Azterkosta Bigarren hezkuntza

A Z T E R KO S TAUNITATE DIDAKTIKOAK

KOSTALDEARI BURUZKOINGURUGIRO HEZKUNTZA

BIGARREN HEZKUNTZA

Portada y aurkezpena EUSK. 28/1/04 15:32 Página 1

Argitaraldia:Edición:

Ale kopurua: 1.150 Tirada: 1.150 ejemplares

© Euskal Autonomia Erkidegoko AdministrazioaLurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro SailaAdministración de la Comunidad Autónoma del País VascoDepartamento de Ordenación del Territorio, Vivienda y Medio Ambiente

Internet: www.euskadi.netInternet:

Zuzendaritza, Koordinazioa eta Jarraipena: Ingurugiro Hezkuntzako Zerbitzua (Lurralde Antolamendu, Etxebizitzaeta Ingurugiro Saila)CEIDA (Ingurugiroarekiko Irakasbideen Hezkuntza eta Ikerketarako Ikastegiak)

Dirección, Coordinación y Seguimiento: Servicio de Educación Ambiental (Dpto. de Ordenación del Territorio, Vivienday Medio Ambiente)CEIDA (Centros de Educación e Investigación Didáctico Ambiental)

Koordinazio Teknikoa: ORTZADAR, S. L.Coordinación Técnica:

Egileak: Lourdes Muela - Cristina Gómez de Segura - Gonzalo Torre - Josu LarruskainAutores:

Euskararako Itzulpena: BAKUN S. L.Traducción Euskera:

Irudiak: Miguel Angel SarroIlustraciones:

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaEdita: Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

Duque de Wellington, 2 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Maketazioa: ARGIA, Servicios GráficosMaquetación:

Inprimaketa:Impresión:

ISBN:

L.G.:D.L.:


A U R K I B I D E AOrr.

Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Informazio orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Lehen Hezkuntzako lehen zikloa:“Kostaldea ezagutzearen abentura” . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.1. Irakasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554.2. Ikasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Lehen Hezkuntzako bigarren zikloa:“Kostaldearen arazoak aztertu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

5.1. Irakasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1855.2. Ikasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

Jarduera Osagarriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Bibliografi eta Ikus-entzunezko Baliabideak . . . 313

1

0

2

3

4

5

6

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AK

OM

AT

ER

IAL

A

BIGARREN HEZKUNTZA

AZTERKOSTA

Azterkosta • Sarrera 28/1/04 15:54 Página 3

AURKEZPENA


eta hezkuntza kudeaketaren arduradunak garenez, hezkuntzako materialeko bi karpeta berri aurkeztenditugu. Bertan bost unitate didaktiko dituzue, lehen hezkuntzako eta derrigorrezko bigarren hezkuntzako zikloguztietarako.

Materialak ekoiztea IIHII-CEIDAren (arekiko Irakasbideen Hezkuntza eta Ikerketarako Ikastegia) lan ildoegonkorretako bat da, eta unibertsitate mailakoa ez den hezkuntza sistemaren Hezkuntzarako Programan aurrei-kusitako Urteko Egitasmoen alderdietako bat da. Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Sailaren nahiz Hezkuntza,Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren lehentasunezko bitartekoa dugu hori, ingurugiroaren ikuspegia ikastetxeetakoalor guztietan sartzeko, bai curriculumaren bai antolaketaren alderdiei dagokienez ere.

Material berri honek jarraipena ematen die unibertsitate mailakoak ez diren hezkuntza mailetara zuzenduta-ko orain arteko unitate didaktiko ugariei: haur hezkuntzara, lehen hezkuntzara, derrigorrezko bigarren hezkuntza-ra, helduen hezkuntzara eta derrigorrezko bigarren hezkuntzaren ondoko heziketa zikloetara zuzendutakoei, alegia.

Orain aurkezten dizkizuegun unitate didaktiko berri hauek kostaldeko ekosistemaren inguruan dihardute,nagusiki. Izan ere, kostaldeko ekosistemak interes berezia du ingurugiroaren ikuspegitik, hainbat arrazoirengatik,besteak beste, bere aberastasun fisiko eta biologikoagatik, erraz honda daitekeelako, jasaten duen giza presioaga-tik eta berau babesteko hartzen ari diren neurriengatik.

Material hau erraz batera daiteke lehenago aipatutako ziklo guztietako programekin. Eta horrez gain, unita-te didaktiko hauek balio handiko material osagarria dira, udazkenero Azterkostan parte hartzen duten ikastetxe-entzat. Coastwatch izeneko nazioarteko kanpainaren EAEko bertsioa da Azterkosta eta ingurugiroarekiko gizar-tearen parte hartzea eta kontzientziazioa sustatzea du helburu. Kanpainaren bidez, gizarteak gure kostaldeareningurugiro egoera hobeto ezagutzea eta kostaldearen babeserako eta defentsarako neurriak sustatzearekiko kon-promisoa handiagotzea lortu nahi da.

Gure eguneroko jokabide eta ohiturak eta gure antolaketa sozioekonomikoa aldatu beharra dugu, baldin etagure kostalderi galdutako kalitatea itzuliko dion eta, azken batean, gure bizitza hobetuko duen oreka ekologikoalortuko badugu. Belaunaldi berriak ere erronka horretan inplikatu behar ditugu, jakina. Eta material hau ikastetxeguztietara banatzearekin horixe lortu nahi dugu, hain zuzen, irakasleei ikasleen ingurugiro hezkuntza hobetzekobitarteko bat eskaintzea, alegia.

LURRALDE ANTOLAMENDU, ETXEBIZITZA ETA INGURUGIRO SAILBURUAPatxi Ormazabal Zamakona

HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE ETA IKERKETA SAILBURUAInaxio Oliveri Albisu

A Z T E R K O S TA

A U R K E Z P E N A

7


SARRERA


Gizakia lurrean bizi denetik, itsasertzak eta itsasoakarreta berezia piztu izan dute oinarrizko baliabideenhornitzaile gisa. Hainbat jarduera egiten dira kostalde-an: batzuk historikoak (herriak ezartzeko lurren oku-pazioa edo arrantza, kasu), beste batzuk berriagoak(aisialdiarekin zerikusia dutenak, adibidez). Jarduerahorien eraginez, kostaldean hainbat interes elkartzenda, eta interes horiek beti ez dira bateragarriak izaten.

Interes horiek direla-eta, maila ezberdinetako hainbaterakundek (herrietakoek, herrialdetakoek, estatukoek,nazioartekoek...) garapen eta kontserbazioaren artekooreka lortzeko arauak egin eta zabaldu dituzte. Halaere, beharrezkoa da herritarrok lege horiek betearaz-teko eskatzea eta babes maila handiagoak lortzekoahaleginak egitea, baina horretarako ezinbestekoa daingurunearen eta bere arazoen ezagutza handiagoaizatea. Eta balio, gaitasun eta ezagutza horiek eskura-tzeko ezinbestekoa da ingurugiro hezkuntza.

Ingurugiro hezkuntza prozesu iraunkorra da, hainbatgaitako irakaskuntza eta ikasketa edukiak barne har-tzen ditu, eta ez du hezkuntza aldi jakin batera soilikmugatu behar. Zentzu horretan, ikastetxeak ezagutza-ren arlo guztietan balio, jarrera eta jokaera positibo-ak sustatu behar ditu, eta beraz, baita gure ingurugi-roari dagokion guztian ere, heziketari dagokionezgizarteko oinarrizko elementua den heinean.

Beraz, funtsezkoa da hezitzaileak zenbait tresnaz hor-nitzea, Ingurugiro Hezkuntza programak aurrera era-man ahal izateko behar dituzten tresnez, alegia, lanaerraztuko dieten zenbait material emanez. Horixe da,hain zuzen, itsasertzari buruzko ondorengo unitatedidaktikoen helburua. Unitate hauek bilduma zabalbaten zatiak dira eta bilduma hori hainbat ingurugiroarazo ikuspuntu horretatik lantzera zuzenduta dago(ibaietako ekosistemak, energia, bioaniztasuna, kutsa-dura...).

UNITATE DIDAKTIKOAK

Honako materiala bost unitate didaktikoz osatutadago; horietako hiru Lehen Hezkuntzara zuzendutadaude eta beste biak Derrigorrezko Bigarren Hez-kuntzara; beraz, hezkuntza ziklo bakoitzari unitatebana dagokio.

Bi karpetatan aurkezten dira (Lehen Hezkuntza, aldebatetik, eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza, beste-tik) eta denek oinarrizko egitura bera dute, bi zatitanbereizita: irakasleei zuzendutako materiala eta ikasle-entzako materiala.

Irakasleen atalari dagokionez, Unitate Didaktiko ba-koitzak ondorengo gidoiari jarraitzen dio:

• Eskema kontzeptuala: unitatean landu-tako kontzeptuen laburpena egiten da grafi-koki, lau ataletan sailkatuz: ezaugarriak,erabilerak eta ondorioak, arazoak eta irten-bideak.

• Unitatearen helburu orokorrak.• Landuko diren edukiak, honako hirure-

tan sailkatuta: gertakariak, kontzeptuak etaprintzipioak; prozedurak; jarrerak, balioaketa arauak.

• Orientabide didaktikoak, jarduerak lan-du ahal izateko.

• Ebaluaziorako orientabideak: jardue-rak ebaluatzeko modu ezberdinak deskriba-tzen dira.

• Jarduerak eta curriculumarekiko lo-tura: alde batetik, proposatutako jarduerabakoitza azaltzen da, lantzen dituen curricu-lum arloekin batera. Bestetik, curriculumedukiekiko lotura azaltzen da.

• Jardueren deskribapena: jarduera ba-koitzari buruzko honako informazioa adie-razten da: lortu nahi diren berariazko hel-buruak, gutxi gorabeherako iraupena,jardueraren garapena eta zein material be-har den. Beraz, edozein jarduera egiterako-an honako hau “irakaslearen gida” da.

• Laburpen taula: jarduera guztien zerren-da azaltzen da, bakoitzean lantzen diren hel-buru, kontzeptu, prozedura eta balioekinbatera.

Ikasleentzako materialari dagokionez: lan fitxakazaltzen dira soilik, horrela fotokopiak errazago egineta ikasleen artean banatzeko.

Unitate bakoitzak, batez beste, 14 jarduera biltzenditu, eta lau ataletan sailkatuta daude, jarduerokin lor-tu nahi den helburu nagusiaren arabera. Hona hemen

B I G A R R E N H E Z K U N T Z A - A Z T E R K O S TA

11

S A R R E R A



atalak: aldez aurretiko ideien eta motibazio jar-duerak: horien bidez, hasierako momentuan, ikasleenaldez aurretiko ezaguera, jarrera eta balioak ebaluadaitezke. Ulermen jarduerak: helburu nagusia ikas-leei zenbait gertakari eta erlazio ulertzen laguntzeada. Horiei esker, itsasertzeko ekosistemaren arazoeiburuz kontzientzia hartu ahal izango dute geroago,beste jarduera batzuen bidez: kontzientziazio jar-dueren bidez, hain zuzen ere. Azkenik, parte-har-tze, sintesi eta komunikazio jarduerak proposa-tzen dira.

Hautatu den metodologia konstruktibista eta parte-hartzailea da bost unitateetan, eta ikasleak ditu ar-datz.

Lehen Hezkuntza

Lehen zikloko unitate didaktikoak “Kostaldea eza-gutu” izena du eta honako helburua du: ikasleei itsa-sertzeko ingurunea zer den ezagutaraztea, itsaser-tzaren erabilera eta gehiegizko erabileraren arteanezberdintzen irakastea eta kostaldearekiko senti-mendu positiboa garatzen eta berau balioesten la-guntzea.

Bigarren zikloko unitate didaktikoak “Kostaldeaulertu” izena du eta ikasleengan itsasertzaren eza-gutza eta ikerketarekiko interesa piztea du helburu,baina baita itsasbazterra osatzen duten hainbat ele-menturen arteko harremanak ulertzen laguntzea ere,gizakiaren eragina barne.

