conse-cuencia.


• Reescribir en galego estándar un parágrafo redactado na linguaxe da mensaxería móbil.

• Recoñecer expresións coloquiais e coñecer os seus equivalentes cultos.


• Empregar b ou v coherentemente.• Recoñecer palabras coas terminacións -cio e zo.• Coñecer o significado de refráns.


• Recoñecer o xénero dos substantivos.B3.7 Recoñecer en textos de diversa índole e usar nas producións pro-pias orais e escritas os diferentes conectores textuais.

• Identificar e empregar os principais tipos de marcadores textuais empregados no texto argumentativo.

LGB3.2.1 Recoñece os rexistros lingüísticos en textos escritos en función da intención comunicativa.

LGB3.2.2 Valora a importancia de utilizar o rexistro axeitado a cada situación comunicativa e aplícao nas súas producións escritas. • Reescribe en galego estándar un parágrafo redactado na linguaxe da mensaxería móbil.• Emparella unha serie de palabras coloquiais cos seus equivalentes cultos.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección. • Completa con b ou v unha serie de palabras.• Escribe a terminación correcta para palabras rematadas en -cio/-zo.• Explica o significado de varios refráns.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo nun texto, relacionándoos coa intención comunicativa, coa tipoloxía textual, así como con outros compoñentes da situación comunicativa.

• Indica o xénero dunha serie de substantivos.LGB3.7.1 Identifica, explica e usa distintos tipos de conectores que lle proporcionan cohesión a un texto.

• Clasifica conectores extraídos do texto segundo a súa tipoloxía e ofrece un sinónimo válido no seu contexto.• Emprega marcadores textuais na actividade de expresión textual.

CCLCSC

CCLCSC

CCL

CCL

CCL

Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 98-

101

dep


B.4.9 Historia da lingua: o Galego Moderno (desde o s. XIX ata 1916), contexto histórico e cultural, situación sociolingüística e características lingüísticas.

• O galego e a súa historia. O Galego Moderno: do século XIX ata 1916.

• O século XIX.• O Rexurdimento literario.• Evolución da escrita no século XIX.• Características da lingua do século XIX e comezos do XX.• Etapas no proceso de construción do estándar: galego popularizan-

te, galego diferencialista, galego protoestándar e galego estándar.

B.4.7 Distinguir as características lingüísticas fundamentais do Galego Moderno (desde o s. XIX ata 1916), describir o seu contexto e identificalo en textos, elaborar traballos individuais e/ou en grupo nos que se descri-ban e analicen textos anteriores a 1916.

• Distinguir as características lingüísticas do Galego Moderno e co-ñecer as etapas no proceso de construción do estándar.

• Coñecer o contexto e situación sociolingüística do Galego Moderno.• Explicar por escrito o que se entende por Rexurdimento.• Analizar, respondendo preguntas, un fragmento do prólogo de

Cantares gallegos en relación coa súa época e co desenvolvemen-to posterior da lingua.

• Identificar nos textos os trazos propios do Galego Moderno e reco-ñecer os principais tipos de desviacións da norma actual presentes neles.

LGB4.7.1 Distingue as características lingüísticas fundamentais do Galego Moderno (desde o s. XIX ata 1916). • Distingue as características lingüísticas do Galego Moderno e coñece as diferentes etapas no proceso de construción do estándar.

LGB4.7.2 Describe o contexto histórico e cultural do Galego Moderno (desde o s. XIX ata 1916) así como a súa situación sociolingüística. • Describe o contexto histórico e cultural e a situación sociolingüística do Galego Moderno.• Explica por escrito o que se entende por Rexurdimento.

LGB4.7.3 Analiza a repercusión da etapa de nacemento do Galego Moderno (desde o s. XIX ata 1916) no desenvolvemento posterior da lingua.

LGB4.7.4 Identifica o Galego Moderno (desde o s. XIX ata 1916) en documentos non literarios e literarios. • Sinala no prólogo de Cantares gallegos os trazos propios do Galego Moderno e clasifica as desviacións da norma actual segundo os seus tipos.

LGB4.7.5 Elabora traballos de xeito individual e/ou en grupo nos que se describen e analizan textos anteriores a 1916. • Analiza, respondendo preguntas, un fragmento do prólogo de Cantares gallegos.

CCL

CCLCSCCCEC

CCLCSCCCEC

CCL

CCLCSCCCEC



112 113

Estu

do d

a lin

gua

pp. 1

02-1

07

de


B3.5 Coñecemento, tipoloxía e caracterización dos determinantes (arti-go, demostrativo, posesivo, interrogativos, exclamativos, cuantificadores e identificadores). B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes.

• Artigos, determinantes e pronomes: definición e diferenzas desde o punto de vista morfolóxico e sintáctico.

• O artigo: artigo determinado e artigo indeterminado (definición e formas).

• Os demostrativos: determinantes e pronomes (formas, contraccións e funcións).

• Funcións especiais dos demostrativos.• Os posesivos: determinantes e pronomes (formas e funcións).• O artigo ante o posesivo.• Outras formas, usos e valores dos posesivos.• Os relativos: determinantes e pronomes (formas e funcións).• Os interrogativos e exclamativos: determinantes e pronomes (for-

mas e funcións).• Os indefinidos: determinantes e pronomes (formas e funcións).• Encontro dos indefinidos con preposicións.• Os numerais: cardinais, ordinais, multiplicativos, partitivos e dis-

tributivos.

B3.5 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical dos determinantes, explicando os seus usos e valores nos textos. B3.9 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical dos pronomes e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Coñecer e distinguir en textos as formas, usos e funcións dos arti-gos, determinantes e pronomes.

• Explicar as diferenzas entre determinante e pronome.• Explicar as diferenzas entre determinante e adxectivo e ofrecer

exemplos razoados.• Localizar os artigos nun texto, clasificalos e explicar o seu uso. • Sinalar en textos as contraccións de preposicións, artigos, determi-

nantes e pronomes e identificar os seus elementos.• Clasificar como determinantes ou pronomes os demostrativos e

posesivos presentes nun texto.• Comentar o uso dos posesivos nun texto, así como a presenza ou

ausencia do artigo anteposto.• Escribir secuencias con cadanseu(s) e cadansúa(s).

LGB3.5.1 Identifica e explica os usos e valores dos determinantes, relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes. LGB3.9.1 Identifica e explica os usos e valores dos pronomes e relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes.

• Coñece e distingue as formas, usos e funcións dos artigos, determinantes e pronomes.• Explica coas súas palabras as funcións que poden desempeñar un determinante e un pronome.• Explica as diferenzas entre un determinante e un adxectivo e ofrece exemplos razoados.• Localiza os artigos nun texto, clasifícaos e explica o seu uso.• Marca nun texto as contraccións de preposicións e artigos e identifica os seus elementos.• Sinala nun texto os demostrativos e posesivos e clasifícaos como determinantes ou pronomes.• Comenta o uso dos posesivos nun texto e explica a presenza ou ausencia do artigo anteposto.• Constrúe dúas secuencias con cadanseu(s) e cadansúa(s).• Identifica e clasifica nun texto todos os artigos, determinantes e pronomes e comenta os elementos que compoñen as contraccións.

CCL

CCL

Léxi

co e

sem

ántic

app

. 108

-109

abcdghimp


B1.6 Presentación oral de textos expositivos e argumentativos, do ámbi-to académico e de divulgación científica e cultural.

• Lectura comprensiva e valoración persoal dun texto introdutorio sobre o galego e a tecnoloxía.

B1.8 Participación activa e argumentada en debates nos que se expresen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Debate sobre un contido do currículo: o emprego do galego no ám-bito científico-tecnolóxico.

B1.6 Expoñer oralmente con rigor e claridade un tema especializado de textos do ámbito académico ou de divulgación científica e cultural.

• Emitir a súa opinión sobre un tema do currículo con rigor, claridade e corrección.

• Evitar o uso de coloquialismos e palabras comodíns.• Empregar un rexistro adecuado na súa produción oral.

B1.8 Participar activa e argumentadamente en debates nos que se expre-sen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Debater sobre un contido do currículo empregando argumentos lóxicos.

• Comentar as contribucións dos interlocutores.• Respectar as quendas de fala.• Mostrar respecto cara ás opinións alleas.• Empregar unha linguaxe adecuada e non discriminatoria.

LGB1.6.1 Desenvolve un tema do currículo con rigor, claridade e corrección gramatical. • Emite a súa opinión sobre un tema do currículo con rigor, claridade e corrección.

LGB1.6.2 Emprega léxico preciso e especializado e evita o uso de coloquialismos e palabras comodín. • Evita o uso de coloquialismos e palabras comodíns.

LGB1.6.4 Adecúa o texto segundo a intención comunicativa, o tema e o xénero textual. • Emprega un rexistro adecuado na súa produción oral.

LGB1.8.1 Desenvolve argumentos de forma comprensible e convincente e comenta as contribucións dos interlocutores. • Opina empregando argumentos lóxicos.• Comenta as contribucións dos interlocutores.


• Respecta as quendas de fala.• Mostra respecto cara ás opinións alleas.• Emprega unha linguaxe adecuada e non discriminatoria.

CCLCSCCSIEECCL

CCLCSC

CCLCSC

CSIEE

CCLCSC


B2.3 Comprensión, produción e síntese de textos expositivos e argu-mentativos do ámbito académico e de divulgación científica e cultural (dicionarios, glosarios, enciclopedias).

• Procura de páxinas web sobre ciencia e tecnoloxía e dicionarios e vocabularios específicos.

• Actividades de precisión léxica.

B2.3 Comprender, producir e sintetizar o contido de textos expositivos e argumentativos de tema especializado do ámbito académico ou de divulgación científica e cultural.

• Procurar recursos dixitais de carácter lexicográfico.• Elaborar listaxes de termos específicos e incrementar o seu reperto-

rio léxico coa incorporación destes.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Realiza unha busca en Internet de páxinas web sobre ciencia e tecnoloxía.• Busca vocabularios específicos sobre materias propostas.• Busca de forma libre vocabularios específicos.

LGB2.3.1 Comprende, interpreta e sintetiza tanto o contido de materiais de consulta (dicionarios, glosarios, enciclopedias) e textos argumentativos e expositivos (ensaios).

• Elabora unha listaxe de palabras tiradas dun vocabulario específico.

LGB2.3.6 Emprega léxico preciso e especializado e evita o uso de coloquialismos e palabras comodín. • Incrementa o seu repertorio léxico coa incorporación de termos específicos.

CCLCMCCTCDCAA

CCLCMCCTCAA

CCL



• Terminoloxía específica (I). Os tecnolectos.• A linguaxe científico-tecnolóxica: características léxicas, morfosin-

tácticas e textuais.


• Reflexionar sobre o uso do galego na tecnoloxía e a incorporación de termos específicos.

• Sinalar as características dun tecnolecto.• Recoñecer os trazos propios da linguaxe científico-tecnolóxica.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección. • Reflexiona sobre o uso do galego na tecnoloxía e a incorporación de termos específicos.• Sinala as características dun tecnolecto científico.• Recoñece os trazos propios da linguaxe científico-tecnolóxica no que respecta ao léxico, ao nivel morfosintáctico e ao nivel textual.• Identifica o proceso de formación de termos específicos en vocabularios.

CCLCMCCT


114 115

Prác

tica

de li

ngua

p. 1

10

de



• Práctica de ortografía: hai, ai ou aí.• Práctica de ortografía: palabras con h.• Práctica de ortografía: grupos pl, cl, bl, fl e pr, cr, br, fr.• Práctica de ortografía: acentuación diacrítica.• Práctica de morfosintaxe: análise morfolóxica.

B3.4 Caracterización morfolóxica do substantivo e o adxectivo.• Práctica de morfosintaxe: o xénero dos substantivos.• Práctica de morfosintaxe: o superlativo culto.

B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal e das perí-frases verbais.

• Práctica de morfosintaxe: perífrases verbais.B3.11 Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• Práctica de ortografía: vogais dubidosas.


• Distinguir e empregar adecuadamente as formas hai, ai ou aí..• Escribir con h as palabras que o precisan.• Discriminar os grupos consonánticos con l e r.• Distinguir pares de palabras con til diacrítico.• Realizar unha análise morfolóxica.


• Formar o feminino dos substantivos.• Crear o superlativo culto dos adxectivos a partir dos sufixos co-

rrespondentes.B3.6 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do verbo e as perífrases verbais e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Identificar perífrases en enunciados e clasificalas coa axuda do apéndice gramatical.


• Empregar as vogais adecuadas en palabras que presentan interfe-rencias coa lingua castelá.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.• Distingue e emprega correctamente na escrita a forma verbal, a interxección e o adverbio homófonos.• Escribe con h as palabras que o precisan.• Completa unha serie de palabras con l ou r, segundo corresponda.• Emprega adecuadamente o til diacrítico.• Segmenta morfoloxicamente un grupo de palabras e identifica os valores dos morfemas.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo.• Forma correctamente o feminino de substantivos cuxo lexema varía en función do xénero.• Crea o superlativo culto dunha serie de adxectivos a partir do sufixo correspondente.

LGB3.6.1 Identifica e explica os usos e valores dos verbos e das perífrases e relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes.

• Localiza en enunciados perífrases verbais e clasifícaas coa axuda do apéndice gramatical.LGB3.11.1 Utiliza os coñecementos lingüísticos de ámbito contextual, textual, oracional e da palabra, desenvolvidos no curso nunha das linguas, para mellorar a comprensión e produción dos textos traballados en calquera das outras.

• Completa coa vogal axeitada unha serie de palabras.

CCL

CCL

CCL

CCLCAA

UNIDADE 6

116


1. O texto argumentativo componse de tese e argumentos. Define estes dous conceptos e enumera os tipos de argumentos máis empregados na elaboración deste tipo de discurso.

2. Explica que se coñece por Rexurdimento da lingua galega.

3. Le con atención o seguinte texto e comenta as características da lingua de comezos do século XX com-parándoa coa norma actual.

Xa demos unha ollada á xénesis do nacionalismo galego. Elí deixamos dito qu’as Irmandades da Fala viñeran a recollel-as esencias de todol-os movementos anteriores, descobrir n-elas a arela trascendente da nosa raza, e fondamentar esí a doutrina integral do nacionalismo.

A Irmandade dos Amigos da Fala tivo feitura na Cruña o día 18 do mes de Maio de 1916. Hoxe haina constituida no Ferrol, Santiago, Betanzos, Villalba, Lugo, Monforte, Estada y-Ourense. Están federadas co’elas a Xuventú de Defensa de Vilagarcía, as Xuventudes Nacionalistas de Santiago e de Vigo, e moitas Sociedades Agrarias.

Poden ingresar n-elas todol-os galegos, homes e mulleres, y-os que nono sendo de nacimento o sexan de curazón.

As irmandades teñen por fís: 1.–Porpagal-o emprego da lingoa galega. 2.–Conquerir unha ampla autonomía para Galicia. 3.–Traballar pr’a solución de todol-os probremas coleitivos e permanentes da terra galega. 4.–Traballar pol-a difusión da cultura centífica, literaria y-artísteca. 5.–Intervir na políteca pra qu’esta se faga en porveito do pobo.Cada Irmandade ten catro seiciós: Seición de Cultura e Fala, Seición d’Economía y-estudios sociaes,

Seición Agraria e Seición Políteca.Vicente Risco: Teoría do nacionalismo galego

4. Corrixe os erros que observes nas frases seguintes:–Esos amigos e esos parientes están mellor aloxados aquí que en aquel outro hotel.–Non quero de esta torta que quero de aquela outra.–Tiñas razón. En aquel partido non houbo máis goles, e de iso son consciente.–De aquilo que falabamos onte non hai nada.–Ese que dis parece mellor que aquel outro que nos recomendan.–De iso non quero saber nada en este momento.–En este momento non temos máis globos de esas cores.–Volve en outro momento, pero non en esa actitude.–De aquela aceptamos o trato e asinamos xa en esta mesa.–Colócamos de este xeito que así me quedan como esos outros de aquela cor.

5. Corrixe os erros que atopes nos seguintes enunciados.–Meu pai non está na casa.–Canto tempo, o meu amigo!–Túa sobriña traballa aquí.–Tráioche un agasallo, meu rei.

6. Enumera as funcións especiais que poden desempeñar algúns demostrativos.

7. Expón cales son as principais características da linguaxe científico-tecnolóxica e achega exemplos.


117

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 6. LingUa e sociedade: o gaLego e a súa historia: o gaLego moderno: do sécULo xix ata 1916

O Rexurdimento¿Cal é, ó final, o balance que se pode facer do Rexurdimento? Houbo un avance, isto é innegable, no terreo do cultivo poético, e non porque durante o XVII, o XVIII e os inicios do XIX non se chegase a publicar ningún texto, senón porque de 1840 en diante se asistiu a un notable incremento da producción coroado polas obras hoxe clásicas de Rosalía, Curros e Pondal. Tampouco consistía novidade, en sentido estricto, a elaboración de prosa e teatro en lingua galega, pois iso xa se fixera esporadicamente na época pregaleguista anterior ó Rexurdimento (...). En troques disto, a aparición de publicacións periódicas escritas integra-mente en idioma galego si supuxo unha novidade digna de ser subliñada, pois ábrelle irrenunciablemente campo de cultivo a unha lingua que necesitaba perentoriamente ampliar horizontes; merecen lembrarse aquí sobre todo O Tío Marcos d’a Portela, O Galiciano e A Monteira (...).

Nesta orde de cousas hai que situar a producción gramatical e lexicográfica que se foi publicando desde a década de 1860. Salvo a Gramática gallega (1868) de Saco Arce, ningunha destas obras era parangonable ao labor inxente realizado por Sarmiento no século XVIII, pero, en cambio, as súas posibilidades de in-fluír efectivamente no corpo social foron maiores cás da obra do benedictino (...). O primeiro diccionario galego publicado foi o Diccionario gallego-castellano (1863) de Fancisco Javier Rodríguez; o primeiro texto gramatical, o Compendio de gramática gallega-castellana (1864) de Francisco Mirás; virían logo El habla gallega (1868) de Cuveiro Piñol, a Gramática gallega (1868) de Saco Arce, o Diccionario gallego (1876) de Cuveiro Piñol e o Diccionario gallego-castellano (1884) de Marcial Valladares (...).

Á parte disto, outro dos grandes froitos do Rexurdimento foi o feito de que con el se puxo sobre a mesa o debate público sobre o porvir do idioma de Galicia, aínda que daquela tal debate soamente lle interesaba a unha minoría cultivada que se encontraba no dilema de abandonar definitivamente o galego, como fixe-ran e viñan facendo as clases sociais a que ela pertencía, ou loitar pola súa pervivencia. Mais ó finaliza-lo século XIX a introducción do galego no ensino, na vida relixiosa ou nas diversas administracións civís continuaba sendo unha quimera.

Eu creo que as aspiracións que durante aquelas décadas expresaron persoas como Juan Manuel Pin-tos, Manuel Murguía, Rosalía de Castro, Juan Antonio Saco Arce, Antonio de la Iglesia, Valentín Lamas Carvajal, Alfredo Brañas e outros se viron fanadas polas propias limitacións dos rexurdimentistas. Recla-maban a rehabilitación social do galego, pero a sociedade na que predicaban isto, moito máis forte como grupo ca eles como individuos, non estaba preparada sequera para comprender esta proposta, canto máis para aceptala e poñela en práctica. Procedentes case todos eles dos minoritarios sectores cultivados que xa abandonaran o galego e que como grupo o desprezaban, non foron capaces de superar no terreo persoal o férreo convencionalismo que en materia de idioma imperaba naquela Galicia e non asumiron o galego como lingua válida para todo. En xeral a súa práctica lingüística non foi consecuente coas ideas que pro-palaban, e isto sen dúbida tivo que lles restar creto e capacidade de persuasión ante a cidadanía en xeral, e máis particularmente ante as persoas da súa mesma posición social menos proclives ó galeguismo (...).

Ramón Mariño Paz: Historia da lingua galega

CUESTIÓNS1. Cales foron as verdadeiras novidades que achegou o Rexurdimento á historia da lingua galega, segundo o

autor do texto?2. No plano sociolingüístico, cal é o prexuízo que non superaron os principais protagonistas do Rexurdimen-

to galego, segundo o texto?

UNIDADE 7

118

UNIDADE 7

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, valorar e producir textos periodísticos (noticias).– Coñecer as variedades lingüísticas inherentes ás linguas e aplicalas ao caso concreto do galego.– Recoñecer e utilizar os diferentes rexistros lingüísticos en función dos ámbitos sociais valorando a impor-

tancia de usar o rexistro axeitado a cada momento.– Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical do verbo e explicar os seus usos e

valores nos textos: en concreto os conceptos de verbos regulares; modo; tempo e voz pasiva.– Manexar terminoloxía específica da linguaxe xurídico-administrativa.

Contidos da unidade– O texto periodístico (a noticia).– Variación interna da lingua galega: os rexistros lingüísticos Variedades lingüísticas Variación social ou diastrática Variación situacional ou diafásica: os rexistrosOs verbos regulares Morfoloxía do verbo O modo e o tempo A voz pasivaTerminoloxía específica II A linguaxe xurídico-administrativa

Elementos transversais da unidade– Desenvolvemento da curiosidade e o interese pola ciencia e as investigacións cientíticas.– Non discriminación por calquera condición ou circunstancia persoal ou social.– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo







119






120 121


Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 112

-115

abdeghmñ


B1.3 Comprensión, interpretación e valoración de textos orais proceden-tes dos medios de comunicación social.B1.5 Produción (planificación e execución de textos orais relacionados con algún contido do currículo ou tema de actualidade) adecuada á si-tuación comunicativa, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC, así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.

• Actividade de expresión oral: simulación dun telexornal.

B1.3 Comprender, interpretar e valorar textos orais e audiovisuais dos medios de comunicación.

• Escoitar con atención e respecto as exposicións orais alleas.B1.5 Realizar producións orais planificadas, relacionadas con algún contido do currículo ou tema de actualidade adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.

• Planificar o texto oral e producir un discurso adecuado, coherente e cohesionado.

• Consultar fontes de información e revisar os borradores.• Empregar as TIC na súa presentación oral.• Expoñer oralmente unha noticia no rexistro adecuado, de forma

clara e gramaticalmente correcta e cunha linguaxe corporal axei-tada.

LGB1.3.2 Identifica as características propias dos principais xéneros informativos e de opinión procedentes dos medios de comunicación social. • Escoita con atención e respecto as exposicións orais dos seus compañeiros e compañeiras.

LGB1.5.1 Planifica os seus textos orais e produce discursos adecuados, coherentes e ben cohesionados.

LGB1.5.2 Consulta fontes de información diversas e revisa os borradores e esquemas.

LGB1.5.3 Presenta os contidos de forma clara e ordenada e con corrección gramatical.

LGB1.5.4 Utiliza o rexistro adecuado á situación comunicativa.

LGB1.5.5 Emprega axeitadamente os elementos prosódicos (entoación e pronuncia axeitada, pausas, ton, timbre e volume), a linguaxe corporal (mirada, posición do corpo) así como o autocontrol das emocións ao falar en público.

LGB1.5.6 Emprega as TIC para documentarse bibliograficamente, revisar gramaticalmente o texto e elaborar unha presentación atractiva e innovadora. • Expón oralmente unha noticia empregando o rexistro adecuado, de forma clara e gramaticalmente correcta e cunha linguaxe corporal axeitada.

CCLCSC

CCLCAAE

CAACSIEE

CCL

CCLCSC

CCLCSCCSIEE

CCLCDCAA


B2.4 Comprensión, produción e valoración de textos procedentes dos medios de comunicación social tanto os publicitarios como os periodís-ticos de carácter informativo.

• Lectura comprensiva dun texto periodístico. «Facer a cama é malo para a saúde», GCiencia.

• Reflexión sobre o texto: práctica de comprensión textual.B2.7 Análise dos textos narrativos: intención comunicativa, estrutura formal e de contido e características lingüísticas.

• Tipoloxía textual: a noticia.• Estrutura da noticia: partes e características.• Procedementos de conexión: por repetición (recorrencias e familias

léxicas) e por substitución (pronomes e adverbios; elipses, sinóni-mos, hiperónimos).

• Expresión textual: redacción dunha noticia.

B2.4 Comprender, producir e valorar de forma crítica textos periodísticos de carácter informativo.

• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global do texto.• Extraer as ideas principais de cada parágrafo.• Realizar unha síntese do texto expoñendo as ideas máis importan-

tes.• Recoñecer como verdadeiras ou falsas varias afirmacións sobre o

texto, xustificando a resposta.B2.7 Caracterizar, identificar e producir textos narrativos pertencentes a distintos ámbitos de uso.

• Coñecer as partes e características da noticia.• Identificar no texto a estrutura xeral e as características da noticia

achegando exemplos.• Comprobar a pertinencia dos seis interrogantes clásicos da noticia

no texto da entrada e os titulares.• Recoñecer no texto referencias léxicas e clasificalas.• Redactar unha breve noticia sobre un acontecemento real ou in-

ventado cumprindo coas características e estilo propios do xénero.

LGB2.4.1 Comprende, produce e valora de forma crítica textos periodísticos de carácter informativo ou de opinión. • Le comprensivamente e interpreta o sentido global do texto.• Extrae as ideas principais de cada parágrafo.• Sintetiza o texto expoñendo as ideas máis importantes.• Di se son verdadeiras ou falsas varias afirmacións sobre o texto e xustifica a súa resposta.

LGB2.7.1 Produce, identifica e analiza a intención comunicativa, a estrutura formal e de contido e as características lingüísticas dos textos narrativos. • Coñece as partes e características da noticia.• Identifica no texto a estrutura xeral e as características da noticia, achegando exemplos.• Comproba a pertinencia dos seis interrogantes clásicos da noticia no texto da entrada e os titulares.• Encontra referencias léxicas no texto e clasifícaas.• Redacta unha breve noticia sobre un acontecemento real ou inventado cumprindo coas características e estilo propios do xénero.

CCLCSC

CCL



• Reflexión lingüística: h e f.• Reflexión lingüística: ortografía dubidosa.• Reflexión lingüística: s ou x.• Reflexión lingüística: escrita dos números.• Léxico: familias léxicas.• Léxico: pares dubidosos.• Léxico: precisión léxica; o campo semántico das partes do corpo.

B3.7 Recoñecemento, observación, uso e explicación dos conectores textuais.

• Os conectores textuais: aditivos, opositivos, causais ou consecuti-vos; conectores organizadores do discurso.


• Empregar adecuadamente o h e o f na escrita.• Escribir correctamente palabras con ortografía dubidosa.• Empregar con corrección o s e o x e recoñecer os casos en que

ambas as grafías son válidas.• Escribir axeitadamente os números.• Ampliar o seu repertorio léxico completando familias léxicas e indi-

car se son regulares ou irregulares.• Coñecer a diferenza de significado entre pares de palabras dubi-

dosos.• Definir un termo extraído do texto e achegar un sinónimo e un

antónimo.• Ampliar o coñecemento do campo semántico do corpo definindo

varios termos.B3.7 Recoñecer en textos de diversa índole e usar nas producións pro-pias orais e escritas os diferentes conectores textuais.

• Agrupar conectores do texto segundo o seu tipo e empregar outros conectores válidos no contexto.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección. • Completa con h ou f unha serie de palabras.• Escribe a vogal adecuada en palabras con ortografía dubidosa.• Completa con s ou x varios termos e indica os casos en que son correctas as dúas grafías.• Escribe en letra todos os números que figuran no texto.• Escribe as familias léxicas de varios termos e indica se son regulares ou irregulares.• Explica a diferenza de significado entre palabras tiradas do texto e os seus pares.• Define un termo extraído do texto e achega un sinónimo e un antónimo.• Define varias palabras pertencentes ao campo semántico das partes do corpo.

LGB3.7.1 Identifica, explica e usa distintos tipos de conectores que lle proporcionan cohesión a un texto.• Clasifica varios conectores tirados do texto e achega outros válidos no contexto.

CCL

CCLCAA



122 123


Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 116

-119

bdehm


• Variación interna da lingua galega: os rexistros lingüísticos.• Variedades lingüísticas (variación temporal, xeográfica, social, si-

tuacional e variedade estándar).• Variación social ou diastrática: nivel alto, nivel medio, nivel baixo.

As xergas.• Variación situacional ou diafásica: os rexistros lingüísticos (do re-

xistro coloquial ao rexistro formal). Os tecnolectos.


• Identificar nos textos as características propias de diferentes varie-dades lingüísticas.

• Recoñecer diferentes rexistros en textos.• Analizar as características lingüísticas do rexistro propio dos chats

e mensaxería móbil.• Elaborar un glosario da xerga xuvenil.• Reescribir enunciados en diferentes rexistros lingüísticos.• Escribir un conto clásico nalgunha das variedades lingüísticas do

galego.• Empregar o rexistro adecuado segundo o contexto mediante a rees-

critura dun texto literario en dúas variantes diafásicas.

LGB3.2.1 Recoñece os rexistros lingüísticos en textos orais e escritos en función da intención comunicativa. • Compara varios textos e identifica neles diferentes variedades lingüísticas.• Explica as diferenzas entre varias secuencias redactadas en diferentes rexistros.• Analiza as características lingüísticas dun texto procedente dun chat ou dunha conversa de WhatsApp.

LGB3.2.2 Valora a importancia de utilizar o rexistro axeitado a cada situación comunicativa e aplícao nas súas producións orais e escritas. • Elabora un glosario da xerga xuvenil.• Reescribe enunciados empregando diferentes rexistros lingüísticos.• Escribe un conto clásico nalgunha das variedades lingüísticas do galego.• Reescribe un texto literario nun rexistro coloquial e nun rexistro formal, adxudicándolle un contexto adecuado en ambos os casos.

CCLCSC

CCLCSC


Estu

do d

a lin

gua

pp. 1

20-1

23

e B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.• Os verbos regulares: definición desde o punto de vista semántico,

morfolóxico e sintáctico.• Tipos de verbos: copulativos, predicativos, transitivos, intransitivos,

reflexivos, pronominais, recíprocos, impersoais.• Morfoloxía do verbo: o tema (raíz e vogal temática); o morfema

modo-temporal e o morfema número-persoal. O paradigma ver-bal.

• O modo e o tempo: os tempos de indicativo; os tempos de subxun-tivo e o imperativo.

• A voz pasiva.


• Definir o verbo desde o punto de vista semántico, morfolóxico e sintáctico e segundo a súa tipoloxía.

• Recoñecer os morfemas verbais e comprender cales son exclusivos do verbo.

• Identificar as diferenzas entre o modo indicativo e o subxuntivo.• Analizar morfoloxicamente formas verbais.• Conxugar en varios tempos de indicativo e subxuntivo diferentes

verbos.• Recoñecer a temporalidade de varias formas verbais respecto ao

momento da fala.• Identificar o valor temporal de formas verbais en varias secuencias.• Recoñecer as características da voz pasiva.


• Define o verbo desde o punto de vista semántico, morfolóxico e sintáctico e segundo a súa tipoloxía.• Recoñece os morfemas verbais e razoa cales son exclusivos do verbo.• Explica as diferenzas entre o modo indicativo e o subxuntivo.• Descompón formas verbais e indica de que tipo son os seus morfemas.• Conxuga en varios tempos de indicativo e subxuntivo diferentes verbos.• Sinala a temporalidade de varias formas verbais respecto ao momento da fala.• Explica o valor temporal de formas verbais en varias secuencias.• Recoñece as características da voz pasiva.

CCL


Léxi

co e

sem

ántic

app

. 124

-125

abcdeghm

B1.8 Participación activa e argumentada en debates nos que se expresen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Posta en común de opinións sobre o carácter «críptico» dalgúns tex-tos pertencentes ao ámbito xurídico-administrativo.


• Debater sobre un contido do currículo empregando argumentos lóxicos.

• Comentar as contribucións dos interlocutores.• Respectar as quendas de fala.• Mostrar respecto cara ás opinións alleas.• Empregar unha linguaxe adecuada e non discriminatoria.

LGB1.8.1 Desenvolve argumentos de forma comprensible e convincente e comenta as contribucións dos interlocutores. • Opina empregando argumentos lóxicos.• Comenta as contribucións dos interlocutores.


• Respecta as quendas de fala.• Mostra respecto cara ás opinións alleas.• Emprega unha linguaxe adecuada e non discriminatoria.

CCLCSCCSIEE

CCLCSCCSIEE



• Procura en Internet dun texto administrativo.


• Procurar en Internet unha páxina do DOG e sinalar nela as caracte-rísticas da linguaxe administrativa.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Busca en Internet unha páxina do DOG e sinala nela algunhas características da linguaxe administrativa.

CCLCDCAA


B3.2 Coñecemento dos diferentes rexistros lingüísticos e dos factores que inciden no uso da lingua en distintos ámbitos e valoración da im-portancia de utilizar o rexistro adecuado en relación coa situación co-municativa. B3.3 Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e correc-ción.

• Terminoloxía específica (II). A linguaxe xurídico-administrativa: ti-poloxía dos textos (lexislativos, administrativos e xudiciais).

• Características léxicas, morfosintácticas e textuais da linguaxe xu-rídico-administrativa.


• Recoñecer as características principais da linguaxe xurídico-admi-nistrativa.

• Reescribir unha sentenza xudicial nun rexistro medio.B3.3 Producir textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección.

• Ampliar o seu repertorio léxico mediante a definición de termos propios do tecnolecto xurídico-administrativo.

• Corrixir erros habituais na linguaxe xurídico-administrativa.