“Kostaldea aztertu” da hirugarren zikloko unitatedidaktikoaren izenburua eta bere helburua honakoada: ikasleek Euskal Autonomia Erkidegoko kostaldeagehiago ezagutzea da eta, horren bidez, itsasbazterra

zaindu eta babestearen beharra ikusaraztea, beharhorrekin bat datozen jarrerak garatuz.

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza

Lehen zikloko unitate didaktikoak “Kostaldea eza-gutzearen abentura” izena du eta helburua ikasle-engan kostalde ekosistema osatzen duten elementuaketa horien guztien artean sortzen diren harremanakezagutzeko interesa piztea da, baina baita kostaldea-ren erabilera eta gehiegizko erabileraren ondoriozsortzen diren arazoak ezagutzekoa ere. Hori guztialortzeko hurbileko errealitatetik eta beraien interese-tatik abiatu beharko dugu, beraien portaera ohiturakaztertu beharko ditugu eta kostaldearen defentsarakoekintzetan parte har dezaten bultzatu beharko dugu.

Bigarren zikloari dagokionez, “Kostaldearen ara-zoak aztertu” unitate didaktikoa itsasertzeko eko-sistemaren ingurugiro arazo orokorraren ezagutzaazpimarratzen ahalegintzen da, euskal kostaldea ar-datz harturik. Aurreko zikloan bezala, honetan erepertsona bakoitzaren berezko ohiturak eta jarduerakaztertu nahi dira, tokian tokiko eta mundu mailako in-gurugiro gatazkekiko erantzukizunei buruz hausnar-tuz, honako helburuarekin: kostaldearen babesa, zain-tza eta begiruneari lotutako balioen defentsarakoirtenbide posibleak mahaigaineratzea.

Azkenik, ezin dugu ahaztu ikastetxea ez dela hezkun-tza eragile bakarra, eta familiak, auzokoek, herriak edokomunikabideek funtsezko zeregina dutela ingurugirohezkuntza gizarteko sektore guztietan sar dadin. Ga-rrantzitsua da, beraz, esperientziak eta proposamenakikasgeletatik kaleratzea, gainerako bizilagunei ere be-rauen berri emanez eta itsasertzaren zaintzan partehar dezaten ahaleginak eginez.

12

S A R R E R A


INFORMAZIOOROKORRA


A U R K I B I D E AOrr.

ITSAS INGURUNEA.ITSASOAK ETA OZEANOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.1. Ozeanografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.2. Itsas hondoaren morfologia. . . . . . . . . . 201.3. Itsaso eta ozeanoen

produktibitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.4. Itsasoa garraiobide gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.5. Ozeanoa: etorkizuneko botika

eta landetxea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAKETA DESKRIBAPEN OROKORRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.1. Ezaugarri ozeanografikoak . . . . . . . . . . 252.2. Ezaugarri geologiko eta

geomorfologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262.3. Ezaugarri biogeografikoak . . . . . . . . . . . . . 292.4. Itsasertzeko ekosistemak . . . . . . . . . . . . . . . 29

ITSASERTZAREN ETA GIZAKIARENARTEKO HARREMANAREN BILAKAERAHISTORIKOA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3.1. Historiaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.2. Garai erromatarra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.3. Erdi Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343.4. Aro modernoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

INGURUGIRO ETA ARAZOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384.1. Itsasertzeko eraikinak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384.2. Aisialdia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404.3. Itsasoaren kutsadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404.4. Arrantza masiboa eta

ez-selektiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434.5. Akuikultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIAETA BABESTEKO ERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

1

2

3

4

5

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AK

OM

AT

ER

IAL

AINFORMAZIO OROKORRA



17

1

Ozeanoek lurrazal gehiena estaltzen dute, %71 zehaz-ki (hots, azalaren ia hiru laurdenak). Hiru ozeano na-gusiak Ozeano Barea,Atlantikoa eta Indiakoa dira; ta-maina handikoak dira eta kontinenteek geografikokiondo zehazten dituzte bakoitzaren mugak. OzeanoArtikoa aurreko hirurak baino txikiagoa da, izotzezestalita dago ia erabat eta bere mugak ere zehatzakdira. Horiez gain, ozeanografi irizpideetan oinarritutabosgarren ozeano bat ere aipatzen da, Ozeano Aus-trala izenekoa, nahiz eta geografikoki Ozeano Atlanti-koaren, Barearen eta Indiako Ozeanoaren zati hegoal-dekoenez osatuta egon.

Itsasoak deritzenak aipatutako bost ozeanoak bainotxikiagoak dira eta beraien muga geografikoak osoondo zehaztuta daude. Mota ezberdinetakoak izandaitezke: itsaso periferikoak (adibidez Karibe edoTasmaniako irlak inguratzen dituztenak), barne itsa-soak (Itsaso Beltza edo Kaspiar Itsasoa, adibidez) edogolko handiak osatzen dituzten ozeano adarrak(Bizkaiko Itsasoa edo urruneko Arabiar Itsasoa, kasu).

1.1 OZEANOGRAFIA

Itsasoko urak hainbat substantzia ditu disolbatuta;ugarienak sodioa eta kloroa dira eta horien konbina-zioaz sodio kloruroa edo gatz arrunta sortzen da. Urgezatan ere badagoen arren, itsasoan askoz ugariagoada. Substantzia horrek, magnesioa, kaltzioa eta pota-sioarekin batera, itsasoko uretan ionikoki disolbatutadauden elementuen %90 inguru osatzen du. Gainera-koak mantenugaiak dira eta oso urriak dira (fosfato-ak, silikatoak eta nitrogeno konposatuak, adibidez),baina ezinbestekoak dira landareen eta animalien bizi-tzarako. Uretan gasak ere badaude disolbatuta; azpi-marragarrienak oxigenoa, karbono dioxidoa eta ni-trogenoa dira.

Gazitasuna

Gazitasuna litro edo kilogramo bat uretan dagoengatz kopurua da eta o/oo pisuan neurtzen da, hau da,ur kilogramoko dagoen gatz gramo kopuruan. Itsasuraren gazitasuna, batez beste, o/oo35 ingurukoa da,hots, milako 35 parte gatz du; gazitasuna toki batzue-tatik besteetara aldatu egiten da, beti ere gatzen ar-teko proportzio erlatiboak konstante mantenduz, eta

ondorioz, nahikoa da horietako edozeinen kontzen-trazioa jakitea gazitasuna guztira zenbatekoa den kal-kulatu ahal izateko.

Itsasoko uretan dauden gatzak bi jatorritakoak izatendira nagusiki: alde batetik, bai ibaien bai eurien bidezurgaineratutako lurretatik ekarritako materialak, etabestetik, itsas hondoko geruza arrokatsutik askatzendena, batez ere jarduera geologikoa dagoen itsaspekogandor edo dortsaletatik libratutakoa.

Esan bezala, itsas uraren gazitasuna aldakorra da: urgeza gehituz gutxiagotu egiten da eta lurrunketazgehiagotu egiten da; bi faktore horietan eragin zuzenaizaten du kokapen geografikoak. Horrela, gazitasunaeskuarki txikia izaten da izotz eta elur asko urtzen denlekuetan (zirkulu polarretatik hurbil dauden latitudee-tan, kasu) edo ibaiek eta euriek ur asko eramaten du-ten tokietan (adibidez ibai tropikal handien boka-leetan). Mutur-muturreko zenbait kasutan, gazitasunaizugarri jaitsi daiteke; esate baterako, Baltiko Itsasokouraren gazitasuna o/oo7koa izan ohi da, eta Amazonasibaiaren bokalekoa ia ur gezarena adinakoa da.

Aldiz, latitude epelagoetako itsasoetan (intsolazioahandiagoa delako) gazitasuna handiagoa izaten da,eta baita etengabeko haizeak lurrunketa gertatzeaerrazten duen itsasoetan ere. Ozeano Bareko, Atlan-tikoko eta Indiako Ozeanoko erdialdean gazitasunao/oo46ra iristen da.

Gazitasuna arroaren formaren arabera ere aldatzenda; horrela, itsaso itxietan gehiagotu egiten da, adibi-dez Mediterraneoa edo Itsaso Hilean.Azken horretanizaten dira Lurreko baliorik handienak, o/oo250 ingu-ruko gazitasuna baitu, eta gatz kontzentrazio mailahain handia izateak, denborarekin, gatz meatze bilaka-tzera eraman lezake.

Azkenik, sakontasunaren arabera ere gazitasun alda-ketak izan daitezke, zeren gazitasun gutxiagoko urakdentsitate gutxiago baitu, eta gatz gehiago duen ura-ren gainean kokatzen da.

Gazitasun aldaketa horien ondorioz gorabeherak iza-ten dira, bai uraren dentsitatean, baita ur horrek ga-sak disolbatzeko duen ahalmenean ere (azken puntuhori hurrengo atalean landuko da). Horrela, adibidez,

I T S A S I N G U R U N E A . I T S A S OA K E TA O Z E A N OA K



1 I T S A S I N G U R U N E A . I T S A S OA K E TA O Z E A N OA K

gazitasun gutxiagoko uretako organismoek moldatuegin beharko dute, euren flotagarritasuna hobetzeko;beste hainbeste gertatzen da itsasontziekin, zerenfuntsezkoa baita gazitasuna kontuan izatea, Lurrekoozeano handiak alderik alde zeharkatzen dituztenitsasontzien itsas bideak antolatzerakoan.

Disolbatutako gasak

Lehenago aipatutako gatzez gain, itsasoko uretan ga-sak ere badaude disolbatuta (besteak beste, oxigenoa,karbono dioxidoa edo nitrogenoa); horiexek dira ga-rrantzitsuenak, funtsezko funtzio biologikoak baitituz-te. Jatorriari dagokionez, hiru gas horiek bi lekutatikdatoz: batetik, jarduera biologikotik, eta bestetik, gasatmosferikoak ozeanoan disolbatzearen ondorioz.Ugaritasunaren ikuspuntutik, azpimarragarrienak ni-trogenoa (%62), karbono dioxidoa (%1,8), argona(%1,7) eta oxigenoa (%0,9) dira, eta honako gasak ereaurki daitezke: neona, helioa eta baita hidrogenoa ere.

Itsasoko uretan disolbatutako gasen kontzentrazioagutxiagotu egiten da tenperatura eta gazitasuna han-diagotzen diren heinean. Zenbait kasutan, aldaketahandiak jazotzen dira halaber eguneko eta gaueko or-duetan, alga eta beste organismo urtarren jarduerabiologikoaren ondorioz.

Oxigenoa ezinbesteko gasa da bizitza urtarrerako,berari esker burutzen baitira arnasketa prozesuak.Gas horren kontzentrazioa handiagoa izan ohi da urhotzetan eta fotosintesi ekoizpena handia den lekue-tan (mantenugaien kopuru handiaren edo argitasunonaren ondorioz). Aldiz, oxigeno kontzentrazioa txi-kiagotu egin ohi da ur epeletan eta hildako materia or-ganikoaren kontzentrazioa handia den uretan, zerenmateria hori deskonposatzeko oxigeno eskaera han-dia baitago. Oxigeno kontzentrazioaren txikiagotzehori zenbaitzuetan organismoentzat oso arriskutsuaizan daiteke, itota hil baitaitezke. Materia organikoarenmetaketa hori prozesu naturalen edo giza jarduerenondorio izaten da. Giza jarduerek eragindakoen arte-an aipa ditzagun itsasora egindako isurketak, adibidez.

Karbono dioxidoa ere garrantzitsua da fotosintesijarduerarako: organismo autotrofoek gas hori ureta-tik hartzen dute materia organiko bizia bilakatzeko.

Batzuetan zuzenean gas gisa hartzen dute; beste ba-tzuetan azidoen zati gisa (CO2ak disolbatuta sortzenduena) edo gatz zati gisa (karbonato edo bikarbona-toak, kasu). Azken horiek, halaber, funtsezkoak dirazenbait itsas animalia eta algen oskol eta eskeleto ka-redunak sortzeko.

Gainera, itsasoko uretan disolbatutako karbono dio-xidoak badu beste eginkizun bat: pHa tarte estu batenbarruan mantentzea. Uretako pHak ez du izan beharez azidoegia ez basikoegia, eta uraren jarduera biolo-gikoaren arabera 7,4 eta 8,4 artean ibili behar du. Fo-tosintesiak pHa igoarazten du eta, aldiz, leku sakone-tan, materia organikoen deskonposizioa dela-eta, pHa7 baino txikiagoa izatera hel daiteke.

Horrela, nahiz eta itsasoak ahalmen aparta izan karbo-no dioxidoaren kontzentrazioan oreka berrezartzeko,momentu eta leku jakinetan materia organikoa isur-tzen da, eta isurketa horien ondorioz, tokian tokikopHaren aldaketak eragiten dira.Aldaketa horiek eraginnegatiboa izaten dute bertako fauna eta florarengan,planeta mailan arazo larriegirik sortzen ez den arren.

Nitrogenoa bi eratan aurkitzen da itsasoan: disolba-tuta, edo bestela konposatu organikoak eta ez-orga-nikoak osatuz. Izaki bizidunentzat behar-beharrezkoada, molekula esentzialen parte baita (adibidez protei-na, azido nukleiko edo bitaminena). Nitrogeno iturrinagusia atmosfera da; bertan gas egoeran dago etaegoera berean disolbatzen da itsasoko uretan etazenbait fitoplankton espezie nitrogenoz hornitzekoere baliagarria da.

Nitrogeno molekularra materia organikoa deskonpo-satzerakoan gertatzen diren zenbait erreakzio kimi-kok ere ematen du, eta itsasoko uretan disolbatutamantentzen da edo atmosferarantz barreiatzen da.

Tenperatura

Tenperatura itsas uraren faktore garrantzitsuenetakobat da, alde batetik, itsas espezieen banaketa geografi-koarekin zerikusi zuzena duelako, eta bestetik, ureta-ko oxigenoaren eta beste zenbait gasen disoluzioabaldintzatzen duelako; lurrunketa dela-eta uraren ga-zitasuna ere baldintzatzen du. Planetaren beroketa

18


orokorrak, hots, berotegi efektua deritzonak, izotzezestalitako poloetako lurraldeak urtzeaz gain, epe lu-zera itsasoko ura bero dezake eta, horren ondorioz,habitaten aldaketak eta espezieen tokialdatzeak era-gin ditzake.

Tenperatura gorabeherak aztertzerakoan bi faktoreizan behar dira kontuan. Batetik, latitudearen arabera-ko ur azaleko tenperatura aldaketa eta, horren ondo-rioz, eguzkipean gehiago edo gutxiago egotearen ara-berakoak; horrela, ekuatoreko eta tropikoko urakepelagoak dira. Bestetik, sakonera, ur hotzen masekdentsitate handiago izateagatik ur epelagoen azpirahondoratzen baitira; beraz, zenbat eta sakonago, or-duan eta hotzago egongo da ura, eta alderantziz.

Itsasoko ura momentu jakinetan berotzen denean(adibidez hozteko urak isurtzean), gasen kontzentra-zioa txikiagotu egiten da (tartean oxigenoa ere bai);horrek bertako espezieei bizirik irauteko arazo latzakeragiten dizkiete eta, sarritan, espezie horiek hiltzean,ur epelagoko espezieek ordezten dituzte.

Argia

Jarduera fotosintetikoak eta, beraz, ozeanoen eman-kortasunak, lotura zuzena du argiarekin. Eguzki argiada energi iturri nagusia. Itsas landareek materia orga-nikoa sintetizatu behar dute hazteko, edo bestelaesanda, materia organiko berria sortu behar dute, etaeguzki argia erabiliko dute horretarako (landare ho-riek fitoplanktoneko izaki unizelularrez osatuta daudebatik bat). Baina itsasoaren gainazala baino ez dagoongi argiztatuta, izan ere zenbat eta sakonago jaitsi,orduan eta ahalmen txikiagoa du argiak itsasoan bar-neratzeko; horren ondorioz, flora eta faunaren zonifi-kazioa gertatzen da, sakontasunaren arabera.

Ura uhertu eta argi gutxiago sartzea eragiten duenedozein prozesuk, eta zehazki lehorretik edo itsason-tzietatik egindako isurketek, eragin negatiboa du foto-sintesian eta, horren ondorioz, tokian tokiko kate tro-fikoen egituraketaren gain. Zentzu horretan, petrolioeta olio isurketek aipu berezia merezi dute, oso arris-kutsuak dira-eta: itsasazalean geruza koipetsua eratzendute eta itsasazalaren eta atmosferaren arteko subs-tantzien truke normala gauzatzea eragozten dute.

Olatuak

Olatu gehienak haizearen eraginez sortzen dira, ura-ren azalaren gainean, baina ura lekuz aldatu gabe, hai-zeak ia etengabe jotzearen ondorioz. Haize olatuakitsas zabalean sortzen dira eta, uhina kostaldera iris-ten denean eta bere azpialdeak hondoa jotzen due-nean, gogor lehertzen dira; indar horri esker, olatuakhigadura eragile indartsuak dira, eta kostaldeko erlie-bea modelatzen dute. Hala ere, badaude beste olatumota batzuk, lurrikarek edo itsaspeko sumendienerupzioek sortarazitakoak; olatu horiek tamaina han-diko olatuak izaten dira, tsunami deritze eta indarsuntsitzaile handia dute.

Olatu handiak jasan behar dituzten tokietako itsas or-ganismoek, olatuen indarrari aurre egiteko, moldaeramorfologiko bereziak izan behar dituzte, adibidez,txaparrote antzeko formak hartzea edo substratuarieutsita jarraitzeko aukera ematen dieten mekanismo-ak eratzea. Gauza bera gertatzen da kostaldeko lanakegiterakoan ere, esate baterako, errepideak, dikeaketa malekoiak, horien altuera eta egiturak tokian to-kiko berezko itsas erasoei aurre egiteko modukoakizan behar baitute. Halaber, itsasontziak eraikitzerako-an ere gogoan izan behar dira olatu handien aurkakosegurtasun neurriak.

Mareak

Ilargiak eta Eguzkiak Lurrarengan eragiten duten gra-bitate erakarpenaren ondorioz sortzen dira mareak;erakarpen hori ur masa handietan nabarmenagoa daeta ozeanoen mailan aldaketak sortarazten ditu. Era-karpen handiena Ilargiaren parean dagoen Lurrarenaldean izaten da eta, erakarpen horrek itsasgora sor-tarazten du alde horretan. Erakarpen txikiena bestealdean gertatzen da, eta hor ere itsasoko ura igo egi-ten da, Ilargiarengandik urrunduz, eta berriro ereitsasgora sortzen da. Ilargiarekiko angelu zuzeneankokatuta dauden Lurraren aldeetan ere grabitate era-karpena txikia da eta, horren ondorioz, itsasbeheraksortzen dira. Horregatik gertatzen dira gure kostal-dean bi itsasgora eta bi itsasbehera egunean.

Ilargia eta Eguzkia Lurrarekin lerrokatuta daudenean,erakarpen indarra handiagotu egiten da, bi indarrak


19

1I T S A S I N G U R U N E A . I T S A S OA K E TA O Z E A N OA K



20

batzen baitira, eta marea biziak sortzen dira. Marea hi-lak, aldiz, Ilargiak eta Eguzkiak Lurrarekiko angelu zu-zena osatzen dutenean gertatzen dira, zeren erakar-penak kontrako noranzkokoak baitira eta, ondorioz,bi indarrek elkar deuseztatzen dute. Zenbait kasutan,Bretainiako kostaldean adibidez, itsasgora handienak12 m-ko kotatara iristen dira; are gehiago igotzen diraFundy badiako marea ospetsuak, Eskozia Berrian (Ka-nada), ura 15,4 m ere igotzen baita.Aldiz, Mediterra-neoan edo Sahara eta Mauritaniako kostalde atlanti-koan, marea koten artean ia ez dago alderik.

Marearen joan-etorriek itsasertzean itsasmailarenigoera eta jaitsierak sortarazten dituzte.Azken horiekoso interesgarriak dira ekologiaren ikuspegitik, itsa-sertzeko hainbat organismo goragoko edo beherago-ko zerrenda altitudinalean haztera behartzen baitituz-te, uretatik kanpo gehiago edo gutxiago irautekoahalmenaren arabera. Era berean, kostaldeko eraiki-nak ere (adibidez moilak, azpiegiturak eta hondartze-tako zerbitzuak) mareak gainezka ez egiteko adinakoaltuerarekin eraiki behar dira. Eta hori kontuan izanbehar da hirigintza antolamendua egiterakoan.

Itsaslasterrak

Ozeanoetako uraren joan-etorriak dira itsaslasteredo itsas korronteak, eta hainbat eragilek sortzen di-tuzte, tenperatura eta haizeak, kasu. Sakonera ezber-

dinetako tenperatura aldaketek ur masa handienjoan-etorriak sortarazten dituzte, baita ozeano bate-tik bestera ere, beraien arteko dentsitate ezberdinta-sunak direla-eta. Haizeek ozeano azalaren gertukoitsaslasterrak bultzatzen dituzte, baina korronteakhaizeak baino motelago mugitzen dira, eta ez dute no-rabide bera jarraitzen, baizik eta alde batera desbide-ratzen dira Lurraren errotazio efektua dela-eta.

Itsas organismo asko baliatzen dira itsaslasterren in-darraz mugitzeko. Horietako batzuk pasiboki lekual-datzen dira, marmokak adibidez; beste batzuk, aldiz,igerilari aktiboak dira eta itsaslasterrei etekina atera-tzen diete migrazio joan-etorritan, denbora eta ener-gia aurreztuz, zenbaitzuetan ozeanoak muturretikmuturrera zeharkatu behar izaten baitituzte. Era be-rean, ozeanoarteko itsas bideak antolatzerakoan kon-tuan hartzen dira itsaslasterrak, itsasontziaren abiadu-ra azkartzen lagundu baitezakete, baina baitamantsotu ere, eta horrek aparteko erregaia gastatzeaeragin dezake.

Alde negatiboen artean honakoak aipa daitezke: bate-tik, itsaslasterrek barreiatzen dituzten kutsatzaileak,isuri toxikoen ondorioak milia askotako itzulingururaeramaten baititu, eta bestetik, kostaldeko eraikinenondorioz (malekoiak edo portuak, adibidez) itsaslas-terrek jasaten dituzten aldaketak; izan ere, aldaketahoriek aurreikusi gabeko sedimentu mugimenduaketa hondartza eta padurak galtzea eragin baitituzte.


Urpeko ArroilaUrpeko Ildaskak

Guyot Irla Bolkanikoak

Atoloia

Ozeanoetako fosa

Dortsal ozeanikoaLantada abisalak

Arro ozeanikoa

Kontinente ezponda

Plataformakontinentala

Malkar kontinentala


1.2 ITSAS HONDOAREN MORFOLOGIA

Itsaspeko erliebea ez da beti berdina. Kontinentetikhurbilen dagoen hondoaren zatiari alde kontinentaladeritzo, eta bertan hiru zona bereiz daitezke: plata-forma kontinentala, kontinente ezponda eta,batzuetan, malkar kontinentala. Plataforma konti-nentala sakonera gutxien duen zona da (200 m ingu-ru) eta nahiko laua da. Ezponda da kontinentearenbenetako muga, eta horren gainetik eta azpitik sedi-mentazio ohantze zabalak daude. Malkar kontinen-tala batzuetan ezpondaren oinean sortzen den alda-pa txikia da.

Kostaldetik gertu dagoenez, plataforma kontinentala-ren gainean kokatutako urak mantenugai ekarpenugari jasotzen du ibaien bidez. Gainera, ur masa horibereziki emankorra da. Izan ere, plataforma horrenbatez besteko sakonerak bat egiten du fotosintesiaahalbidetzen duten eguzki erradiazioak iristen direnlimitearekin. Ez da harritzekoa, beraz, munduko arran-tza gehiena plataforma kontinentaleko uretan egitea.

Dortsal ozeanikoak itsaspeko mendikateak dira,oso aktiboak; sarritan ozeanoen erdialdean daude etaelkarri lotuta egoten dira, sistema bat osatuz. Batezbeste, dortsalen gailurrak 2500 m-ko sakoneran ego-ten dira eta, zenbait lekutan, urgaineratu egiten diraeta irla bolkanikoak osatzen dituzte. Dortsaletanetengabe sortzen dira material berriak eta, materialhoriek, ondoren, litosfera ozeanikoa osatzen dute.