LGB3.2.1 Recoñece os rexistros lingüísticos en textos orais e escritos en función da intención comunicativa. • Analiza as principais características dun texto xudicial.• Sinala as características propias da linguaxe administrativa nun texto.

LGB3.2.2 Valora a importancia de utilizar o rexistro axeitado a cada situación comunicativa e aplícao nas súas producións orais e escritas.• Reescribe unha sentenza xudicial nun rexistro medio.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección. • Define varios termos propios do tecnolecto xurídico-administrativo.• Corrixe enunciados que conteñen erros habituais na linguaxe xurídico-administrativa.

CCLCSC

CCLCSC

CCLCAACSIEE


124 125


Prác

tica

de li

ngua

p. 1

26

de


• Práctica de ortografía: l en posición intervocálica.• Práctica de ortografía: n en posición intervocálica.• Práctica de ortografía: -iente, -ente, -inte.• Práctica de ortografía: cua-/ca-/co-.


• Práctica de morfosintaxe: o número.B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.

• Práctica de morfoloxía: análise morfolóxica do verbo.B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes.

• Práctica de morfosintaxe: colocación dos pronomes átonos.• Práctica de morfosintaxe: colocación dos pronomes e contraccións.


• Empregar l en posición intervocálica nos casos necesarios.• Utilizar o n intervocálico nos casos precisos.• Usar correctamente as terminacións -iente, -ente, -inte.• Distinguir as palabras que conteñen as sílabas cua-/ca-/co-.


• Escribir en plural enunciados mantendo o sentido.B3.6 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do verbo.

• Analizar morfoloxicamente formas verbais.• Identificar o tempo, número e persoa de formas verbais.


• Empregar os pronomes átonos segundo as regras morfosintácticas do galego.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical.• Completa termos empregando l en posición intervocálica nos casos necesarios.• Utiliza o n intervocálico nos casos precisos para completar unha serie de palabras.• Utiliza convenientemente as terminacións -iente, -ente, -inte.• Completa correctamente unha serie de palabras coas sílabas cua-/ca-/co-.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo nun texto, relacionándoos coa intención comunicativa, coa tipoloxía textual, así como con outros compoñentes da situación comunicativa.

• Escribe en plural varios enunciados mantendo o sentido.LGB3.6.1 Identifica e explica os usos e valores dos verbos.

• Descompón morfoloxicamente varias formas verbais.• Indica o tempo, número e persoa de varias formas verbais.


• Coloca no lugar adecuado formas pronominais átonas.• Introduce o pronome en enunciados realizando as contraccións necesarias.

CCLCAACSIEE

CCL

CCL

CCL

UNIDADE 7

126


1. Identifica as partes de que consta unha noticia no seguinte texto.

OS TURISTAS A PROL DE QUE SE FALE GALEGO

Europa Press.

Unha enquisa da Dirección Xeral de Turismo confirma que os visitantes a Galiza consideran unha vantaxe a existencia do galego e coidan que a presenza da nosa lingua, á parte do castelán, «dálle a Galiza persona-lidade e identidade».

Os turistas que visitan Galicia consideran que a existencia nesta comunidade dun idioma propio cooficial ao castelán, o galego, é un dos factores que promoven que sexa considerada como «un lugar especial e non estandarizado» e, en lugar de sinalar este feito como un obstáculo, cren que esta lingua lle confire «identidade».

Así o conclúe un estudo interno, realizado mediante enquisas a visitantes en Galicia, encargado este ano pola Dirección Xeral de Turismo e á conclusión da cal tivo acceso Europa Press. Precisamente, estas conclusións colisionan co manifestado esta semana pola Mesa do Turismo en Madrid, que afirmou que a cooficialidade lingüística nalgunhas autonomías españolas «prexudica a imaxe do turismo español».

Neste sentido, a Dirección Xeral de Turismo manifestou sentirse «en desacordo» coa idea de que a existencia de dúas linguas nalgúns territorios españois, como Galicia, Euskadi, Cataluña, Valencia ou as Baleares, «supón unha dificultade para os turistas» tanto castelanfalantes como estranxeiros, tal e como manifestou a Mesa ao adherirse esta semana ao «Manifesto por unha lingua común».

En contraposición, segundo os datos achegados por Turismo a Europa Press, as enquisas realizadas apuntan precisamente ao idioma propio como «un dos valores e elementos simbólicos que actualmente en maior medida sustentan a imaxe de Galicia como destino turístico» e expresan, textualmente, que «non xera rexeitamento» por parte dos viaxeiros.

Nesta liña, Turismo asegurou que os visitantes ven o idioma propio de Galicia como «un elemento diferenciador e representativo» da comunidade, que permite «un maior achegamento á cultura local».

2. Enumera algunhas das características do estilo xornalístico apoiándote en exemplos tirados do texto.

3. Di cales son as diferentes variedades lingüísticas que se dan no interior das linguas e explica cales son os fac-tores que provocan esta variedade en cada caso.

4. Explica cal é a diferenza entre rexistro máis formal e rexistro máis coloquial.

5. Descompón as seguintes formas verbais nos morfemas de que están constituídas e indica de que tipo son: lerías, parade, aparecesen, estudabamos, cantares, xogamos, bailaramos.

6. Di en que tempo, modo, persoa e número están as seguintes formas verbais: Soou Bateramos Xogaría Podiamos Perdoaría Dormen Rompestes Arme Poboando Recibirdes Xogade Comiches Atopásedes Fuximos Andaron

7. Indica as características fundamentais da lingua xurídico-administrativa e exemplifícaas.


127

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 7. LingUa e sociedade: variación interna da LingUa: os rexistros Lingüísticos

A lingua da rede: o inglés e a paralinguaÉ a xuventude a que aceptou máis axiña as normas do xogo da rede ó se-lo grupo máis preparado para o acceso á informática (falta de reparo, convivencia cos ordenadores desde a infancia, manexo do inglés...) ó que se lle engade o desexo de descubrir novos mundos e culturas característico deste grupo de idade. (...) Partindo da base da xuventude dos que acceden maioritariamente á rede, tampouco nos ha de estraña-la enorme tendencia á absorción de anglicismos que presenta este grupo. (...)

A consecuencia directa deste convivir coa lingua saxoa constitúena a multitude de anglicismos que se descobren nos espazos frecuentados polos surfeadores, hackers e demais usuarios dos sitios da Internet, quen por medio dun simple search poden atopar aquel top ou aquel colega que xa hai tempo quería recibi-la mú-sica do grupo de moda, pero esquecera atacar ou atachea-lo file no último mail. Todo isto está a crear unha nova e incontrolable tradición de discurso que está funcionando, en cada unha das linguas diferentes do inglés, como acicate para o cambio lingüístico.

Denomino aquí paralingua todos aqueles recursos tipográficos que se desenvolven co teclado do orde-nador coa fin de simbolizar un referente concreto: iconos, ideogramas etc. sen barreiras lingüísticas. (...)

Ideogramas: Para que as chamadas «conversas virtuais» teñan realmente carácter de imitación dun diálogo oral habitual, cómpre botar man de determinados elementos (sempre gráficos) que permitan a impresión de observacións de tipo irónico, de exclamación, de tristura etc. Este tipo de ideogramas son tamén coñecidos co nome de Emoticons (conxunto de iconos especializados na expresión de emocións). En 1980, Scott Fahlman foi o primeiro en utiliza-lo primeiro, e máis sinxelo, ideograma; o coñecido «Smiley». Xirando a cabeza cara abaixo e á esquerda podemos descubrir que estamos ante unha cara humana onde os dous puntos representan os ollos, o trazo o nariz e a paréntese un sorriso. Partindo deste concepto des-envolvéronse multitude de novos ideogramas:

; ) sorriso cun chisco de ollo: D o usuario estase a rir de ti: DDD o usuario estase a rir de ti a gargalladas (...)Xunto a este aparato iconográfico cabe apuntar todos aqueles mecanismos gráficos que posibilitan a

expresión de determinados riscos prosódicos, así, o asterisco denota expresión de sentimento ou de marca-ción exclusiva da palabra que acompaña:

> A ti xa sei que non che importa, pero a *min* si, e *moito* > De veras que *non* sei de que me falasOutra posibilidade moi aceptada é a de escribir con maiúsculas as palabras que se queren salientar:> ¿Estás seguro de que lle queres EN SERIO ou é só un dos teus xogos?Tamén é común a repetición dos signos de interrogación ou de admiración para remarca-la intención:> Noraboa!!!!!!!

María Xesús Bello Rivas: «O ordenador como medio de comunicación lingüística: entre oralidade e escrita», Cadernos de Lingua, 17

CUESTIÓNS1. Resume as características da linguaxe empregada na mesaxería electrónica, correos electrónicos ou chats.

Que pretendemos os usuarios co emprego destes recursos? Pon exemplos doutros recursos que se utilizan con estes mesmos fins, como abreviaturas do tipo ‘xq’ = porque, ou onomatopeas.

2. Elabora unha listaxe o máis ampla posible de Emoticons (tamén podes inventar algunha que che pareza útil e que non estea fixada polo uso).

3. Analiza a túa propia fala na busca de anglicismos. Despois entre toda a clase facede unha posta en común, clasificándoos por campos semánticos. Que campos semánticos predominan? A que cres se debe? Consi-deras que se trata dun fenómeno prexudicial para as diferentes linguas?

UNIDADE 8

128

UNIDADE 8

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, valorar e producir textos periodísticos (reportaxes).– Describir a diversidade lingüística no mundo, en Europa e na Península Ibérica. Distinguir conceptos

básicos de contacto de linguas.– Distinguir entre lingua minorizada e lingua minoritaria e coñecer algúns exemplos do ámbito europeo.– Definir conflito lingüístico e proceso de normalización.– Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical do verbo e explicar os seus usos e

valores nos textos. – Recoñecer os principais tipos de alternancias vocálicas e irregularidades nos verbos.– Distinguir nun texto verbos con alternancias vocálicas ou irregulares.– Detectar préstamos doutras linguas no galego e clasificalos en necesarios e innecesarios.

Contidos da unidade– O texto periodístico (a reportaxe).– As linguas do mundo. A Europa multilingüe A diversidade lingüística no mundo Linguas minorizadas e minoritarias A diversidade lingüística en Europa.– As alternancias vocálicas– Os verbos irregulares As irregularidades no lexema– Préstamos doutras linguas

Elementos transversais da unidade– Prevención e resolución pacífica de conflitos.– Rexeitamento de calquera tipo de violencia, racismo ou xenofobia e respecto aos dereitos humanos e non

discriminación por razón de orixe.– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo







129






130 131


Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 128

-131

abcdeghm


B1.4 Desenvolvemento de habilidades de escoita activa, cunha actitude de interese, de cooperación e de respecto. B1.7 Produción de discursos orais, en intervencións espontáneas, ade-cuados á situación e á intención comunicativa desexada, con coheren-cia, cohesión e corrección. B1.8 Participación activa e argumentada en debates nos que se expresen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Faladoiro sobre un tema de actualidade: inmigración e crise eco-nómica.

B1.4 Desenvolver habilidades de escoita activa. B1.7 Producir textos orais, en intervencións espontáneas, adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohe-sión e corrección.

• Participar con fluidez, coherencia, cohesión e corrección nas inter-vencións orais espontáneas.


• Expoñer argumentos de forma comprensible e empregando crite-rios lóxicos.

• Comentar a contribución dos interlocutores.• Respectar as quendas de fala.• Mostrar respecto polas opinións alleas.• Usar unha linguaxe non discriminatoria.


LGB1.7.2 Participa con fluidez nas intervencións orais espontáneas respectando as regras morfosintácticas desta lingua, en especial a colocación do pronome átono, así como a fonética galega (pronuncia das 7 vogais, n velar, fonema fricativo palatal xordo). LGB1.8.1 Desenvolve argumentos de forma comprensible e convincente e comenta as contribucións dos interlocutores.

• Expón os seus argumentos de forma comprensible e empregando criterios lóxicos.• Comenta a contribución dos interlocutores.


• Respecta as quendas de fala.• Mostra respecto polas opinións alleas.• Emprega unha linguaxe non discriminatoria.

CCLCSC

CCL

CCLCSCCSIEE

CCLCSCCSIEE


B2.4 Comprensión, produción e valoración de textos procedentes dos medios de comunicación social tanto os publicitarios como os periodís-ticos de carácter informativo.

• Lectura comprensiva dun texto periodístico. «Os máis vulnerables ante a crise son os inmigrantes», Laura L. Ruiz: Praza Pública.

• Reflexión sobre o texto: práctica de comprensión textual.B2.7 Análise dos textos narrativos: intención comunicativa, estrutura formal e de contido e características lingüísticas.

• Tipoloxía textual: a reportaxe. Partes que contén.• Características da reportaxe.• Principais diferenzas entre noticia e reportaxe.

B2.4 Comprender, producir e valorar de forma crítica textos periodísticos de carácter informativo ou de opinión.

• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global do texto.• Explicar por escrito a idea principal.• Razoar a veracidade ou falsidade de enunciados relativos ao texto.

B2.7 Caracterizar, identificar e producir textos narrativos pertencentes a distintos ámbitos de uso.

• Identificar as características principais da reportaxe.• Analizar a estrutura da reportaxe e sinalar as ideas tratadas en cada

unha das partes.• Comprobar, seguindo un esquema, as diferenzas entre noticia e re-

portaxe patentes no texto.

LGB2.4.1 Comprende, produce e valora de forma crítica textos periodísticos de carácter informativo ou de opinión. • Le comprensivamente e mostra a súa interpretación do sentido global do texto.• Explica por escrito a idea principal da reportaxe.• Razoa a veracidade ou falsidade de varios enunciados relativos ao texto.

LGB2.7.1 Produce, identifica e analiza a intención comunicativa, a estrutura formal e de contido e as características lingüísticas dos textos narrativos. • Identifica as características principais da reportaxe.• Analiza a estrutura da reportaxe e sinala as ideas tratadas en cada unha das partes.• Sinala, a partir dun esquema, as diferenzas entre noticia e reportaxe patentes no texto lido.

CCLCSC

CCL



• Reflexión lingüística: o s e o x.• Reflexión lingüística: terminacións -cia/-za.• Léxico: familia léxica.• Léxico: prefixos.• Léxico: l ou r. Semicultismos e cultismos.

B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.• Reflexión lingüística: o infinitivo conxugado.

B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes.• Reflexión lingüística: colocación do pronome átono.


• Reparar a partir do texto no uso do s e o x e completar axeitada-mente unha serie de palabras.

• Completar palabras empregando as terminacións -cia/-za adecua-damente.

• Completar a familia léxica de persoa e explicar se é ou non irregular.• Identificar o lexema de termos tirados da lectura e recoñecer o sig-

nificado dos seus prefixos.• Escribir l ou r nunha serie de palabras, segundo cumpra, e clasifica-

las en cultismos e semicultismos.B3.6 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría grama-tical do verbo e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Reparar a partir do texto no emprego do infinitivo conxugado e escribir a conxugación completa deste tempo verbal.

• Escribir un enunciado con cada unha das formas do infinitivo conxugado.


• Localizar os pronomes átonos no texto e xustificar a súa colocación respecto do verbo.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección. • Repara a partir do texto no uso do s e o x e completa axeitadamente unha serie de palabras.• Completa palabras empregando as terminacións -cia/-za adecuadamente.• Completa a familia léxica de persoa e explica se é ou non irregular.• Subliña os lexemas de termos tirados da lectura e indica o significado dos prefixos que conteñen.• Escribe l ou r nunha serie de palabras, segundo cumpra, e clasifícaas en cultismos e semicultismos.


• Repara no emprego do infinitivo conxugado e escribe a conxugación completa deste tempo verbal.• Escribe un enunciado con cada unha das formas do infinitivo conxugado dun verbo.


• Localiza os pronomes átonos en enunciados tirados do texto e xustifica a súa colocación respecto do verbo.

CCLCAACSIEE

CCLCAA

CCLCAA



132 133

Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 132

-135

abdeghmo


B1.4 Desenvolvemento de habilidades de escoita activa, cunha actitude de interese, de cooperación e de respecto. B1.7 Produción de discursos orais, en intervencións espontáneas, ade-cuados á situación e á intención comunicativa desexada, con coheren-cia, cohesión e corrección. B1.8 Participación activa e argumentada en debates nos que se expresen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Debate introdutorio: o inglés como lingua internacional na actua-lidade.

B1.4 Desenvolver habilidades de escoita activa. B1.7 Producir textos orais, en intervencións espontáneas, adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohe-sión e corrección.

• Participar con fluidez, coherencia, cohesión e corrección nas inter-vencións orais espontáneas.


• Expoñer argumentos de forma comprensible e empregando crite-rios lóxicos.

• Comentar a contribución dos interlocutores.• Respectar as quendas de fala.• Mostrar respecto polas opinións alleas.• Usar unha linguaxe non discriminatoria.


LGB1.7.2 Participa con fluidez nas intervencións orais espontáneas respectando as regras morfosintácticas desta lingua, en especial a colocación do pronome átono, así como a fonética galega (pronuncia das 7 vogais, n velar, fonema fricativo palatal xordo). LGB1.8.1 Desenvolve argumentos de forma comprensible e convincente e comenta as contribucións dos interlocutores.

• Expón os seus argumentos de forma comprensible e empregando criterios lóxicos.• Comenta a contribución dos interlocutores.


• Respecta as quendas de fala.• Mostra respecto polas opinións alleas.• Emprega unha linguaxe non discriminatoria.

CCLCSC

CCL

CCLCSCCSIEE

CCLCSCCSIEE


B2.1. Aplicación de estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolin-güísticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa integridade.

• Procura de información complementaria sobre linguas artificiais.

B2.1. Aplicar estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüísticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa in-tegridade.

• Buscar información en Internet sobre linguas artificiais inventadas para a ficción.

LGB2.1.4. Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Busca información en Internet sobre linguas artificiais inventadas para a ficción.

CCLCAACDCCEC


B.4.2 A diversidade lingüística no mundo, en Europa e na Península Ibé-rica.

• A diversidade lingüística no mundo. As linguas francas.• A diversidade lingüística en Europa.

B.4.4 Multilingüismo e plurilingüismo. Lingua minoritaria e lingua mino-rizada. Conflito lingüístico e diglosia. O ecolingüismo.

• Linguas minorizadas e minoritarias.

B.4.2 Describir a diversidade lingüística no mundo, en Europa e na Pe-nínsula Ibérica, distinguir conceptos básicos de contacto de linguas e describir os fundamentos do ecolingüismo.

• Describir a diversidade lingüística no mundo.• Coñecer os conceptos de ingua franca e lingua artificial e examinar

algúns exemplos.• Describir a diversidade lingüística en Europa e reflexionar sobre esta

respondendo preguntas.• Analizar a situación sociolingüística das linguas minorizadas de

Europa.

LGB4.2.1 Describe a diversidade lingüística no mundo, en Europa e na Península Ibérica. • Describe a diversidade lingüística no mundo.• Explica o que é unha lingua franca e unha lingua artificial e estuda algúns exemplos.• Describe a diversidade lingüística en Europa.• Reflexiona, respondendo preguntas, sobre a diversidade lingüística en Europa.• Analiza a situación sociolingüística das linguas minorizadas de Europa.

LGB4.2.3 Diferencia e explica os conceptos de multilingüismo, plurilingüismo, lingua minoritaria e lingua minorizada, conflito lingüístico e diglosia e describe os fundamentos do ecolingüismo.

• Distingue entre lingua minorizada e lingua minoritaria e ofrece exemplos no ámbito europeo.• Define conflito lingüístico e explica o que é un proceso de normalización.

CCLCSCCCEC

CCLCSCCCEC

Estu

do d

a lin

gua

pp. 1

36-1

39

de


B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.• As alternancias vocálicas: verbos con alternancia de timbre; verbos

con u no radical que pode converterse en o.• Os verbos irregulares: as irregularidades no lexema.


• Recoñecer os principais tipos de alternancias vocálicas e irregula-ridades nos verbos.

• Distinguir nun texto verbos con alternancias vocálicas ou irregu-lares.

• Conxugar axeitadamente verbos con alternancias vocálicas e irre-gulares.


• Recoñece os principais tipos de alternancias vocálicas e irregularidades nos verbos.• Distingue nun texto verbos con alternancias vocálicas ou irregulares.• Conxuga axeitadamente verbos con alternancias vocálicas e verbos irregulares de uso frecuente.

CCLCAA

Léxi

co e

sem

ántic

app

. 140

-141

deh



• Préstamos.• A incorporación dos préstamos: estranxeirismos, calcos e adapta-

ción fonética, gráfica ou morfolóxica do vocábulo.• Préstamos aceptables ou necesarios e préstamos superfluos ou in-

terferencias.


• Recoñecer nun texto os préstamos e identificar a lingua doadora destes.

• Sinalar o tipo de modificación que presentan os préstamos dun tex-to na súa adaptación ao galego.

• Identificar como innecesarios os préstamos superfluos presentes nun texto e achegar o vocábulo galego correspondente.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección. • Sinala nun texto os préstamos e identifica a lingua doadora destes.• Explica nos préstamos localizados nun texto o tipo de modificación que presentan na súa adaptación ao galego.• Identifica nun texto préstamos innecesarios e propón o vocábulo galego correspondente.

CCLCAACCEC


134 135

Prác

tica

de li

ngua

p. 1

42

de



• Práctica de ortografía: acentuación.• Práctica de ortografía: n ou ñ.• Práctica de ortografía: os números.• Práctica de morfosintaxe: categorías gramaticais.

B3.4 Caracterización morfolóxica, semántica e sintáctica do substantivo e o adxectivo.

• Práctica de morfosintaxe: o grao do adxectivo.• Práctica de morfoloxía: análise morfolóxica de substantivos e

adxectivos.B3.6 Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal.

• Práctica de morfoloxía: o verbo.B3.9 Coñecemento, caracterización e tipoloxía dos pronomes.

• Práctica de morfosintaxe: colocación do pronome. Te e che.B3.11 Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• Práctica de ortografía e léxico: pares de palabras.


• Empregar o acento gráfico conforme as normas do galego.• Distinguir o uso de n e ñ en palabras dubidosas.• Escribir correctamente os números.• Identificar a categoría gramatical das palabras nun texto breve.


• Recoñecer o grao de varios adxectivos.• Analizar morfoloxicamente substantivos e adxectivos.

B3.6 Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do verbo.

• Conxugar en presente de indicativo e diferentes persoas varios ver-bos.


• Distinguir entre te e che e colocar o pronome no lugar adecuado en enunciados.


• Diferenciar pares de palabras gráfica e foneticamente semellantes ou con interferencias semánticas.

LGB3.3.1 Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de adecuación, coherencia, cohesión e corrección. • Acentúa correctamente unha serie de palabras.• Completa varios termos con n ou ñ, segundo corresponda.• Escribe con letra un conxunto de números.• Identifica a categoría gramatical das palabras que compoñen un breve texto.

LGB3.4.1 Identifica e explica os usos e valores do substantivo e o adxectivo nun texto, relacionándoos coa intención comunicativa, coa tipoloxía textual, así como con outros compoñentes da situación comunicativa.

• Sinala o grao de varios adxectivos.• Analiza morfoloxicamente substantivos e adxectivos.

LGB3.6.1 Identifica e explica os usos e valores dos verbos.• Conxuga unha serie de verbos en diferentes persoas do presente de indicativo.


• Distingue entre as formas de dativo, acusativo e reflexivo e sitúa na posición adecuada o pronome correspondente.


• Explica a diferenza de significado entre pares de palabras gráfica e foneticamente semellantes ou con interferencias semánticas.

CCLCAA

CCLCAA

CCLCAA

CCLCAA

CCLCAA

UNIDADE 8

136


1. Indica as principais diferenzas entre a noticia e a reportaxe.

2. Que é unha lingua minorizada? Escribe todas as linguas europeas minorizadas que coñezas.

3. Conxuga o presente de indicativo dos seguintes verbos: Servir, acudir, fuxir, ferir, mentir, subir, seguir, durmir, lucir.

• Con que nome é coñecido o fenómeno que presentan estes verbos?

4. Nomea dez verbos irregulares e indica cales son os distintos lexemas presentes no paradigma de cada un deles.

5. Define os seguintes termos e pon exemplos para cada caso: Préstamo lingüístico Calco lingüístico Castelanismo

6. Clasifica os seguintes préstamos lingüísticos en necesarios e innecesarios. Para os préstamos innecesarios achega o termo correcto en galego.

container, sándwich, spot, hall, majo, graffiti, amateur, gay, zoom, bocadillo.


137

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 8. LingUa e sociedade: as LingUas do mUndo. a eUropa mULtiLingüe

A crónica dunha morte anunciadaA diversidade lingüística e cultural das tribos humanas está desaparecendo a gran velocidade. Se non mo-dificamos os factores que provocan este proceso, entre un 75 e un 90 por cento das seis mil linguas faladas hoxe terán deixado de falarse no ano 2100. Como en todo desastre destas características non se trata dunha morte natural (algo do tipo «uns chegan, outros se van»); a palabra xusta neste caso é a de asasinato. As lin-guas desaparecen como consecuencia do terrible impacto que o imperialismo occidental está ocasionando: os sistemas educativos formais, os medios de comunicación e en particular a televisión (o que non sae na televisión non existe ou non é certo) silencian as voces diverxentes e producen o que xa se ten chamado a McDonaldización do mundo. As febles linguas minoritarias non teñen apenas posibilidades de sobrevivir nese contexto porque o aumento das comunicacións a distancia e a universalización do coñecemento sal-vagardan o prestixio exclusivo dunhas poucas linguas. As autoestradas da información, as novas tecnoloxías ou a construción de entidades políticas supra-estatais preséntansenos como luxos de última moda ante os que, segundo nos canta unha publicidade máis que tendenciosa, paga a pena perder as raíces culturais de noso. Cun século de marxe non semella en absoluto doado remediar este desenlace: a globalización mata.

De entrada, podería pensarse que a perda do mosaico de linguas faladas no centro de África, no Cáu-caso ou nas illas do Pacífico (tres áreas xeográficas onde a relación entre diversidade de linguas e número de habitantes é particularmente densa) podería ser unha vantaxe. Algúns ilusos pensarán que a homoxe-neización permitirá que, por fin, como soñaba Leibniz, o ser humano poida entenderse mellor cos seus semellantes. Con todo, non nos entendemos mellor cos veciños por coñecer o dialecto que falan; as estra-texias de comprensión deben de viaxar por camiños que non son de índole exclusivamente lingüística. O que parece aveciñarse, máis ben, é o dominio das linguas mellor abeiradas á sombra do poder, de forma que a lingua deixa de ser un sistema de comunicación ou un sistema de representación das ideas para se converter, ante todo, nun dispositivo de riqueza. As pouco exploradas relacións entre linguaxe e poder saen agora á luz porque as persoas que se senten seguras das linguas que falan expoñen mellor as súas ideas, son máis convincentes e expresivas, escriben máis cartas, informes, reclamacións e suxestións, acoden aos tribunais internacionais, forman opinión e espallan as súas ideas dunha forma impensable para quen fala linguas sen acceso á escrita, linguas sen prestixio. Como a perda de linguas e culturas diferentes resulta moi semellante á perda de diversidade biolóxica, nos últimos anos unha lingüística comprometida cos valores éticos comezou a esgrimir argumentos a favor da linguo-diversidade e nos medios académicos fálase xa dunha nova disciplina: a Ecolingüística.

Teresa Moure: Grial, núm. 160 (2003)

CUESTIÓNS1. Estás de acordo coa opinión que expresa a autora sobre a influencia da globalización no mantemento da

diversidade lingüística? Por que? Podes atopar exemplos concretos da McDonaldización extraídos da túa vida cotiá?

2. Cres que sería posible aproveitar os instrumentos e recursos que ofrece o actual mundo globalizado na dirección contraria, isto é, en lugar de provocar a homoxeneización, poñelos ao servizo da diversidade? Ocorréseche algunha idea neste sentido?

3. En que medida consideras que o dominio lingüístico pode outorgar poder? Que tipo de dominio lingüís-tico e que clase de poder? Intenta poñer exemplos concretos.

4. Busca información en Internet sobre a nova disciplina da que se fala no texto, a Ecolingüística.

UNIDADE 9

138

UNIDADE 9

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, valorar e producir textos periodísticos (artigos de opinión).– Describir e valorar a diversidade lingüística na Península Ibérica. Distinguir entre linguas cooficiais e non

cooficiais no Estado español e coñecer a existencia de lexislación lingüística.– Recoñecer e identificar as formas nominais do verbo (infinitivo, infinitivo conxugado, xerundio e partici-

pio) as perífrases verbais e explicar os seus usos e valores nos textos. – Recoñecer, valorar e usar a fraseoloxía galega e incrementar progresivamente o seu vocabulario.

Contidos da unidade– O texto periodístico (o artigo de opinión)– As linguas da Península Ibérica As linguas da Península Ibérica As linguas do Estado español (catalán, éuscaro ou vasco, astur-leonés, aragonés, aranés)– As formas nominais do verbo O infinitivo O infinitivo conxugado O xerundio O participio– As perífrases verbais Perífrases con valor temporal Perífrases con valor modal Perífrases con valor aspectual– Fraseoloxía

Elementos transversais da unidade– Desenvolvemento da igualdade efectiva entre homes e mulleres e a prevención da violencia de xénero.– Aprendizaxe dos valores que sustentan a liberdade, a xustiza, a igualdade, o pluralismo político, a paz, a

democracia e o respecto aos dereitos humanos.– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo







139






140 141


Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 144

-147

bcdeghm


B2.4. Comprensión, produción e valoración de textos procedentes dos medios de comunicación social: periodísticos de carácter informativo e de opinión.

• Lectura comprensiva dun artigo de opinión. «Amor e celos», Marina Mayoral: La Voz de Galicia.

• Reflexión sobre o texto: práctica de comprensión textual.• Tipoloxía textual: xéneros periodísticos de opinión (editorial, artigo,

columna e recensión crítica).• Estrutura dos xéneros de opinión.• Expresión textual: redacción dun artigo de opinión.

B2.4. Comprender, producir e valorar de forma crítica textos periodísti-cos de carácter informativo ou de opinión.

• Sintetizar o tema da lectura.• Formular un título alternativo acaído para o artigo de opinión.• Interpretar loxicamente o sentido de enunciados tirados do texto.• Definir termos destacados no texto empregando o seu propio lé-

xico.• Coñecer as características dos principais xéneros periodísticos de

opinión (editorial, artigo, columna e recensión crítica).• Identificar os trazos propios da columna de opinión no texto.• Sinalar no texto a estrutura básica dos xéneros de opinión.• Diferenciar entre os enunciados informativos e os interpretativos

na columna de opinión.• Redactar un texto breve seguindo a estrutura básica dos xéneros de

opinión a partir dunha idea desenvolvida no texto.

LGB2.4.1. Comprende, produce e valora de forma crítica textos periodísticos de carácter informativo ou de opinión.• Sintetiza nunha liña o tema da lectura.• Formula un título alternativo acaído para o artigo de opinión.• Comenta o sentido de enunciados tirados do texto.• Define termos destacados no texto empregando o seu propio léxico.• Coñece as características dos principais xéneros periodísticos de opinión (editorial, artigo, columna e recensión crítica).• Identifica os trazos propios da columna de opinión no texto.• Sinala no texto a estrutura básica dos xéneros de opinión.• Diferencia entre os enunciados de carácter informativo e os interpretativos na columna de opinión.• Redacta un texto breve seguindo a estrutura básica dos xéneros de opinión a partir dunha idea desenvolvida no texto.

CCLCSC


B3.3. Produción de textos escritos ou orais de diferentes xéneros mos-trando un correcto nivel de corrección gramatical, presentación, ade-cuación, coherencia e cohesión.

• Reflexión lingüística: acentuación.• Reflexión lingüística: uso das maiúsculas e minúsculas.• Reflexión lingüística: categorías gramaticais.• Léxico: frases feitas.• Principais mecanismos de cohesión: recorrencia, substitución léxi-

ca, substitución gramatical e elipse.B3.4. Caracterización morfolóxica do adxectivo.

• Reflexión lingüística: formación do feminino en adxectivos (-á/-ana).

B3.3. Producir textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, presentación, adecuación, coherencia e cohesión.


• Xustificar a presenza ou ausencia de til en palabras extraídas do texto.

• Explicar o uso de maiúsculas ou minúsculas en enunciados.• Identificar a categoría gramatical de cada unha das palabras que

compoñen un enunciado da lectura.• Coñecer o significado de varias frases feitas feitas formadas a partir

do mesmo substantivo.• Identificar na lectura de cada un dos principais mecanismos de co-

hesión textual.B3.4. Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical adxectivo, explicar os seus usos e valores nos textos.

• Forma correctamente o feminino de adxectivos.

LGB3.3.1. Produce textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, presentación, adecuación, coherencia e cohesión.

• Xustifica a presenza ou ausencia de til en palabras extraídas do texto.• Acentúa adecuadamente unha serie de palabras.• Explica o uso de maiúsculas e minúsculas en enunciados do texto.• Indica a categoría gramatical de cada unha das palabras que compoñen un enunciado tirado da lectura.• Recoñece o significado dunha frase feita empregada no texto e define outras formadas a partir do mesmo substantivo.• Identifica na lectura exemplos de cada un dos principais mecanismos de cohesión textual.

LGB3.4.1. Identifica e explica os usos e valores do adxectivo nun texto, relacionándoos coa intención comunicativa, coa tipoloxía textual, así como con outros compoñentes da situación comunicativa.

• Forma correctamente o feminino de adxectivos.

CCL

CCLCAA


B4.4. Cultismos, semicultismos e palabras patrimoniais e as familias lé-xicas irregulares.

• Léxico: palabras patrimoniais e cultas. Familias léxicas.

B4.4. Recoñecer os cultismos, semicultismos e palabras patrimoniais e citar exemplos, así como distinguir as familias léxicas irregulares e uti-lizalas correctamente.

• Clasificar en patrimoniais e cultas unha serie de palabras tiradas do texto.

• Completar unha familia léxica a partir dunha palabra.• Distinguir, polo seu significado, pares de palabras con diferentes

lexemas e completar enunciados coas formas correctas.

LGB4.4.1. Recoñece os cultismos, semicultismos e palabras patrimoniais e cita algún exemplo.• Clasifica unha serie de palabras tiradas do texto en patrimoniais e cultas.• Completa unha familia léxica a partir dunha palabra.

LGB4.4.2. Distingue as familias léxicas irregulares e utilízaas correctamente.• Distingue, polo seu significado, pares de palabras con diferentes lexemas e completa enunciados coas formas correctas.

CCLCSC

CCL



142 143

Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 148

-151

abdehmp


B3.11. Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• Comparación de textos en diferentes idiomas cooficiais.B3.10. Participación en proxectos nos que se utilicen varias linguas, tan-to curriculares como outras presentes no centro docente, relacionados cos elementos transversais e nos que se eviten estereotipos lingüísticos ou culturais.

• Elaboración dun glosario.

B3.11. Reflexionar sobre o sistema e as normas de uso das linguas, me-diante a comparación e transformación de textos, enunciados e pala-bras, e utilizar estes coñecementos para solucionar problemas de com-prensión e para a produción de textos.

• Sinalar nun breve texto as semellanzas e diverxencias entre o léxico galego e o catalán e identifica léxico románico no éuscaro.

• Valorar implicitamente as vantaxes de desenvolver unha competen-cia comunicativa integrada.

B3.10. Participar en proxectos nos que se utilicen varias linguas, tanto curriculares como outras presentes no centro docente, relacionados cos elementos transversais e nos que se eviten estereotipos lingüísticos ou culturais.

• Elaborar un breve glosario coa correspondencia nas sete linguas do Estado español das expresións máis usadas.

LGB3.11.1. Utiliza os coñecementos lingüísticos de ámbito contextual, textual, oracional e da palabra, desenvolvidos no curso nunha das linguas, para mellorar a comprensión e produción dos textos traballados en calquera das outras.

• Sinala nun breve texto as semellanzas e diverxencias entre o léxico galego e o catalán e identifica léxico románico no éuscaro.• Valora implicitamente as vantaxes de desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

LGB3.10.1. Participa en proxectos nos que se utilizan varias linguas e relacionados cos elementos transversais, evita estereotipos lingüísticos ou culturais e valora as competencias que posúe como persoa plurilingüe.

• Elabora un breve glosario coa correspondencia nas sete linguas do Estado español das expresións máis usadas.

CCLCAA

CCLCAA


B4.2. Diversidade lingüística no mundo, en Europa e na Península Ibé-rica.

• As linguas da Península Ibérica.• As linguas do Estado español. Linguas cooficiais e linguas non coo-

ficiais. O castelán.• O catalán.• O éuscaro ou vasco.• O astur-leonés.• O aragonés.• O aranés.

B4.2. Describir a diversidade lingüística no mundo, en Europa e na Pe-nínsula Ibérica.

• Describir e valorar a diversidade lingüística na Península Ibérica.• Distinguir entre linguas cooficiais e non cooficiais no Estado espa-

ñol e coñecer a existencia das leis de normalización lingüística, así como da Lei de política lingüística catalá.

• Coñecer a distribución xeográfica, a situación sociolingüística e o número de falantes das linguas cooficiais no Estado español.

• Reflexionar sobre o tratamento das diferentes linguas do Estado no artigo 3 da Constitución Española.

LGB4.2.1. Describe a diversidade lingüística no mundo, en Europa e na Península Ibérica.• Describe e valora a diversidade lingüística na Península Ibérica.• Distingue entre linguas cooficiais e non cooficiais no Estado español e cita as leis de normalización lingüística existentes, así como a Lei de política

lingüística catalá.• Coñece a distribución xeográfica, a situación sociolingüística e o número de falantes das linguas cooficiais no Estado español.• Reflexiona sobre o tratamento das diferentes linguas do Estado no artigo 3 da Constitución Española.

CCLCSCCCEC

Estu

do d

a lin

gua

pp. 1

52-1

57

de


B3.6. Recoñecemento, descrición e uso da categoría verbal e das perí-frases verbais.

• As formas nominais do verbo.• O infinitivo: funcións sintácticas.• O infinitivo conxugado: formas e casos en que se adoita empregar.• O xerundio: funcións.• O participio: funcións. Participios regulares e irregulares.• As perífrases verbais: definición.• Perífrases con valor temporal.• Perífrases con valor modal.• Perífrases con valor aspectual.

B3.6. Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do verbo e as perífrases verbais e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Identificar e distinguir as formas nominais do verbo e recoñecer as súas funcións.

• Recoñecer os casos en que adoita utilizarse o infinitivo conxugado e empregalo adecuadamente en enunciados.

• Identificar as perífrases verbais nun texto, distinguilas doutras construcións e comentar o seu valor.

• Localizar perífrases verbais en enunciados e explicar o seu signi-ficado.

• Transformar construcións en perífrases verbais co mesmo signifi-cado.

LGB3.6.1. Identifica e explica os usos e valores dos verbos e das perífrases e relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes.

• Identifica e distingue as formas nominais do verbo e recoñece as súas funcións.• Recoñece os casos en que adoita empregarse o infinitivo conxugado e conxuga adecuadamente infinitivos en enunciados.• Busca as perífrases verbais nun texto e comenta o seu valor.• Distingue razoadamente nun texto as perífrases de construcións compostas por dúas formas verbais.• Localiza perífrases verbais en enunciados e explica o seu significado.• Transforma construcións en perífrases verbais co mesmo significado.

CCLCAA

Léxi

co e

sem

ántic

app

. 158

-159

de



• Fraseoloxía: definición de frase feita. • Cadro de frases feitas.

B3.3. Producir textos escritos ou orais de diferentes xéneros mostrando un correcto nivel de corrección gramatical, presentación, adecuación, coherencia e cohesión.− Recoñecer e valorar a fraseoloxía galega e incrementar progresiva-

mente o seu vocabulario.− Reparar na forma e significado da fraseoloxía empregada nun texto.− Coñecer o significado de varias frases feitas.− Empregar axeitadamente fraseoloxía para completar enunciados.


• Recoñece e valora a fraseoloxía galega e incrementa progresivamente o seu vocabulario.• Repara na forma e significado da fraseoloxía empregada nun texto.• Une varias frases feitas coas súas definicións.• Explica o significado de varias frases feitas.• Completa enunciados empregando fraseoloxía axeitadamente.

CCLCAACSIEE


144 145

Prác

tica

de li

ngua

p. 1

60

de



• Práctica de ortografía: pares diacríticos.• Práctica de ortografía: pares homófonos.

B3.4. Caracterización morfolóxica, semántica e sintáctica do substan-tivo.

• Práctica de morfoloxía: o xénero dos substantivos invariables.B3.5. Coñecemento, tipoloxía e caracterización dos determinantes (ar-tigo, posesivo).

• Práctica de morfosintaxe: o artigo co posesivo.B3.6. Recoñecemento, descrición e uso das perífrases verbais.

• Práctica de morfosintaxe: infinitivo conxugado.B3.11. Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• Práctica de ortografía: n/ñ.• Práctica de ortografía: consoantes e vogais dubidosas.


• Escribir enunciados que conteñan os dous membros de varios pares diacríticos no sentido correcto.

• Distinguir graficamente e polo seu significado pares homófonos.B3.4. Recoñecer e identificar os trazos característico da categoría gra-matical substantivo.

• Indicar o xénero de substantivos invariables.B3.5. Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical dos determinantes, explicando os seus usos e valores nos textos.

• Escribe o artigo determinado ante o posesivo, cando é preciso, en enunciados.

B3.6. Recoñecer e identificar os trazos característicos das perífrases ver-bais e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Conxugar o infinitivo na persoa correspondente en enunciados.3.11. Reflexionar sobre o sistema e as normas de uso das linguas, me-diante a comparación e transformación de textos, enunciados e pala-bras, e utilizar estes coñecementos para solucionar problemas de com-prensión e para a produción de textos.

• Completar con n ou ñ unha serie de palabras, segundo corresponda.• Completar correctamente unha serie de palabras con consoantes

e vogais dubidosas e susceptibles de presentar interferencias co castelán.


• Escribe enunciados que conteñan os dous membros de varios pares diacríticos no sentido correcto.• Explica o significado de varios pares homófonos.

LGB3.4.1. Identifica e explica os usos e valores do substantivo nun texto.• Indica o xénero de substantivos invariables.

LGB3.5.1. Identifica e explica os usos e valores dos determinantes, relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes.

• Escribe o artigo determinado ante o posesivo, cando é preciso, en enunciados.LGB3.6.1. Identifica e explica os usos e valores das perífrases e relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes.

• Conxuga o infinitivo na persoa correspondente en enunciados.LGB3.11.1. Utiliza os coñecementos lingüísticos de ámbito contextual, textual, oracional e da palabra, desenvolvidos no curso nunha das linguas, para mellorar a comprensión e produción dos textos traballados en calquera das outras.

• Completa con n ou ñ unha serie de palabras, segundo corresponda.• Completa correctamente unha serie de palabras con consoantes e vogais dubidosas e susceptibles de presentar interferencias co castelán.

CCLCAACSIEE

CCLCAA

CCLCAA

CCLCAA

CCLCAA

UNIDADE 9

146


Cara á igualdadeO presidente Obama presentou ante o mundo a decisión do Tribunal Supremo dos Estados Unidos sobre o matrimonio homosexual como «un gran paso na nosa marcha cara á igualdade». O tribunal fallou que é un dereito nacional. No mesmo sentido manifestouse Hillary Clinton, que se declara «orgullosa de celebrar unha vitoria histórica para o matrimonio igualitario». A Igrexa, que eu saiba, de momento non comentou a noticia, pero a actitude do papa Francisco ante o tema da homosexualidade quedou patente na conversa-ción cos xornalistas que viaxaban con el ao regresar a Roma tras a súa visita a Brasil. «Se unha persoa é gay, busca a Deus e ten boa vontade, quen son eu para xulgala?». E engadiu algo que moitos católicos parecen ignorar: «O catecismo da Igrexa católica explícao moi ben. Di que non deberían ser marxinados por iso, senón que deberían ser integrados na sociedade».

Integrarse na sociedade quere dicir, entre outras cousas, o que Obama anunciou nas redes sociais: «As parellas gais e lesbianas agora teñen o dereito a casarse como calquera outra».

Os cinco votos a favor e catro en contra do tribunal americano son un índice da división sobre este tema naquela sociedade e noutras que, como España, admitiron o matrimonio homosexual. Pero este é sen dúbida un gran paso contra a discriminación.

Marina Mayoral, La Voz de Galicia, xullo de 2015

1. Indica a que tipo de texto pertence o fragmento anterior, nomea as súas características e exemplifícaas co texto. Despois, diferencia no fragmento os enunciados que conteñen información (obxectivos) dos que interpretan a información (subxectivos).

2. Cantas linguas distintas se falan na Península Ibérica? Desas, cales son oficiais e cales non?

3. Pon en forma conxugada os infinitivos que aparecen nas seguintes frases:–Trouxeron pescada para facer (nós) unha caldeirada para a cea.–É preferible estar (nós) tranquilos antes de saber os resultados.–Podemos pasar pola rúa do Progreso para ir (ti) de paso a casa de Loli.–Ao non poder (nós) chegar a tempo, os xoves non vai haber reunión.–En caso de ter (vós) algo de cear, xa non sería necesario ir ao supermercado.–Dille aos teus curmáns que pasen pola nosa casa antes de ir (eles) ao cine.–De quedar (eles) os teus amigos xa non é preciso que quede eu.

4. Localiza as perífrases verbais que aparecen nos seguintes enunciados e comenta o seu valor:–Parece que quere vir unha nevada.–Todo o mundo é a dicirme que estude Dereito e eu quero ser doutora.–Non volvo repetir que teño feito este camiño milleiros de veces.–Deixa de cismar e vén dar un paseo polo parque.–Os convidados están a chegar e non damos preparado o xantar.–Dende que lle dixeron que debía perder peso deu en saír a correr todos os días.–Ha ter uns trinta anos e xa vai tendo ganas de ter un fillo.–Tiña de ser así e agora ha de aceptalo.–Ti sempre andas a darlle voltas as cousas.–Ando buscando un piso en aluguer dende este verán.

5. Explica o significado das seguintes frases feitas: ter montes e moreas / ter cara de ferreiro / ser coma un buxo / andar a fume de carozo / botar a lingua a pacer

/ meter a zoca / mollar a palleta / saír dun souto para meterse noutro / falar para a feira.


147

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 9. LingUa e sociedade: as LingUas da penínsULa iBérica

Linguas en contacto en España: antecedentes históricosNo século XVIII a instauración dos Borbóns no trono español representou a adopción do modelo de Estado unitario francés tanto na orde administrativa como na lingüística. Unha política que de conseguir modernizar España posiblemente acadaría os seus obxectivos, pero a mediados do século XIX España pa-recía incapaz de superar a súa decadencia. E foi daquela cando xurdiron os nacionalismos periféricos e se reformulou o nacionalismo español.

En Cataluña, aínda que o castelán era a lingua da administración e do poder político, e tamén a lingua da cultura escrita, o catalán seguía sendo a lingua habitual da poboación. A difusión das ideas do roman-ticismo, reivindicando as linguas e as tradicións populares, provocou un renacemento literario e unha recuperación dos usos cultos do catalán. Pero, paralelamente, en Cataluña producírase un importante desenvolvemento industrial, e a conxunción entre os dous movementos e a impresión de que España non estaba en condicións de asumir nin a súa pluralidade nin os novos supostos económicos provocaron a eclosión dun nacionalismo que pronto contou cun amplo consenso social. Nas Illas Baleares e en Valencia, territorios onde tamén se mantiña o uso do catalán nas súas variedades locais, floreceu un certo renacemen-to literario pero non un movemento de reivindicación política.

No País Vasco, pola mesma época, produciuse como en Cataluña unha afirmación da identidade co-lectiva e un proceso de industrialización. A diferenza de Cataluña, a lingua vasca non tiña unha tradición literaria importante e só contaba cunha minoría de falantes, de xeito que a afirmación da identidade referíase en primeiro lugar á herdanza étnica e cultural. E tamén a diferenza de Cataluña o proceso de industrialización nun primeiro momento foi visto como unha ameaza á identidade e ás tradicións vascas e só lentamente se produciu unha aproximación.

Finalmente en Galicia o uso do galego era aínda máis xeral que o do catalán en Cataluña. Pero Galicia era unha rexión economicamente deprimida e a lingua aparecía como ligada á pobreza e á ignorancia. E aínda que houbo un movemento de renovación literaria, como non coincidiu cun desenvolvemento eco-nómico nin xurdiu unha clase burguesa capaz de apoiar as novas formulacións, a reivindicación política da identidade galega quedou reducida a algúns grupos intelectuais.

A República española, instaurada en 1931, procurou responder a estas aspiracións aprobando estatutos de autonomía para Cataluña, e logo para o País Vasco e para Galicia, pero foron de curta duración. O réxime franquista, xurdido da guerra civil de 1936, adoptou unha política rixidamente centralista e unifi-cadora en canto á lingua.

Miquel Siguan: Bilingüismo y lenguas en contacto

CUESTIÓNS1. Resume as diferenzas que destaca Miquel Siguan entre Cataluña, o País Vasco e Galicia, canto á situa-

ción sociolingüística das súas linguas propias.2. Reflexiona a partir do texto sobre a relación entre a situación económica e política dun grupo lingüístico

e a vitalidade da súa lingua.3. Que cres que quere dicir o autor coa afirmación «unha política que de conseguir modernizar España

posiblemente acadaría os seus obxectivos»?

UNIDADE 10

148

UNIDADE 10

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender, valorar e producir textos periodísticos (entrevistas).– Determinar o papel da lusofonía nas linguas do mundo no século XXI e a súa importancia cultural e eco-

nómica desde a perspectiva galega.– Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gramatical do adverbio, preposición, conxun-

ción e interxección, e explicar os seus usos e valores nos textos.– Coñecer e valorar a toponimia e antroponimia galegas.– Participar en debates e faladoiros de forma adecuada á situación comunicativa, con coherencia, cohesión e

corrección, empregando os elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.

Contidos da unidade– O texto periodístico (o artigo de opinión).– O portugués e a lusofonía Galego e portugués: unha orixe común A lingua portuguesa no mundo O mirandés: lingua oficial O portugués fronteirizo Galicia e o ámbito da lusofonía– Outras clases de palabras: adverbios, preposicións, conxuncións, interxeccións Adverbios e locucións adverbiais Preposicións e locucións prepositivas Conxuncións e locucións conxuntivas As interxeccións– Toponimia e antroponimia– Oralidade. O debate e o faldoiro ou coloquio

Elementos transversais da unidade– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo







149






150 151


Refle

xión

sob

re o

tex

topp

. 162

-165

bdeghmnp


B2.4. Comprensión, produción e valoración de textos procedentes dos medios de comunicación social.

• Lectura comprensiva dun texto periodístico. Entrevista á cantante Sés: Marta Veiga, De luns a venres.

• Reflexión sobre o texto: práctica de comprensión textual.• Tipoloxía textual: a entrevista (informativa e de personalidade).• Estrutura da entrevista de personalidade.• Pautas para analizar unha entrevista.• Análise dunha entrevista.• Fases na elaboración dunha entrevista.• Expresión textual: elaboración dunha entrevista.

B2.10. Organización e revisión dos textos cos recursos que ofrecen as TIC.

• Emprego do procesador de textos.

B2.4. Comprender, producir e valorar de forma crítica textos periodís-ticos.

• Ler e comprender globalmente o texto.• Explicar coas propias palabras enunciados tirados do texto.• Coñecer o significado de varias palabras no seu contexto.• Analizar a entrevista seguindo as pautas dadas nun cadro.• Identificar na lectura anotacións que transmiten información non

expresada verbalmente.• Elaborar unha entrevista seguindo os pasos propostos.

B2.10. Planificar, producir e revisar textos de investigación a partir da información obtida en fontes impresas e dixitais e con axuda dos recur-sos que ofrecen as TIC.

• Empregar o procesador de textos para darlle o formato adecuado a unha entrevista e insertar unha imaxe.

LGB2.4.1. Comprende, produce e valora de forma crítica textos periodísticos.• Le e manifesta explicitamente a súa comprensión global do texto.• Explica coas propias palabras enunciados tirados do texto.• Define no seu contexto varios termos extraídos da lectura.• Analiza a entrevista seguindo as pautas dadas nun cadro.• Identifica na lectura anotacións que transmiten información non expresada verbalmente.• Elabora unha entrevista seguindo os pasos propostos.

LGB2.10.2. Planifica os escritos en función dunha orde predefinida e revisa o proceso de escritura con axuda de ferramentas dixitais.

LGB2.10.3. Respecta as normas de presentación dos traballos escritos, a organización en epígrafes, procedementos de cita, notas a pé de páxina, biblio-grafía.

• Emprega o procesador de textos para darlle o formato adecuado a unha entrevista e insertar unha imaxe.

CCLCSC

CCLCD

CCLCD



• Reflexión lingüística: terminacións • -zo/-za e -cio/-cia.• Reflexión lingüística: fonética.• Léxico: sinónimos e antónimos.• Léxico: parónimos.• Léxico: frases feitas.

B3.4. Caracterización morfolóxica e semántica do substantivo e do adxectivo.

• Reflexión lingüística: xentilicios.• Reflexión lingüística: o xénero.


• Completar palabras distinguindo as que conteñen as terminacións -zo/-za e -cio/-cia.

• Reparar no emprego da gheada e a súa representación gráfica nu-nha entrevista.

• Identificar e definir os fonemas correspondentes ás letras e dígrafos subliñados en palabras do texto.

• Definir e identificar a relación semántica establecida entre dous antónimos.

• Coñecer antónimos e sinónimos para varios termos do texto.• Escoller a forma adecuada entre parónimos para completar enun-

ciados.• Coñecer o significado de frases feitas empregadas na lectura.

B3.4. Recoñecer e identificar os trazos característicos das categorías gramaticais substantivo e adxectivo, explicar os seus usos e valores nos textos.

• Formar os xentilicios masculinos e femininos correspondentes a varios topónimos.

• Coñecer e empregar as regras de formación do feminino nunha serie de palabras.

• Indicar, mediante o uso do artigo, o xénero dunha serie de subs-tantivos invariables.


• Completa unha serie de palabras empregando correctamente as terminacións -zo/-za e -cio/-cia.• Repara na reprodución gráfica da gheada empregada no texto.• Define os fonemas correspondentes ás letras e dígrafos subliñados en palabras do texto.• Define o significado de dous antónimos e identifica a relación semántica establecida entre eles.• Achega un sinónimo e un antónimo para varios termos do texto.• Escolle a forma adecuada entre parónimos para completar enunciados.• Explica o significado de frases feitas empregadas na lectura.

LGB3.4.1. Identifica e explica os usos e valores do substantivo e do adxectivo nun texto, relacionándoos coa intención comunicativa, coa tipoloxía tex-tual, así como con outros compoñentes da situación comunicativa.

• Forma os xentilicios masculinos e femininos correspondentes a varios topónimos.• Forma o feminino dunha serie de palabras.• Indica, mediante o uso do artigo, o xénero dunha serie de substantivos invariables.

CCLCAACSIEE

CCLCAA



152 153

Ling

ua e

soc

ieda

depp

. 166

-169

abdeghmp


B1.9. Participación en interaccións orais sobre temas de interese persoal ou social ou asuntos da vida cotiá, en diferentes rexistros.

• Organización dun coloquio sobre as vantaxes de falar galego no contexto da lusofonía.

B1.9. Participar en interaccións sobre temas de interese persoal, ou so-cial ou asuntos da vida cotiá, nun rexistro neutro.

• Emitir a súa opinión empregando argumentos lóxicos e comprensi-bles e comentando as contribucións alleas.

• Aplicar as normas de cortesía na comunicación oral.

LGB1.9.1. Desenvólvese con eficacia en situacións de estudo ou traballo.• Emite a súa opinión empregando argumentos lóxicos e comprensibles.• Comenta as contribucións alleas.• Respecta as quendas de fala.• Escoita con atención e respectuosamente as intervencións alleas.• Emprega unha linguaxe non discriminatoria.

CCLCAACSCCSIEE


B2.1. Aplicación de estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolin-güísticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa integridade.

• Procura de información complementaria.B2.3. Comprensión e síntese de textos expositivos e argumentativos do ámbito educativo e de divulgación científica e cultural (enciclopedias).

• Consulta de información nunha enciclopedia da biblioteca do cen-tro.

B2.10. Busca e selección de información procedente de fontes biblio-gráficas ou dixitais e posterior organización e revisión dos textos cos recursos que ofrecen as TIC.

• Procura e organización de información.

B2.1. Aplicar estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüísticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa in-tegridade.

• Procurar eficazmente información en Internet sobre o ámbito da lusofonía.

B2.3. Comprender e sintetizar o contido de textos expositivos e argu-mentativos de tema especializado do ámbito educativo ou de divulga-ción científica e cultural.

• Consultar información nunha enciclopedia sobre a Comunidade de Países da Lingua Portuguesa.


• Elaborar unha ficha con información sociolingüística para cada un dos estados pertencentes á Comunidade de Países de Lingua Por-tuguesa.

• Procurar datos do número de falantes das seis linguas máis em-pregadas no mundo e elaborar un gráfico cos resultados obtidos.

LGB2.1.4. Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto.• Procura eficazmente información sobre os países que forman parte dos denominados BRICS.• Visita e consulta unha páxina web relacionada coa candidatura do patrimonio oral galego-portugués a Patrimonio da Humanidade na listaxe da

UNESCO.• Infórmase nunha páxina web sobre o ensino do galego nas universidades de Portugal e Brasil.

LGB2.3.1. Comprende, interpreta e sintetiza o contido de materiais de consulta (enciclopedias). • Consulta nunha enciclopedia as entradas correspondentes a cada un dos estados pertencentes á Comunidade de Países de Lingua Portuguesa.

LGB2.10.1. Consulta fontes dixitais, contrasta e selecciona a información relevante mediante fichas-resumo.• Elabora unha ficha con información sociolingüística para cada un dos estados pertencentes á Comunidade de Países de Lingua Portuguesa.• Procura datos do número de falantes das seis linguas máis empregadas no mundo e elabora un gráfico cos resultados obtidos.

CCLCDCAA

CCLCDCAA

CCLCDCAA


B3.11. Identificación e progresiva utilización dos coñecementos sobre as linguas para desenvolver unha competencia comunicativa integrada.

• Tradución de portugués a galego e valoración da proximidade entre as dúas linguas.

B3.11. Reflexionar sobre o sistema e as normas de uso das linguas, me-diante a comparación e transformación de textos, enunciados e pala-bras, e utilizar estes coñecementos para solucionar problemas de com-prensión e para a produción de textos.

• Apreciar e valorar positivamente a proximidade entre o galego e o portugués e traducir un texto breve reparando no alto grao de intercomprensión entre ambas as linguas.

LGB3.11.1. Utiliza os coñecementos lingüísticos de ámbito contextual, textual, oracional e da palabra, desenvolvidos no curso nunha das linguas, para mellorar a comprensión e produción dos textos traballados en calquera das outras.

• Aprecia e valora positivamente a proximidade entre o galego e o portugués.• Traduce a galego un breve texto en portugués reparando no alto grao de intercomprensión entre ambas as linguas.

CCLCAA


B4.2. A lusofonía.• Galego e portugués: unha orixe común.• A lingua portuguesa no mundo.• O mirandés: lingua oficial.• O portugués fronteirizo.• Galicia e o ámbito da lusofonía (punto de vista económico, socio-

cultural e musical; aprendizaxe de portugués en Galicia e ensino do galego en países de fala portuguesa).

B4.2. Determinar o papel da lusofonía.• Coñecer a orixe común do galego e o portugués e comprender os

factores sociopolíticos que determinaron a configuración de dous idiomas.

• Recoñecer o mirandés como variante oficial do astur-leonés falada en Portugal.

• Identificar os trazos lingüísticos propios do portugués fronteirizo e apreciar a coincidencia coa evolución propia do galego.

• Valorar o portugués como un dos idiomas máis falados a nivel mundial e recoñecer os estados que conforman a Comunidade de Países de Lingua Protuguesa.

• Situar o galego no ámbito da lusofonía desde o punto de vista económico e sociocultural e valorar positivamente as vantaxes de falar en galego neste contexto.

LGB4.2.2. Determina o papel da lusofonía nas linguas do mundo no século XXI e a súa importancia cultural e económica desde a perspectiva galega.• Coñece a orixe común do galego e o portugués e explica os factores sociopolíticos que determinaron a configuración de dous idiomas.• Recoñece o mirandés como variante oficial do astur-leonés falada en Portugal.• Identifica os trazos lingüísticos propios do portugués fronteirizo e aprecia a coincidencia coa evolución propia do galego.• Valora o portugués como un dos idiomas máis falados a nivel mundial e recoñece os estados que conforman a Comunidade de Países de Lingua

Protuguesa.• Sitúa o galego no ámbito da lusofonía desde o punto de vista económico e sociocultural e valora positivamente as vantaxes de falar en galego

neste contexto.

CCLCSCCCEC

Estu

do d

a lin

gua

pp. 1

70-1

71

de


B3.7. Recoñecemento, observación, uso e explicación dos conectores textuais.B3.8. Coñecemento, caracterización e tipoloxía do adverbio e das locu-cións adverbiais.

• Adverbios e locucións adverbiais: definición e funcións sintácticas.• Adverbios en -mente.• Preposicións e locucións prepositivas.• Conxuncións e locucións conxuntivas: definición e clasificación

(coordinantes, subordinantes e oracionais).• Interxeccións.

B3.7. Recoñecer en textos de diversa índole e usar nas producións pro-pias orais e escritas os diferentes conectores textuais.B3.8. Recoñecer e identificar os trazos característicos da categoría gra-matical do adverbio e explicar os seus usos e valores nos textos.

• Recoñecer razoadamente os adverbios, preposicións, conxuncións e interxeccións como palabras invariables e ofrecer exemplos disto.

• Recoñecer a diferenza entre preposición e conxunción.• Distinguir razoadamente entre conxuncións coordinantes, subor-

dinantes e oracionais e empregar cada tipo na construción de enunciados.

• Clasificar segundo a súa categoría gramatical unha serie de ad-verbios, preposicións, conxuncións e respectivas locucións, e in-terxeccións.

LGB3.7.1. Identifica, explica e usa distintos tipos de conectores que lle proporcionan cohesión a un texto.

LGB3.8.1. Identifica e explica os usos e valores dos adverbios e das locucións adverbiais e relaciona a súa presenza coa intención comunicativa e a tipoloxía textual, así como con outros compoñentes

• Recoñece razoadamente os adverbios, preposicións, conxuncións e interxeccións como palabras invariables e exemplifícao.• Explica a diferenza entre preposición e conxunción.• Distingue razoadamente entre conxuncións coordinantes, subordinantes e oracionais e constrúe secuencias con cada tipo.• Clasifica segundo a súa categoría gramatical unha serie de adverbios, preposicións, conxuncións e respectivas locucións, e interxeccións.

CCLCAA

CCLCAA


154 155

Léxi

co e

sem

ántic

app

. 172

-173

deghlmp


B2.10. Busca e selección de información procedente de fontes dixitais.• Consulta de información en Internet.


• Consultar nunha páxina web a frecuencia e distribución dos seus apelidos.

LGB2.10.1. Consulta fontes dixitais.• Consulta nunha páxina web a frecuencia e distribución dos seus apelidos.

CCLCDCAA



• A toponimia.• Clasificación dos topónimos segundo un criterio semántico.• A forma oficial dos topónimos segundo a Lei de normalización lin-

güística.• Topónimos de orixe prerromana e topónimos de orixe xermánica.• A antroponimia.• Clasificación dos nomes segundo a súa orixe.• Clasificación dos apelidos (patronímicos, toponímicos e cognomes).• A desgaleguización dos apelidos.


• Definir toponimia e recoñecer a forma galega dos topónimos como a única oficial segundo a Lei de normalización lingüística.

• Realizar un estudo etimolóxico das parroquias do seu concello.• Elaborar un mapa toponímico da zona en que se localiza o centro

de ensino.• Clasificar os topónimos segundo o criterio semántico.• Definir antroponimia e distinguir a antroponimia individual da fa-

miliar.• Estudar a orixe e significado dos apelidos da clase.• Identificar deturpacións castelanizantes nos apelidos e reconstruír

a forma xenuína.


• Define toponimia e recoñece a forma galega dos topónimos como a única oficial segundo a Lei de normalización lingüística.• Realiza un estudo etimolóxico das parroquias do seu concello.• Elabora un mapa toponímico da zona en que se localiza o centro de ensino.• Clasifica unha serie de topónimos segundo o criterio semántico.• Define antroponimia e distingue entre antroponimia individual e familiar.• Estuda os apelidos dos compañeiros e compañeiras de clase e explica a súa orixe e significado.• Identifica nos apelidos deturpacións castelanizantes e reconstrúe a súa forma correcta.

CCLCAACSIEE

Prác

tica

de li

ngua

p. 1

74

abcdem


B1.2. Comprensión, interpretación e valoración de textos expositivos e argumentativos sobre temas especializados do ámbito educativo.B1.4. Desenvolvemento de habilidades de escoita activa, cunha actitude de interese, de cooperación e de respecto.

• O debate: pautas para a súa organización.• O faladoiro ou coloquio.

B1.5. Produción (planificación e execución de textos orais relacionados con algún contido do currículo ou tema de actualidade) adecuada á si-tuación comunicativa, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC, así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.B1.7. Produción de discursos orais, en intervencións espontáneas, ade-cuados á situación e á intención comunicativa desexada, con coheren-cia, cohesión e corrección.B1.8. Participación activa e argumentada en debates nos que se expre-sen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Organización dun debate.

B1.2. Comprender, interpretar e valorar textos orais de carácter exposi-tivo e argumentativo sobre temas especializados (conferencias, clases, charlas, presentacións e videoconferencias).B1.4. Desenvolver habilidades de escoita activa, para identificar os re-cursos que proporcionan adecuación, coherencia e cohesión ao texto.

• Coñecer as pautas para a organización dun debate ou faladoiro, así como a principal diferenza entre estes.

B1.5. Realizar producións orais planificadas, relacionadas con algún contido do currículo ou tema de actualidade adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, corrección, coa axuda das TIC así como de elementos non verbais e con control das emocións ao falar en público.

• Elaborar un guión para un debate organizando de forma clara e convincente os seus argumentos.

• Emitir a súa opinión de forma clara, gramaticalmente correcta e no rexistro adecuado, e empregar argumentos lóxicos.

• Facer un uso adecuado dos elementos prosódicos e da súa linguaxe corporal e manifestar autocontrol das emocións ao falar en pú-blico.

B1.7. Producir textos orais, en intervencións espontáneas, adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohe-sión e corrección.

• Intervir espontaneamente con fluidez e corrección e coidando a pronuncia, e empregar expresións propias do galego, así como un léxico rico e variado.