Dortsal ozeanikoen eta alde kontinentalen arteanlautada abisalak daude. Hondoaren zati horiek osolauak eta uniformeak dira eta, zenbait lekutan, lautadahorien tartean itsaspeko sumendiak ageri dira.

Ozeanoetako leku sakonenak ozeanoetako fosakdira, eta bi eratakoak izan daitezke: kontinentearenbazterrarekiko paraleloak, kontinente ezpondaren sa-kon-sakonean; edo ozeanoaren erdian kokatuak, arkuitxurakoak.

Beste itsas formazio azpimarragarri batzuk atoloiakdira. Horiek, zirkulu formako koral hesiak dira eta,pixkanaka, irla bolkaniko baten inguruan eraztun itxu-rako koral arrezifeak sortzen dituzte. Irla hondora-tzen denean, koralezko egiturak iraun egiten du, eta

egituraren barrualdean barne urmaelak sortzen dira,“lagon” izenekoak.

Arro ozeanikoak ozeano hondoan beheratuta dau-den zonak dira eta sedimentu ugari jasotzen dituzte.

1.3 ITSASO ETA OZEANOEN PRODUK-TIBITATEA

Fotosintesi ahalmenari deritzo produktibitatea, hots,ozeanoko ur masetako algek ingurunetik karbonodioxidoa hartuta materia organikoa ekoizteko dutenahalmenari. Produktibitate horri lehen mailakoa deri-tzo, zeren algak kate trofikoaren lehenengo maila di-renez eta, jakina, ondorengoek algak jaten dituztenez,aipatutako produktibitatea kate trofikoan algen ondo-rengo organismoak ugaltzeko oinarria baita. Fito-planktona alga mikroskopikoz osatuta dago eta lehenmailako produktibitate gehienaren arduraduna da, ze-ren, Eguzkiaren argiak ematen duen energiatik etauretako gatz mineraletatik abiatuz, materia bizia (or-ganikoa) ekoizteko ahalmena baitu. Horiei organismoautotrofoak deritze, beraien elikadura karbono ez-organikotik lortzen dutelako.

Lehen mailako produktibitatea handiagoa da mante-nugaiak etengabe ekoizten diren uretan; mantenugaihorien artean, azpimarragarrienak nitratoak, fosfatoaketa silikatoak dira. Ibaien ekarpenez sarritan aberas-ten diren kostaldeko uretan gertatzen da hori, estua-rioetan, adibidez. Lehen mailako produktibitate han-diena, azaleratze lekuak deritzen tokietan gertatzenda (ingeleseko “upwelling” izenez ere ezagunak) etahainbat motatakoak izan daitezke. Azaleratze lekuenadibide argiak Sahara eta Txilen sortzen diren arran-


21


Ascenso de aguasprofundas UPWELLING

Desplazamiento del aguasuperficial debido al viento

Viento constante yperpendicular a la costaHaize iraunkorra etakostarekiko perpendikularra

Haizearen eraginez urenazateko desplazamendua

Hondoko uren igoeraUPWELLING



22


tza leku aberatsak dira. Leku horietan, hondoko urakpixkanaka sedimentatutako mantenugaien kontzen-trazio handia du. Ur hori ozeanoaren azalera igotzenda haizeen eraginez azaleko ura horizontalki mugi-tzen denean, eta bi kasutan gertatzen da hori: haizeakkostaldearekiko paraleloak direnean eta lehorretikitsasorantz perpendikularki jotzen dutenean.

Beste azaleratze mota bat tenperaturarekin erlazio-natuta dago eta azaleko ura azkar hozten denean ger-tatzen da. Horrelakoetan, dentsitatea handiagotu egi-ten denez, azaleko ura hondoratu egiten da eta, aldiberean, hondoko ur masa azaleratzen da. Gogoan izanur masa horrek pixkanaka hondora eroritako mante-nugai ugari dituela.

Animaliek, kontsumitzaile edo organismo hetero-trofoak ere deritzenak, jaten duten substantzia orga-nikoa beraien biomasa bilakatu behar dute. Beraz, le-hen mailako ekoizleen esku daude bizirik iraungobadute eta, aldi berean, kate trofikoa osatzen dute.Kate horren hasieran fitoplanktona dago eta ondorenzooplanktona, hots, fitoplanktonaz elikatzen diren iza-ki bizidunen multzo bat (hala nola, larbak, krustazeotxikiak eta protozooak), eta itsas kate trofikoaren er-diko kate maila dira.Azpimarratu behar da, organismokontsumitzaileen artean badirela maila ezberdinak;horrela, alde batetik, lehen mailako kontsumitzai-leak deritzenak ditugu (izen hori ematen zaie beharduten energia organismo autotrofoetatik zuzeneanelikatuz lortzen dutelako), eta bestetik, bigarrenmailako kontsumitzaileak izena dutenak (energiabeste animalia batzuengan aurkitzen dutelako).

Komunitate planktoniko honetan, ez da materia orga-niko guzti-guztia lekuz aldatzen galera mailakatua ja-zotzen da, lehen mailako ekoizleek sintetizatutakoedo sortutako materia berri guztia ez baita joaten le-hen mailako kontsumitzaileengana. Halaber, kontsumi-tzaile horiek sintetizatutako guztia ere ez da joatenkate trofikoaren maila goragokoengana. Zooplankto-nak asimilatutako materia organikotik zati bat bainoez dute erabiltzen kate trofikoko hurrengo mailakoorganismoek (adibidez arrain eta krustazeoek) be-raien materia organikoa sortzeko.

Esan bezala, plataformetan eta azaleratze lekuetanlortzen da produktibitate mailarik handiena, eta toki

horietan daude munduko arrantza leku garrantzitsue-nak. Haraino joaten dira itsasontzi-lantegi flota ikara-garriak, eta arraina harrapatzeaz gain, antzaldatu etakontserbatu egiten dute. Horrela, arrantza industriakgarrantzi ekonomiko handia lortu du, eta lehorreankontserba instalazioak eta banaketa sare zabalak iza-ten ditu.

Arrantza kaletara itsasontzi asko joan ohi da eta ho-rrek ekologi arazo larriak sortu ditu, arrantzatutakoahandiagoa izan ohi baita itsasoaren ekoizpen maila bai-no. Ospetsuak dira Ozeano Bareko antxoa txikiarenkasua eta Saharako sardan gertatutako ordezkapena.Izan ere, 70eko hamarkadan antxoak ia agortu egin zi-ren aipatutako ozeanoan, eta zefalopodoek arrainakordeztu zituzten Saharako sardan. Sarritan, leku ho-rietan erabilitako arrantza tresnek beraiek ere inguru-giroaren gaineko eragin itzelak sortarazten dituzte.

Itsas algak ere, ugariak eta anitzak direlako, antzinatikerabili izan dira zeregin askotarako, besteak beste gi-zakiaren kontsumorako, animalien kontsumorako, lu-rraren ongarri gisa edo medikuntzarako. Elikagai itu-rri gisa mendebaldean algak duela gutxitik kontsumitudiren arren, zenbait herrialdetan (Txina edo Japoniankasu) milaka urtetan erabili izan dira. Zenbaitzuetan,itsas hondotik zuzenean errotik aterata biltzen diraalgak eta, horrela, itsaspeko ekosistemak suntsitutageratzen dira.

1.4. ITSASOA GARRAIOBIDE GISA

Bere sorreratik, itsas nabigazioa beti egon izan da zi-bilizazioen garapenarekin erlazionatuta. Lehenengoberriak oso zehatzak ez badira ere, aurkikuntza bidaiahandien garaia baino askoz lehenago bazebiltzan nabi-gatzaile izukaitzak itsasoetan zehar nabigatzen.Txina-tarrek, arabiarrek, polinesiarrek, bikingoek eta euskal-dunek euren kostaldea baino askoz urrunago bidaiatuzuten, beraien jarduera eremua mugatua bazen ere.Ontzigintzan emandako aurrerapenei esker, itsasohandiak komunikazio ibilbide garrantzitsu gisa erabiliahal izan ziren,eta nabigatzaile horien bidaiak gero etaluzeagoak izan ziren.

Itsas nabigazioaren hastapenak feniziar herriari zorzaizkio. Kristo aurreko bigarren milurtekoaren amaie-



23

ratik herri hori Mediterraneo guztian zehar hedatutazegoen eta K.a.koVI eta IV. mendeen artean Gibraltaritsasartea zeharkatua zuten, Europa eta Afrikako kos-talde atlantikotik nabigatuz. Joan-etorrietan beraienjakituria zabaldu zuten: haize eta itsaslasterrei buruz-ko ezagutza, astroen bidez orientatzeari buruzkoa etazehaztasunez nabigatzeko egin beharreko kalkuluakateratzeko teknikei buruzkoa.

Greziako kulturaren garai gorenean nabigazio erei da-gokienez aurrerakada garrantzitsurik ez zen gertatu.Pixka bat beranduago, ordea, erromatar herriari eskeritsas hedapenak benetako iraultza jasan zuen. Herrihorrek astronomia eta geografiari buruzko ezagutzakhandiagotu zituen eta, aldi berean, portuak eta itsa-sargiak eraiki zituenez, itsasoan segurtasuna ikaragarrihandiagotu zen eta kabotaje ibilaldiak egiten zituztenitsasontziak hornitzeko asentamenduak sortu ahalizan ziren. Geroago, hiru herrik ekarpen erabakiga-rriak egin zituzten nabigazioaren garapenerako: flotabikingoak itsasontzi apartak ekarri zituen; italiarrekiparrorratza eta astrolabioaren erabilera zabalduzuten; eta azkenik arabiarrek. Izan ere, herriok gerre-tan itsasontziak erabiltzeko premia larria zuten etahorrek eragin nabarmena izan zuen aurrerapenean.Itsas ontziak egiteko, ordea, egur asko behar zen, etahorrek basoen galeran eragin handia izan zuen.

Itsas zirkulazioa ugaritzean eta herrialde ezberdineta-ko nabigatzaileen arteko harremana handitzean, haize,itsaslaster, marea eta kartografiari buruzko ezagutzakere berehala hobetu ziren, XIV. mendetik aurrera ba-tez ere. Gaur egun ezagutzen ditugun ibilbide komer-tzialak XV eta XVI. mendeetako aurkikuntza handienondorio zuzenak dira. Colon, Vasco da Gama, Maga-llaes, Elkano, Legazpi... bezalako nabigatzaile ospetsuakitsasoratzearen arrazoia ez zen zientifikoa, komertzia-la baizik, baina euren bidaiek ondorio zientifiko ga-rrantzitsuak eragin zituzten. Geografoek eta karto-grafo zorrotzek, nabigatzaileen kontaketak bildu etamunduko geografiari buruzko ezagutza garatu zuten.

XVIII. mendetik aurrera, zientzia nautikoan bi tresnaberri eta garrantzitsu erabili ziren: bata sestantea,zeruertzarekiko astroen altuera zehatza neurtzekotresna. Bestea kronometroa, longitude geografikoazehatz-mehatz kalkulatzeko gailua. Ordura arte osozaila zen longitudea kalkulatzea eta kronometroari

esker arazo larri hori konpondu zen. Hurrengo bimendeetan, joan-etorritarako energia berriak erabil-tzen hasi ziren (lurrun eta erregai fosilen motorrak,kasu), baina horrez gain kalkuluak egiteko prozeduraketa neurketa tresnak hobetu egin ziren (adibidez gi-roskopioak, nabigazio sistema irrati elektrikoak edosatelite bidezkoak eta abar). Horrela, ozeanoetan ze-har egiten ziren joan-etorri luzeak eta nabigazioa ika-ragarri erraztu ziren.