B1.8. Participar activa e argumentadamente en debates nos que se ex-presen opinións acerca dun tema de actualidade.

• Participar activamente no debate respectando as súas normas de funcionamento.

LGB1.2.3. Recoñece as distintas estratexias de organización do contido nunha exposición oral sobre un tema especializado propio do ámbito educativo ou de divulgación científica e cultural.LGB1.2.4. Escoita de maneira activa, toma notas e formula preguntas coa intención de aclarar ou ampliar ideas que se desprenden da exposición oral.

LGB1.4.1. Identifica os recursos que proporcionan adecuación, coherencia e cohesión ao discurso.

LGB1.4.2. Coñece, valora e aplica as normas que rexen a cortesía na comunicación oral; respecta as quendas e as opinións alleas.• Coñece as pautas para a organización dun debate ou faladoiro, así como a principal diferenza entre estes.

LGB1.5.1. Planifica os seus textos orais e produce discursos adecuados, coherentes e ben cohesionados.• Elabora un guión para un debate organizando de forma clara e convincente os seus argumentos.

LGB1.5.3. Presenta os contidos de forma clara e ordenada e con corrección gramatical.

LGB1.5.4. Utiliza o rexistro adecuado á situación comunicativa.• Emite a súa opinión de forma clara, gramaticalmente correcta e no rexistro adecuado, e emprega argumentos lóxicos.

LGB1.5.5. Emprega axeitadamente os elementos prosódicos (entoación e pronuncia axeitada, pausas, ton, timbre e volume), a linguaxe corporal (mirada e posición do corpo) así como o autocontrol das emocións ao falar en público.

• Fai un uso adecuado dos elementos prosódicos e da súa linguaxe corporal.• Manifesta autocontrol das emocións ao falar en público.

LGB1.7.2. Participa con fluidez nas intervencións orais espontáneas respectando as regras morfosintácticas desta lingua, en especial a colocación do pronome átono, así como a fonética galega (pronuncia das sete vogais, n velar e fonema fricativo palatal xordo).

• Fala en galego dun xeito fluído, cunha pronuncia correcta e respectando as regras morfosintácticas do idioma.LGB1.7.3. Emprega nas intervencións orais espontáneas expresións propias do galego: infinitivo conxugado e fraseoloxía adecuada.

LGB1.7.4. Emprega nas intervencións orais espontáneas un léxico rico e variado.

LGB1.8.2. Aplica as normas que rexen a cortesía na comunicación oral, respecta as quendas e as opinións alleas e emprega unha linguaxe non discri-minatoria.

• Participa activamente no debate respectando as súas normas de funcionamento.

CAA

CAA

CCL

CSC

CCLCAA

CCL

CCLCSC

CCLCSCCSIEE

CCL

CCL

CCL

CCLCSCCSIEE

UNIDADE 10

156


1. Cales son os dous tipos principais de entrevista? En que se diferencian?

2. Que iniciativas coñeces destinadas a fomentar o intercambio social e cultural entre Galicia e Portugal?

3. Indica cal é a categoría gramatical dos seguintes elementos e clasifícaos segundo un criterio semántico. daquela decontino ah malia que como xa que onte mais cando a carón de devagar dentro seica ho entre

4. Clasifica os seguintes topónimos segundo un criterio semántico: A Estrada A Laxe Vilanova Cabral Cerdeira Lobeira O Covelo Insua Soutelo Mosteiro Casal A Congostra Eirexa Augasmestas


157

TEXTO DE AMPLIACIÓNUnidade 10. LingUa e sociedade: o portUgUés e a LUsofonía

Cabo Verde e Galiza afianzan as súas relacións culturais e comerciais nas xornadas GaleguiaCabo Verde foi o protagonista da primeira edición das xornadas Galeguia, organizadas pola Fundación Via Galego e que teñen como principal obxectivo achegar cada ano un país de fala galego-portuguesa ao pú-blico da Galiza. A cultura, o turismo e a pesca foron os principais eixos sobre os que xiraron as actividades deste encontro, que tivo lugar na Coruña, Santiago e Vigo do 17 ao 20 de outubro.

Segundo Ângelo Gonçalves, director de actividades da Fundación Via Galego, «foi unha experiencia extraordinaria en que comprobamos en primeirísima persoa a potencialidade internacional da nosa lin-gua». «A Fundación está plenamente satisfeita co desenvolvemento das xornadas. Foron realizados moitos contactos entre caboverdianos e galegos e temos firmes esperanzas de que se concreten nos próximos meses motísimas parcerías, xa que estamos completamente certos de que eses primeiros contactos van dar lugar a moitísimos outros».

Entre estes contactos que sinala Gonçalves destaca unha visita comercial que a primeiros do ano próxi-mo van realizar a Cabo Verde empresarios do sector pesqueiro, segundo se anunciou nunha mesa redonda celebrada no Centro Tecnolóxico do Mar, en Vigo. Tamén cabe destacar o encontro entre empresarios do sector turístico de ambos os dous países.

Mesas redondas, un recital poético, unha proxección de documentais ou un obradoiro de música po-pular caboverdiana foron parte tamén das xornadas Galeguia, nas que en ningún momento foi necesaria a utilización de tradutores. «Resultou sorprendente constatar en determinados axentes a consciencia plena da capacidade da nosa lingua, que foi en todo momento utilizada por persoas que mesmo non a utilizan habitualmente, porén que decidiron empregala para se comunicaren cos caboverdianos», asegura Ângelo Gonçalves, quen afirma que «moita xente nos fixo chegar que xornadas como estas de fundacións como Via Galego son da máxima utilidade e necesidade para o país».

Longa Lingua, nº 10

CUESTIÓNS1. Reflexiona sobre as posibles relacións entre o mundo económico-empresarial e as linguas.2. Debatede na clase sobre outras posibles vías de contacto entre os países lusófonos e Galicia, como por

exemplo que se puidesen ver as televisións portuguesas en Galicia.3. Que vantaxe temos os galegos para relacionarnos cos países da denominada lusofonía e como poderia-

mos aproveitala en maior medida?

UNIDADE 11

158

UNIDADE 11

Obxectivos didácticos da unidade– Definir Literatura e texto literario.– Coñecer as características da lingua literaria e as funcións sociais da Literatura.– Coñecer e distinguir os principais recursos literarios da prosa e do verso.– Recoñecer e analizar tropos e figuras nos textos literarios.– Coñecer os principais tipos de versos e estrofas.– Comparar textos e explicar os recursos propios do verso e a prosa poética.– Ler, comentar e analizar textos representativos da literatura galega.

Contidos da unidade– Literatura e comunicación: oral e escrita • Características da lingua literaria– A linguaxe literaria e os seus recursos • Recursos literarios da prosa e do verso Os tropos • As figuras Figuras de dicción Figuras de pensamento Recursos literarios do verso: a métrica • O verso Medidas do verso Rima Ritmo • A estrofa e o poema

Elementos transversais da unidade– Desenvolvemento de aptitudes emprendedoras como a creatividade, a autonomía, a iniciativa, o traballo en





rial audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…Ferramentas:– Proba de avaliación da unidade 11– Rúbrica de avaliación da unidade 11


159





160 161


Lite

ratu

rapp

. 176

-191

abdehln

BLOQUE 5. A LITERATURA

B5.1 Definición dos conceptos Literatura e texto literario, caracterización dos diferentes xéneros e análise dos seus principais recursos formais.

• Literatura e comunicación.• Creación verbal e creación escrita.• Elementos da comunicación literaria.• Características da lingua literaria. Funcións da literatura.• A linguaxe literaria e os recursos literarios da prosa e do verso:

os tropos (símil, metáfora, imaxe adxectiva, imaxe verbal, visión, símbolo, alegoría, metonimia, sinécdoque, hipálaxe) e as figuras (figuras de dicción e figuras de pensamento).

• Recursos literarios do verso: a métrica (medidas do verso, rima, ritmo).

• Tipos de versos segundo o número de sílabas.• A estrofa e o poema: principais tipos de estrofas.

B5.1 Definir Literatura e texto literario, caracterizar os diferentes xéne-ros e analizar os seus principais recursos formais.

• Definir a Literatura como un proceso comunicativo e coñecer os elementos que interveñen nel.

• Distinguir entre creación verbal e creación escrita.• Coñecer as características da lingua literaria e as funcións sociais

da Literatura.• Identificar os recursos propios da lingua literaria e apreciar a fun-

ción poética en textos líricos.• Coñecer e distinguir os principais recursos literarios da prosa e do

verso.• Recoñecer e analizar tropos e figuras nos textos literarios.• Coñecer os principais tipos de versos e estrofas.• Comparar textos e explicar os recursos propios do verso e a prosa

poética.• Analizar de forma pautada o ritmo dun poema.

B5.1.1 Define Literatura e o texto literario, caracteriza os diferentes xéneros e analiza os seus principais recursos formais.• Define Literatura como un proceso comunicativo e describe os elementos que interveñen nel.• Distingue entre creación verbal e creación escrita.• Describe as funcións da Literatura.• Coñece os principais recursos literarios da prosa e do verso e diferencia entre tropos e figuras.• Distingue entre tipos de tropos a partir de textos dados.• Recoñece e clasifica diferentes figuras nos textos.• Coñece os principais tipos de versos segundo o seu número de sílabas.• Coñece os principais tipos de estrofas.

B5.1.2 Compara textos de diferentes xéneros, caracterizándoos a partir dos seus trazos formais e estruturais definitorios.• Identifica as características da lingua literaria a partir da comparación de textos de diferentes xéneros.• Aprecia nun texto lírico os recursos que evidencian a función poética da Literatura.• Compara de forma guiada dous textos en prosa e deduce cal deles reúne as características da prosa poética.• Explica os recursos propios da prosa poética presentes nun texto. • Analiza de forma pautada o ritmo dun poema.

CCLCSCCCEC

CCLCSCCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

192-

194

bdelnp


B5.1 Definición dos conceptos Literatura e texto literario, caracterización dos diferentes xéneros e análise dos seus principais recursos formais.

• Análise de textos poéticos.

B5.1 Definir Literatura e texto literario, caracterizar os diferentes xéne-ros e analizar os seus principais recursos formais.

• Identificar as principais figuras literarias nun texto poético.• Realizar de forma pautada análises métricas.• Apreciar o ritmo dunha composición poética.• Recoñecer os principais tipos de estrofa.

B5.1.1 Define Literatura e o texto literario, caracteriza os diferentes xéneros e analiza os seus principais recursos formais.

B5.1.2 Compara textos de diferentes xéneros, caracterizándoos a partir dos seus trazos formais e estruturais definitorios.• Identifica as principais figuras literarias nun texto poético.• Realiza unha análise métrica dun poema seguindo unhas pautas.• Analiza de forma pautada o ritmo dun texto poético.• Le un poema co ritmo adecuado.• Recoñece os principais tipos de estrofa en textos segundo o número de versos e o esquema métrico.

CCL

CCEC

Com

enta

rio li

tera

riopp

.195

-196

abdeghmnp

BLOQUE 1. COMPRENSIÓN ORAL. ESCOITAR

B1.1 Comprension, interpretación e valoración de textos orais e audio-visuais de natureza diversa.

• Audición da versión musicada por Amancio Prada do poema «Adiós, ríos; adiós, fontes...», de Rosalía de Castro.

B1.1 Comprender, interpretar e valorar diferentes tipos de discursos orais e audiovisuais.

• Valorar a versión musicada dun poema clásico.

LGB1.1.3 Interpreta, reflexiona e emite xuízos críticos sobre discursos orais de distinta natureza.• Escoita con atención e respecto a interpretación musical.• Emite unha valoración persoal con criterios razoados.

CLCCCEC

BLOQUE 2. COMUNICACIÓN ESCRITA. LER

B2.1 Aplicación de estratexias e coñecementos lingüísticos e pragmá-ticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa integridade.

• Lectura e interpretación do poema «Adiós ríos; adiós, fontes...», de Rosalía de Castro.


• Redacción do comentario literario.


• Ler comprensivamente un texto poético.• Sintetizar a mensaxe do texto.

B2.2 Compoñer producións escritas planificadas adecuadas a situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, correc-ción gramatical e boa presentación.

LGB2.1.1. Recolle as ideas fundamentais do texto en resumos, esquemas e mapas conceptuais.• Sintetiza a mensaxe dun texto poético.

LGB2.2.1 Selecciona e presenta os contidos dos seus textos de forma clara e ordenada.LGB2.2.3 Utiliza o rexistro lingüístico axeitado á situación comunicativa.LGB2.2.4 Utiliza mecanismos variados de cohesión lingüística.LGB2.2.5 Axústase ás normas ortográficas e morfolóxicas da lingua galega.

CLCCSC


B5.1 Definición dos conceptos Literatura e texto literario, caracteriza-ción dos diferentes xéneros e análise dos seus principais recursos for-mais e descrición da cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.B.5.8 Lectura de textos significativos dos principais autores do Rexur-dimento, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Comentario literario guiado do poema «Adiós, ríos; adiós, fontes...», de Rosalía de Castro.

B5.1 Definir Literatura e texto literario, caracterizar os diferentes xéne-ros e analizar os seus principais recursos formais e describir a cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.

• Comentar de forma guiada un poema seguindo o esquema dos ele-mentos que interveñen na comunicación literaria.

• Servirse dos coñecementos adquiridos na unidade para realizar o comentario literario.

• Recoñecer a Rosalía de Castro como autora destacada da Historia da Literatura e situala no seu contexto histórico.

B5.8 Ler textos significativos dos principais autores do Rexurdimento, identificando as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Asociar o texto ao seu contexto.• Recoller información biográfica sobre Rosalía de Castro.• Sinalar as obras máis destacadas da autora.• Coñecer os principais temas da lírica de Rosalía.• Interpretar a mensaxe do texto en relación coa temática rosaliana e

o seu contexto sociohistórico.• Realizar unha análise formal do poema en relación co seu sentido e

intención comunicativa.• Recoñecer a orixe popular dos cantares que conforman a obra de

Rosalía e asumir a importancia de Cantares gallegos na Historia da Literatura e na cultura galega en xeral.

LGB5.1.1 Define Literatura e o texto literario, caracteriza os diferentes xéneros e analiza os seus principais recursos formais e describe a cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.

• Responde preguntas sobre o texto seguindo o esquema dos elementos que interveñen na comunicación literaria.• Aplica os coñecementos adquiridos na unidade para comentar o texto.

LGB5.1.3 Adscribe á súa época autores ou autoras de textos destacados da Historia da Literatura Galega.• Recoñece a Rosalía de Castro como autora destacada e sitúaa no seu contexto histórico.

LGB5.8.1 Le e comenta textos representativos da literatura do Rexurdimento, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto.

• Asocia a voz lírica do poema ao seu contexto sociohistórico.• Recolle información sobre a biografía da autora.• Detalla as obras máis destacadas de Rosalía de Castro.• Refire os principais temas da lírica de Rosalía.• Interpreta a mensaxe en relación coa obra da autora e o seu contexto.• Identifica o tipo de versos que compoñen o poema.• Relaciona os moldes estróficos co sentido e intención comunicativa da composición.• Realiza unha análise estrutural do texto.• Relaciona os elementos recorrentes do poema coa súa función rítmica.• Explica a escaseza de adxectivos en relación coa intención comunicativa do poema.• Relaciona o emprego do diminutivo coa dimensión afectiva presente na mensaxe.• Recoñece a orixe popular dos cantares e destaca a importancia de Cantares gallegos na Historia da Literatura e na cultura galega.

CLCCSC

CLCCCEC

CLC

CCECCDCAACLC


UNIDADE 11

162


1. Cales son as principais características da lingua literaria?

2. Define os seguintes termos: metáfora, antítese, personificación, hipérbato, anáfora, aliteración.

3. Localiza no seguinte texto todos os recursos literarios que poidas:

¡Padrón, Padrón! Santa María... Lestrove... ¡Adiós! ¡Adiós! I Aquelas risas sin fin, aquel brincar sin dolor, aquela louca alegría, ¿por que acabou? Aqueles doces cantares, aquelas falas de amor, aquelas noites serenas, ¿por que non son? Aquel vibrar sonoroso das cordas da arpa i os sons da guitarra malencónica, ¿quen os levou? Todo é silensio mudo, soidá, delor, onde outro tempo a dicha sola reinou...

¡Padrón, Padrón! Santa María... Lestrove... ¡Adiós! ¡Adiós!

Rosalía de Castro, Cantares galegos

UNIDADE 12

164

UNIDADE 12

Obxectivos didácticos da unidade– Definir a función estética da literatura e recoñecer as características que permiten considerar unha obra

como literaria.– Recoñecer os distintos xéneros segundo as súas características definitorias e principais recursos formais.– Coñecer os principais subxéneros líricos, narrativos e dramáticos.– Ler, comentar e analizar textos representativos da literatura galega.

Contidos da unidade– O xénero lírico– O xénero épico ou narrativo • O narrador Participación Voz Coñecemento da historia • A acción • Os personaxes • O tempo • O espazo • O narratario– O xénero dramático • Características do texto teatral A estrutura externa A estrutura interna






rial audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…Ferramentas:– Proba de avaliación da unidade 12– Rúbrica de avaliación da unidade 12


165





166 167


Lite

ratu

rapp

.198

-208

bdehlmnp


B5.1 Caracterización dos diferentes xéneros e análise dos seus principais recursos formais.

• Os xéneros literarios: a lírica, a épica e a dramática. • Outros xéneros: didáctica, historia e oratoria.• A función poética ou estética da literatura.• O xénero lírico: características definitorias. As actitudes líricas:

enunciación, apóstrofo e canción.• Os principais xéneros da lírica: xéneros maiores (oda, himno, elexía,

epístola e égloga) e xéneros menores (epigrama e madrigal).• O xénero épico ou narrativo: características definitorias.• Os elementos da narración: narrador, acción, personaxes, tempo,

espazo e narratario.• A novela: características.• O conto: características.• O narrador: participación, voz e coñecemento da historia.• A acción: a trama e a historia. O argumento.• Os personaxes: protagonistas, secundarios e episódicos; planos ou

redondos.• Reprodución directa: estilo directo rexido, diálogo, discurso directo

narrativizado, monólogo e monólogo interior.• Reprodución indirecta: estilo indirecto e estilo indirecto libre.• O tempo: tempo da historia e tempo do discurso. • As anacronías: analepses e prolepses.• Técnicas de tratamento do tempo na narración: resumo, escena,

elipse, pausa.• O espazo. Valor simbólico. Espazo real e irreal.• O narratario. • Os principais xéneros narrativos: maiores (epopea, poema épico,

conto e novela) e menores (romance de cego e fábula).• O xénero dramático: características definitorias do texto teatral.• A estrutura do texto teatral: estrutura externa (escena, acto, xor-

nada e lance) e estrutura interna (acción dramática, personaxes, linguaxe dramática).

• Os principais xéneros dramáticos: xéneros maiores (traxedia, co-media e drama); xéneros menores (entremés, sainete e farsa); e xéneros musicais (ópera, zarzuela, opereta).

B5.1 Caracterizar os diferentes xéneros e analizar os seus principais re-cursos formais.

• Recoñecer os distintos xéneros segundo as súas características de-finitorias e principais recursos formais.

• Definir a función estética da literatura e recoñecer as características que permiten considerar unha obra como literaria.

• Coñecer os principais subxéneros líricos, narrativos e dramáticos.• Comparar e analizar textos de diferentes xéneros caracterizándoos

a partir dos seus trazos formais e estruturais definitorios.

LGB5.1.1 Caracteriza os diferentes xéneros e analiza os seus principais recursos formais. • Recoñece os distintos xéneros literarios: lírica, épica e dramática, así como os considerados non literarios (didáctica, historia e oratoria) e sinala as

súas diferenzas fundamentais.• Define a función estética da literatura e indica as características polas que unha obra se converte en literaria.• Identifica as características definitorias do xénero lírico.• Refire os principais xéneros da lírica.• Describe os elementos da narración: narrador, acción, personaxes, tempo, espazo e narratario.• Clasifica os personaxes da narración segundo o seu protagonismo, caracterización e modalidades de reprodución do discurso (directa e indirecta).• Diferencia entre tempo da historia e tempo do discurso e recoñece os dous tipos principais de anacronías, así como as catro técnicas de tratamento

do tempo na narración.• Caracteriza o espazo narrativo segundo as categorías real e irreal.• Sinala as diferenzas entre conto e novela.• Resume os elementos estruturais básicos da novela.• Recoñece as características definitorias do texto teatral.• Refire os xéneros dramáticos principais.

LGB5.1.2 Compara textos de diferentes xéneros, caracterizándoos a partir dos seus trazos formais e estruturais definitorios.• Distingue a actitude lírica esencial nun poema.• Sinala nun poema as figuras que o conforman como texto literario.• Compara diferentes textos narrativos e caracteriza o narrador segundo os factores que o definen: participación, voz e coñecemento da historia.• Analiza a acción nun texto distinguindo entre trama, historia e argumento e sinala a secuencia de episodios que compoñen a trama.• Aprecia a presenza do narratario nun texto.• Explica os procedementos de creación de tensión narrativa nun texto.

CCL

CCL

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 2

09-2

12

bdelnp



• Creación dun texto poético.


• Crear un texto poético a partir da estrutura dun poema analizado.• Utilizar o rexistro lingüístico axeitado.• Axustarse ás normas ortográficas e morfolóxicas do galego na súa

produción escrita.


LGB2.2.2 Identifica e describe as características lingüísticas dos distintos tipos de rexistro. • Crea un poema seguindo a estrutura proposta.• Utiliza o rexistro lingüístico axeitado.


CCL

CSC

CCEC


B5.1 Caracterización dos diferentes xéneros e análise dos seus principais recursos formais e descrición da cronoloxía xeral da Historia da Litera-tura Galega.

• Introdución á cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega: lec-tura de obras representativas.

• Análise dun texto dramático: fragmento de O ferreiro de Santán, de Varela Buxán.

• Análise dun texto narrativo: fragmento adaptado de «Os outros», da obra O soño da febre, de Miguel Anxo Murado.

• Análise dun texto narrativo: fragmento de Cambio en tres, de Car-los Casares.

• Análise dun texto poético: «Ollos de cinsa e nebra…», de Os eidos 2, de Uxío Novoneyra.

B5.1 Caracterizar os diferentes xéneros e analizar os seus principais re-cursos formais e describir a cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.

• Ler, interpretar, analizar e xulgar con criterio obras de diferentes xéneros e épocas da literatura galega.

• Situar diferentes obras na cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.

• Comparar textos de diferentes xéneros caracterizándoos a partir dos seus trazos formais e estruturais.

• Comentar un texto teatral a partir dunhas indicacións xerais.• Analizar un texto narrativo seguindo un cuestionario.• Analizar un texto narrativo de forma guiada.• Realizar unha análise dun texto lírico.

LGB5.1.2 Compara textos de diferentes xéneros, caracterizándoos a partir dos seus trazos formais e estruturais definitorios.

LGB5.1.3 Adscribe á súa época textos destacados da Historia da Literatura Galega.• Le, interpreta e xulga con criterio obras de diferentes xéneros e épocas.• Sitúa diferentes obras na cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.• Compara textos de distintos xéneros e caracterízaos a partir dos seus trazos formais e estruturais.• Realiza un comentario literario dun texto teatral seguindo unhas indicacións xerais.• Analiza un texto narrativo respondendo preguntas sobre os personaxes, a trama, o espazo e o tempo e o punto de vista do narrador.• Analiza un texto narrativo de forma guiada, atendendo ás técnicas formais e á correspondencia entre forma e contido.• Recoñece o xénero lírico nun poema e sinala as figuras retóricas empregadas nel, así como os elementos rítmicos, e razoa a dominancia da función

poética no texto.

CCL

CCLCCEC



168 169

Com

enta

rio li

tera

riopp

. 213

-214

abdeghmnp


B2.1 Aplicación de estratexias e coñecementos lingüísticos e pragmá-ticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa integridade.B2.7 Análise dos textos narrativos: intención comunicativa, estrutura formal e de contido e características lingüísticas.

• Lectura e interpretación dun fragmento do conto «Cando cheguen as chuvias», da obra Vento ferido, de Carlos Casares.

• Procura de información sobre a obra da que forma parte o texto.• Valoración crítica.



B2.1 Aplicar estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüísticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa in-tegridade.B2.7 Caracterizar e identificar textos narrativos pertencentes a distintos ámbitos de uso.

• Ler comprensivamente un texto narrativo.• Sintetizar a mensaxe do texto.• Identificar as características xerais do texto narrativo.• Procurar de forma eficaz información sobre a obra Vento ferido.


LGB2.1.1. Recolle as ideas fundamentais do texto en resumos, esquemas e mapas conceptuais.

LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre a mensaxe.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto.

LGB2.7.1 Identifica a intención comunicativa, a estrutura formal e de contido e as características lingüísticas dos textos narrativos.• Manifesta explicitamente a comprensión do texto e sintetiza a súa mensaxe.• Identifica o texto co xénero narrativo a partir das súas características xerais.• Procura de forma eficaz información sobre a obra á que pertence o texto.• Valora a visión da realidade que ofrece o texto e xulga con criterios claros a eficacia comunicativa deste.

LGB2.2.1 Selecciona e presenta os contidos dos seus textos de forma clara e ordenada.




CCLCAA

CCLCSC

CCLCDCAACCEC

CCL

CCL

CCLCSC

CCL

CCL


B5.1 Caracterización dos diferentes xéneros e análise dos seus principais recursos formais e descrición da cronoloxía xeral da Historia da Litera-tura Galega.

• Comentario literario guiado dun fragmento do conto «Cando che-guen as chuvias», da obra Vento ferido, de Carlos Casares.

B5.1 Caracterizar os diferentes xéneros e analizar os seus principais re-cursos formais e describir a cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.

• Situar a primeira obra de Carlos Casares e mais o autor na Historia da Literatura Galega.

• Comentar de xeito guiado un texto narrativo seguindo o esquema dos elementos que interveñen na narración.

• Servirse dos coñecementos adquiridos na unidade para realizar a análise textual.

LGB5.1.1 Caracteriza os diferentes xéneros e analiza os seus principais recursos formais e describe a cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.• Sitúa a obra Vento ferido na Historia da Literatura Galega.• Responde cuestións sobre o narrador e caracterízao segundo a súa participación, voz e coñecemento da historia. • Analiza a acción atendendo á secuencia dos feitos narrados e á organización dos episodios.• Describe a caracterización do protagonista e ofrece exemplos de reprodución directa e indirecta tirados do texto.• Analiza o emprego do tempo no relato sinalando as anacronías e poñéndoo en relación coa mensaxe e intención comunicativa.• Identifica os diferentes espazos do relato.

CCLCAACCEC

UNIDADE 12

170


1. Indica cales son os principais xéneros literarios e que diferenzas fundamentais existen entre eles.

2. Explica brevemente cales son os principais elementos da narración.

3. Cales son as características que definen o conto fronte á novela?

4. Establece a diferenza entre tempo da historia e tempo do discurso.

5. Cal é a estrutura que presentan os textos teatrais?

UNIDADE 13

172

UNIDADE 13

Obxectivos didácticos da unidade– Definir Literatura Galega de Tradición Oral e describir as súas principais características.– Coñecer as fases e canles do proceso de transmisión da literatura popular.– Distinguir os xéneros e principais manifestacións da Tradición Oral e recoñecer os seus trazos definitorios.– Ler, comparar e comentar textos de diferentes xéneros caracterizándoos a partir dos seus trazos formais,

estruturais e temáticos.

Contidos da unidade– Literatura galega de tradición oral– Características e transmisión– Xéneros • O relato popular: o conto e a lenda O conto A lenda • A cantiga popular Métrica Estilo Clasificación • O teatro popular






rial audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…Ferramentas de avaliación:– Autoavaliación final da unidade 13 do libro do alumnado– Proba de avaliación da unidade 13– Rúbrica de avaliación da unidade 13


173





174 175


Lite

ratu

rapp

. 216

-227

abdehlnp



• Procura de información sobre un animal arquetípico na literatura universal.


• Procurar información e relacionar a tradición literaria propia coa literatura universal.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para complementar a información do texto.• Procura información e compara un arquetipo na literatura universal e na tradición literaria propia.

CCLCDCAACCEC


B3.2 Coñecemento dos diferentes rexistros lingüísticos e dos factores que inciden no uso da lingua en distintos ámbitos.

• Comparación de contos desde o punto de vista lingüístico.

B3.2 Recoñecer e utilizar os diferentes rexistros lingüísticos en función dos ámbitos sociais.

• Comparar un conto popular coa súa versión literaria e sinalar as diferenzas entre lingua oral e lingua estándar.

LGB3.2.1 Recoñece os rexistros lingüísticos en textos orais e escritos en función da intención comunicativa. • Compara a transcrición dun conto popular coa súa versión literaria desde un punto de vista lingüístico e sinala as diferenzas entre lingua oral e

lingua estándar.

CCLCSCCCEC


B5.1 Descrición da cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.B5.2 Definición da Literatura Galega de Tradición Oral e as súas princi-pais concrecións xenéricas, relación histórica da súa vitalidade e mais das principais manifestacións e compilacións realizadas nos diferentes períodos históricos ata a actualidade.

• A Literatura Galega de Tradición oral. Características e transmisión.• Os xéneros da Literatura Galega de Tradición Oral: o relato popular

(conto e lenda) e a cantiga popular.• O conto: características e tipoloxía (contos marabillosos, contos de

exemplo, contos de animais, contos relixiosos, contos de costu-mes).

• A lenda: características e clasificación (etiolóxica, haxiográfica, his-tórica).

• A cantiga popular: métrica (a copla, o terceto, o pareado; a muiñei-ra, o romance e o vilancico) e estilo.

• Clasificación da cantiga popular: cantigas correspondentes ás fes-tas do ano (cantar de aninovo e cantar de Reis etc.); cantigas de romaxe; cantigas de divertimento (muiñeiras, cantigas de pandei-ro, cantigas de regueifa; foliadas, alalás; alborada); cantigas para acompañar o traballo; cantigas domésticas (arrolos e cantigas de berce; cantigas de colo); cantigas de cego.

• O teatro popular: entremeses, comedias ou farsas de Entroido.• Cadro da Literatura Oral.

B5.1 Describir a cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.B5.2 Definir Literatura Galega de Tradición Oral e as súas principais concrecións xenéricas, historiar a súa vitalidade e mais as principais manifestacións e compilacións nos diferentes períodos históricos ata a actualidade.

• Definir Literatura Galega de Tradición Oral e describir as súas prin-cipais características.

• Coñecer as fases e canles do proceso de transmisión da literatura popular.

• Distinguir os xéneros e principais manifestacións da Tradición Oral e recoñecer os seus trazos definitorios.

• Ler, comparar e comentar textos de diferentes xéneros caracteri-zándoos a partir dos seus trazos formais, estruturais e temáticos.

LGB5.1.1. Describe a cronoloxía xeral da Historia da Literatura Galega.

LGB5.2.1 Define Literatura Galega de Tradición Oral e as súas principais concrecións xenéricas, concreta a historia da súa vitalidade e mais as principais manifestacións e compilacións nos diferentes períodos históricos ata a actualidade.

• Define Literatura Galega de Tradición Oral e describe as súas características.• Detalla as fases do proceso de transmisión da literatura popular desde o século XVI ata a actualidade.• Distingue os principais xéneros da Tradición Oral e expón os seus grandes trazos definitorios.

LGB5.2.2 Le e comenta textos dos diferentes xéneros da Literatura Galega de Tradición Oral e identifica os seus principais trazos formais, estruturais e temáticos.

• Sinala nun conto as características principais do xénero e establece unha relación con outras formas preliterarias.• Encadra un conto de animais no esquema tipolóxico estudado e analiza a caracterización dos personaxes.• Interpreta unha lenda desde o punto de vista temático e en clave antropolóxica.• Realiza unha análise métrica dunha cantiga popular.• Clasifica un vilancico desde o punto de vista temático.

CCLCCEC

CCLCCEC

CCLCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 2

28-2

30

abcdehlmnp


B1.1 Comprensión, interpretación e valoración de textos orais de natu-reza diversa.

• Recollida de textos de tradición oral.B1.4 Desenvolvemento de habilidades de escoita activa, cunha actitude de interese, de cooperación e de respecto. B1.7 Produción de discursos orais, en intervencións espontáneas, ade-cuados á situación e á intención comunicativa desexada.

• Creación dunha retesía.

B1.1 Comprender, interpretar e valorar diferentes tipos de discursos orais.

• Transcribir diversos relatos orais.• Seguir unhas indicacións metodolóxicas para a recollida de textos.

B1.4 Desenvolver habilidades de escoita activa. B1.7 Producir textos orais, en intervencións espontáneas, adecuadas á situación e á intención comunicativa desexada.

LGB1.1.1 Identifica a intención comunicativa, a idea principal e as secundarias, de calquera texto oral, producido en calquera das variedades dialectais.

GB1.1.2 Recolle as ideas fundamentais e secundarias en resumos, esquemas ou mapas conceptuais.• Mostra na transcrición a súa comprensión dos relatos orais.• Segue un esquema metodolóxico para a recollida de información.

LGB1.4.3 Recoñece a importancia dos aspectos prosódicos (entoación, pausas, ton, timbre e volume), a linguaxe corporal adecuada (mirada, posición do corpo), así como o autocontrol das emocións ao falar en público. LGB1.7.2 Participa con fluidez nas intervencións orais espontáneas respectando as regras morfosintácticas desta lingua, en especial a colocación do pronome átono, así como a fonética galega (pronuncia das 7 vogais, n velar, fonema fricativo palatal xordo).

LGB1.7.3 Emprega nas intervencións orais espontáneas expresións propias do galego: infinitivo conxugado e fraseoloxía adecuada.

LGB1.7.4 Emprega nas intervencións orais espontáneas un léxico rico e variado.

CCLCSC

CCLCSCCAA

CCL

CCL

CCL

CCL


B5.2 Definición da Literatura Galega de Tradición Oral e as súas princi-pais concrecións xenéricas.

• Análise dun conto popular.• Análise dunha lenda.• Clasificación temática de varias cantigas.• Análise de cantigas.

B5.2 Definir Literatura Galega de Tradición Oral e as súas principais con-crecións xenéricas.

• Analizar un conto popular atendendo á súa temática e estrutura.• Comparar a tradición literaria propia coa literatura universal.• Analizar a temática dunha lenda de forma guiada e clasificala ti-

poloxicamente.• Relacionar a versión dunha lenda cos seus coñecementos previos.• Clasificar unha serie de cantigas segundo a súa temática.• Realizar unha análise completa de varias cantigas.

LGB5.1.2 Compara textos de diferentes xéneros, caracterizándoos a partir dos seus trazos formais e estruturais definitorios.


• Analiza un conto popular respondendo loxicamente preguntas sobre a súa temática e estrutura.• Compara coa literatura universal un conto popular da tradición galega.• Analiza de forma guiada unha lenda desde o punto de vista temático e clasifícaa tipoloxicamente.• Relaciona unha lenda analizada con outras versións do seu coñecemento.• Clasifica unha serie de cantigas pola súa temática.• Realiza unha análise completa de varias cantigas.

CCL

CCLCCEC



176 177

Com

enta

rio li

tera

riop.

231

abcdehlmnp



• Contextualización e lectura comprensiva dun conto de Tradición Oral.

• Valoración persoal.B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.



• Ler comprensivamentee interpretar o texto.• Ampliar a información mediante a procura bibliográfica e a lectura.• Comparar dúas versións diferentes dun mesmo conto.• Emitir a súa opinión con criterios claros.


LGB2.1.1 Recolle as ideas fundamentais do texto en resumos, esquemas e mapas conceptuais.


LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Sintetiza o asunto do texto.• Realiza unha procura bibliográfica para ampliar a información.• Tira conclusións da comparación de dous textos e opina con criterios claros.





CCL

CCLCSC

CCLCAACDCSIEE

CCL

CCLCSC

CCL

CCL


B3.2 Coñecemento dos diferentes rexistros lingüísticos e dos factores que inciden no uso da lingua en distintos ámbitos.

• Reflexión sobre o código a partir do texto.

B3.2 Recoñecer os diferentes rexistros lingüísticos en función dos ám-bitos sociais.

• Recoñecer as características propias do discurso oral no texto.• Sinalar no texto os trazos dialectais.

LGB3.2.1 Recoñece os rexistros lingüísticos en textos orais e escritos en función da intención comunicativa.• Recoñece as características do discurso oral no texto.• Sinala no texto os trazos dialectais.

CCLCSC


B.5.1 Caracterización dos diferentes xéneros e análise dos seus princi-pais recursos formais.B5.2 Definición da Literatura Galega de Tradición Oral e as súas princi-pais concrecións xenéricas, relación histórica da súa vitalidade e mais das principais manifestacións e compilacións realizadas nos diferentes períodos históricos ata a actualidade.

• Comentario literario guiado dun conto popular.

B5.1 Caracterizar os diferentes xéneros e analizar os seus principais re-cursos formais.B5.2 Definir Literatura Galega de Tradición Oral e as súas principais concrecións xenéricas, historiar a súa vitalidade e mais as principais manifestacións e compilacións nos diferentes períodos históricos ata a actualidade.

• Analizar e comentar un conto popular atendendo ás súas caracterís-ticas formais, estruturais e temáticas.

LGB5.1.1 Caracteriza os diferentes xéneros e analiza os seus principais recursos formais.


• Analiza de forma guiada o desenvolvemento da acción no relato.• Describe o plano enunciativo sinalando no texto fórmulas introdutorias recorrentes.• Fai unha análise da estrutura do conto.• Caracteriza o narrador do relato.• De forma guiada, describe a caracterización do personaxe protagonista, así como dos outros personaxes.• Identifica os procedementos de construción do tempo no relato.

CCL

CCLCCEC


Auto

aval

iaci

ónp.

232

delmp

B5.2 Definición da Literatura Galega de Tradición Oral e as súas princi-pais concrecións xenéricas, relación histórica da súa vitalidade e mais das principais manifestacións e compilacións realizadas nos diferentes períodos históricos ata a actualidade.

• Actividades de autoavaliación.

B5.2 Definir Literatura Galega de Tradición Oral e as súas principais concrecións xenéricas, historiar a súa vitalidade e mais as principais manifestacións e compilacións nos diferentes períodos históricos ata a actualidade.

• Responder correctamente preguntas sobre os coñecementos des-envolvidos na unidade.

• Cualificar como verdadeiros ou falsos os enunciados dunha serie.• Encher un esquema con diferentes tipos e subtipos de cantigas.

LGB5.2.1 Define Literatura Galega de Tradición Oral e as súas principais concrecións xenéricas, concreta a historia da súa vitalidade e mais as principais manifestacións e compilacións nos diferentes períodos históricos ata a actualidade.

• Responde correctamente unha serie de preguntas sobre os coñecementos desenvolvidos na unidade.• Cualifica como verdadeiros ou falsos os enunciados dunha serie.• Distribúe nun esquema os diferentes subtipos de cantigas.

CCLCAACSIEECCEC

UNIDADE 13

178


1. Indica cales son as características e a transmisión da literatura oral.

2. Le o seguinte texto da tradición oral galega e despois contesta:

A merlaHabía una vez, hai moito tempo, unha merla que vivía nun carballo e tiña no seu niño catro merliños. Un día pasou por alí un lobo que levaba moita fame e, vendo a niñada, díxolle á merla:

—Merla, dáme un merlo.—Non, non cho dou que peco.Entón o lobo díxolle:—Arrevírate meu rabo e tira con ese carballo.A merla tivo tanto medo de que lle tirara o carballo que lle deu un merliño.Ó pouco tempo voltou o lobo a por outro merliño e díxolle:—Merla, dáme un merlo.—Non, non cho dou que peco.—Arrevírate meu rabo e tira con ese carballo.E a merla, chorando, deulle outro merliño.Cando máis choraba a merla pasou por alí unha raposa e preguntoulle:—Por que choras, merla?E a merla contoulle o que lle pasaba.A raposa, que era moi aguda, díxolle:—Non fagas caso, burriña. Cando che volva o lobo dicir o mesmo, ti responde: “Os rabos dos lobos

non tiran carballos, só os homes rexios con fortes machados”.Así fixo a merla e xa non lle deu máis merliños e o lobo marchou co rabo entre as pernas.

www.galiciaencantada.com

– Indica a que xénero pertence o texto anterior.

– Sinala as principais características do xénero e exemplifícaas co texto, sempre que sexa posible.

UNIDADE 14

180

UNIDADE 14

Obxectivos didácticos da unidade– Contextualizar sociohistórica e sociolingüisticamente o lirismo medieval galego-portugués.– Coñecer os cancioneiros en que foron compiladas e conservadas as cantigas medievais galego-portuguesas.– Caracterizar as cantigas de amigo desde o punto de vista temático, tipolóxico e formal.– Caracterizar as cantigas de amor desde o punto de vista temático, tipolóxico e formal.– Ler textos significativos dos xéneros líricos de amigo e amor, identificar as súas características temáticas e

formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que perten-cen.

Contidos da unidade– O lirismo medieval galego-portugués. O tempo dos trobadores • O contexto histórico: o reino medieval de Galicia • As distraccións e o lecer no medievo: o espectáculo trobadoresco • A transmisión do lirismo medieval: os cancioneiros • As linguas romances e o galego-portugués: a lingua medieval– A cantiga de amigo • Caracterización temática • Clasificación • Caracterización formal: paralelismo, leixaprén e refrán– A cantiga de amor • Caracterización temática • Clasificación e recursos formais






rial audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…– Exemplos de comentarios literarios resoltosFerramentas de avaliación:– Autoavaliación final da unidade 14 do libro do alumnado– Proba de avaliación da unidade 14– Rúbrica de avaliación da unidade 14


181




– Textos literarios comentados (cantiga de amigo de Martin Codax e cantiga de amor de don Denís)


182 183


Lite

ratu

rapp

. 234

-248

bdegmnp



• Procura de información sobre a temática das cantigas de amigo.B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.

• Creación dunha composición poética.


• Procurar información sobre a temática do baile nas cantigas de amigo.


• Escribe adecuada e correctamente unha composición poética em-pregando os recursos formais propios das cantigas de amigo.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para complementar a información do texto.• A partir dunha cantiga de amigo, procura información sobre outros textos que introduzan a temática do baile.

LGB2.2.2 Identifica e describe as características lingüísticas dos distintos tipos de rexistro.

LGB2.2.3 Utiliza o rexistro lingüístico axeitado á situación comunicativa das súas producións.

LGB2.2.5 Axústase ás normas ortográficas e morfolóxicas da lingua galega. • Escribe con corrección unha composición poética empregando os recursos formais propios das cantigas de amigo.

CCLCDCAACCEC

CCLCSC

CCLCSCCCEC

CCL


B5.3 A literatura medieval: contextualización sociohistórica e sociolin-güística das súas orixes, definición das características principais e análi-se da lírica profana (cantiga de amor e de amigo).B5.4 Lectura de textos significativos da literatura medieval, identifica-ción das súas características temáticas e formais e relación destas co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que per-tencen.

• O lirismo medieval galego-portugués. O tempo dos trobadores.• O contexto histórico: o reino medieval de Galicia.• As distraccións e o lecer no medievo: o espectáculo trobadoresco.• A transmisión do lirismo medieval: os cancioneiros (Cancioneiro da

Ajuda, Cancioneiro da Biblioteca Nacional, Cancioneiro da Vataica-na, Pergamiño Vindel e Pergamiño Sharrer).

• As linguas romances e o galego-portugués.• A lingua medieval: características fonéticas, morfosintácticas e lé-

xicas.• A cantiga de amigo: caracterización temática.• Clasificación das cantigas de amigo.• Caracterización formal das cantigas de amigo: paralelismo,

leixaprén e refrán.• A cantiga de amor: caracterización temática.• Clasificación das cantigas de amor e recursos formais (dobre, mor-

dobre, ata-fiinda, fiinda).• Valoración persoal dos textos significativos comentados.

B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: contextualizar sociohistórica e sociolingüisticamente as súas orixes, definir as carac-terísticas principais e analizar a lírica profana (cantiga de amor e de amigo).

• Contextualizar sociohistórica e sociolingüisticamente o lirismo me-dieval galego-portugués.

• Coñecer os cancioneiros en que foron compiladas e conservadas as cantigas medievais galego-portuguesas.

• Caracterizar as cantigas de amigo desde o punto de vista temático, tipolóxico e formal.

• Caracterizar as cantigas de amor desde o punto de vista temático, tipolóxico e formal.

B5.4 Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Comparar diversos textos e analizalos desde o punto de vista te-mático.

• Identificar os principais recursos formais nos textos e relacionalos co xénero ao que pertencen, así como co contexto sociohistórico.

• Identificar nos textos os trazos lingüísticos característicos do ga-lego-portugués.

• Empregar o seu criterio persoal para apreciar, valorar e escoller ra-zoadamente unha composición poética.

LGB5.3.1 Identifica, analiza e describe a literatura medieval: contextualiza sociohistórica e sociolingüisticamente as súas orixes, define as características principais e analiza a lírica profana (cantiga de amor e de amigo).

• Contextualiza sociohistoricamente o lirismo medieval galego-portugués.• Coñece os cancioneiros en que se conservaron compiladas as cantigas medievais galego-portuguesas.• Contextualiza sociolingüisticamente a produción lírica medieval galego-portuguesa.• Identifica os grandes trazos da lingua medieval en canto á fonética, morfosintaxe e léxico.• Caracteriza desde o punto de vista temático, tipolóxico e formal as cantigas de amigo.• Caracteriza desde o punto de vista temático, tipolóxico e formal as cantigas de amor.

LGB5.4.1 Le e comenta textos representativos da literatura medieval, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.

• Compara cantigas de amigo e clasifícaas desde o punto de vista temático segundo a perspectiva amorosa que presentan.• Compara cantigas de amigo e caracterízaas desde o punto de vista temático segundo o estado emocional da voz lírica.• Explica o valor metafórico e simbólico das imaxes en cantigas de amigo.• Identifica o valor da paisaxe en cantigas de amigo.• Indica e comenta elementos da lingua medieval en dúas cantigas de amigo.• Analiza tematicamente unha cantiga de amor e identifica nela as características do amor cortés.• Identifica os recursos formais empregados nunha cantiga de amor.• Emprega o seu criterio persoal para elixir unha entre as cantigas de amigo e amor lidas na unidade e xustifica a escolla razoadamente.

CCLCCEC

CCLCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 2

49-2

50

bdegmnp



• Procura de información sobre os autores das cantigas analizadas.


• Procurar eficazmente información sobre os autores das cantigas analizadas.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para complementar a información do texto.• Procura información sobre Martín de Ginzo e responde correctamente unha cuestión sobre este.• Procura eficazmente información sobre a figura e obra de Pero Meogo.• Procura información de forma eficaz sobre Johán García de Guilhade.• Procura eficazmente información sobre a figura e obra de Pedro Eanes Solaz.

CDCAACCEC


B5.3 A literatura medieval: análise da lírica profana (cantiga de amor e de amigo).B5.4 Lectura de textos significativos da literatura medieval, identifica-ción das súas características temáticas e formais e relación destas co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que per-tencen.

• Análise de Como vivo coitada..., Martín de Ginzo.• Análise de Fostes filla, eno bailar..., Pero Meogo.• Análise de Amigos, non poss’eu negar..., Johán García de Guilhade.• Análise de A que vi antr’as amenas, Pedro Eanes Solaz.

B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: analizar a lírica profana (cantiga de amor e de amigo). B5.4 Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Clasificar cantigas no seu xénero e grupo.• Identificar os principais recursos formais nos textos.• Analizar tematicamente cantigas de forma guiada.• Recoñecer as siglas dos cancioneiros en que se conservan as can-

tigas.• Comparar a doutrina do amor cortés galego-portuguesa coa occi-

tana a partir dos textos.

LGB5.3.1 Identifica, analiza e describe a literatura medieval: analiza a lírica profana (cantiga de amor e de amigo).


• Sitúa unha cantiga de amigo no seu xénero e grupo; identifica os seus principais recursos formais e recoñece as siglas dos cancioneiros en que se conserva.

• Clasifica unha cantiga de amigo no seu xénero e grupo; localiza os principais recursos estilísticos e explica o significado dun enunciado sinalado no texto.

• Sitúa unha cantiga de amor no seu xénero e grupo; responde correctamente preguntas sobre a súa temática e explica a partir do texto as diferenzas entre a doutrina do amor cortés occitana e galego-portuguesa.

• Clasifica unha cantiga de amor no seu xénero e grupo e analiza a súa temática de forma guiada.

CCLCCEC

CCLCCEC



184 185

Com

enta

rio li

tera

riop.

251

bdegmnp

BLOQUE


• Lectura comprensiva de Levóus’a louçana, Pero Meogo.• Procura de información e contextualización da cantiga.• Valoración crítica.




• Ler comprensivamente e interpretar o texto.• Procurar información sobre a obra do autor e contextualizar a can-

tiga.• Valorar criticamente a composición.




LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Mostra explicitamente a comprensión do texto e sintetiza o seu contido.• Procura información e contextualiza a cantiga en relación coa obra conservada do seu autor.• Valora a adecuación da forma ao contido da cantiga.





CCL

CCLCSC

CSIEECDCAACSCCCEC

CCL

CCLCSC

CCL

CCL


B5.3 A literatura medieval: análise da lírica profana (cantiga de amor e de amigo).B5.4 Lectura de textos significativos da literatura medieval, identifica-ción das súas características temáticas e formais e relación destas co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que per-tencen.

• Comentario literario guiado de Levóus’a louçana, Pero Meogo.

B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: analizar a lírica profana (cantiga de amor e de amigo). B5.4 Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Clasificar xenérica e tipoloxicamente unha cantiga de amigo de forma razoada.

• Analizar a métrica e estrutura do texto en relación cos procede-mentos paralelísticos presentes nel.

• Responder razoadamente preguntas sobre a temática da cantiga.• Realizar unha análise estilística e formal do texto de forma guiada.

LGB5.3.1 Identifica, analiza e describe a literatura medieval: analiza a lírica profana (cantiga de amor e de amigo).


• Clasifica xenérica e tipoloxicamente unha cantiga de amigo razoando respostas a preguntas.• Realiza unha análise métrica e estrutural do texto de forma guiada, atendendo aos procedementos paralelísticos presentes nel.• Responde de xeito razoado preguntas sobre o contido do texto, os seus elementos simbólicos e a caracterización da protagonista.• Recoñece a presenza de arcaísmos no texto e relaciónaos coa actualización de antigos repertorios temáticos.• Analiza, seguindo unhas pautas, a linguaxe e o estilo do autor da cantiga e identifica nela os principais recursos formais.

CCLCCEC

CCLCAACSIEECCEC

Auto

aval

iaci

ónp.

252

bdemnp


B5.3 A literatura medieval: contextualización sociohistórica e sociolin-güística das súas orixes, definición das características principais e análi-se da lírica profana (cantiga de amor e de amigo).


B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: contextualizar sociohistórica e sociolingüisticamente as súas orixes, definir as carac-terísticas principais e analizar a lírica profana (cantiga de amor e de amigo).


• Completar enunciados relacionados cos contidos da unidade.• Clasificar como verdadeiros ou falsos unha serie de enunciados.

LGB5.3.1 Identifica, analiza e describe a literatura medieval: contextualiza sociohistórica e sociolingüisticamente as súas orixes, define as características principais e analiza a lírica profana (cantiga de amor e de amigo).

• Responde correctamente preguntas xerais sobre os coñecementos desenvolvidos na unidade.• Completa varios enunciados relacionados cos contidos da unidade.• Indica se unha serie de enunciados son verdadeiros ou falsos.

CCLCAACSIEECCEC

UNIDADE 14

186


1. Explica as relacións entre a literatura medieval galega e o lirismo provenzal.

2. Define os seguintes termos: trobador, xograr, segrel, menestrel, soldadeira.

3. Sinala as características temáticas e formais da cantiga de amigo.

4. Cal é motivo que explica que as cantigas de amigo se coñezan por este nome?

5. Explica cales son as principais diferenzas entre as cantigas de amigo e as de amor.


187

TEXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 14. a Lírica medievaL i: a cantiga de amigo e a cantiga de amor

TEXTO 1

Martín Codax

Mandado hei comigoca vén meu amigo,e irei, madre, a Vigo.

Comigo hei mandadoca vén meu amado,e irei, madre, a Vigo.

Ca vén meu amigoe vén san e vivo,e irei, madre, a Vigo.

Ca vén meu amadoe vén vivo e sano,e irei, madre, a Vigo.

Ca vén san e vivoe d’El Rei amigo,e irei, madre, a Vigo.

Ca vén vivo e sanoe d’El Rei privado,e irei, madre, a Vigo.

COMENTARIOA presente cantiga foi composta a partir da segunda metade do século XIII polo xograr, posible mente

vigués, Martin Codax. Trátase dunha das sete composicións que se conservan do autor contidas no cha-mado Pergamiño Vindel, folla do estilo das empregadas polos xograres nas súas representacións. Como peculiaridade, cómpre salientar que esta é unha das seis composicións que chegaron a nós coa notación musical, importantísimo para sabermos como era a melodía deste tipo de cantigas.

A composición pertence ao xénero das cantigas de amigo, as características máis sobranceiras que nos permiten identificala coma tal é o emprego dun eu lírico feminino (segundo a Arte de Trobar, trazo defi-nitorio das cantigas de amigo); a presenza do amigo e, neste caso, a figura da nai como interlocutora da namorada.

No poema, unha moza ten noticia do regreso do seu amigo, san, vivo e como privado do rei, polo cal se alegra e anuncia á súa nai o desexo de ir a Vigo recibilo, cidade recorrente na obra des te xograr. Débese interpretar que o amigo regresa da guerra, concretamente dalgunha campaña de reconquista das promo-vidas polos reinos cristiáns no sur da Península contra os musulmáns, xa que este tipo de composicións se adoitaban interpretar con motivo da marcha das hostes cris tiás enviadas a Andalucía.

Tocante á estrutura, a idea principal, o regreso do amigo, aparece exposta na primeira estrofa (Man-dado hei comigo / ca vén meu amigo, / e irei, madre, a Vigo). As restantes cinco estrofas repi ten este motivo

UNIDADE 14

188

principal con lixeiras variacións e sen apenas progresión. Esta estrutura repetiti va, idónea para o canto, conséguese a través dunha serie de artificios literarios, típicos da lírica medieval galego-portuguesa, que pasamos a comentar.

Dende o punto de vista formal, a composición axústase totalmente á tradición da cantiga de amigo. Está composta por estrofas de dous versos pareados máis un refrán, e seguen o paralelis mo, que é o trazo máis significativo deste tipo de cantigas.

O paralelismo é un procedemento repetitivo que enlaza as estrofas de dúas en dúas, facendo que os versos da segunda estrofa sexan unha pequena variante dos versos da primeira. Cada unha das estrofas presenta dous versos seguidos dun refrán, tal e como observamos na cantiga de Martin Codax:

Mandado hei comigo Aca vén meu amigo, Be irei, madre, a Vigo. refrán

Comigo hei mandado A’ca vén meu amado, B’e irei, madre, a Vigo. refrán

Ademais do paralelismo, a composición estrutúrase mediante outro dos procedementos for mais típicos das cantigas de amigo que serve para encadear os sucesivos pares de estrofas: trátase do leixaprén. Este recurso consiste na repetición dos segundos versos dun par de estrofas como primeiros versos do par se-guinte, tal e como podemos comprobar:

Mandado hei comigo Aca vén meu amigo, Be irei, madre, a Vigo. refrán

Comigo hei mandado A’ca vén meu amado, B’e irei, madre, a Vigo. refrán

Ca vén meu amigo B (2º verso recollido da 1ª estrofa do 1º par)e vén san e vivo, Ce irei, madre, a Vigo. refrán

Ca vén meu amado B’ (2º verso recollido da 2ª estrofa do 1º par)e vén vivo e sano, C’e irei, madre, a Vigo. refrán

A xeito de conclusión, pódese dicir que esta composición escrita por Martin Codax ao xeito tradicional serve de exemplo perfecto para ilustrar en que consiste a cantiga de amigo, xénero máis significativo da nosa lírica medieval por presentar características temáticas e formais que o distinguen do resto da lírica galego-portuguesa, características que beben da tradición popular do noso pobo, anterior ao trobadorismo.


189

TEXTO 2

Don Denís, Rei de Portugal

Senhor, en tan grave díavos vi que non poderíamais; e por Santa Maríaque vos fez tan mesurada,doédevos algún díade mi, senhor ben talhada.

Pois sempre ha en vós mesurae todo ben e cordura,que Deus fez en vós feitura qual non fez en mulher nada, doédevos algún díade mi, senhor ben talhada.

E por Deus, senhor, tomade mesura por gran bondade que vos el deu, e catadequal vida vivo coitada,e algún doo tomadede mi, senhor ben talhada.

COMENTARIOA presente composición é obra do rei Don Denís, que viviu dende 1261 a 1325 e foi o autor que maior número de composicións nos deixou nos Cancioneiros. Consérvanse cento trinta e oito cantigas, das ca-les setenta e tres son de amor, cincuenta e unha de amigo, once de escarnio e tres pastorelas. A profesora Carolina Michaëlis estima que esta produción debe datar do período com prendido entre os dezasete e os corenta anos.

Senhor, en tan grave día é unha cantiga de amor na cal aparece un bo número dos tópicos que conforman a singularidade da cantiga de amor galego-portuguesa fronte á cançó provenzal; xéne ro que inaugurou o amor cortés e que foi o modelo que inspirou os compositores de Galicia e Portugal.

Na cantiga, composta de tres estrofas (ou cobras, como se denominan na Arte de Trobar), o tro bador invoca a senhor para que se apiade del pola coita que padece dende o momento en que a viu. A súplica por parte do trobador para que a senhor sinta compaixón del é o tema principal da cantiga, reforzado polo último par de versos de cada estrofa, onde está incluído o refrán (doéde vos algún día / de mi, senhor ben talhada).

A primeira estrofa comeza cun dos tópicos máis comúns da cantiga de amor, isto é, o amor a primeira vista. O motivo da primeira visión como orixe da coita ten, na maioría dos casos, un enfoque negativo e son comúns as expresións de maldición do día en que tivo lugar ese primei ro encontro, tal e como acontece na cantiga de Don Denís: Senhor, en tan grave día / vos vi que non podería / mais).

Na segunda estrofa introdúcese o tópico da descrición da amada. Como manda a tradición da lírica amorosa galego-portuguesa, a amada é unha dama abstracta, idealizada e intanxible, de aí que a descrición sempre empregue fórmulas moi vagas relativas á súa maneira de ser (e por Santa María / que vos fez tan mesurada; Pois sempre ha en vós mesura/e todo ben e cordura; E por Deus, senhor, tomade / mesura por gran bondade/que vos el deu); a calidades relativas á súa fermosura (que Deus fez en vós feitura / qual non fez en mulher nada) ou ao talle perfecto (senhor ben talhada).

UNIDADE 14

190

Na terceira e última estrofa faise referencia explícita ao trazo máis peculiar da escola galego -portuguesa: a coita (e catade / qual vida vivo coitada). Fronte ao amor físico e ao joi (alegría) da cançó, na cantiga de amor galego-portuguesa predomina o amor platónico e a frustración amo rosa que se traduce na coita de amor.

Polo que respecta á forma da composición, esta é unha cantiga de refrán, posto que presenta un retrouso ao final de cada cobra (de mi, senhor ben talhada). Este trazo compárteno parte das can tigas de amor –as que non son de mestría– coas cantigas de amigo. O paralelismo propio das can tigas de amigo tamén está presente nesta composición e prodúcese entre os penúltimos versos das dúas primeiras estrofas, versos que anteceden o refrán (doédevos algún día / de mi, senhor ben tal hada). Na última estrofa, este verso sofre unha variación que rompe o paralelismo (e algún doo tomade / de mi, senhor ben talhada), o que serve para acen-tuar a súplica dirixida á senhor.

O esquema métrico é a a a b a b; c c c b a b; d d d b a b con versos octosílabos, típicos das can tigas de amor. Posto que o esquema de rimas é diferente para cada unha das estrofas, estas reci ben o nome de cobras singulars. A rima é consonante e femia, xa que os versos rematan en sílaba grave.

Polo que acabamos de comentar, esta cantiga de amor é un exemplo representativo da escola galego-por-tuguesa, tanto pola súa forma (neste caso por ser unha cantiga de refrán, forma que comparte coas cantigas de amigo, xenuinamente galegas) como polo seu contido (ao aparecer os tópicos da senhor e da coita pro-pios desta escola trobadoresca).

UNIDADE 15

192

UNIDADE 15

Obxectivos didácticos da unidade– Identificar as características xerais das cantigas de escarnio e maldicir.– Comprender as diferenzas entre a cantiga de escarnio e a cantiga de maldicir.– Coñecer os principais ciclos temáticos do cancioneiro de burlas.– Recoñecer as características definitorias da pastorela.– Definir os xéneros menores: lais, pranto, cantiga de seguir.– Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñe-

las en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

Contidos da unidade– O cancioneiro de burlas: a cantiga de escarnio e maldicir Introdución Caracterización Clasificación Tenzón– A pastorela e outros xéneros






rial audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…– Exemplo de comentario literario resoltoFerramentas de avaliación:– Autoavaliación final da unidade 15 do libro do alumnado– Proba de avaliación da unidade 15– Rúbrica de avaliación da unidade 15


193




– Texto literario comentado (cantiga de maldicir de Afonso X)


194 195


Lite

ratu

rapp

. 254

-260

bdenp


B5.3 A literatura medieval: definición das características principais e análise da lírica profana (cantiga de escarnio, pastorela e outros xéne-ros).B5.4 Lectura de textos significativos da literatura medieval, identifica-ción das súas características temáticas e formais e relación destas co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que per-tencen.

• O cancioneiro de burlas: a cantiga de escarnio e maldicir.• Caracterización das cantigas de escarnio e maldicir.• Clasificación: diferenzas entre a cantiga de escarnio e a cantiga de

maldicir. Ciclos temáticos.• A tenzón: características.• A pastorela: características.• Outros xéneros (lais, pranto, cantiga de seguir).

B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: definir as ca-racterísticas principais e analizar a lírica profana (cantiga de escarnio, pastorela e outros xéneros).

• Identificar as características xerais das cantigas de escarnio e mal-dicir.

• Comprender as diferenzas entre a cantiga de escarnio e a cantiga de maldicir.

• Coñecer os principais ciclos temáticos do cancioneiro de burlas.• Recoñecer as características definitorias da pastorela.• Definir os xéneros menores: lais, pranto, cantiga de seguir.


• Ler, comparar e comentar textos de escarnio e maldicir distinguín-doos a partir dos seus trazos formais, estruturais e temáticos.

LGB5.3.1 Identifica, analiza e describe a literatura medieval: define as características principais e analiza a lírica profana (cantiga de escarnio, pastorela e outros xéneros).

• Identifica as características xerais das cantigas de escarnio e maldicir.• Explica as diferenzas entre a cantiga de escarnio e a cantiga de maldicir.• Coñece os principais ciclos temáticos en que se clasifica o cancioneiro de burlas.• Define o subxénero tenzón.• Recoñece as características definitorias da pastorela.• Define os xéneros menores: lais, pranto, cantiga de seguir.


• Compara a serie léxica dunha cantiga de escarnio coa propia do amor cortés e sinala nela os elementos paródicos.• Identifica a temática dunha cantiga e explica o seu contido moralizante.• Comenta o esquema organizativo dunha cantiga.• Compara dúas cantigas e clasifícaas xenericamente en escarnio e maldicir, comentando a súa temática e léxico.

CCLCCEC

CCLCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 2

61-2

62

bdegmnp



• Actividades de comprensión textual• Procura de información complementaria.


• Responder correctamente preguntas de contextualización e com-prensión textual.

• Procurar de forma eficaz información complementaria sobre os au-tores das cantigas e outros textos relacionados con estas.

LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre a mensaxe. • Responde correctamente preguntas de contextualización e comprensión textual.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para complementar a información do texto.• Procura eficazmente información acerca de Pero da Ponte.• Busca outros textos relacionados coa temática da cantiga analizada.• Procura información sobre a figura e a obra de Afonso López Baián.• Procura información acerca de don Denís de Portugal. • Procura pastorelas que fan referencia á cidade de Compostela.

CCLCSC

CCLCDCAACCEC



• Análise de D’un tal ric’home..., Pero da Ponte.• Análise de En Arouça a casa faría..., Afonso López de Baián.• Análise de Ua pastor se queixava..., D. Denís de Portugal.• Análise de Cavalgava noutro día..., Johán Pérez d’Avoim.

B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: definir as ca-racterísticas principais e analizar a lírica profana (cantiga de escarnio, pastorela e outros xéneros). B5.4 Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Clasificar razoadamente cantigas de escarnio e maldicir segundo a súa temática e trazos definitorios.

• Analizar pastorelas en relación cos elementos propios doutros xé-neros.



• Clasifica unha cantiga de escarnio segundo a súa temática e trazos definitorios.• Clasifica razoadamente unha cantiga de escarnio e sinala a súa temática.• Comenta os trazos que distancian unha pastorela do modelo clásico e sinala nela elementos relacionados coas cantigas de amigo e amor.• Sinala nunha pastorela elementos relacionados con outros xéneros trobadorescos.

CCLCCEC

CCLCCEC



196 197

Com

enta

rio li

tera

riopp

. 263

bdegmnp



• Lectura comprensiva de O que me foi passar a serra, Afonso X.• Procura de información e contextualización da composición.• Valoración crítica.




• Ler comprensivamente e interpretar o sentido do texto.• Procurar eficazmente información para contextualizar a cantiga.• Realizar unha valoración crítica do texto.




LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Sintetiza o contido da composición.• Procura información sobre o contexto histórico e contextualiza a cantiga.• Fai unha valoración crítica atendendo ao rexistro empregado no texto.





CCL

CCLCSCCSIEE

CCLCDCAA

CCL

CCLCSC

CCL

CCL



• Comentario literario de O que me foi passar a serra, Afonso X.

B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: definir as ca-racterísticas principais e analizar a lírica profana (cantiga de escarnio, pastorela e outros xéneros). B5.4 Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.



• Indica o xénero e mais o rexistro temático do texto.• Analiza de forma guiada a estrutura da composición.• Realiza unha análise do léxico empregado na cantiga e establece os campos semánticos que gardan relación con esta.• Analiza a métrica da composición.• Sinala os recursos expresivos do poema.

CCLCCEC

CCLCSIEECCEC

Auto

aval

iaci

ónpp

. 264

bdemnp


B5.3 A literatura medieval: definición das características principais e análise da lírica profana (cantiga de escarnio, pastorela e outros xéne-ros).