Gaur egun itsasoz garraiatzen diren produktu gehie-nak ontziratu gabeak edo soltean dauden merkan-tziak dira, hala nola, petrolioa, burdina, mineralak, pro-duktu kimiko industrialak eta aleak. Horietakoproduktu asko toxikoak dira eta, ezbeharren bat ger-tatuz gero, konponbide zaileko arazo ekologikoaksortarazten dituzte.Adibidez, hori gertatzen da mareabeltzekin edo zenbait merkantziak eragiten dituztenarnasketa arazoekin (soiak, kasu), portuetan beha-rrezko segurtasun neurririk hartu gabe deskargatuzgero.

Gainera, zenbait itsas lekutan itsasontziak maiztasunhandiz igarotzen dira eta, ondorioz, itsaspeko zarataere handiagotu egiten denez, arrain sardak beste lekubatzuetara joaten dira. Era berean, zenbait zetazeo es-pezie desbideratu egiten dira euren migrazio bideeta-tik, eta sarritan hondartza eta sakonera gutxiko le-kuetan hondoa jotzen dute. Litekeena da aipatutakozarata izatea desbideratze horren erruduna, eurenkomunikazio sistema konplexuen tartean sartzeaga-tik-edo. Zenbait organismo itsasontzien kroskoetanitsatsi eta beraien jatorritik urrunera joaten dira. Zen-baitzuetan munduko leku jakin batzuetan ingurugiroarazo asaldagarriak sortarazi izan dituzte, kroskoanitsatsita bidaiatu ondoren hazi egin izan baitira etabertako espezieekin ekologikoki norgehiagoka arituizan baitira, benetako inbasioak edo kutsadura biolo-gikoak sortaraziz.

Duela hamarkada batzuk arte, bidaia luzeak egitekomodurik onena itsasoz bidaiatzea zen. Gaur egun, or-dea, ez. Horregatik, egungo bidaiari trafikoak itsas bi-daia turistikoak eta bide laburrak (transbordadore li-neen bidez) baino ez ditu egiten, hein handi batean.

Ontzigintzan eman diren aurrerapen teknologikoenondorioz (batisfera, ikerketarako urpekontzi eta ba-




tiskafoak, besteak beste), itsaspea zehatz-mehatz es-ploratu da.

1.5 OZEANOA: ETORKIZUNEKO BOTIKAETA LANDETXEA

Itsasoa antzinatik izan da elikadura baliabideen iturrigizakiarentzat. Gaur egun, aurrerapen zientifikoei es-ker, itsas baliabideen erabilera berriak ikertzen aridira medikuntza eta akuikultura alorretan.

Itsas algak ugariak eta anitzak dira; hori dela-eta, antzi-natik erabili izan dira, bai zuzenean (adibidez giza etaanimalia kontsumorako, lurraren ongarri gisa edo me-dikuntzan), bai zeharka ere, zenbait produktu aterata.Horrela, itsas algak prozesatuz soilik lor daitezke agar,“carrageno” eta “algina” izenez ezagutzen ditugun “fi-kokoloide”ak. “Fikokoloide”ek gelak edo disoluzio li-katsuak sortzeko gaitasuna dute urarekin nahasten di-renean, eta hainbat gauzatarako erabiltzen dira:hazkuntza bakteriologikoko inguruneak egiteko, elika-gaiak prestatu eta kontserbatzeko, edo hainbat pro-duktu egiteko, adibidez, botika produktuak, kosmeti-koak, pinturak, ehun produktuak eta abar. Sarrierabiltzen diren alga produktuen adibide argiak hona-koak ditugu, besteak beste: flanak eta jogurtak egitekoerabiltzen diren loditzaileak, alga arre handien zuntzaktxirikordatuz egindako ehunak eta zenbait produktu-ren estalki likatsuak, urdaiazpiko egosiarena, adibidez.

Bestalde, gizakiak lehorreko animaliekin egin bezala,duela 3.000 urte baino gehiago Txinan arrainak hazte-ko hainbat sistema garatu ziren. Gaur egun, hazkundedemografikoa eta arrainaren urritasuna dela-eta, iker-keta sakonak burutzen ari dira hainbat alga espezie,arrain eta bestelako itsas animaliarekin, gatibu daudelaugal eta haz daitezen baldintza egokiak lortzeko asmoz.Helburu horrekin, hainbat itsas espezieren ugalketara-ko haztegi handiak eraikitzen dira,esate baterako,erre-boiloa, lupia, halibuta, eta alga espezie ugarirena.

Mundu mailako akuikultura ekoizpenaren ia erdiaarrainen hazkuntzara zuzenduta dago, gehientsuenak

ur gezatakoak. Ekoizpen kopuruaren ikuspuntutik, bi-garren mailan algen hazkuntza dago eta akuikulturaekoizpenaren laurdena da. Moluskuen ekoizpena,akuikultura bidez hazitako organismoen kopuru guz-tiaren %20 inguru da, eta krustazeoena, aldiz, ez da%5era iristen. Horietatik guztietatik, azken urteotanbilakaera handiena izan dutenak moluskuak eta algakizan dira.

Itsas akuikulturari berari dagokionez, mundu mailanseriola, urraburu eta arrain zapalen ekoizpenak diraazpimarragarrienak. Bestalde, eta algei dagokienez,akuikultura bidez gehien hazten den taldea alga arre-ena da, eta gero eta ugariagoa da mikroalgen ekoiz-pena.

Azkenik, moluskuen artean aipagarrienak muskuiluak,bi ostra espezie (Ozeano Barekoa eta Europakoa), Ja-poniako erromes maskorrak eta txirlak dira. Ota-rrainska da gehien hazten den krustazeoa, japoniarrabatez ere, eta bere hazkuntza beste leku batzuetarahedatzen ari da.

Garrantzitsua da aipatzea, hazkuntza mota edozeinizanda ere, itsas etxaldearen antolaketa txarraren on-dorioz ura kutsa daitekeela. Aipa ditzagun ura kutsadezaketen eragile batzuk: mantenugaiak, gorozki urak,hazkuntzako gaixotasunei aurre egiteko erabili izandiren botikak, ihes egin ondoren naturalki egoten ezdiren lekuetan ugaltzea lortzen duten organismoaketa abar.

Alabaina, itsas espezieei buruzko ikerketen helburubakarra ez da elikagaiak lortzea. Substantzia batzuekindustria, analitika eta medikuntza aldetik interes han-dia dute eta horietako batzuen jatorria itsas organis-moak dira. Horrela, substantzia berri horiek erauzte-ari buruzko ikerketak ere ari dira egiten. Zenbaitespeziek substantziaren bat erabiltzen dute ekologi-koki norgehiagoka aritzeko; substantzion ondoriozantibiotikoak edo antigorputzak aurkitu dira, eta ho-riek hainbat gaitz sendatzeko edo tratatzeko erabiliizan dira, minbizia kasu.

24



2.1 EZAUGARRI OZEANOGRAFIKOAK

Tenperatura, itsaslasterrak eta mareak

Bizkaiko Golkoko hondoko itsas urak azalean ez dutenperatura aldaketa handirik izaten eta ia urte oso-an zehar nahiko konstante mantentzen da, 12-19º Ctartean. Uda bukaera aldean, azaleko tenperatura 22º C edo gehiagoraino igo daiteke, eta udaberriabaino lehen jazotzen dira tenperaturarik baxuenak,11,5º C ingurukoak. Itsasadar eta estuarioetan kopu-ru horiek zertxobait txikiago daitezke, ur kontinentalhotzagoen ekarpena dela-eta.

Azpimarratzekoa da, halaber, Bizkaiko Golkoko ekial-dean dagoen poltsa termikoa, 17º C-koa izaten baitahor urteko batez besteko tenperatura; Galizian, or-dea, ez da izaten 16º C baino gehiagokoa, eta Bretai-niako kostaldean ez da iristen 13º C-tara. Aldea arehandiagoa izatera hel daiteke, zeren maiatzetik aurre-ra, penintsulako ipar-mendebaldean, sakoneko ur ho-tzaren azaleratzea jazotzen baita, Bizkaiko Itsasokoekialdeari eragiten dion ozeano dinamika dela-eta.Horren ondorioz, Euskal Herri aurreko kostaldekoura geruzatu eta birberotu egiten da; Galiziako kos-taldeko ura, ordea, ordeztu egiten dute sakonekourek (ur horiek hotzak dira eta mantenugai ugari di-tuzte).

Bizkaiko Golkoko hego-ekialdean itsaslasterren bi zir-kulazio eredu mota daude. Alde batetik, neguko hila-beteetan, Bizkaiko Itsasoaren aurrealdetik mendebal-de-ekialde noranzkoko itsaslasterra iragaten da;ondoren, Frantziako kostaldearen aurrealdean, ipa-rraldekoa bihurtzen da. Itsaslaster hori homogeneoada, eta otsailean izaten du indar gehien, nahiz eta noiz-

behinka eta haize nagusien bizitasunaren arabera ur-teko azken bi hilabeteetan ere indar handikoa izandaitekeen. Ur hotzen itsaslaster horixe da, hain zuzen,euskal kostaldearen aurrealdean tenperaturak jaitsa-razten dituena neguko hilabeteetan.

Bigarren zirkulazio eredua uztaila erditik urria bukae-rara jazotzen da. Oszilazio erako itsaslasterrak izatendira, beti ere kostaldearekiko paraleloak, eta une ba-koitzean nagusi diren haizeen eragin zuzenak izatendira. Uztaila eta abuztuan itsaslaster nagusia mende-balderantz iragaten da, baina egoera horrek ez duirauten denbora luzez, eta sarritan aurkako noranz-koa daraman itsaslasterren bat azaltzen da. Zanbuluerako itsaslaster horiek ura Golkoaren hondora sar-tzen dute; horren ondorioz, ura berotu egiten da eta,azken batean, udako hilabeteetan gertatzen diren ten-peratura igoerak sortarazten dituzte.

Euskal kostaldeko mareen batez besteko maila 4,5 m-koa da altueran; kota hori igo egiten da marea biziengaraian, eta marea hilak direnean, aldiz, gutxi gorabe-hera metro bat gutxiagotzen da.

Argia

Euskal kostaldean argia sakonera gehiagora iristen daneguan eta itsas zabalean. Bai ibaiek ekarritako parti-kulek, baita marea eta olatu handien eraginez sortu-tako ur mugimenduek, itsasertzeko uraren uhertasu-na handiagotzen dute, eta horren ondorioz, eguzkierradiazioen barneratze ahalmena gutxiagotu egitenda. Orokorrean, esan liteke fotosintesirako erabilga-rriak diren erradiazioak 20-25 m-ko sakonerara iris-ten direla.


25

2EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA

NEGUA UDA ITSAS KORRONTE

BizkaikoGolkoa

BizkaikoGolkoa



2

2.2 EZAUGARRI GEOLOGIKO ETA GEO-MORFOLOGIKOAK

Euskal kostaldearen bilakaera geologikoa

Euskal itsas espazioa atlantikoa da, noski, eta angeluitxurako eremua osatzen du, alde batera penintsulakoipar kostaldea eta bestera kostalde frantsesa dituela-rik. Erpinean, euskal kostaldea dago kokatuta, Bizkaikoedo Gaskoniako Golkoa deritzonaren atzealdean. Es-pazio hori ulertzeko funtsezko gertaera geologiko batizan behar da kontuan; izan ere, angelu hori ireki eginzen iberiar penintsula irudizko banda baten gaineankulunkatu zenean eta, ondorioz, gaur egungo kostaldekantauriar eta frantsesa urratu eta banandu egin zi-ren. Horrek esan nahi du, egun hain urrun dauden bileku, Galizia eta Bretainia, adibidez, antzinako garai ge-ologikoren batean elkartuta zeudela.

Antzina, lur azal bakarra zegoen, Pangea izenekoa,Panthalasa zeritzon itsaso bakar baten erdian koka-tua. Gaur egungo kontinenteak lur azal bakar horre-tatik bereiziz eratu ziren.Triasikoaren amaieran (due-la 230 milioi urte), Afrika ekialderantz mugitzen hasizen eta, horren ondorioz, Hego Amerika eta Afrikapixkanaka banandu egin ziren. Une horretan, HegoAtlantikoa irekitzen hasi zen. Mugimendu horretan,

plaka afrikarrak iberiarra ere ekialderantz eramanzuen, plaka europarragandik banantzera behartuzuen, eta hego-ekialderantz biratu zuen, erlojuarenaurkako norabidean, hain zuzen. Prozesu horrek azal-tzen du Bizkaiko Golkoaren agerpena eta bere egitu-ra.