B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: definir as ca-racterísticas principais e analizar a lírica profana (cantiga de escarnio, pastorela e outros xéneros).


• Clasificar como verdadeiros ou falsos unha serie de enunciados re-lacionados cos contidos da unidade.

• Completar un cadro relacionando os xéneros das cantigas coas súas correspondentes definicións.


• Responde correctamente unha serie de preguntas sobre os contidos da unidade.• Indica se son verdadeiros ou falsos unha serie de enunciados relacionados cos contidos da unidade.• Completa un cadro relacionando os xéneros das cantigas coas súas correspondentes definicións.

CCLCAACSIEECCEC

UNIDADE 15

198


1. Explica cales son as características fundamentais das cantigas de escarnio e maldicir?

2. En que se diferencian as cantigas de escarnio e as de maldicir?

3. Explica en que consisten os seguintes xéneros menores da lírica medieval: pastorela, tenzón, pranto.


199

TEXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 15. a Lírica medievaL ii: a cantiga de escarnio. a pastoreLa e oUtros xéneros

Afonso X

Non quer’eu donzela feaque ant’a mia porta pea.

Non quer’eu donzela feae negra come carvón,que ant’a mia porta peanen faga come sisón.Non quer’eu donzela feaque ant’a mia porta pea.

Non quer’eu donzela feae velosa come can,que ant’a mia porta peanen faga come alermán.Non quer’eu donzela feaque ant’a mia porta pea.

Non quer’eu donzela feaque ha brancos os cabelos,que ant’a mia porta peanen faga come camelos.Non quer’eu donzela feaque ant’a mia porta pea.

Non quer’eu donzela fea,velha, de maa cor,que ant’a mia porta peanen me faça i peior.Non quer’eu donzela feaque ant’a mia porta pea.

COMENTARIODentro do conxunto das composicións burlescas, que consitúen o terceiro conxunto canónico do lirismo medieval galego-portugués, estamos diante dunha cantiga pertence ao xénero de maldicir. O motivo de clasificármola deste xeito reside no feito de que a burla se leva a cabo mediante unha linguaxe directa e explícita que non deixa espazo para dobres interpretacións, matices... propios, polo contrario, dos textos encarninos. No caso que nos ocupa, Afonso X realiza unha parodia do esquema do fin’amors que lle é pro-pio á cantiga de amor; é dicir, podemos observar na cantiga que analizamos un verdadeiro retrato inverso da sofisticada senhor dos cantares amorosos. Fronte a un vocabulario no que fremosa, bela, cumprida de sén!, beldade, mesura son os termos habituais para expresar o conxunto de calidades físicas e morais que adornan a dama, agora vemos como fea, velo sa, velha, de maa cor son os termos que definen o aspecto da doncela que é obxecto da sátira. A rudeza dos termos, as comparacións inequívocas: «negra come carvón»; «nen

UNIDADE 15

200

faça come sisón» (isto é, «como unha abetarda, unha ave de mal cheiro»), «nen faça como alermán» (é dicir «non faga como as arrudas silvestres, outras aves de mal cheirar»), que non admite, como xa apuntamos, dúbidas interpretativas fan que situemos a composición de Afonso X no grupo do maldicir.

Polo demais, desde o aspecto formal, a cantiga está realizada en catro estrofas singulares –deno mínanse dese xeito, toda vez que cada unha delas posúe un sistema de rimas propio: a b a b A A; a b a b A A; a c a c A A; a d a d A A, logo dun dístico inicial de esquema 7’x 7’x.

Nin que dicir ten, temos de comprender a cantiga no conxunto daquelas que fan relación aos costumes e defectos físicos e que constitúen un grupo numeroso dentro do apartado do escarnio e maldicir gale-go-portugués medieval.

UNIDADE 16

202

UNIDADE 16

Obxectivos didácticos da unidade– Definir as características principais e analizar a lírica relixiosa (cantigas de Santa María) e a prosa medieval.– Identificar as características polas que as cantigas de Santa María son clasificadas en dous grandes apartados

(narrativas e líricas).– Recoñecer os grandes grupos temáticos en que se distribúen as cantigas de Santa María.– Coñecer as características da prosa medieval e cales son os primeiros textos conservados.– Describir os ciclos temáticos e textos conservados da prosa medieval de ficción.– Precisar os grandes trazos e obras da prosa historiográfica, xurídica e didáctica medieval.– Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñe-

las en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

Contidos da unidade– O cancioneiro relixioso: as Cantigas de Santa María • Transmisión. Datación. Autoría • Fontes • Clasificación e distribución temática– A prosa medieval• Os primeiros textos conservados• A prosa de ficción: os ciclos temáticos Materia de Bretaña Materia de Troia A haxiografía e o ciclo carolinxio• A prosa historiográfica, xurídica e didáctica








203




– Texto literario comentado (cantiga de Santa María de Afonso X)


204 205


Lite

ratu

rapp

. 266

-276

bdemp

BLOQUE 2. COMUNICACIÓN ESCRITA. ESCRIBIR


• Creación dun texto narrativo a partir dunha cantiga de Santa María.


• Escribir adecuada e correctamente un texto narrativo a partir dun milagre narrado nunha cantiga de Santa María.

LGB2.2.1 Selecciona e presenta os contidos dos seus textos de forma clara e ordenada.LGB2.2.3 Utiliza o rexistro lingüístico axeitado á situación comunicativa.



LGB2.7.1 Produce textos narrativos.• Escribe adecuada e correctamente un relato tomando como motivo un milagre narrado nunha cantiga de Santa María.

CCLCCLCSC

CCL

CCL

CCL


B5.3 A literatura medieval: definición das características principais e análise da lírica relixiosa (cantigas de Santa María) e a prosa medieval. B5.4 Lectura de textos significativos da literatura medieval, identifica-ción das súas características temáticas e formais e relación destas co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que per-tencen.

• O cancioneiro relixioso: as cantigas de Santa María.• Transmisión das cantigas de Santa María (Códice de Toledo, Códice

do Escorial, Códice da Biblioteca Nacional de Florencia e Códice do Escorial); datación e autoría.

• As fontes literarias das cantigas de Santa María.• Clasificación das cantigas de Santa María (cantigas narrativas e

cantigas líricas) e distribución temática.• A prosa medieval.• Os primeiros textos conservados.• A prosa de ficción: os ciclos temáticos (a materia de Bretaña, a ma-

teria de Troia, a haxiografía e o ciclo carolinxio).• A prosa historiográfica, xurídica e didáctica.

B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: definir as características principais e analizar a lírica relixiosa (cantigas de Santa María) e a prosa medieval.

• Definir as cantigas de Santa María en relación co seu contexto so-ciohistórico e cultural.

• Coñecer como se produciu a transmisión das cantigas de Santa María e mais a datación destas e explicar a cuestión da autoría.

• Saber cales son as fontes literarias das cantigas de Santa María.• Identificar as características polas que as cantigas de Santa María

son clasificadas en dous grandes apartados.• Recoñecer os grandes grupos temáticos en que se distribúen as

cantigas de Santa María.• Coñecer as características da prosa medieval e cales son os primei-

ros textos conservados.• Describir os ciclos temáticos e textos conservados da prosa medie-

val de ficción.• Precisar os grandes trazos e obras da prosa historiográfica, xurídica

e didáctica medieval.B5.4 Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Comentar de forma guiada unha cantiga de loor en comparación co modelo da cantiga de amor trobadoresca.

• Sinalar nunha cantiga de loor os elementos procedentes do modelo litúrxico.

• Localizar nunha cantiga de loor elementos do galego trobadoresco.• Comparar dúas cantigas de loor explicando as diferenzas entre o

modelo de amor trobadoresco e o modelo de culto litúrxico.• Clasificar unha cantiga como lírica ou narrativa e analizar a súa

distribución interna.• Analizar, respondendo preguntas, unha cantiga narrativa desde o

punto de vista temático.

LGB5.3.1 Identifica, analiza e describe a literatura medieval: define as características principais e analiza a lírica relixiosa (cantigas de Santa María) e a prosa medieval.

• Define as cantigas de Santa María en relación co seu contexto sociohistórico e cultural.• Coñece os catro códices en que se produciu a transmisión das cantigas de Santa María, así como a datación destas, e explica a cuestión da súa

autoría.• Nomea os principais conxuntos de fontes literarias das cantigas de Santa María.• Identifica as características que permiten clasificar as cantigas de Santa María en dous grandes apartados: narrativas e líricas.• Recoñece os grandes grupos temáticos en que se distribúen as cantigas de Santa María.• Dá conta das características da prosa medieval e dos primeiros textos conservados.• Describe os ciclos temáticos e textos conservados da prosa medieval de ficción.• Nomea os grandes trazos e obras da prosa historiográfica, xurídica e didáctica medieval.


• Comenta de forma guiada unha cantiga de loor en comparación co modelo da cantiga de amor trobadoresca.• Sinala nunha cantiga de loor os elementos procedentes da tradición cristiá de culto á Virxe.• Localiza nunha cantiga de loor elementos do galego trobadoresco.• Compara dúas cantigas de loor e explica as diferenzas entre o modelo de amor trobadoresco e o modelo de culto litúrxico.• Clasifica no seu grupo unha cantiga de milagre e analiza a súa distribución interna.• Analiza, respondendo preguntas, unha cantiga narrativa desde o punto de vista temático.

CCLCCEC

CCLCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 2

77-2

78

bdegmnp



• Busca de información complementaria.


• Procurar con eficiencia información complementaria.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para complementar a información do texto.• Procura eficientemente información sobre a vida e obra de Afonso X.• Busca información sobre os personaxes do texto artúrico.• Busca información sobre obras artísticas, literarias ou cinematográficas de temática artúrica.

CCLCDCAA


B5.4 Lectura de textos significativos da literatura medieval, identifica-ción das súas características temáticas e formais e relación destas co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que per-tencen.

• Análise de Como Santa María fez aas abellas..., Afonso X.• Análise dun fragmento de Demanda do Santo Graal.


• Clasificar unha cantiga de milagre, explicar as características pro-pias do seu grupo e subgrupo e sinalar a súa temática.

• Comparar unha cantiga de milagre con outras manifestacións lite-rarias de temática mariana en literaturas próximas.

• Identificar as diferenzas entre o refrán das cantigas de Santa María e o das cantigas de amigo e amor.

• Recoñecer os personaxes presentes nun texto de temática artúrica.• Responder correctamente cuestións sobre motivos da temática ar-

túrica.


• Clasifica unha cantiga narrativa, sinala a súa temática e explica as características do grupo e subgrupo aos que pertence.• Compara unha cantiga de milagre con outras manifestacións literarias de temática mariana en literaturas próximas.• Sinala as diferenzas entre o refrán das cantigas de Santa María e o das cantigas de amigo e amor.• Recoñece os personaxes presentes nun texto de temática artúrica.• Responde correctamente cuestións sobre motivos da temática artúrica.

CCLCCEC



206 207

Com

enta

rio li

tera

riopp

. 279

bdemnp



• Lectura comprensiva de Rosa das rosas e Fror das frores, Afonso X.• Contextualización da cantiga.


• Redacción do comentario literario.• Creación dun poema amoroso seguindo o modelo da cantiga.


• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global do texto.• Sintetizar o motivo e resumir o contido da composición.• Contextualizar a obra de forma pautada, empregando recursos bi-

bliográficos.B2.2 Compoñer producións escritas planificadas adecuadas a situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, correc-ción gramatical e boa presentación.

• Redactar o comentario literario con coherencia, cohesión e correc-ción.

• Crear un poema de temática amorosa a partir do modelo da can-tiga.


LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre a mensaxe. • Sintetiza o motivo da composición e resume o seu contido.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto.• Escribe unha breve introdución sobre o autor da cantiga e a súa obra.• Expón a estrutura das cantigas de Santa María.• Explica o significado do termo «loor», en relación co texto.





LGB2.2.5 Axústase ás normas ortográficas e morfolóxicas da lingua galega.• Redacta o comentario literario de forma ordenada, no rexistro adecuado e con coherencia, cohesión e corrección gramatical.• Crea correctamente un poema de temática amorosa seguindo o modelo da cantiga comentada.

CCL

CCLCSC

CCLCDCAA

CCL

CCLCSC

CCLCSC

CCL

CCL


B5.3 A literatura medieval: definición das características principais e análise da lírica relixiosa (cantigas de Santa María). B5.4 Lectura de textos significativos da literatura medieval, identifica-ción das súas características temáticas e formais e relación destas co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que per-tencen.

• Comentario literario guiado de Rosa das rosas e Fror das frores, Afonso X.

B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: definir as características principais e analizar a lírica relixiosa (cantigas de Santa María). B5.4 Ler textos significativos da literatura medieval, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Sinalar as influencias do amor cortés na cantiga de loor.• Analizar estruturalmente o texto en relación co modelo da cantiga

lírica.• Caracterizar formal e estilisticamente a composición.• Ofrecer unha valoración crítica razoada sobre a comparación de

textos.

LGB5.3.1 Identifica, analiza e describe a literatura medieval: define as características principais e analiza a lírica relixiosa (cantigas de Santa María).


• Sinala as influencias do amor cortés na cantiga.• Analiza a estrutura do texto relacionándoa co modelo estrutural da cantiga lírica.• Caracteriza formalmente a composición e identifica nela os aspectos estilísticos comúns á cantiga de amor.• Ofrece unha valoración crítica con criterios lóxicos partindo da comparación entre cantigas narrativas e de loor.

CCLCCEC

CCLCSIEECCEC

Auto

aval

iaci

ónpp

. 280

bdemnp


B5.3 A literatura medieval: definición das características principais e análise da lírica relixiosa (cantigas de Santa María) e a prosa medieval.


B5.3 Identificar, analizar e describir a literatura medieval: definir as características principais e analizar a lírica relixiosa (cantigas de Santa María) e a prosa medieval.

• Responder correctamente preguntas xerais sobre os coñecementos desenvolvidos na unidade.

• Clasificar enunciados relacionados cos contidos da unidade como verdadeiros ou falsos.

• Asociar obras cos seus ciclos temáticos.

LGB5.3.1 Identifica, analiza e describe a literatura medieval: define as características principais e analiza a lírica relixiosa (cantigas de Santa María) e a prosa medieval.

• Responde correctamente preguntas xerais sobre os coñecementos desenvolvidos na unidade.• Indica se unha serie de enunciados son verdadeiros ou falsos.• Encadra varias obras nos seus ciclos temáticos correspondentes.

CCLCAACSIEECCEC

UNIDADE 16

208


1. Establece a diferenza entre as cantigas narrativas e as líricas que aparecen nas Cantigas de Santa María.

2. Nomea os ciclos temáticos da prosa medieval e defíneos brevemente.


209

TEXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 16. a Lírica medievaL iii: o cancioneiro reLixioso: as cantigas de santa maría. a prosa medievaL

«Esta é como Santa María feze estar o monge trezentos anos ao canto da passaria, porque lle pedía que llequal era o ben que havían os que eran en Paraíso»

Quen a Virgen ben serviráa Paraíso irá.E daquest’un gran miragre / vos quer’eu ora contar, que fezo Santa María / por un monge, que rogar-ll’ía sempre que lle mostrasse / qual ben en Paraís’ha,Quen a Virgen ben servirá...e que o viss’en sa vida / ante que fosse morrer.E porend’a Gloriosa / veedes que lle foi fazer:fezlo entrar en ua horta / en que muitas vezes jaQuen a Virgen ben servirá...entrara; mais aquel día / fez que ua font’achou mui crara e mui fremosa, / e cab’ela s’assentou.E pois lavou mui ben sas mãos, / diss’: «Ai, Virgen que seráQuen a Virgen ben servirá...se veerei do Paraíso, / o que ch’eu muito pidí, algún pouco do seu viço / ante que saia d’aquí, e que sabia do que ben obra / que galardón haverá?» Quen a Virgen ben servirá...Tan toste que acabada / houv’o mong’a oraçón,oíu ua passarinna / cantar log’en tan bon son, que se escaeceu seendo / e catando sempr’aláQuen a Virgen ben servirá...Atan gran sabor havía / daquel cant’e daquel lais,que grandes trezentos anos / estevo assí, ou máis,cuidando que non estevera / senón pouco, com’estáQuen a Virgen ben servirá...mong’algua vez no ano, / quando sal ao vergeu.Des i foiss’a passarinna, / de que foi a el mui greu,e diz: «Eu d’aquí irme quero, / ca oí, mais comer querráQuen a Virgen ben servirá...o convent’. E foise logo / e achou un gran portalque nunca vira, e disse: / «Ai, Santa María, val! Non é est’o meu mõesteiro, / pois de mi que se fará?»Quen a Virgen ben servirá...Des i entrou na eigreja, / e houveron gran pavoros monges quando o viron, / e demandoull’o priordizend’: «Amigo, vós quen sodes / ou que buscades acá?»Quen a Virgen ben servirá...Diss’el: «Busco meu abade, / que agor’aquí leixei, e o prior e os frades, / de qui mi agora quiteiquando fui a aquela horta; u seen quen mi o dirá?»Quen a Virgen ben servirá...Quand’est’oíu o abade, / téveo por de mal sén,

UNIDADE 16

210

e outrossí o convento; / mais desque souberon bende como fora este feito, / disseron «Quen oiráQuen a Virgen ben servirá...nunca tan gran maravilla / como Deus por este fezpolo rogo de sa Madre, / Virge Santa de gran prez!E por aquesto a loemos; / mais quen a non loaráQuen a Virgen ben servirá...máis d’outra cousa que seja? / Ca, per Deus, gran dereit’é pois quanto nós lle pedimos / nos dá seu Fill’a la fepor ela, e aquí nos mostra / o que nos depois dará».Quen a Virgen ben servirá...

COMENTARIOA presente composición ocupa o número 103 dentro do conxunto das cantigas de Santa María (CSM) de Afonso X «o Sabio». Chega ata nós a través de tres testemuños: no Códice E do Escorial (E) ocupa o número 103; da súa parte, no Códice T do Escorial (T) figura igualmente coa nume ración 103; no Códice de Toledo (To) leva o número 93.

Canto á datación do texto, sabemos que as CSM conforman unha colección que foi elaborada ao lon-go de diferentes etapas. O reinado de Afonso X –naceu o monarca en 1221– vai desde 1252 deica 1284. Nunha primeira etapa, que situamos entre 1270-1274, atoparíanse un conxunto de 100 composicións in-tegradas nun cancioneiro, hoxe perdido, antecedente de To. Entre 1274 e 1277, Afonso X decidiu duplicar o número de textos, levando adiante a confección de T. En con secuencia, estamos diante dunha cantiga que pertence aos primeiros estadios na elaboración do conxunto mariano alfonsí.

Para levar adiante o seu proxecto, o monarca botou man de todo tipo de materiais que lle pui desen re-sultar útiles. Deste xeito, as CSM –no seu verdadeiro afán enciclopédico arredor da figu ra da Virxe– incor-poran un amplo conxunto de tradicións e de lendas entre as que se inclúen, por exemplo, mariais latinos medievais, coleccións de santuarios peninsulares... (Santa María de Vilatorga, Nosa Señora de Tudía, Santa María de Terena etc. son algunhas das romaxes penin sulares cuxa tradición é utilizada por Afonso X no proxecto das CSM). No caso concreto que nos ocupa, estamos diante do célebre relato do milagre de San Ero de Armenteira: segundo a lenda, un nobre galego do século XII –transformado en frade– a quen se debe, precisamente, a funda ción do mosteiro de Santa María de Armenteira (Meis, Pontevedra).

O texto que comentamos está incluído dentro do conxunto das cantigas narrativas. O corpo da com-posición de tales textos vén determinado pola fórmula do exemplum:

a) Introdución –con indicación da fonte á que se acode– arredor do milagre que vai ser narrado.b) Relato do milagre.c) Conclusión.Podemos comprobar así mesmo que a cantiga analizada responde aos apartados da retórica clá sica; en

especial á inventio e a dispositio, toda vez que a pretensión do texto é a de recrear/entreter e, asemade, aleccionar moralmente aos oíntes. A inventio aparece, á súa vez, en dous apartados:

– O refrán inicial.– O texto narrativo que desenvolve aquilo que foi brevemente apuntando no propio refrán.Da súa parte, a dispositio organízase en:– Exordio.– Narratio: unha narratio que se espalla, realmente, nunha conclusión –diferente, neste caso, da for-

mulada pola retórica clásica– a xeito de coro popular no cal as xentes amosan a súa ale gría por seren privilexiados asistentes aos feitos marabillosos que acaban de acontecer.

UNIDADE 17

212

UNIDADE 17

Obxectivos didácticos da unidade– Identificar, analizar e describir a literatura do Galego Medio (séculos XVI, XVII e XVIII): contextualizar

sociohistórica e sociolingüisticamente a produción desta etapa e describir e analizar as principais obras e autores.

– Contextualizar sociohistórica e culturalmente a Galicia de fins da Idade Media.– Comprender os factores sociolingüísticos que definen o estado da lingua na etapa estudada.– Coñecer a produción literaria dos epígonos trobadorescos.– Coñecer os principais protagonistas da Ilustración en Galicia.– Ler textos significativos da literatura do Galego Medio, identificar as súas características temáticas e formais

e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

Contidos da unidade– O Galicia a fins da Idade Media • O reino de galicia na coroa de Castela • Galego-portugués, galego e portugués Fenómenos lingüísticos– Os epígonos trobadorescos– A etapa do Galego Medio • Literatura culta • Literatura popularizante– A ilustración








213




– Texto literario comentado («A Filida» de X. Cornide Saavedra)


214 215


Lite

ratu

rapp

. 282

-290

bdeghnp





• Procurar eficientemente información complementaria.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Busca información acerca da conformación político-lingüística da época estudada no espazo peninsular.• Busca información complementaria sobre o motivo das Exequias da raíña Margarida.• Procura composicións populares actuais e ponas en relación coa literatura dos Séculos Escuros.

CCLCDCAACCEC


B.4.8 Historia da lingua: o Galego Medio, a dialectalización da lingua (s. XVI-XVII-XVIII), contexto histórico e cultural, situación sociolingüística e características lingüísticas.

• Fenómenos lingüísticos propios da época estudada.

B.4.6 Distinguir as características lingüísticas fundamentais do Galego Medio (s. XVI-XVII-VIII), describir o seu contexto e identificalo en textos.

• Comparar o galego dos Séculos Escuros co galego-portugués e o galego actual.

LGB4.6.1 Distingue as características lingüísticas fundamentais do Galego Medio (s. XVI-XVII-XVIII), describe o seu contexto e identifícao en textos. • Compara o galego dos Séculos Escuros co galego-portugués e o galego actual.

CCLCAA


B5.5 A literatura do Galego Medio (séculos XVI, XVII e XVIII): contex-tualización sociohistórica e sociolingüística da produción desta etapa e descrición e análise das principais obras e autores.

• Galicia a fins da Idade Media.• O reino de Galicia na coroa de Castela.• Galego-portugués, galego e portugués.• Os epígonos trobadorescos.• A etapa do Galego Medio: contextualización.• Literatura culta na etapa do Galego Medio: textos líricos, textos

teatrais.• Literatura popularizante na etapa do Galego Medio.• A Ilustración.

B5.6 Lectura de textos significativos da literatura do Galego Medio, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

B5.5 Identificar, analizar e describir a literatura do Galego Medio (sé-culos XVI, XVII e XVIII): contextualizar sociohistórica e sociolingüistica-mente a produción desta etapa e describir e analizar as principais obras e autores.

• Contextualizar sociohistórica e culturalmente a Galicia de fins da Idade Media.

• Comprender os factores sociolingüísticos que definen o estado da lingua na etapa estudada.

• Coñecer a produción literaria dos epígonos trobadorescos.• Coñecer o contexto sociohistórico e cultural da literatura do Galego

Medio.B5.6 Ler textos significativos da literatura do Galego Medio, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co con-texto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Distinguir entre literatura culta e popularizante na etapa do Galego Medio e ler e caracterizar os textos representativos.

• Caracterizar o entremés e sinalar as súas orixes.• Coñecer as características, autores e textos da etapa da Ilustración.

LGB5.5.1 Identifica, analiza e describe a literatura do Galego Medio (séculos XVI, XVII e XVIII): contextualiza sociohistórica e sociolingüisticamente a produción desta etapa e describe e analiza as principais obras e autores.

• Coñece o contexto sociohistórico e cultural da Galicia de fins da Idade Media.• Explica os factores sociolingüísticos que definen o estado da lingua na etapa estudada.• Cita os dous conxuntos principais de producións literarias dos denominados «epígonos trobadorescos».• Coñece o contexto sociohistórico e cultural da literatura do Galego Medio.

LGB5.6.1 Le e comenta textos representativos da literatura do Galego Medio, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.

• Distingue entre literatura culta e literatura popularizante na etapa do Galego Medio e le e caracteriza os textos representativos.• Sinala as orixes e cometidos do entremés na representación teatral.• Recoñece as principais características, autores e textos da literatura da etapa da Ilustración.

CCLCCEC

CCLCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 2

91-2

92

bdegmnp






LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Busca información complementaria sobre a temática dun soneto.• Busca información complementaria sobre o xénero teatral do entremés.• Documéntase acerca da vida e obra do Padre Sarmiento.

CCLCDCAA


B.4.8 Historia da lingua: o Galego Medio, a dialectalización da lingua (s. XVI-XVII-XVIII), contexto histórico e cultural, situación sociolingüística e características lingüísticas.

• Análise lingüística de Respice finem, Pedro Vázquez de Neira.

B.4.6 Distinguir as características lingüísticas fundamentais do Galego Medio (s. XVI-XVII-VIII), describir o seu contexto e identificalo en textos.

• Comparar o galego dun soneto do século XVII co galego medieval e o galego actual.

LGB4.6.4 Identifica o Galego Medio en documentos literarios. • Compara o galego dun soneto do século XVII co galego medieval e o galego actual.

CCLCAA


B5.5 A literatura do Galego Medio (séculos XVI, XVII e XVIII): contex-tualización sociohistórica e sociolingüística da produción desta etapa e descrición e análise das principais obras e autores.B5.6 Lectura de textos significativos da literatura do Galego Medio, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Análise de Respice finem, Pedro Vázquez de Neira.• Análise dun fragmento do Entremés famoso sobre a pesca no río

Miño, Gabriel Feixó de Araúxo.

B5.5 Identificar, analizar e describir a literatura do Galego Medio (sé-culos XVI, XVII e XVIII): contextualizar sociohistórica e sociolingüistica-mente a produción desta etapa e describir e analizar as principais obras e autores. B5.6 Ler textos significativos da literatura do Galego Medio, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co con-texto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Analizar a temática dun soneto en relación con outras tradicións literarias.

• Resumir o contexto sociolingüístico dun soneto dos Séculos Escu-ros.

• Analizar desde o punto de vista lingüístico a caracterización dos personaxes do entremés.

• Facer unha análise da caracterización psicolóxica dos personaxes do entremés.

LGB5.5.1 Identifica, analiza e describe a literatura do Galego Medio (séculos XVI, XVII e XVIII): contextualiza sociohistórica e sociolingüisticamente a produción desta etapa e describe e analiza as principais obras e autores. LGB5.6.1 Le e comenta textos representativos da literatura do Galego Medio, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.

• Analiza a temática do soneto e pona en relación con outras tradicións literarias.• Resume o contexto sociolingüístico da peza literaria analizada.• Analiza desde o punto de vista lingüístico a caracterización dos personaxes da peza teatral.• Fai unha análise da caracterización psicolóxica dos personaxes da peza teatral.

CCL

CCEC



216 217

Com

enta

rio li

tera

riop.

293

bdegmnp



• Lectura comprensiva da peza literaria Viche Fillida amada..., X. A. Cornide Saavedra.

• Xuízo persoal.B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.



• Resumir a idea que transmite o texto.• Emitir unha valoración persoal do texto empregando criterios lóxi-

cos.• Informarse sobre a figura do autor para contextualizar o poema.



LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre a mensaxe. • Resume a idea que transmite o texto.• Emite unha valoración persoal do texto con criterios lóxicos.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto.• Infórmase sobre a figura do autor para contextualizar o poema.





LGB2.2.5 Axústase ás normas ortográficas e morfolóxicas da lingua galega.• Redacta o comentario literario de forma ordenada, no rexistro adecuado e con coherencia, cohesión e corrección gramatical.

CCLCSCCCEC

CCLCDCAA

CCL

CCLCSC

CCLCSC

CCL

CCL



• Contextualización da peza literaria obxecto do comentario guiado.B5.6 Lectura de textos significativos da literatura do Galego Medio, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Comentario literario guiado de Viche Fillida amada..., X. A. Cornide Saavedra.


• Contextualizar o texto.• Coñecer outros autores contemporáneos do poeta.

B5.6 Ler textos significativos da literatura do Galego Medio, identificar as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co con-texto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Identificar a temática da peza literaria.• Sinalar as partes en que se estrutura o poema.• Realizar, de forma guiada, unha análise formal da composición si-

nalando os seus recursos estilísticos en relación co significado da obra.


• Contextualiza o texto na súa época.• Ofrece os nomes de autores contemporáneos do poeta.

LGB5.6.1 Le e comenta textos representativos da literatura do Galego Medio, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.

• Identifica a temática da peza literaria.• Sinala as partes en que se estrutura o poema.• Realiza unha análise formal da composición poética de forma guiada.• Pon en relación os recursos estilísticos co significado do poema.

CCLCCEC

CCLCCEC

Auto

aval

iaci

ónp.

294

bdemnp






• Indicar se son verdadeiros ou falsos unha serie de enunciados rela-tivos aos contidos da unidade.

• Asociar obras significativas cos seus ciclos temáticos.


• Responde correctamente preguntas sobre os coñecementos desenvolvidos na unidade.• Indica se son verdadeiros ou falsos unha serie de enunciados relativos aos contidos da unidade.• Encadra varias obras significativas nos seus ciclos temáticos.

CCLCAACSIEECCEC

UNIDADE 17

218


1. Que son Séculos Escuros? Que causas motivaron a decadencia da literatura galega?

2. Explica brevemente cales son as principais mostras literarias que conservamos hoxe en día dos Séculos Escuros.

3. Establece a diferenza entre a literatura culta e a literatura popularizante.

4. A Ilustración en Galicia.


219

TEXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 17. os epígonos troBadorescos. a LiteratUra do gaLego medio. a iLUstración

x. cornide saavedra

A Filida¿Viche, Filida amada, o paxariñoque, arando deses aires nas campiñas,descoidado se achanta polas liñasque cauto cazador pós no camiño?

¿Viche que forza fai para soltarsee levar a bicada aos seus paxaros(parte do corazón e fillos caros)que deixara no niño ao remontarse?

Pois viche a quen che adora pola vidaque, chantado no ichó de un imposibre,cata aquí, cata aló se acha saída

para fuxir, podendo verse libree acurruxarse firme no teu seoen que chocara atento o seu deseo.

COMENTARIOA composición «A Filida» é unha das escasas manifestacións cultas de poesía en galego produci da durante os Séculos Escuros. Data do século XVIII e é obra do ilustrado Xosé Andrés Cornide Saavedra (1734-1803), quen destacou pola autoría de libros de Historia Natural e de Xeografía que contiñan moitos datos de interese sobre Galicia. Ademais dos seus traballos historiográficos, escribiu algunhas composicións en galego, entre elas o poema que nos ocupa, considerado por gran parte da crítica unha das pezas máis des-tacadas da literatura galega en xeral e particularmente dos Séculos Escuros.

«A Filida» é un soneto de temática amorosa no cal un eu lírico se dirixe á súa amada para con fesarlle a magnitude do seu amor a través dunha metáfora. No poema, o amado é coma un paxa riño que loita, ante as vicisitudes, por volver ao seu niño, isto é, ao colo da súa amada.

Como prescribe o tipo de estrofa escollida –o soneto– desde o punto de vista da estrutura podemos dis-tinguir dúas partes diferenciadas. Na primeira parte, correspondente cos dous cuar tetos, a voz lírica dirixe a atención da amada cara a un paxariño que, malia saberse preso das tram pas dun cazador, tenta liberarse con todas as forzas pensando nas crías que deixou no niño can do saíu buscar alimento. A segunda unidade estrutural correspóndese cos dous tercetos; neles identifícase o paxaro co amante –o propio eu lírico–. Así como o paxaro loita por liberarse e regresar ao niño, o amado loita por acurruncharse no seo da súa amada, o único lugar en que se sente libre.

Ademais da perfecta construción dos hendecasílabos e da delicadeza da metáfora, cómpre salientar, no nivel fónico, a abundancia en todo o poema de africadas e fricativas (o que se tra duce na presenza de f, z, s, x e ch). Sirva como exemplo o primeiro terceto: Pois viche a quen che adora pola vida / que, chantado no ichó de un imposibre, / cata aquí, cata aló se acha saída. Esta repetición de sons pode interpretarse como fonosimbólica: os fonemas fricativos e africados recór dannos o chiar dos paxaros.

A calidade literaria deste soneto cobra maior importancia ao ser unha das escasas testemuñas de litera-tura culta dos Séculos Escuros.

UNIDADE 18

220

UNIDADE 18

Obxectivos didácticos da unidade– Contextualizar sociohistórica e sociolingüisticamente a produción do Prerrexurdimento e describir e ana-

lizar as principais obras e autores deste período. – Comprender a vinculación entre política e literatura nos textos do Prerrexurdimento.– Apreciar o valor informativo dos textos da época canda o literario.– Recoñecer os vínculos entre Provincialismo e literatura da época.– Ler textos significativos dos principais autores do Prerrexurdimento, identificando as súas características

temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

Contidos da unidade– A literatura do século XIX. O Prerrexurdimento A prolongación do Galego Medio (1808-1853) O Rexurdimento (1853-1916)– Prerrexurdimento: contexto histórico, social e cultural A invasión napoleónica e a volta ao absolutismo (1808-1833) O triunfo do liberalismo (1833-1868). O Provincialismo– Os primeiros textos galegos anteriores ao Prerrexurdimento Os escritos de guerra. Diálogos e «parrafeos» de controversia política Textos literarios– Os precursores do Rexurdimento Xoán Manuel Pintos Os Xogos Florais








221




– Texto literario comentado («Poema acróstico» de X. M. Pintos)


222 223


Lite

ratu

rapp

. 296

-304

bdenp


B5.7 A literatura do Rexurdimento: contextualización sociohistórica e sociolingüística da produción do Prerrexurdimento e descrición e análise das principais obras e autores deste período.

• Introdución: a prolongación do Galego Medio (1808-1853) e o Rexurdimento (1853-1916).

• O Prerrexurdimento: contexto histórico, social e cultural.• A invasión napoleónica e a volta ao absolutismo (1808-1833).• O triunfo do liberalismo (1833-1868). O Provincialismo.• Cadro cronolóxico dos principais acontecementos históricos na

época do Prerrexurdimento e do Rexurdimento.• Os primeiros textos galegos anteriores ao Prerrexurdimento.• Os escritos de guerra. Diálogos e «parrafeos» de controversia políti-

ca: «Un labrador que foi sarxento aos soldados do novo alistamen-to» (1808) e Proezas de Galicia (1810), de Xosé Fernández Neira; «Os rogos dun galego establecido en Londres» (1813), de Manuel Pardo de Andrade.

• Textos literarios. Poesía: poesía satírica; obras de circunstancias; panxoliñas e obra en galego de Nicomedes Pastor Díaz («Alborada» e «Égloga de Belmiro e Benigno»). Teatro: Antonio Bieito Fandiño (A casamenteira, 1812).

• Os precursores do Rexurdimento: Francisco Añón, Alberto Cami-no, Marcial Valladares, Antonio Fernández Moreles e Xoán Manuel Pintos (A gaita gallega, 1853).

• Os Xogos Florais. O Álbum de la Caridad (1862).B5.8 Lectura de textos significativos dos principais autores do Prerrexur-dimento, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

B5.7 Identificar, analizar e describir a literatura do Rexurdimento: con-textualizar sociohistórica e sociolingüisticamente a produción do Pre-rrexurdimento e describir e analizar as principais obras e autores deste período.

• Coñecer o contexto sociohistórico e cultural do Prerrexurdimento, así como os principais autores, xéneros e obras.

• Comprender a vinculación entre política e literatura nos textos do Prerrexurdimento.

• Apreciar o valor informativo dos textos da época canda o literario.• Recoñecer os vínculos entre Provincialismo e literatura da época.

B5.8 Ler textos significativos dos principais autores do Prerrexurdimen-to, identificando as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Ler, comprender e caracterizar os textos anteriores ao Prerrexur-dimento.

• Comentar de forma guiada unha peza literaria do Prerrexurdimen-to.

LGB5.7.1 Identifica, analiza e describe a literatura do Rexurdimento: contextualiza sociohistórica e sociolingüisticamente a produción do Prerrexurdi-mento e describe e analiza as principais obras e autores deste período.

• Coñece o contexto sociohistórico e cultural do Prerrexurdimento, así como os principais autores, xéneros e obras.• Explica a vinculación entre política e literatura nos textos do Prerrexurdimento.• Aprecia o valor informativo dos textos do Prerrexurdimento canda o literario. • Recoñece os vínculos entre Provincialismo e literatura da etapa.

LGB5.8.1 Le e comenta textos representativos da literatura do Prerrexurdimento, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.

• Distingue os elementos propagandísticos e comenta o contido e trazos lingüísticos dun texto de circunstancias anterior ao Prerrexurdimento.• Comenta un poema de Nicomedes Pastor Díaz atendendo aos trazos que o sitúan na época previa ao Prerrexurdimento.• Comenta, respondendo preguntas, un poema de Alberto Camino desde o punto de vista temático e formal.

CCLCCEC

CCLCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 3

05-3

08

bdegmnp






LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Busca información sobre textos semellantes ao analizado en primeiro lugar.• Infórmase sobre o argumento da obra analizada en último lugar.

CCLCDCAA


B5.7 A literatura do Rexurdimento: contextualización sociohistórica e sociolingüística da produción do Prerrexurdimento e descrición e análise das principais obras e autores deste período. B5.8 Lectura de textos significativos dos principais autores do Prerrexur-dimento, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Análise dun fragmento da Segunda tertulia de Picaños, Anónimo.• Análise dun soneto de A gaita gallega, X. M. Pintos.• Análise de «A pantasma», Francisco Añón.• Análise dun fragmento de A Casamenteira, Antonio Bieito Fandiño.

B5.7 Identificar, analizar e describir a literatura do Rexurdimento: con-textualizar sociohistórica e sociolingüisticamente a produción do Pre-rrexurdimento e describir e analizar as principais obras e autores deste período. B5.8 Ler textos significativos dos principais autores do Prerrexurdimen-to, identificando as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Analizar de forma guiada un diálogo atendendo á relación co con-texto, a caracterización dos personaxes e os elementos teatrais presentes nel.

• Analizar un soneto desde o punto de vista temático e formal e en relación co ideario galeguista da época.

• Realizar unha análise guiada do poema nos niveis formal e temáti-co e sinalar nel os trazos románticos.

• Analizar, seguindo unhas pautas, un fragmento teatral en relación coa obra de que é parte e atendendo á súa tipoloxía, á tendencia literaria que segue e á caracterización dos personaxes.



• Analiza de forma guiada o texto atendendo á relación co contexto, a caracterización dos personaxes e os elementos teatrais presentes nel.• Analiza o soneto desde o punto de vista temático e formal en relación co ideario galeguista da época.• Realiza unha análise guiada do poema nos niveis formal e temático e sinala nel as características románticas.• Analiza, seguindo unhas pautas, un fragmento teatral atendendo ao contido xeral da obra e a tendencia literaria que segue, así como a súa tipoloxía

e a caracterización dos personaxes.

CCLCCEC

CCLCCEC



224 225

Com

enta

rio li

tera

riopp

. 309

bdemnp



• Lectura comprensiva dun fragmento de A gaita gallega, X. M. Pin-tos.

• Valoración persoal.B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.



• Ler comprensivamente e responder preguntas sobre a temática do texto, en relación co seu contexto.

• Emitir unha valoración persoal do tema tratado no texto empre-gando criterios lóxicos.



LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre a mensaxe.• Ler comprensivamente e responder preguntas sobre a temática do texto, en relación co seu contexto.• Emite unha valoración persoal do tema tratado no texto empregando criterios lóxicos.






CCLCSCCSIEECCEC

CCL

CCLCSC

CCLCSC

CCL

CCL



• Contextualización.B5.8 Lectura de textos significativos dos principais autores do Prerrexur-dimento, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Comentario literario guiado dun fragmento de A gaita gallega, X. M. Pintos.


• Contextualizar a obra no conxunto da historia literaria galega.• Contextualizar o fragmento no conxunto da obra.

B5.8 Ler textos significativos dos principais autores do Prerrexurdimen-to, identificando as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Comentar, de forma guiada, a temática tratada no texto en relación coa produción literaria doutros autores.

• Analizar a estrutura do poema.• Identificar as voces narrativas no texto.• Facer unha análise métrica.• Analizar o estilo en relación coa intención comunicativa da peza.


• Contextualiza a obra no conxunto da historia literaria galega.• Contextualiza o fragmento no conxunto da obra.


• Comenta, de forma guiada, a temática tratada no texto en relación coa produción literaria doutros autores.• Analiza estrutura do poema.• Identifica as voces narrativas no texto.• Fai unha análise métrica da peza.• Realiza unha análise do estilo empregado no texto en relación coa súa intención comunicativa.

CCLCCEC

CCLCCEC

Auto

aval

iaci

ónpp

. 310

bdemnp





• Responder correctamente preguntas relativas aos contidos traba-llados na unidade.

• Recoñecer como verdadeiros ou falsos varios enunciados relativos aos contidos da unidade.

• Relacionar diversos autores e obras con institucións e correntes político-culturais da época estudada.


• Responde correctamente preguntas relativas aos contidos traballados na unidade.• Indica se son verdadeiros ou falsos varios enunciados relativos aos contidos da unidade.• Relaciona diversos autores e obras con institucións e correntes político-culturais da época estudada.

CCLCAACSIEECCEC

UNIDADE 18

226


1. Cales foron as primeiras manifestacións da literatura galega de principios do século XIX? – Estas mostras poden considerarse literatura?

2. En que consistiu o levantamento de 1846? Que relación ten este feito co Rexurdimento?

3. Que entendemos por Prerrexurdimento? Quen son os seus representantes máis destacados?


227

TEXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 18. a LiteratUra do sécULo xix. o prerrexUrdimento

xoán manUeL pintos

Poema acróstico

Queira Deus que esta gaita ben tocadaUn recordo lle valla ao bo Gaiteiro,E que millenta máis onda o primeiroVeñan tocar tamén a Gaita amada.

Inda permita Deus que sea soadaVoando moi vistoso o meu plumeiroArrolado cos chíos do punteiro,Garrido se mostrando na alborada.

Avante vaia en todas romarías,Levada polas vilas e arredoresInda sexa a mestra das folías.

Calada nunca estea. E de primoresInzando os sons preñados, e alegrías,A busquen homes leigos e doutores.

COMENTARIOXoán Manuel Pintos, autor do poema que nos ocupa, naceu en Pontevedra en 1811 e pertence aos chama-dos precursores do Rexurdimento. Vinculado ao provincialismo, coma a maioría dos precursores, traballou durante toda a súa vida pola dignificación da lingua e da cultura galegas. En 1853 publicou o primeiro libro da literatura galega contemporánea, A Gaita Galega, libro fun dacional do Rexurdimento, onde se mesturan textos didácticos, diálogos en verso e prosa e poe mas líricos. A obra está estruturada en sete partes ou «foliadas», e a liña xeral vén marcada polo diálogo entre o Gaiteiro e un mozo castelán chamado Pedro Luces, o tamborileiro, a quen o Gaiteiro instrúe na lingua e outras particularidades de Galicia. O tema central de A Gaita Galega é a defensa dos costumes galegos, das xentes, dos lugares e, sobre todo, da lingua de Galicia.

O «Poema acróstico» é o último texto que aparece na «Foliada 1ª» de A Gaita Galega. A com posición encádrase dentro do eixe temático presente nesta obra de Pintos relativo á defensa dos costumes e da cultu-ra galegos. Concretamente, o soneto enxalza e dignifica a figura do gaiteiro e da gaita, símbolo de Galicia por antonomasia que dá título á obra en que se insire o poema.

O soneto, de versos hendecasílabos, está posto en voz do Gaiteiro, figura que representa a defensa dos intereses e dos valores de Galicia. Este personaxe expón en terceira persoa o seu dese xo de que a tradición musical da gaita –metáfora da cultura galega e de Galicia en xeral– se valo re e perdure no tempo.

O poema divídese en dúas partes ou unidades estruturais. Na primeira parte, conformada polos dous cuartetos, a voz lírica invoca a Deus para que se recoñeza a figura do gaiteiro e para que a tradición da gaita perdure. A segunda parte está integrada polos dous tercetos, neles expré sase o desexo, no primeiro deles, de que a gaita siga a ter presenza nas festas e romarías popula res («Avante vaia en todas romarías»), e, no segundo, exprésase tamén a arela de que, dignificado o seu son, estea igualmente valorada tanto polas clases «populares» coma polas clases «privilexia das»: «Calada nunca estea. E de primores / inzando os sons pre-

UNIDADE 18

228

ñados, e alegrías, a busquen homes leigos e doutores». Este último verso apunta un dos temas recorrentes na obra de Pintos, como é a crítica ás clases privilexiadas de Galicia que tradicionalmente estiveron vincu-ladas co rexeita mento do propio, sexa o idioma ou calquera outra manifestación cultural, e coa valoración e apropiación do alleo, isto é, da ideoloxía centralista negadora da identidade social e cultural de Galicia.

A interpretación complétase facendo referencia a que o poema, como indica o título, é un acróstico, isto é, unha composición na cal as letras iniciais de cada verso, lidas en vertical, forman unha frase; neste caso «Que viva Galicia». O acróstico afasta o poema da temática costumista e achégao á social-patriótica: como xa apuntamos, a gaita e mais o gaiteiro son símbolos de Galicia, que debe ser defendida tanto por leigos coma por doutores e que é loada na frase que se le en ver tical. No poema, como noutras composicións de Pintos, Galicia aparece como unha unidade, de acordo coa reivindicación provincialista que se posicionaba en contra da división en catro pro vincias que se produciu en 1833.

UNIDADE 19

230

UNIDADE 19

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender o Rexurdimento no seu contexto político, social e cultural.– Coñecer os principais datos biobibliográficos de Rosalía de Castro.– Coñecer a estrutura, liñas temáticas e principais recursos estilísticos e métricos de Cantares gallegos.– Coñecer a estrutura, liñas temáticas e principais recursos estilísticos e métricos de Follas novas.– Distinguir os trazos característicos da lingua de Rosalía.– Coñecer a obra galega en prosa de Rosalía de Castro. – Valorar e comprender a importancia de Rosalía de Castro na historia da literatura galega.– Reflexionar, respondendo preguntas, sobre o sentido do conxunto da produción poética rosaliana en rela-

ción co seu contexto sociohistórico e político.– Ler textos significativos de Rosalía de Castro, identificando as súas características temáticas e formais e

poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

Contidos da unidade– O Rexurdimento • Introdución • Situación política e social • Situación cultural– Rosalía de Castro • Biografía • Cantares gallegos: estrutura e significado Recursos estilísticos e métricos de Cantares gallegos • Follas novas: estrutura e significado Temática Métrica e recursos de Follas novas • A lingua de Rosalía de Castro • A prosa • Significación








231




– Texto literario comentado («Campanas de Bastabales» de Rosalía de Castro)


232 233


Lite

ratu

rapp

. 312

-326

bcdemnp


B5.7. A literatura do Rexurdimento: contextualización sociohistórica e sociolingüística da produción do Rexurdimento pleno ata 1916 e des-crición e análise das obras e os/as autores/as principais deste período. B5.8. Lectura de textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdimento pleno, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• O Rexurdimento: situación política e social; situación cultural.• Rosalía de Castro: biografía.• Cantares gallegos: estrutura e significado.• Recursos estilísticos e métricos de Cantares gallegos.• Follas novas: temática (a visión intimista e a visión social).• Métrica e recursos de Follas novas.• A lingua de Rosalía de Castro.• A prosa de Rosalía de Castro.• Significación de Rosalía de Castro.• O discurso rosaliano. Tipos.

B5.7. Identificar, analizar e describir a literatura do Rexurdimento: con-textualizar sociohistórica e sociolingüisticamente a produción do Rexur-dimento pleno ata 1916 e describir e analizar as obras e os/as autores/as principais deste período.

• Comprender o Rexurdimento no seu contexto político, social e cultural• Coñecer os principais datos biográficos de Rosalía de Castro.• Coñecer a estrutura e as liñas temáticas desenvolvidas en Cantares

gallegos.• Identifica os principais recursos estilísticos e métricos empregados

en Cantares gallegos.• Coñecer a estrutura e as liñas temáticas desenvolvidas en Follas

novas.• Recoñecer a funcionalidade dos principais recursos estilísticos e

métricos empregados en Follas novas.• Identificar as influencias que recibe a poesía de Rosalía de Castro.• Distinguir os trazos característicos da lingua de Rosalía.• Coñecer a obra galega en prosa de Rosalía de Castro. • Valorar e comprender a importancia de Rosalía de Castro na histo-

ria da literatura galega.• Reflexionar, respondendo preguntas, sobre o sentido do conxunto

da produción poética rosaliana en relación co seu contexto socio-histórico e político.

B5.8. Ler textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdi-mento pleno, identificando as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Ler e comentar guiadamente mostras textuais das varias temáticas tratadas en Cantares gallegos.

• Ler poemas representativos das temáticas desenvolvidas en Follas novas.• Comentar, de xeito guiado, un exemplo da visión intimista presente

en Follas novas atendendo ao concepto de saudade.

LGB5.7.1. Identifica, analiza e describe a literatura do Rexurdimento: contextualiza sociohistórica e sociolingüisticamente a produción do Rexurdimento pleno ata 1916 e describe e analiza as obras e os/as autores/as principais deste período.

• Describe o Rexurdimento atendendo á situación política, social e cultural da época.• Coñece os principais datos biográficos de Rosalía de Castro.• Coñece a estrutura e as liñas temáticas desenvolvidas en Cantares gallegos.• Identifica os principais recursos estilísticos e métricos empregados en Cantares gallegos.• Coñece a estrutura e as liñas temáticas desenvolvidas en Follas novas.• Identifica e explica a funcionalidade dos principais recursos estilísticos e métricos empregados en Follas novas.• Sinala as influencias que recibe a poesía de Rosalía de Castro.• Distingue os trazos característicos da lingua de Rosalía.• Cita os prólogos de Cantares gallegos e Follas novas como mostras da obra galega en prosa de Rosalía, así como a data, lugar de publicación e

argumento do «Conto gallego».• Valora e explica a importancia de Rosalía de Castro na historia da literatura galega.• Reflexiona, respondendo preguntas, sobre o sentido do conxunto da produción poética rosaliana en relación co seu contexto sociohistórico e

político.LGB5.8.1. Le e comenta textos representativos da literatura do Rexurdimento, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.

• Le e comenta guiadamente mostras textuais das varias temáticas tratadas en Cantares gallegos.• Le poemas representativos das temáticas desenvolvidas en Follas novas.• Comenta, de xeito guiado, un exemplo da visión intimista presente en Follas novas atendendo ao concepto de saudade.

CCLCCEC

CCLCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 3

27-3

30

bcdegmnp


B2.1 Aplicación de estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüís-ticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa integridade. B2.3. Comprensión, produción e síntese de textos expositivos e argu-mentativos do ámbito educativo e de divulgación científica e cultural (dicionarios, glosarios e enciclopedias).

• Procura e emprego de información complementaria.

B2.1 Aplicar estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüísticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa in-tegridade. B2.3. Comprender, producir e sintetizar o contido de textos expositivos e argumentativos de tema especializado do ámbito educativo ou de divul-gación científica e cultural.

• Procurar eficientemente información complementaria para con-trastar a súa análise.

• Procurar información sobre a situación da muller no século XIX e empregala para interpretar correctamente o texto.

• Procurar nunha enciclopedia información complementaria e em-pregala para comparar diversos textos da autora.

• Comparar as similitudes e diferenzas entre o poema analizado e unha composición de Antonio Machado.

• Informarse de xeito autónomo sobre a relevancia da obra de Rosalía de Castro no panorama literario español da época.


LGB2.3.1. Comprende, interpreta e sintetiza tanto o contido de materiais de consulta (dicionarios, glosarios e enciclopedias) e textos argumentativos e expositivos (ensaios).

• Busca información sobre o cantar comentado para contrastar a súa análise.• Busca información sobre a situación da muller no século XIX e emprégaa para interpretar correctamente o texto.• Procura nunha enciclopedia información complementaria sobre un motivo recorrente na obra intimista de Rosalía e emprega a información para

comparar diversos textos da autora.• Compara o poema analizado cunha composición poética de Antonio Machado e observa as similitudes e diferenzas entre ambas.• Infórmase de xeito autónomo sobre a relevancia da obra de Rosalía de Castro no panorama literario español da época.

CCLCDCAA

CCLCDCAA


B5.8. Lectura de textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdimento pleno, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Análise de «Un repoludo gaiteiro...».• Análise de «San Antonio bendito».• Análise de «A xusticia pola man» e «Xa nin rencor, nin desprezo...».• Análise de «Unha vez tiven un cravo...».


• Analizar, respondendo preguntas, as características formais e temáti-cas do cantar e relacionalo co sentido global da obra á que pertence.

• Contrastar información complementaria coa análise realizada.• Analizar de xeito guiado a temática e a métrica do poema e sinalar os seus

recursos, poñéndoos en relación coa intención popularizante da obra.• Analizar formalmente o poema e explicar o seu contido en relación

coa visión social presente na obra á que pertence.• Explicar o significado do poema en relación coas voces líricas, ela-

borar o seu esquema métrico e sinalar os recursos empregados nel.• Analizar tematicamente a composición empregando información

complementaria e sinalar a combinación métrica empregada nela.• Sinalar as similitudes e diferenzas entre o poema de Rosalía e un

texto de Antonio Machado.

LGB5.8.1. Le e comenta textos representativos da literatura do Rexurdimento, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.

• Analiza, respondendo preguntas, as características formais e temáticas do cantar e relaciónao co sentido global da obra á que pertence.• Contrasta información complementaria coa análise realizada.• Analiza de xeito guiado a temática e a métrica do poema e sinala os recursos empregados nel, poñéndoos en relación coa intención popularizante

da obra.• Analiza formalmente o poema e explica o seu contido en relación coa visión social presente na obra á que pertence.• Explica o significado do poema en relación coas voces líricas, elabora o seu esquema métrico e sinala os recursos empregados nel.• Analiza tematicamente a composición empregando información complementaria e sinala a combinación métrica empregada nela.• Sinala as similitudes e diferenzas entre o poema de Rosalía e un texto de Antonio Machado.

CCLCCEC



234 235

Com

enta

rio li

tera

riopp

. 331

bdemnp



• Lectura comprensiva de «Silencio!», Rosalía de Castro: Follas novas.B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.



• Ler comprensivamente interpretar o sentido global do texto.B2.2 Compoñer producións escritas planificadas adecuadas a situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, correc-ción gramatical e boa presentación.


LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre a mensaxe. • Le comprensivamente e mostra a adecuada interpretación do sentido global do texto.






CCLCSC

CCL

CCLCSC

CCLCSC

CCL

CCL


B5.7. A literatura do Rexurdimento: contextualización sociohistórica e sociolingüística da produción do Rexurdimento pleno ata 1916 e des-crición e análise das obras e os/as autores/as principais deste período.

• Contextualización.B5.8. Lectura de textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdimento pleno, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Comentario literario guiado de «Silencio!», Rosalía de Castro: Follas novas.


• Contextualizar a composición en relación coa obra á que pertence e co conxunto da obra en galego de Rosalía de Castro.


• Caracterizar a voz lírica atendendo á funcionalidade do emprego da primeira persoa.

• Explicar a intención comunicativa do poema.• Analizar, de xeito guiado, a estrutura do poema en relación coa súa

intención comunicativa.• Facer unha análise pautada do estilo e recursos formais da com-

posición.• Realizar unha valoración crítica guiada empregando argumentos

lóxicos.


• Sitúa o poema no conxunto estrutural da obra á que pertence.• Caracteriza tematicamente Follas novas e establece unha comparación razoada desta obra con Cantares gallegos.


• Caracteriza a voz lírica atendendo á funcionalidade do emprego da primeira persoa.• Explica a intención comunicativa do poema.• Analiza, de xeito guiado, a estrutura do poema en relación coa súa intención comunicativa.• Analiza o estilo da composición seguindo unhas pautas e atendendo ás marcas de énfase afectiva, as cadeas de recorrencias e outros procedemen-

tos retóricos, así como á versificación.• Realiza unha valoración crítica guiada do poema empregando argumentos lóxicos.

CCLCCEC

CCLCCEC

Auto

aval

iaci

ónpp

. 332

bcdemnp





• Responder correctamente unha serie de preguntas relativas aos contidos desenvolvidos na unidade.


• Relacionar acontecementos e obras de Rosalía de Castro coas súas correspondentes datas.


• Responde correctamente unha serie de preguntas relativas aos contidos desenvolvidos na unidade.• Indica se son verdadeiros ou falsos varios enunciados relativos aos contidos da unidade.• Relaciona acontecementos e obras de Rosalía de Castro coas súas correspondentes datas.

CCLCCEC

UNIDADE 19

236


1. Que supuxo a publicación de Cantares gallegos (1863) na historia da literatura galega?

2. Cales son os principais núcleos temáticos de Cantares gallegos ?

3. Expón as principais características temáticas de Follas novas.

4. Que diferenzas formais existen entre Cantares gallegos e Follas novas?


237

TEXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 19. o rexUrdimento i: rosaLía de castro

rosaLía de castro

Campanas de Bastabales

IIIPaseniño, paseniño,vou pola tarde caladade Bastabales camiño.Camiño do meu contento;e en canto o sol non se esconde,nunha pedriña me sento.E sentada estou mirandocomo a lúa vai saíndo,como o sol se vai deitando.Cal se deita, cal se esconde,mentres tanto corre a lúa sen saberse para onde.Para onde vai tan soiasin que ós tristes que a miramosnin nos fale nin nos oia.Que se oíra e nos falara,moitas cousas lle dixera,moitas cousas lle contara.

COMENTARIOA presente composición está incluída no coñecido poema rosaliano «Campanas de Bastabales», pertencen-te a Cantares gallegos (1863), o primeiro poemario escrito en lingua galega por Rosalía de Castro co cal se inicia o Rexurdimento pleno das nosas letras. Neste libro, Rosalía compón trinta e seis poemas en forma de glosas de cantares populares, utilizando un estilo sinxelo e popu lar, mais non por iso falto de altura poética. Na primeira composición toma a voz unha moza a quen invitan a cantar, na última das composicións volve aparecer a mesma voz poética. O resto aparece en voz desta mesma moza, de distintos personaxes populares e mesmo dun eu lírico iden tificado con Rosalía.

«Campanas de Bastabales» é o décimo primeiro poema dos Cantares. Trátase dunha glosa do cantar popu-lar que encabeza a composición: Campanas de Bastabales, / cando vos oio tocar, / mórrome de soidades. A glosa contén un total de cinco partes numeradas, a composición que nos ocupa é a número tres.

A pequena historia que desenvolve o presente poema relata, en primeira persoa, o camiño que unha muller percorre cara a Bastabales. Chegado un momento, a muller senta nunha pedra agardando a que saia a lúa, e cando isto sucede, mentres a contempla, pensa no marabilloso que sería poder falar con ela e contarlle cousas. Na composición están presentes dous temas recorrentes na obra de Rosalía, a natureza (E sentada estou mirando / como a lúa vai saíndo, / como o sol se vai dei tando) e a melancolía e saudade: a muller, soa e triste, síntese identificada coa soidade da lúa (Para onde vai tan soia / sin que ós tristes que a miramos / nin nos fale nin nos oia). «Campanas de Bastabales» xunto con «Como chove miudiño» son os dous únicos poemas de Cantares galegos que posúen unha temática intimista, liña que prevalecerá no seguinte poemario de Rosalía de Castro Follas novas.

No poema, a voz lírica que fala en primeira persoa é identificada por gran parte da crítica como un

UNIDADE 19

238

trasunto da propia Rosalía. Tanto en «Campanas de Bastabales» coma en «Como chove miu diño», a poeta expresa as súas vivencias e recordos persoais.

A métrica e os recursos estilísticos do poema teñen unha raíz popular. De feito, as estrofas seguen o mo-delo métrico do cantar popular que abre a composición: trátase de coplas de tres ver sos co esquema a b a.

Formalmente, o poema destaca polo uso de figuras de repetición: reduplicación (Paseniño, paseniño); paralelismo (como a lúa vai saíndo / como o sol se vai deitando; cal se deita, cal se escon de; nin nos fale, nin nos oia; moitas cousas lle dixera / moitas cousas lle contara) e anáfora –que refor za o paralelismo– (moitas cousas lle dixera / moitas cousas lle contara; como a lúa vai saíndo / como osol se vai deitando). Alén disto, todas as estrofas da composición están concatenadas, isto é, repí tese ao principio dun verso unha palabra que per-tence ao verso precedente:

Paseniño, paseniño,vou pola tarde caladade Bastabales camiño.

Camiño do meu contento;e en canto o sol non se esconde,nunha pedriña me sento.

E sentada estou mirandocomo a lúa vai saíndo,como o sol se vai deitando.

Cal se deita,cal se esconde,mentres tanto corre a lúasen saberse para onde.

Para onde vai tan soiasin que ós tristes que a miramosnin nos fale nin nos oia.

Que se oíraenos falara,moitas cousas lle dixera,moitas cousas lle contara.

En Cantares gallegos, Rosalía de Castro dignifica a poesía popular e, ao mesmo tempo, presti xia a lingua galega poñendo de manifesto a súa aptitude para a expresión lírica. Coa publicación de Cantares gallegos ábrese, como xa apuntamos, un novo camiño na historia da literatura gale ga. A obra de Rosalía animou á escrita en galego e influíu notablemente na obra producida polos seus contemporáneos; ademais trans-cendeu e revalorouse co tempo, ata chegar aos nosos días en que se converteu nun referente fundamental e nun clásico de valor universal.

UNIDADE 20

240

UNIDADE 20

Obxectivos didácticos da unidade– Comprender e valorar a importancia de Eduardo Pondal e Manuel Curros Enríquez na historia da litera-

tura e cultura galegas e coñecer os principais datos biográficos de ambos os autores, así como os relativos ás súas obras.

– Recoñecer as características formais, así como as liñas e elementos temáticos de Queixumes dos pinos.– Coñecer as principais características e intención comunicativa de Os Eoas.– Recoñecer as características formais, así como as liñas temáticas de Aires da miña terra.– Coñecer as principais características formais e temáticas de O Divino Sainete.– Ler textos significativos de Eduardo Pondal e Manuel Curros Enríquez, identificando as súas características

temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

Contidos da unidade– Eduardo Pondal: vida e obra Queixumes dos Pinos: caracterización e contido Os Eoas– Manuel Curros Enríquez: vida e obra Aires da miña terra: caracterización e contido O Divino Sainete






rial audiovisual, enlaces web, textos de ampliación…– Exemplo de comentarios literarios resoltos– Ferramentas de avaliación:– Autoavaliación final da unidade 20 do libro do alumnado– Proba de avaliación da unidade 20– Rúbrica de avaliación da unidade 20


241




– Textos literarios comentados («Cando o escarpado Ougal» de E. Pondal e «Na chegada a Ourense da primeira locomotora, de M. Curros Enríquez)


242 243


Lite

ratu

rapp

. 334

-348

bdegmnp


B2.1 Aplicación de estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüís-ticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa integridade. B2.3. Comprensión, produción e síntese de textos expositivos e argu-mentativos do ámbito educativo e de divulgación científica e cultural (dicionarios, glosarios e enciclopedias).

• Procura e emprego de información complementaria.

B2.1 Aplicar estratexias e coñecementos lingüísticos, sociolingüísticos e pragmáticos para comprender, analizar e comentar o texto na súa in-tegridade. B2.3. Comprender, producir e sintetizar o contido de textos expositivos e argumentativos de tema especializado do ámbito educativo ou de divul-gación científica e cultural.

• Procurar eficazmente información complementaria e empregala para interpretar e comentar os textos.


LGB2.3.1. Comprende, interpreta e sintetiza tanto o contido de materiais de consulta (dicionarios, glosarios e enciclopedias) e textos argumentativos e expositivos (ensaios).

• Procura información sobre o celtismo no pensamento galeguista.• Procura información sobre as relacións de Curros Enríquez coa Igrexa católica.

CCLCDCAA

CCLCDCAA



• Eduardo Pondal: vida e obra.• Queixumes dos pinos: caracterización e contido.• Principais elementos temáticos de Queixumes dos pinos.• Os Eoas.• Manuel Curros Enríquez: vida e obra.• Aires da miña terra: caracterización e contido.• O Divino Sainete.


• Comprender e valorar a importancia de Eduardo Pondal e Manuel Curros Enríquez na historia da literatura e cultura galega e coñecer os principais datos biográficos de ambos os autores, así como os relativos ás súas obras.

• Recoñecer as características formais, así como as liñas e elementos temáticos de Queixumes dos pinos.

• Coñecer as principais características e intención comunicativa de Os Eoas.

• Recoñecer as características formais, así como as liñas temáticas de Aires da miña terra.

• Coñecer as principais características formais e temáticas de O Di-vino Sainete.


• Ler, interpretar e comentar, de xeito guiado, textos representativos das diferentes liñas temáticas desenvolvidas por Eduardo Pondal e Manuel Curros Enríquez.

• Comprender e relacionar o celtismo presente no pensamento gale-guista coa obra de Pondal.

• Comparar e analizar o simbolismo da natureza e da virilidade na obra de Pondal.

• Apreciar os trazos lingüísticos característicos da obra de Pondal, en relación coa súa intención comunicativa.

• Identificar os elementos ideolóxicos presentes en Os Eoas e inter-pretar, mediante inferencias, o sentido global da mensaxe.

• Analizar o tratamento da función cívico-social da poesía no conxunto da obra de Curros Enríquez a través da comparación de textos.

• Analizar o tratamento da relixiosidade na obra de Curros mediante a comparación de textos e o emprego de información complemen-taria.

• Identificar os elementos populares nun fragmento de «A Virxe do Cristal», de Curros Enríquez.


• Describe e valora a importancia de Eduardo Pondal na historia da literatura e cultura galega e coñece os principais datos da súa vida e obra.• Recoñece as características formais, así como as liñas e elementos temáticos de Queixumes dos pinos.• Coñece as principais características e intención comunicativa de Os Eoas.• Describe e valora a importancia de Manuel Curros Enríquez na historia da literatura e cultura galega e coñece os principais datos da súa vida e obra.• Recoñece as características formais, así como as liñas temáticas de Aires da miña terra.• Coñece as principais características formais e temáticas de O Divino Sainete.