Euskal kostaldearen geologia. Osagai geomor-fologikoak.

Euskal kostaldearen ezaugarri geologikoak ondokofaktoreek baldintzatzen dituzte: alde batetik, litolo-giak, eta bestetik, haizeak eta olatuek kostaldean era-giten duten higadura prozesuak. Haitzak gogorrak etatrinkoak diren lekuetan, kostaldearen atzeraegiteatxikiagoa izan ohi da eta itsaslabarrak, irtenguneak,lurmuturrak eta uharteak sortzen dira.Aldiz, haitz bi-gunak azaleratzen direnetan, hondartzak, badiak etaestuarioak agertzen dira.

Euskal kostalde gehiena kare itsaslabarrez osatutadago; itsas hondoan sortu ziren, Behe-kretazeo etaEozeno artean, eta bere oinetan hondar edo harrikoskorrezko hondartzak sortzea ohikoa da. Noiz-behinka, zenbait itsasadarren bokaleak direla-etaitsaslabar lerroa eten egiten da eta, horietan, paduraketa hezeguneak sortzen dira. Lapurdin, alabaina, itsa-sertza gehienetan hondarrezkoa da, eta hondartza lu-zeak eta altuera txikiko kostaldeak ditu. Olatuaketengabe ari dira eragiten eta, ondorioz, kostaldekolerroaren atzeraegite azkarra eragiten duten higaduraprozesuak dira nagusi itsasertz horretan.

Kostalde motari dagokionez, esan daiteke euskal kos-taldea lau bloke handitan banatzen dela, itsaslabarrenezaugarrien arabera. Lehen mota Higer lurmuturretikZumaiaraino eta Sopelatik Bilboraino ikus daiteke;

26

EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA

230 miloi urte

65 miloi urte


zati horietan, itsaslabarrak Paleozeno-Eozeno garaie-tako hondarrezko materialez osatuta daude. Bestalde,Zumaia-Deba bitarteko kostaldean eta Billano lurmu-turretik Sopelarainokoan, Goi-kretazeoko margaka-reak agertzen dira. Hirugarren mota, Deba eta Le-keitio bitarteko eta Bermeotik Billanorainokoitsaslabarrek osatzen dute; horko haitzak Erdi-kreta-zeokoak dira, materia organiko asko dute eta, horre-gatik, kolore ilunekoak dira. Azkenik, Bizkaiko kostal-deko erdialdea, Lekeitio eta Bermeo bitartekoa,Behe-kretazeoan sortutako marga eta kare-harri osogogorrez osatuta dago.

Euskal kostaldean hainbat prozesu geomorfologikonatural gertatzen dira, baina nagusi eta berezkoenakhonako biak dira: prozesu suntsitzaileak eta prozesukonstruktiboak; lehenengoetan higadura da nagusi etabesteetan, aldiz, sedimentazioa. Gainera, Bilboko itsa-sadarraren aurrealdean giza jatorriko gertakari aipa-garria jazo da: sarritan karbonatoz aberastutakogaldategi zaborrak isuri izan dira eta gai horiek kos-taldetik milia gutxira jalki izan dira, pixkanaka-pixka-naka hondartzak eratuz. Zementatutako hondartzahoriei “beach rock” deritze.

Prozesu suntsitzaileen edo higadura proze-suen ezaugarritzat honakoak hartzen dira kontuan:zabaluneak, abrasio plataformak eta lurmutur, uhar-tea, badia eta itsaslabarren eraketa.

Itsaslabarren eraketa

Duela 40 milioi urte gutxi gorabehera, Lurraren mu-gimendu tektonikoek lurrazala ikaragarri jasotzeaeragin zuten; horrela sortu ziren Pirinioak eta EuskalHerria inguratzen duten mendilerroak. Lurrazalarenaltxaketa horren ondorioz, itsas hondoan sedimenta-zioz eratutako haitzak urgaineratu egin ziren. Horre-gatik aurki daitezke orain itsas fosilak kostaldeko le-rrotik nahiko urrun dauden zenbait menditan.

Geroago, duela 15.000 urte inguru, azken glaziazioaamaitu ondoren izotza urtzen hasi zenean, itsas mailaigo egin zen, eta ordura arte kostaldetik hainbat kilo-metrora zeuden barnealdeko leku menditsu batzueta-ra iritsi zen. Harrezkero, bai itsasoko olatuek bai gurekostaldea jotzen duten haizeek, lehen barnealdekoak

ziren mendi horiek higatu egin dituzte pixkanaka; eus-kal itsasertza moldatu egin dute eta itsaslabarrak etahondartzak sortu dituzte.

Oro har, euskal kostaldean bi itsaslabar mota bereizdaitezke, gogortasunaren arabera. Zenbaitzuetan,Ogoño lurmutur aldean adibidez, itsaslabarrak gogo-rrak dira eta kare-harri eta marga bloke trinkoz osa-tuta daude. Beste batzuetan, gainezarritako haitz ge-ruzez osatuta daude itsaslabarrak eta, oro har,bigunagoak izaten dira; adibide gisa, Endata muturraaldea eta Sopelako hondartza ditugu, margakare ha-rriak direlarik nagusi.

Abrasio plataformak

Itsaslabarra pixkanaka higatzen denean eta atzeraegiten duenean, oinarrian itsasoak higatu ezin izanduenaren aztarnak geratzen dira. Eremu hori lauaizan ohi da eta urgainean geratzen da itsasbeheran;zati horri abrasio plataforma deritzo eta kostaldekolabarraren atzeraegite horren isla da. Ogeia aldean,edo Deba eta Zumaia artean, abrasio plataforma han-diak daude.

Itsas zabaluneak

Kostaldeko zenbait lekutan, lurrazalaren tolesturekantzinako itsas abrasio plataformak goratu izan dituz-te eta, orain, itsas mailaren gainetik metro batzuetaraagertzen dira. Lautada garai eta lau horiei itsas zaba-luneak deritze eta, euskal kostaldean, adibide gisa, Ga-lea muturrean dugu.

Lurmuturrak, uharteak eta badiak

Haitz gogor eta bigunen tarteak txandakatuta ageridirenean, zonalde batzuetan higadura besteetan bainohandiagoa izaten da, eta horrela sortzen dira zenbaitformazio geologiko: haitz irtenguneak gogorrak izanikbere inguruan higadura jazoz gero, uharteak edo lur-muturrak sortuko dira: lur zati bat bakartuta geratzenbada, uhartea eratuko da; eta lur zatia irtenda gera-tzen bada, lurmuturra; aldiz, substratua biguna izanikhigaduraren ondorioz sartuneak sortzen direnean,badiak sortzen dira.


27




Euskal kostaldean nabarienak Higer, Ogoño edo Ma-txitxako lurmuturrak, eta Izaro edo Santa Klara uhar-teak dira. Badiei dagokienez, Kontxa eta Gorliz-Plen-tziakoak nahiko ospetsuak dira.

Prozesu konstruktiboen ezaugarri morfologikoenbarruan estuarioak, hondartzak eta tonboloak dau-de.

Hondartza eta dunen eraketaItsasoaren higadura eragina eguraldiaren arabera al-datu egiten da. Itsaso barea dagoenean eta haizea ahu-la edo arina denean, higadura ez da ekaitz handiakdaudenean bezain handia izaten. Ekaitza izaten dene-an, olatuak askoz handiagoak dira eta, itsaslabarrarenaurka indar handiagoz jotzen dutenez, eragiten dutenhigadura ere handiagoa da, itsaslabarra hausten duteeta haitz puskak saltarazten dituzte.

Haitz puska horiek, olatuen eraginez, elkarren arteanigurtzi eta talka egiten dute eta, horren ondorioz, hi-gatu eta gero eta zati txikiagoak sortzen dira. Parti-kula horiek kostaldeko leku ezberdinetan jalkitzendira, tamaina eta pisuaren arabera; handienak, adibi-dez haitz blokeak eta errekarriak, berehala jalkikodira, eta kostaldetik gertu geratuko dira; finenak, al-diz, lohi eta lokatzak, kasu, itsas zabalera eraman etahondoan jalkiko dira, lokatzezko ohantzeak osatuz.Hondarrak eta hartxintxarrak, tamaina eta pisu er-tainekoak, kostaldean geldituko dira eta hondartzaketa itsasertzeko hondarrezko hondarpeak sortukodituzte.

Geroago, hondartzetan, haizeak hondarrezko partiku-la finenak goragora eramango ditu, eta dunak eta kos-taldeko hareatzak eratuko dira. Hondarrezko lerrohoriek ekosistema interesgarriak ez ezik, hesi naturalezin hobeak ere badira, olatu handiak direnean itsasoageldiarazten eta barnealdea babesten baitute, bertakohigadura eta materialak itsasoratzea galaraziz.

Batzuetan, itsas bazterreraino eraiki nahiaren grinadela-eta, harresi natural hori desagertarazi egin izanda, eta horrek ondorio kaltegarriak ekarri izan ditu.Eraikuntzek pantaila handi gisa jokatzen dute eta zen-bait prozesu natural aldatzen dituzte, hots, hondar-tzen eraketa, haizearena, eta baita olatuena ere; ho-

rrek guztiak, hondarraldeak erabat desagertzea ekarlezake.

Euskal kostaldean badira badien barruan kokatutakohondartzak (Gorliz, Kontxa), itsasadarren bokaleetankokatutakoak (Laida, Ibarrangelun;Antilla, Orion), bai-ta itsaslabarren oinetan kokatutako hondartza estuakere (Azkorri eta Itzurun, Zumaian). Kostaldeko hare-atza eta duna sistema garrantzitsuenak Zarautz, Zu-maia eta Gorlizen daude.

Hondarpe eta tonboloen eraketa

Itsasoaren abrasioak sortutako hondarra batzuetanleku babestuagoetara eramaten dute mareek, ola-tuen eragina hain handia ez den lekuetara, eta hanjalki ahal da, itsasertzeko jitoa deritzon hondar mu-gimendu bati esker. Itsasertzeko jito horren bidezhondarra badiaren barrura eramaten bada, eta ba-diako alderen batean pilatzen bada, itsasertzeko hon-darpea sortuko da. Euskal kostaldean ohikoa da itsa-sertzeko hondarpeak eratzea itsasadarren eskuinaldean; horren adibide ditugu Oka eta Oriaren itsa-sadarrak.

Beste batzuetan, itsasertzeko hondarpe horiek uhar-tetxoak eta lurra elkar lotzen dituzte; horrelakoetan,tonbolo deritzen formazioak eratzen dira. Gure kos-taldean badugu tonbolo baten adibide on bat, Donos-tia-Urgull zabalgunea, hain zuzen ere.

Marea itsaslasterren metaketak eta padurak

Mareen itsaslasterrek edo, bestela esanda, itsasgoraeta itsasbeherek, berebiziko eginkizuna betetzen dutekostaldeko formazio geologikoen modelatzeari dago-kionez. Itsaslaster horiek material asko garraiatzendute (buztin eta lohi esekiak, adibidez), bai itsaslaba-rren higaduraren ondorioz sortuak, baita itsasadarrekekarritakoak ere. Estuarioetan, ur gazia eta geza na-hastu egiten dira eta itsasadarrak abiadura galtzen du;horren ondorioz, erreakzio kimiko bat sortzen da, etahorrek, material esekia hondoan jalkitzera bultzatzendu. Horrela, material horien sedimentazioarekin, ge-ruzaz geruza estuarioa kolmatatu egiten da pixkana-ka, hau da, itsasgoraren maila lortzen du, eta eremu

28

2 EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA


handi oso lauak sortzen dira. Eremu horiei lokatz lau-tadak deritze.

Denborarekin, lokatz gainean zenbait gatz landare ha-ziko dira. Landare horien sustraiek sedimentu gehiagozurgatzen dute eta lautadak itsasgora mailaren gaine-tik hazten jarraituko du, eta azkenean padura bilakatu-ko da. Padurek ekotonoa osatzen dute, hots, bi ingu-rune edo gehiagoren arteko ukitze eremua, kasuhonetan, itsasoa, ibaia, lurra eta airearena; horregatik,hain zuzen, lurreko ekosistema anitzenetakoak dira.Gure kostaldean baditugu padura eremu handiko zen-bait estuario eta, azpimarragarrienak, bere kontserba-zio mailari begiratuz gero, Urdaibai eta Txingudi dira.

2.3 EZAUGARRI BIOGEOGRAFIKOAK

Animalia eta landare espezieen banaketa geografikoazeta horretan eragiten duen ingurune egoeraren az-terketaz arduratzen da biogeografia. Itsasoko urarenegoera fisiko eta kimikoaren arabera, era bateko edobesteko kostaldeko ekosistema sortuko da, eta espe-zie bakoitzak bizirik irauteko lekurik egokiena auke-ratuko du.

Zentzu horretan, euskal kostaldeak zenbait berezita-sun biogeografiko ditu, eta Bizkaiko Itsasoko bi mutu-rren artean jazotzen den tenperatura aldaketakgradiente biogeografikoa sortarazten du bere kostal-dean, eta horrek, halaber, itsasertzean bizi diren alga,ornogabe eta arrain espezieek kokapen geografiko ja-kina izatea dakar. Horri, laburbilduz, kokapen geogra-fikoko gradiente biogeografikoa deritzo. Esate batera-ko, flora atlantikoa aldatuz doa pixkanaka Marokokokostaldetik Eskandinaviako kostalderaino, baina alda-keta esanguratsuenak euskal kostaldean jazotzen dira.Horren adibide garbia da, adibidez, gure kostaldeantamaina handiko alga arrerik ez egotea. Izan ere, algahoriek oso ugariak baitira inguruko kostaldeetan, baiBritainiako eta Frantziako kostaldeetan, baita Kanta-briatik Galiziarainoko kostaldean ere.

Horrela, euskal kostaldean, bereziki Gipuzkoa eta La-purdiko kostaldeetan, itsas flora eta fauna mediterra-near bilakatzen ari direla hauteman daiteke. Egoerahori are nabarmenagoa da neguan, urtaro horretanipar-mendebaldeko itsasertz iberiarraren aurrealdekoura hozten baita.

2.4 ITSASERTZEKO EKOSISTEMAK

Euskal itsasertzean itsasoaren eragin zuzena dutenzenbait ekosistema aurki daitezke. Horregatik, horie-tan bizi diren organismoak moldatuta daude gazitasu-na jasatera; gazitasun hori hainbat faktorek sortaraztendu: itsasoaren zipriztinek, itsas haizeen lehortze eragi-nak eta mareek eragindako itsasoaren joan-etorriek.

Kostaldeko hareatzak eta dunak

Ekosistema honek itsasoko gazita-sunaren eta haizeen eragin zuze-

na jasaten du. Oinarri gisa hon-dar ezegonkorra duenez,landareen bizitza oso zai-la da. Hondarra porotsuada eta, horren ondorioz,

erortzen den ura sartueta lurrundu egitenda berehala. Egoera

horietan bizirik iraunahal izateko, landareek zen-

bait mekanismo hartu dituzte,besteak beste, sustrai-tzeko sistema oso kon-

plexuak eta herrestadarrak, hon-darretan itsatsi eta ahalik eta lur eremu zabaleneanura eta mantenugaiak bilatu ahal izateko. Landare ba-tzuk lodiak dira (adibidez kaktusak), eta barruan uraeta mineralak metatzeko gai diren zelulak dituzte in-tsolazioa jasan ahal izateko; beste batzuk iletsuak dira,eta eguzki argia isla dezakete, horrela barne beroketasaihesten dutelarik.

Ondo kontserbatu-tako landaretza da-goen kostaldeko ha-reatzetan, zenbaitlandaredi zerrendabereiz daitezke, itsa-soarekiko hurbiltasu-naren (gazitasun maila-ren) eta hondarragehiago edo gutxiagoitsatsita egotearen arabera.Itsasotik gertuen dagoen ze-


29


Salicorniaramossissima

Itsas Armika



rrenda, hondartza alegia, gazia eta hezea da, eta Cakilemaritima bezalako landareak bizi dira bertan. Hondar-tza bukatzen den lekuan mendixkak eta dunak eratzenhasten dira, eta hondarra oso mugikorra edo nahikofinkoa izan daiteke. Zona horretan espezie talde ugarimoldatzen dira bai substratuaren mugikortasunera(haizeak hondarra eramaten baitu), baita uraren gabe-ziara ere (ura erraz sartzen baita hondarretan). Ho-rretarako beraien errizoma luzeez edo erraboilez ba-liatzen dira. Landare talde horretakoak dira, besteakbeste, harenondokoa eta itsas armika.

Horren ondoren, barnealderago, hondarra ia guztizfinkatuta dago eta gatz ekarpena jada oso urria da; lu-rra landarez estaliago dago aurreko zonetan baino etaitsasertzekoak bakarrik diren landare espezieez gain,bestelakoak ere agertzen dira, zenbait zuhaitz etazuhaixkarekin batera.Aipagarrienak, Festuca rubra ize-neko graminea soropilak dira, baina baita gurbitzak, le-geltxorrak, arteak eta abar ere.

Hareatza eta dunetako animalia ohikoenak ornogabe-ak dira, batez ere intsektuak, armiarmak eta moluskugastropodo batzuk. Ornodunen artean azpimarraga-rrienak, musker berdea eta hegazti txiki batzuk dira;azken horiek, ingurutako zuhaitzetan habia egiten du-tenak edo migrazio garaietan hareatzetan atsedenhartzeko geratu direnak izaten dira.

Padurak

Padurak ibaiak itsasoratzen diren guneetan eratzendira, estuarioak deritzenetan alegia. Eremu horretan,marearen eraginez itsasoko ur gazia ibaiaren ur geza-rekin nahasten da eta, gainera, sedimentu fin asko jal-kitzen da. Marea igotzen denean, ibilguaren ondoankokatutako altuera txikiko lur tarteak urpetu egitendira, baita ibilguan bertan sortzen diren uhartetxoakere.Aipatutako lurrak bustitzen dituen uraren gazita-suna oso aldakorra denez, oso habitat berezia eratzenda; horrek, aldi berean, landaredia ikaragarri baldintza-tzen du, eta baldintza horietara moldatutako espeziegutxi batzuk soilik bizi daitezke bertan. Horregatik, es-tuarioetan hazten diren landaretza komunitateak (pa-durak deritzenak), oso bereziak ez ezik, barnealdekohezegune ez-gazietan hazten direnekin alderatuta osoezberdinak dira.

Paduretan hainbat landaredi zerrenda ikus daitezke, bifaktoreren arabera, batik bat: bata uraren gazitasunmaila; bestea lurra mareen urpean edota marea pu-tzuetan blaituta egoten den denbora. Zonarik baxue-na oso gutxitan geratzen da kanpoan edo urgainera-tuta eta itsas fanerogamen belardiak agertzen dirabertan. Maila hau baino zertxobait gorago, alga ber-deen mosaikoak hazten dira.

Jarraian, pixka bat gorago, belardi itxi eta bereziakeratzen dira; zona hori oraindik mareen uraz urpe-tzen da, guztiz eta egunero. Belardi horiek Spartinageneroko landarez osatuta egon ohi dira eta mareabizietan guztiz urpetuta gera daitezke. Horiek ingura-tuz Salicornia sp-en populazioak egon ohi dira. Beraz,landareen kokapena aldatu egiten da. Horrela, gatzaondoen jasan dezaketenak itsasotik gertu kokatzendira, eta sentikorrenak, aldiz, aldendu egiten dira (itsasgetozka adibidez).

Noizean behin baino urpetzen ez den zerrendan, etaibairen baten bidez ur geza iristen bada, ihiak eta lez-kak agertzen dira. Gazitasuna hautemangarria ez denlekuetan ibaiertzeko zuhaitzak agertzen dira, adibidezzumeak eta burzuntzak, eta baita arteak eta euskalgeografian ohikoak diren hosto erorkorreko basoakere.

Paduretako fauna batez ere ornogabeek eta hegaz-tiek osatzen dute. Ornogabeak dira, besteak beste,bibalbioak, zizareak eta krustazeoak, eta estuarioe-tako arrainen elikagai izan ohi dira, esate baterako,platuxa latz, barbarin edo hondoetako korrokoiena.Hegaztiek, berriz, paduretan bizi edo atseden har-tzen dute eta horien artean azpimarragarrienakanatidoak, zangaluzeak eta itsas zabaleko hegaztiakdira, aliotak eta marikoiak, kasu; hegaztiok estuario-etan barneratzen dira ekaitz aldietan atseden har-tzera.

Padura eremuek ingurune barietate handia osatzendute eta horrek bioaniztasun handiko lekuak izateadakar,oso moldatutako landare eta animalia ugari aur-ki daitezke eta hainbat arrainen gaztaroko elikagaiizango dira. Arrain espezie komertzialen %60 bainogehiagok habitat horietan ematen dituzte beraien le-hen aroak.

30



Marearteko plataformak

Ekosistema honetako flora eta faunak egoera oso al-dakorrak jasan behar izaten dituzte, itsasgoretan ur-pean egoten baitira eta itsasbeheretan, aldiz, kanpoanedota marea putzuetan bakartuta geratzen baitira.Horregatik, bizirik irauteko hainbat estrategia hartuohi dituzte: talde ugari eta itxiak eratzen dituzte urapilatu ahal izateko, putzuetan babesten dira ingurugi-ro egoerak hain aldakorrak ez direlako eta abar. Ma-rearteko plataforma (itsasgora eta itsasbeheraren ar-tean geratzen den zona), itsaslabarraren higadurareneta kostaldeko lerroaren atzeraegitearen ondoriozsortzen da, eta bertan, izaki bizidunak zerrenda edozonatan kokatzen dira. Zerrenda horiek marea mailakberak zehazten ditu.

Itsasgoren maila gorenaren gaineko zonari zona supra-litorala deritzo eta itsas ura marea bizietan edo ekai-tzetako olatuei esker iristen da bakarrik. Aipatu zonahorretan dauden organismoak, urgainean denbora osoluzez egotea ondoen jasaten dutenak dira. Itsasbehe-raren azpitik, ozeanoaren hondorantz dagoen zonarizona infralitorala deritzo; itsasbehera bizienetan soilikikus daiteke eta kanpoan edo urgainean egotea gutxia-go jasaten duten espezieak bizi dira bertan.

Bi zona horien artean dagoenari zona mesolitoraladeritzo eta itsasbehera guztietan geratzen da agerian.Zona horretako flora hainbat alga espeziek osatzendute, bai mikroskopikoek bai begiratu hutsarekin ikusdaitezkeenek ere, eta lurrari itsatsita egoten dira. Fau-na oso anitza da eta, marea putzuetan batez ere, on-dorengoak beha daitezke: hainbat belaki mota, ane-monak, hainbat zizare mota, moluskuak (adibidez,magurioak eta olagarroak), krustazeoak, ekinoderma-tuak eta arrainak.

Marearteko plataformetan baliabide ugari daude; horidela-eta, erraza da zenbait hegazti bertako marea pu-tzuetan jaten ikustea, itsas mika edo lertxuntxo txikia,adibidez.

Itsaslabarrak

Itsaslabar arrokatsuek ez dute bizirik irautea askorikerrazten, haitzen arrailetan eratzen den lur urria, hai-

zea eta gazitasuna jasan behar izaten baitute espezie-ek. Haitz mota eta itsaslabarraren maldaren arabera,landaretzaren kokapena oso aldakorra da eta, besteekosistema batzuetan bezala, zonazioa ere agertzenda, eta uretatik urrundu ahala bizi baldintzak pixkana-ka hobetzen dira.

Behealdeko zonetan, itsasoaren zipriztinak iristen di-ren lekuetan, alegia, hosto eta zurtoin mamitsuko es-pezieak aurki daitezke artesietan bizitzen; landare ho-riek, ingurunearen elkortasunera moldatuta daudeeta, adibide gisa, hauek aipa daitezke: itsas mihilua etaitsas plantaina.