• Le, interpreta e comenta, de xeito guiado, fragmentos representativos das diferentes liñas temáticas presentes en Queixumes dos pinos.• Pon en relación a obra de Pondal coa tradición celtista no pensamento galeguista.• Compara, seguindo unhas pautas, o simbolismo da natureza no conxunto da obra de Pondal.• Analiza guiadamente o simbolismo da virilidade na obra de Pondal e identifica as referencias helenísticas asociadas a este elemento.• Aprecia os trazos lingüísticos propios do estilo de Eduardo Pondal e relaciónaos coa súa intención comunicativa.• Realiza, de xeito guiado, inferencias sobre o contido dun fragmento de Os Eoas para interpretar de xeito global a mensaxe do texto e identifica nel

os elementos que compoñen a ideoloxía político-cultural do autor.• Le, interpreta e comenta, de xeito guiado, fragmentos representativos das diferentes liñas temáticas presentes en Aires da miña terra.• Compara o tratamento da función cívico-social da poesía no conxunto da obra de Curros Enríquez.• Comenta o tratamento da relixiosidade e da Igrexa católica na obra de Curros, empregando información complementaria.• Sinala os elementos populares nun fragmento de «A Virxe do Cristal», de Curros Enríquez.

CCLCCEC

CCLCCEC



244 245

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 3

49-3

50

bdemnp


B5.7. A literatura do Rexurdimento: contextualización sociohistórica e sociolingüística da produción do Rexurdimento pleno ata 1916 e des-crición e análise das obras e os/as autores/as principais deste período.B5.8. Lectura de textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdimento pleno, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Análise de «Cando no escarpado Ougal», Eduardo Pondal.• Análise dun fragmento de «Os pinos», Eduardo Pondal.• Análise de «Aquí vén o maio», Curros Enríquez.• Análise de «Que triste está a aldea», Curros Enríquez.


• Coñecer os trazos xerais do ideario cívico-social de Manuel Curros Enríquez.

• Identificar as liñas temáticas desenvolvidas en Aires da miña terra.B5.8. Ler textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdi-mento pleno, identificando as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Analizar, seguindo unhas pautas, a funcionalidade da simboloxía na obra de Pondal, así como o seu modelo lingüístico, a partir do poema.

• Realizar unha análise formal e de contido do texto de forma guiada.• Comentar os trazos costumistas e cívico-sociais na poesía de Cu-

rros Enríquez e identificalos no poema.• Reflexionar, de xeito guiado, sobre a intención comunicativa do

poema de Curros, en relación co seu ideario e contexto sociohis-tórico.


• Sintetiza o pensamento cívico-social de Manuel Curros Enríquez.• Resume as diferentes temáticas tratadas en Aires da miña terra.


• Analiza, seguindo unhas pautas, a funcionalidade dos principais símbolos recorrentes na obra de Pondal presentes no poema, así como dos trazos lingüísticos e o emprego dos topónimos.

• Realiza unha análise da métrica, a rima e as voces líricas e pon en relación os trazos cromáticos coa simboloxía do poema.• Comenta o elemento costumista presente no poema en relación co conxunto da poesía de Curros Enríquez e identifica os trazos de carácter cívi-

co-social.• Reflexiona, de xeito guiado, sobre a intención comunicativa do poema de Curros, en relación co ideario do autor e o seu contexto sociohistórico.

CCLCCEC

CCLCCEC

Com

enta

rio li

tera

riop.

351

bdemnp



• Lectura comprensiva de «Feros corvos de Xallas», Eduardo Pondal: Queixumes dos pinos.

• Xuízo persoal.B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.



• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global do poema.• Realizar un xuízo persoal empregando argumentos claros e lóxicos.



LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre a mensaxe. • Le e manifesta a comprensión do sentido global do poema.• Realiza un xuízo persoal empregando argumentos claros e lóxicos.






CCLCSCCSIEECCEC

CCL

CCL

CCLCSC

CCL

CCL




• Comentario literario guiado de «Feros corvos de Xallas», Eduardo Pondal: Queixumes dos pinos.


• Contextualizar o texto explicando a relevancia de Queixumes dos pinos no panorama literario galego do século XIX.

• Comprender o significado do bardismo na obra de Eduardo Pondal. B5.8. Ler textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdi-mento pleno, identificando as súas características temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Comentar o poema desde o punto de vista temático e en relación coa obra de Pondal.

• Analizar autonomamente a estrutura do poema.• Identificar os trazos estilísticos fundamentais, así como o trata-

mento culto da lingua no texto.


• Contextualiza o poema explicando a relevancia da obra á que pertence no panorama literario galego do século XIX.• Explica o significado do bardismo na obra de Eduardo Pondal.


• Comenta tematicamente o poema en relación coa visión da natureza expresada na obra de Pondal e os seus elementos simbólicos.• Analiza, de xeito autónomo, a estrutura do poema.• Sinala as características estilísticas fundamentais e exemplifica o tratamento culto da lingua no texto.

CCLCCEC

CCLCCEC

Auto

aval

iaci

ónp.

352

bdemnp







• Relacionar diferentes conceptos relativos ao Rexurdimento e as obras destacadas dos autores tratados na unidade.


• Responde correctamente unha serie de preguntas relativas aos contidos desenvolvidos na unidade.• Indica se son verdadeiros ou falsos varios enunciados relativos aos contidos da unidade.• Relaciona diferentes conceptos relativos ao Rexurdimento e as obras destacadas dos autores tratados na unidade.

CCLCCEC

UNIDADE 20

246


1. Cales son os principais elementos que caracterizan a poesía cívica de Eduardo Pondal?

2. Explica cal é a concepción da muller na poesía de Eduardo Pondal.

3. Que relación vai ter o lugar de nacemento de Pondal coa súa produción poética?

4. Cales son as principais obras Eduardo Pondal?

5. Cal é a función do poeta na sociedade segundo Curros?

6. Cales son as tres liñas temáticas presentes na obra de Curros Enríquez?

7. Que obra é o máximo expoñente do anticlericalismo de Curros? De que fai parodia esta obra?

8. Cal é a diferenza fundamental entre a lingua empregada por Curros Enríquez e a empregada por Eduar-do Pondal?


247

TEXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 20. o rexUrdimento ii: edUardo pondaL e cUrros enríqUez

TEXTO 1

edUardo pondaL

Cando no escarpado Ougalapunta a soa floriña,anunciando ao cazadordo ano a estación garrida;cando da doce Fungarás curvas praias marinasen nó tecido voandochegan as lixeiras píllaras;entonces do bardo a almaque soña entre as uces irtas,apoiado na súa arpa,en donde o vento suspira;mentres que os fillos dos homesdanse ás faenas da vida,entonces do bardo a almavisita a melancolía.

COMENTARIOO Rexurdimento das letras galegas veu da man de tres grandes figuras literarias: Rosalía de Castro, Curros Enríquez e Eduardo Pondal. Pondal, autor do poema que nos ocupa, naceu en Ponteceso en 1835. A co-marca de Bergantiños será determinante na súa obra, pois estas terras van ser escenario e protagonistas do mundo mítico que recreará nos seus poemas.

A composición de Pondal motivo de comentario leva por título «A alma do bardo» e é unha primeira versión do poema «Cando no escarpado cabo» incluído en Queixumes dos pinos (1886), obra clave do escri-tor que recolle gran parte da súa produción poética. No seu afán por dotar a Galicia dun pasado glorioso, que dignifique a historia do pobo galego fronte á cultura dominan te procedente de Castela, os poemas de Queixumes dos pinos constitúen unha sucesión de cantos que recollen a memoria mítica de Galicia e proxéctana cara a un futuro esperanzador.

O poema, composto por dezaseis versos, pode dividirse en dúas partes con dous motivos prin cipais. A primeira parte correspóndese cos oito primeiros versos; nela, a presenza da natureza pro pia da obra de Pondal é a protagonista. A paisaxe pondaliana está representada por unha nature za áspera e esquiva, pre-sente no poema (escarpado Ougal, uces irtas). Os topónimos empregados (Ougal, Fungar) sitúan a compo-sición nas terras de Bergantiños, escenario, como xa apuntamos, do seu mundo literario.

Na segunda parte (oito últimos versos) aparece o motivo central da composición: a figura do bardo. O bardismo, ligado ao celtismo, é un dos motivos principais da obra do bergantiñán. O propio Pondal, chamado entre os seus contemporáneos o Bardo das letras galegas, considérase a si mesmo o vate elixi-do para instruír o pobo galego e liberalo da súa escravitude. Baixo esta con sideración, a figura do bardo amósase como un trasunto do poeta. No poema fica presente a concepción aristocrática da figura do vate (o bardo oponse a «os fillos dos homes»), un ser elixido entre o resto dos mortais para guiar o pobo. Este destino fatal é o motivo de que a figura do bar do acostume a aparecer ligada á saudade, tal e como sucede nos versos que nos ocupan: mentres que os fillos dos homes / danse ás faenas da vida / entonces do bardo a alma / visita a melancolía.

UNIDADE 20

248

Canto aos recursos estilísticos, o máis salientable é a presenza de hipérbatos, propios da poesía de Pon-dal (do ano a estación garrida; entonces do bardo a alma); a anáfora entre o primeiro e o quin to verso (Cando no escarpado Ougal.../ Cando da doce Fungar...) e a repetición do verso en que se inspira o título do poema (entonces do bardo a alma). Propio da épica é o recurso de substituír un substantivo por unha perífrase (a estación garrida = primavera; a soa floriña = a camariña).

Canto á métrica, está composto por versos octosílabos onde predomina a rima asonante. Pondal, coa súa obra, perseguía dous obxectivos fundamentais: no aspecto lingüístico, preten

día dignificar a lingua galega e convertela nun idioma culto. No aspecto literario, tentaba arre darse do realismo e costumismo predominantes na época para procurar as raíces prehistóricas de Galicia coa mesma intención de dignificar a nosa cultura. O intelectualismo presente na súa obra fixo que en vida non gozase do mesmo recoñecemento e aceptación popular que tiveron Rosalía e Curros, recoñecemento que se supliu co paso dos anos, cando pasa a ser referente de impor tantes poetas.


249

EXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 20. o rexUrdimento ii: edUardo pondaL e cUrros enríqUez

TEXTO 2

manUeL cUrros enríqUez

Na chegada a Ourense da primeira locomotora

Velaí vén, velaí vén avantandocómaros e corgas e vales e cerros.¡Vinde vela, mociños e mozas!¡Saudádea, rapaces e vellos!

Por onde ela pasafecunda os terreos,espértanse os homes,florecen os eidos.

Velaí vén, velaí vén tan houpada,tan milagrosiña, con paso tan meigo,que parece unha Nosa Señora,unha Nosa Señora de ferro.

Tras dela non veñenabades nin cregos,mais vén a fartura¡e a luz!, ¡e o progreso!

Catedral, demagogo de pedra,dun pobo fanático erguida no medio,repenica esas chocas e campanasen sinal de alegría e contento.

Asocia esas vocesao son dos pandeiros,¡aos santos sorrisosde terras e ceos!

E ti, río dos grandes destinos,que os himnos ensaias dos triunfos ibéricos,requeimadas as fauces de sede,vén o monstro a beber no teu seo.

Bon samaritano,dálle auga ao sedento,que a máquina é o Cristodos tempos modernos.

UNIDADE 20

250

COMENTARIOManuel Curros Enríquez é, xunto con Rosalía de Castro e Eduardo Pondal, un dos máximos expo ñentes do Rexurdimento da literatura galega. O que caracteriza a obra de Curros Enríquez é que concibe a poesía como un instrumento a través do cal se poden poñer de manifesto e denunciar as inxustizas sociais que minguaron a liberdade e o progreso de Galicia. A obra de Curros foi a ini ciadora dunha liña social-pa-triótica na poesía galega que tivo grandes cultivadores na nosa litera tura como pode ser o caso do poeta, celanovés coma Curros, Celso Emilio Ferreiro.

«Na chegada a Ourense da primeira locomotora» é unha das composicións de Aires da miña terra (1880), poemario que recolle gran parte da produción poética do autor. No libro diferén cianse catro liñas temáticas fundamentais: a liña social, a costumista, a narrativa e a lírico-inti mista; o poema que nos ocupa pertence á primeira das liñas mencionadas.

Neste poema Curros Enríquez expresa a defensa das ideas de progreso e liberdade que se opo ñen ta-xativamente ás ideas da Igrexa católica. Para Curros, a Igrexa representa os valores das clases dominantes, a oposición ao progreso, así como o mantemento do sistema foral, do cal esta insti tución era a principal beneficiaria, co que isto supuña de freo para o avance social e económico do agro galego e de Galicia en xeral. Esta idea exponse no poema a través dunha serie de símbolos. A locomotora simboliza a redención, o progreso, a luz e a riqueza; por oposición, a catedral –asocia da aos abades e aos cregos– simboliza a dema-goxia, o inmobilismo, o fanatismo e a pobreza. Outro elemento presente no poema é o río, que simboliza a historia e o movemento.

En «Na chegada a Ourense da primeira locomotora» podemos diferenciar tres unidades estru turais dependendo do destinatario ao que se dirixe o eu lírico. A primeira unidade comprende as catro primeiras estrofas. O eu lírico diríxese a mozos, mozas, rapaces e vellos para anunciar a che gada da locomotora (¡Vin-de vela, mociños e mozas! / ¡Saudádea, rapaces e vellos!). Nesta primeira parte xa aparece exposta a oposición progreso/Igrexa que comentabamos anteriormente. Así, a locomotora é sinal de tempos mellores (Por onde ela pasa / fecunda os terreos, / espértanse os homes, / florecen os eidos), e identifícase cunha virxe, mais cunha virxe ligada ao progreso e afastada da Igrexa católica (parece unha Nosa Señora, / unha Nosa Señora de ferro. / Tras dela non veñen / abades nin cregos, / mais vén a fartura / ¡e a luz!, ¡e o progreso!).

A segunda unidade estrutural abrangue a quinta e a sexta estrofa. Neste caso, o destinatario é a Cate-dral, que aparece ligada ao fanatismo relixioso (Catedral, demagogo de pedra, / dun pobo fanático erguida no medio, / repenica esas chocas e campanas / en sinal de alegría e contento). Por últi mo, a terceira unidade confórmana as dúas últimas estrofas, nas cales o destinatario é o río. Nesta parte a locomotora volve identi-ficarse cunha figura relixiosa, neste caso Cristo: que a máquina é o Cristo / dos tempos modernos. A fe cristiá na mordenidade debería ser substituída pola fe na máquina, isto é, na ciencia.

Canto aos recursos estilísticos, cómpre salientar a reduplicación da fórmula velaí vén no verso (velaí vén, velaí vén avantando) e a repetición que se establece entre o primeiro e o noveno verso (velaí vén, velaí vén avantando e velaí vén, velaí vén tan houpada). O ritmo do poema tamén se consegue a base de repeticións das mesmas estruturas sintácticas (mociños e mozas e rapaces e vellos; fecunda os terreos, espértanse os homes, florecen os eidos). Tamén cómpre nomear a utilización do polisíndeto en cómaros e corgas e vales e cerros ou en mais vén a fartura / ¡e a luz! ¡e o progreso!, recur so que lle imprime dinamismo ao poema. O esquema métrico é –a –a, e altérnanse en cada estrofa versos de arte maior (de 10, 11 e 12 sílabas) e de arte menor (de seis sílabas).

Este poema recolle as características máis destacadas da obra de Curros: o compromiso do poe ta coa defensa dos dereitos dos cidadáns, a defensa de Galicia e o anticlericalismo progresista.

UNIDADE 21

252

UNIDADE 21

Obxectivos didácticos da unidade– Coñecer outros autores do Rexurdimento, alén das tres grandes figuras deste período.– Examinar e comentar as dúas tendencias principais (academicismo e popularismo) no conxunto da produ-

ción literaria dos sucesores do Rexurdimento.– Reflexionar sobre a predominancia do xénero lírico no Rexurdimento, en relación cos condicionamentos

socioeconómicos da época. – Ler textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdimento pleno, identificando as súas carac-

terísticas temáticas e formais e poñelas en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

Contidos da unidade– Outros autores do Rexurdimento Poesía • Florencio Vaamonde Lores • Alberto García Ferreiro • Valentín Lamas Carvajal • Manuel Leiras Pulpeiro Prosa • A novela histórica: Antonio López Ferreiro • A narrativa popularista: Valentín Lamas Carvajal • O folletín e as formas «híbridas» • As propostas renovadoras: Heraclio Pérez Placer, Francisco Álvarez de Nóvoa Teatro • O melodrama popularista • O drama histórico • O drama social • A comedia socio-costumista








253




– Texto literario comentado («O can de san Roque», Heraclio Pérez Placer)


254 255


Lite

ratu

rapp

. 354

-356

bdemnp



• Outros autores do Rexurdimento.• A poesía: corrente academicista (Florencio Vaamonde Lores, Alberto

García Ferreiro) e corrente popularista (Valentín Lamas Carvajal, Manuel Leiras Pulpeiro).

• A prosa: a novela histórica (Antonio López Ferreiro), a narrativa po-pularista (Valentín Lamas Carvajal), o folletín e as formas «híbridas» (Xesús Rodríguez López, Xan de Masma e Luís Otero Pimentel) e as propostas renovadoras (Heraclio Pérez Placer e Francisco Álvarez de Nóvoa).

• O teatro: o melodrama popularista (Galo Salinas), o drama históri-co (Emilio Álvares Giménez, Galo Salinas, Manuel Amor Meilán), o drama social (Manuel Lugrís Freire) e a comedia socio-costumista (Euxenio Charlón, Manuel Sánchez Hermida e Xesús Rodríguez López).


• Coñecer os principais autores, correntes e obras poéticas, narrativas e dramáticas do Rexurdimento.

• Examinar e comentar as dúas tendencias principais (academicismo e popularismo) no conxunto da produción literaria dos sucesores do Rexurdimento.

• Reflexionar sobre a predominancia do xénero lírico no Rexurdimen-to, en relación cos condicionamentos socioeconómicos da época.


• Ler, interpretar e comentar de xeito guiado diversos fragmentos de obras correspondentes ao período do Rexurdimento.

• Comentar a influencia de Camões na obra de Florencio Vaamonde Lores.

• Realizar unha análise guiada dun poema de Manuel Leiras Pulpeiro.• Comparar o lirismo paisaxístico na obra de Leiras Pulpeiro e Noriega

Varela.


• Coñece os principais autores, correntes e obras poéticas, narrativas e dramáticas do Rexurdimento.• Examina e comenta as dúas tendencias principais (academicismo e popularismo) no conxunto da produción literaria dos sucesores do Rexurdi-

mento.• Reflexiona sobre a predominancia do xénero lírico no Rexurdimento, en relación cos condicionamentos socioeconómicos da época.


• Le, interpreta e comenta de xeito guiado diversos fragmentos de obras correspondentes ao período do Rexurdimento.• Comenta as similitudes entre a obra de Florencio Vaamonde Lores e Os lusíadas, de Camões.• Realiza unha análise guiada dun poema de Manuel Leiras Pulpeiro.• Compara o lirismo paisaxístico na obra de Leiras Pulpeiro e Noriega Varela.

CCLCCEC

CCLCCEC

Text

os p

ara

anal

izar

pp. 3

57-3

60

bdegmnp



• Procura de información complementaria.


• Procurar información complementaria e empregala para analizar a obra de Lamas Carvajal.

LGB2.1.4 Utiliza recursos bibliográficos, audiovisuais e dixitais para facilitar a comprensión e complementar a información do texto. • Infórmase sobre a situación das clases populares a finais do século XIX e emprega a información para analizar a obra de Lamas Carvajal.

CCLCDCAA


B5.8. Lectura de textos significativos dos/das principais autores/as do Rexurdimento pleno, identificación das súas características temáticas e formais e relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico e mais o xénero ao que pertencen.

• Análise dun fragmento de O catecismo do labrego, Valentín Lamas Carvajal.

• Análise de «Frores e bágoas», Valentín Lamas Carvajal.• Análise dun fragmento de A tecedeira de Bonaval, Antonio López

Ferreiro.• Análise de «A garda da morte», F. Álvarez de Nóvoa: Pé das Burgas.• Análise dun fragmento de «¡Filla...!», Galo Salinas.


• Examinar a caracterización da figura do labrego na obra de Lamas Carvajal.

• Recoñecer a influencia de Rosalía de Castro na poesía de Lamas Carvajal.

• Analizar as características da novela decimonónica e os vínculos co relato oral a partir da obra de López Ferreiro.

• Sintetizar o contido do relato narrado no fragmento da obra de López Ferreiro.

• Resumir as partes que compoñen o relato de Álvarez de Nóvoa.• Analizar, desde o punto de vista formal, estrutural e temático, o

relato de Álvarez de Nóvoa.• Analizar a versificación no texto de Galo Salinas e reconstruír o seu

sentido global respondendo preguntas.• Relacionar, desde o punto de vista temático, a obra de Galo Salinas

coa tradición literaria española.


• Examina a caracterización da figura do labrego nun fragmento da obra de Valentín Lamas Carvajal.• Recoñece a influencia de Rosalía de Castro na poesía de Lamas Carvajal.• Analiza nun fragmento da obra de López Ferreiro as principais características da novela decimonónica e sinala os seus vínculos co relato oral.• Sintetiza o contido do relato narrado no fragmento da obra de López Ferreiro.• Resume as partes que compoñen o relato de Álvarez de Nóvoa.• Analiza, desde o punto de vista formal, estrutural e temático o relato de Álvarez de Nóvoa.• Analiza a versificación no texto de Galo Salinas e reconstrúe o seu sentido global respondendo preguntas.• Relaciona, desde o punto de vista temático, a obra de Galo Salinas coa tradición literaria española.

CCLCCEC



256 257

Com

enta

rio li

tera

riopp

. 367

bdemnp



• Lectura comprensiva dun fragmento de O castelo de Pambre, A. López Ferreiro.

• Valoración crítica.B2.2 Planificación e produción de textos adecuados, coherentes e ben cohesionados; axustados ás normas gramaticais e ben presentados.



• Ler comprensivamente e interpretar o sentido global do texto.• Realizar unha valoración crítica analizando o papel da muller na

obra de forma lóxica, clara e coherente.B2.2 Compoñer producións escritas planificadas adecuadas a situación e á intención comunicativa desexada, con coherencia, cohesión, correc-ción gramatical e boa presentación.


LGB2.1.2 Interpreta o sentido global do texto, identifica o propósito comunicativo do autor e emite opinións e xuízos sobre a mensaxe. • Le e manifesta a comprensión do sentido global do texto.• Realiza unha valoración crítica analizando o papel da muller na obra de forma lóxica, clara e coherente.






CCLCSCCSIEE

CCL

CCLCSC

CCLCSC

CCL

CCL




• Comentario literario guiado dun fragmento de O castelo de Pam-bre, A. López Ferreiro.


• Situar argumental e tematicamente o fragmento no contexto his-tórico do relato, así como no marco da obra á que pertence.


• Sintetizar o tema e relacionar o relato coa historia de Galicia.• Analizar, de xeito guiado, a estrutura do relato.• Realizar unha análise da voz narrativa e o punto de vista empre-

gado.• Examinar a caracterización dos personaxes atendendo aos trazos

estilísticos.• Analizar as técnicas de tratamento do tempo no fragmento.


• Sitúa argumental e tematicamente o fragmento no contexto histórico do relato, así como no marco da obra á que pertence.LGB5.8.1. Le e comenta textos representativos da literatura do Rexurdimento, caracterízaos formal, estrutural e tematicamente e ponos en relación co contexto sociohistórico e sociolingüístico.

• Sintetiza o tema e relaciona o relato coa historia de Galicia.• Analiza, de xeito guiado, a estrutura do relato.• Realiza unha análise da voz narrativa e o punto de vista empregado.• Examina a caracterización dos personaxes atendendo aos trazos estilísticos.• Analiza as técnicas de tratamento do tempo no fragmento.

CCLCCEC

CCLCCEC

Auto

aval

iaci

ónpp

. 368

bdemnp







• Encadrar varias obras do período estudado nos xéneros e correntes correspondentes.


• Responde correctamente unha serie de preguntas relativas aos contidos desenvolvidos na unidade.• Indica se son verdadeiros ou falsos varios enunciados relativos aos contidos da unidade.• Encadra varias obras do período estudado nos xéneros e correntes correspondentes.

CCLCCEC

UNIDADE 21

258

PROBA DE AVALIACIÓN UNIDADE 21Unidade 21

1. Cita, cando menos, tres autores do Rexurdimento que non sexan Rosalía de Castro, Eduardo Pondal e Manuel Curros Enríquez.

2. Quen é Valentín Lamas Carvajal?

3. Que xénero en prosa é o máis característico da produción de López Ferreiro? Que obras deste escritor recollen esta característica?


259

TEXTOS LITERARIOS COMENTADOSUnidade 21. oUtros aUtores do rexUrdimento

heracLio pérez pLacer

O can de San Roque

IDon Xan da Cova e Gómez, autor de corenta obras literarias, o coñocido e moi lembrado escri tor da cida-de de Ourense ten entre outras moitas habilidades a de ser escultor.

Así fai un Santo Cristo de Barro que unha Purísima de carballo. Como tódolos xenios ten unha chea de cobizosos, polo cal non debe causar estrañía oír que murmuren de se os seus cantos son así ou andando e ata ver algún máis atrevido que non repare en xurar que son máis mal feitos cós versos de Lois de Maside ou de Pinal do Carballiño, que entre nós sexa dito, son peores ca unha dor de barriga.

Anque no mundo todo é posíbel, ¿quen dá creto ó que di a xente?A Don Xan dáselle unha figa todo canto murmuran, e a proba da súa validencia é que non ten mans

para dar feito os encargos que lle choven de cote das aldeas.Pero de todos eles o que lle deu máis nombradía foi o San Roque que lle encargaron os veciños de Cudeiro.Inda hoxe cando lle mentan o conto ri con certa sorna anque xurando, eso si, que a culpa tivé rona eles,

¿quen lles mandou lembrarse cando non había tempo para faguer as cousas como Deus manda? El xa os advertira denantes.

IIO conto foi o seguinte: Encargáronlle un San Roque coa obrigación de telo feito nun termo fixo. Era pou-co o tempo, mais Don Xan puxo mans á obra, e o día sinalado entregou o santo, feito e dereito, por máis que inda levaba a pintura fresca.

Carto riba carto, pagáronlle o importe e el quedou contento dos parroquianos e os parroquia nos del. Saíu o santo na procisión e despois foi posto no altar maior causando a admiración dos lavercos.

Así pasaron as cousas canto ós tres ou catro días comezaron a notar os veciños que o can de San Roque devecía.

O crego, non sabendo darlle xeito ó sucedido maxinou que era un milagre co cal noso Señor quería botarlle ós fregueses na cara a pouca esmola que lle dan á igrexa co cal choveron naqueles días esmolas por tódolos choveres.

En tratando de encher o papo sempre foron os cregos paxaros de conta.Con todo e a pesar das esmolas o can devecía a todo devecer e púñase máis fraco que se puxo Alfredo

Brañas con tanto rexionalismo e tanto ripio. A xente estaba asustada, e o mesmo crego, a pesar de que estaba como todos eles curado de espanto, comezaba a preocupalo o choio e así anda ban as cousas cando o milagre que por tal se tiña chegou ós oídos do señor Bispo, o cal ordenou que a toda présa lle levasen o santo á súa presencia para ver polos seus ollos a verdade do caso.

En consecuencia meteron o santo nun gueipo e con todo o coidado posíbel leváronllo á súa ilustrísima. Mirouno por tódalas beiras e, non crendo que Deus se entretivese en tales parvadas e moito menos cun santo tan carrancudo, tivo receo de que alí debía de haber algunha mangan cha, e mandou chamar ó seu autor.

Co gabán encheito de graxa e a súa cara de sancristán xubilado presentouse Don Xan dispos to a con-testar a todo canto lle preguntaran, por suposto mentres lle conviñese.

Xurar, xuraba que non se decataba por qué o can devecía, pero tanto e tanto o apretou o señor Bispo, que ó fin tivo que botar fóra o que tiña dentro e puxo ó descuberto todo o negocio, faguendo que a súa ilustrísima, o mesmo que os demais que alí estaban, tiveran que apretar coas dúas mans os cadrís para non irse correndo para o outro mundo a forza de tanto rir.

UNIDADE 21

260

A cousa non era para menos. Como lle deran tan pouco tempo para faguer o santo, fixera o can de nabo e xa se sabe que cando este se seca, devece de todo e engurúñase...

COMENTARIONo Rexurdimento da literatura galega o xénero literario máis importante tanto cualitativa coma cuantita-tivamente foi a lírica. Non obstante, algúns autores cultivaron a prosa e, xa que logo, son os precedentes da consolidación deste xénero na literatura galega, que terá lugar nas primeiras décadas do século XX, moi especialmente entre os membros da Xeración Nós.

Un deses precedentes é Heclario Pérez Placer, autor de tres libros de contos que combinan a narración costumista, o naturalismo e o romanticismo: Contos, lendas e tradicións (1891), Contos da terriña (1895) e Beira do lar (1901). «O can de San Roque» forma parte do primeiro dos libros.

En Contos, lendas e tradicións atópanse narracións ambientadas no rural que recrean e reelabo ran relatos procedentes da tradición oral así como relatos amorosos. Se ben non se pode estable cer un esquema estru-tural común a todos eles, si é certo que comparten características que se repi ten. Os contos de Heraclio Pérez Placer posúen unha estrutura básica composta por unha presentación, unha anécdota e un final. Tal é o caso de «O can de San Roque».

«O can de San Roque», quinto relato incluído no volume, conta unha anécdota humorística, de carác-ter popular, atribuída a don Xan da Cova, «o coñocido e moi lembrado escritor» e escul tor ourensán. Os veciños dunha pequena parroquia encárganlle ao protagonista a talla dun San Roque coa condición de que estea para unha data sinalada. Don Xan cumpre co prometido e o San Roque desfila na procesión da aldea na data acordada. Ao pasar os días, os veciños decátan se de que o can que acompaña o santo mingua cada día máis. O crego, nun primeiro momento, atribúe o feito a un aviso divino: o can devece en sinal do pou-co copiosas que son as esmolas dos fieis. Esta teoría axiña é desbotada, pois malia o aumento na cantidade de esmolas o can segue a minguar. Daquela, o Bispo de Ourense pide que lle leven o santo para poder ver e xulgar o acon tecido; receoso de que neste asunto lle estivesen a dar gato por lebre, mandou chamar tamén ao seu autor. Logo de interrogar a Xan da Cova, este acaba confesando que, movido pola présa, tivo que facer o can con nabo, hortaliza que ao secar mingua e se engurra.

O conto preséntase dividido en dúas partes numeradas e de desigual extensión. Esta división axuda a di-ferenciar as distintas partes de que se compón a historia. A primeira, ou presentación, serve para presentar o personaxe principal e mais para introducir a anécdota. Na segunda parte desenvólvese o nó da historia –o encargo da talla de San Roque– e, no último parágrafo, o desen lace humorístico: o can de San Roque fora feito con nabo e por iso minguaba co tempo.

A voz narradora refire a historia en terceira persoa, que corresponde a un narrador heterodie xético, isto é, o que está ausente da historia que se conta. Así e todo, a voz do narrador inte rrómpese nalgúns momen-tos para dar paso á voz do autor que inserta comentarios sobre os per sonaxes ou xuízos de valor de tipo humorístico:

«Como tódolos xenios ten unha chea de cobizosos, polo cal non debe causar estrañía oír que murmuren de se os seus cantos son así ou andando e ata ver algún máis atrevido que non repare en xurar que son máis mal feitos cós versos de Lois de Maside ou de Pinal do Carballiño, que entre nós sexa dito, son peores ca unha dor de barriga.»

Polo que se refire á temporalización, o conto non se localiza nun momento concreto, aínda que ao na-rrar unha anécdota dun personaxe real vivo no intre en que se conta a historia, pódese dedu cir que o relato está ambientado a mediados do século XIX. A historia arrinca no presente coa presentación do protagonis-ta e deseguido, mediante unha técnica de evocación do pasado, pása se a relatar o conto.

Con respecto á espacialización, os contos de Pérez Placer adoitan estar emprazados en lugares concre-tos, tal é o caso deste conto, ambientado en Ourense e na aldea de Cudeiro. Neste caso, o espazo non é motivo da narración ao non se incluír descricións da paisaxe, senón que se consti túe como o escenario en


261

que o narrador desenvolve a anécdota e sitúa os personaxes. O feito de seren lugares concretos imprímelle verosimilitude á historia que se narra.

«O can de San Roque» mostra apenas unha das facetas de Heraclio Pérez Placer, a narración costumis-ma, pero Pérez Placer forma parte da promoción de escritores de finais de século pen dentes das novidades europeas e que incluíu nas súas obras aspectos propios do naturalismo, do simbolismo ou do modernismo. Heraclio Pérez Placer foi, xunto con Francisco Álvarez de Nóvoa e López Ferreiro, un dos mellores narra-dores de finais do século XIX e un dos pioneiros da pro sa en lingua galega.

BACHARELATO 1Lingua e literatura - BlinkLearning · 2020-06-02 · • Escoita con actitude...

Documents

Transcript of BACHARELATO 1Lingua e literatura - BlinkLearning · 2020-06-02 · • Escoita con actitude...