Landaretza hori baino goraxeago, lurra eratzen hastenda, olatuen eragin etengabea eta gazitasuna gutxiago-tu egiten baitira, eta jada badaude belardiak eratzekoezinbesteko baldintzak. Belardi horretan, Festuca rubrasubsp. Pruinosa nagusitzen da, beste landare oso bere-zi batzuekin batera; horien artean azpimarragarrienaArmeria euskadiensis da, euskal itsasertzean baino ezbaita hazten.

Goien dagoen zerrenda zenbait mulu eta zuhaixkezkolonizatuta egon ohi da, substratu motaren arabera.Txilarrak eta oteak ageri dira, baita arteren bat ere,eta mulu txiki eta zapalak osatzen dituzte (txaparroa-ren antzeko formakoak, alegia), haizearen eraginariaurre egiteko-edo.

Itsaslabarraren trinkotasunak aukera eskainiz gero,erlaitz eta harkaitzak hainbat hegazti espezieren habi-tatak izan ohi dira, esate baterako ubarroi mottodun,ekaitz txori eta belatz handiarena.

Bizkaiko Itsasoko artadia

Artea Mediterraneo inguruko berezko zuhaitza da.Zona atlantikoan gutxi garatutako lurretan bertako-tzen da, eguteratan. Horrek ingurua lehorra izateaerrazten du, eta hori ezinbestekoa da artea hemengoklima hain euritsuan hazi ahal izateko.

Artearekin batera hazten diren beste espezieen arte-an, azpimarragarrienak hosto iraunkorreko zenbaitzuhaixka dira, gurbitza, erramua edo gartxua, adibidez.Oihanpea oso itxia eta trinkoa da eta, leku batzuetan,


31




32

oso zaila da artadian barneratzea, liana arantzatsuakegoten baitira (endalaharra, alegia), eta baita espezieigokariak ere (huntza, kasu). Artadiaren bazterreanorla bat eratzen da landare bereziekin, esate batera-ko, arkakaratsekin (basoko arrosak) eta txorbeltze-kin.

Artadiko faunari dagokionez, azpimarragarrienak ho-nakoak dira: harrapari gautarrak (hontza, esaterako),hegazti txikiak (txinboak, kaskabeltzak edo txontak,adibidez) eta mikrougaztunak (muxarra edo erbinu-dea, esate baterako).Artadia nahiko handia bada edobehar adinako balioa baldin badu, azeri edo basurde-ak aurkitzea ez da harritzekoa izango.



3.1 HISTORIAURREA

Euskal Herrian egindako ikerketa pa-leontologikoek erakutsi dutenez,itsasoak eragin handia izan zuen his-toriaurreko poblazioetan. Ikerketahoriek haitzuloetan aztarnak aurki-tu ondoren egin ziren eta horiei es-ker baiezta dezakegu Behe Paleoli-totik aurrera Euskal Herrian gizakiaitsasbazterrean bizi dela. Alabaina,Erdi Paleolitoa arte ez dago gizakiaitsaskitan ibiltzen zela egiaztatzenduen aztarnarik (adibidez ostren, la-pen eta abarren hondarrik). Garaihartan gizakiak elikagaiak ingurutikbildu eta tresna sofistikatuak egitenzituen, beti ere inguruak eskaintzenzionaren araberakoak.

Duela gutxi gorabehera 20.000 urte itsa-sertzeko lerroa lekuz aldatu zen.Azken gla-ziazioaren amaieran poloetako izotza urtu zenean,itsas mailak gora egin zuen eta itsasoak lur eremu za-balak hartu eta itsasertzeko lerroa lehorraldean ba-rrena eraman zuen. Hain zuzen ere, badakigu garaihartan itsasertzeko lerroa urrutiago zegoela, gauregun baino 12-14 km itsasalderago, gutxi gorabehera.Beraz, itsasertzeko lerroa gerturatu egin zen eta, ho-rren ondorioz, Mesolitoan gizakiek are gehiago jardunzuten itsaskitan. Itsaskiak harrapatzeaz gain, badakigugarai hartan gizakia arrantzan ere aritzen zela eta ho-rren erakusle dira Altxerriko (Aia) haitzuloan eginda-ko lanak (oilarren eta urraburuen grabatuak); halaber,Ekainen (Zestoa) arrantzarako azkonak azaldu ziren.

Neolitoan giza taldeak ekoizle bihurtu ziren. Gehieninteresatzen zitzaizkien landareak hautatzen zituzteneta espezierik onuragarrienen ugalketa eragiten zu-ten. Horrela, Neolitoko ekonomia nekazaritzan ezezik, abeltzaintzan ere oinarritu zen. Lehenengo aldizlanaren gizarte eraketa azaldu zen, adibidez baso sailhandien mozketetan, zingira eta padurak lehortzean,uholdeei aurre egiteko eraikinetan eta abar. Itsaskitanibiltzea gero eta garrantzitsuagoa zen eta horren era-kusle garbia da Santimamiñeko haitzuloa. Izan ere, lei-ze horretara molusku ugari eraman zituzten eratuberria zen Gernikako itsasadarretik eta azkenean hai-

tzuloan maskortegi garrantzitsu bat era-tu zen.

Garai hartan, Bizkaiko itsasoko biz-tanleek ez zuten nabigatzen itsas za-balean. Historiaurretik ezagutzen zu-ten itsasertza eta bertatik elikagai

batzuk lortzen zituzten. Baina batezere ibaietan aritzen ziren arrantzan. Es-tuarioetan eta ibaietan gora egiten zu-ten espezieak arrantzatzen zituzten eta

horretarako otarreak, salabardoak etatranpa batzuk erabiltzen zituzten. Ontzieidagokienez, padurak eta estuarioak zehar-

katzeko hasieran larruzko ontziak erabil-tzen zituzten eta geroago kanoa monoxiloak,

hau da, hustutako zuhaitz enborrez egindakoak.

3.2 GARAI ERROMATARRA

Gure kostaldean nabigazioa antzinako jarduera da,hain zuzen ere erromatarrak Bizkaiko itsasoko ge-rretan esku hartzen hasi zirenekoa. Erromatarrakkolonizatzaile gisa iritsi ziren, hau da, kolonizatzaileguztiek bezala nola edo hala etekinak lortu nahi zi-tuzten, hemen aurki zitzaketen aberastasunak aterazeta salerosketak eginez. Baina jarduera kolonizatzai-le hori azkenean bertakoentzat ere mesedegarriaizan zen.

Erromatarrek jarduera ugari egin zituzten, baina ho-rien artean aipagarriena meatzaritza izan zen. Burdi-na, beruna eta zilarra ateratzen zuten lurpetik, etaagian urrea ere bai. Aberastasun horiek ibaietan be-hera eramaten zituzten eta, horregatik, asentamen-duak ibaien itsasadarretan sortu zituzten. Ekoizpengune nagusiak Nerbioi, Urdaibai eta Bidasoa inguru-ko eskualdeak izan ziren. Materiala ibaietan garraia-tzeko gila lauko ontziak erabiltzen zituzten, gerokogabarra eta txanelen aurrekariak, eta ekoizten zenmaterial guztia estuarioetatik irteten zen. Bidasoarenestuarioan asentamendu erromatar oso garrantzitsubaten aztarnak aurkitu ziren eta, horri esker, han era-biltzen ziren tresna ugari berreskuratu ahal izan dira,adibidez pikatxoiak, meatzeetarako argizuloak edolanparatxoak eta jaterakoan erabiltzen ziren zerami-ka tresnak.


33

3ITSASERTZAREN ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANAREN BILAKAERA HISTORIKOA



34

Denborak aurrera egin ahala, itsas ibilbideez gain lu-rrekoak ere eratzen hasi ziren, itsasertzean edoibaien alboan eta ibarretan zehar. Meatzaldeetan meaateratzeko eta garraiatzeko eskulan asko behar izatenzen eta, horregatik, pentsatzen dugu jende ugari bizi-ko zela han inguruan sakabanatuta, lantokitik gertu,estuarioen bi aldeetan.

Erromatarren garaiko Euskal Herria gaur egungoare-kin paisaia aldetik alderatuta oso desberdina zen, baiibaiei eta kostaldeari dagokienez, baita flora eta fau-nari dagokienez ere. Meatzaritzaren ondorioz basougari soildu ziren, galdaketarako egurra lortzeko, etaontziak egiteko zerrategiak eta ontziolak eraiki ziren.Horien ondorioz, kostaldeko paisaia izugarri aldatuzen. Halaber, arrantza sektorea orduantxe hasi zenelikagai soberakinak ematen eta sobera zeuden arrai-nak gazitu eta esportatu egiten ziren. Horrela, geroeta gatz gehiago behar zen kontserbagintzarako eta,horregatik, gatzagak sortu ziren zenbait lekutan, adibi-dez Gesaltzan.

3.3 ERDI AROA

Erromatar inperioa zatitu eta herri germaniarrak sar-tu zirenean, ordura arte gure itsasertzean nagusi zen“pax” erromatarra desagertu zen eta itsas lapurretakugaritu ziren. V. mendean tribu germaniarrak iberiarpenintsula aldera iragan ziren. Herri horiek ez zutenlotura esturik itsasoarekin, barrualdekoak baitziren.Alabaina, irteera handi horietan batzuetan itsason-tziak erabili izan zituzten, lapurretak eta harrapaketakegiteko. Horregatik, itsasertzean antzinako segurtasu-nik ez zegoela-eta, jendeak barnealdera egin zuen,ibaiadarretan gora. Itsasaldeko harrapaketak oso bor-titzak eta gogorrak izaten ziren, baina, hala ere, itsasoazen komunikaziorako oinarrizko bidea, batez ere na-bigazioan eta ontzi eraikuntzan maila tekniko handiazegoelako.

Germaniarren ondoren bikingoak iritsi ziren. Nor-mando horiek Eskandinaviatik etorri ziren eta, germa-niarrek ez bezala, itsas tradizio handia zuten. Euskalkostaldeko biztanleek ontziak egiteko haien teknikakikasi zituzten, bikingoen itsasontziak oso egokiak bai-tziren salerosketarako eta arrantzarako. Ikasitako tek-nika berriak gauzatzeko ontziolak eraiki zituzten itsa-

sotik hurbil, basoetatik eta burdinoletatik gertu, le-hengaietatik zenbat eta hurbilago egon, hobe baitzen.Halaber, itsasontziak egiteko behar-beharrezkoak zi-ren aditu eta eskulangileak.

Itsasontzi haiek funtzio baterako baino gehiagorakoerabiltzen ziren, beharren arabera, adibidez gerra egi-teko, garraiorako edo arrantzarako. Komeni zenarenarabera itsasontzi berbera zeregin baterako edo bes-terako erabiltzen zen. Salerosketan ibiltzen ziren eus-kal ontziak ez ziren oso handiak, batez ere kargatzeeta deskargatze lanak azkarrago egiteko. Izan ere, lanhoriek eskuz egin behar izaten ziren eta, gehienetan,batelen bidez, portuetan ez zegoelako horretarakokai egokirik.

XII. eta XIII. mendeetan gertaera ekonomiko garran-tzitsu bat izan zen: Gaztelako artilearen eta euskalproduktu siderurgikoen merkataritza Europako baz-ter askotara hedatu zen, adibidez Flandesa eta Bretai-niara. Herrialde horiekin itsasoko eta salerosketakohitzarmen oso garrantzitsuak sinatu ziren eta EuskalHerriari onura ekonomiko handia ekarri zioten.

Balearen harrapaketari dagokionez, esan dezagun eus-kal kostaldean oso antzinatik egiten zela. Hain zuzenere, zetazeo hori lehen aldiz VII. mendean aipatzen da.Baina harrapaketen lehen egiaztapena geroagokoa da,hain zuzen ere XI. mendekoa.Alabaina, frogatuta dagobalea gantz edo olioaren trafikoa oso antzinakoa dela.Balea harrapaketa eta baleetatik lortutako produk-tuen salerosketa betidanik estuki lotuta egon da eus-kal kostaldeko herriekin, baleengandik oso etekinhandiak ateratzen baitziren. Baleen arrantzari eskerproduktu asko eskuratzen ziren, esate baterako jate-ko gantz eta haragia, argi egiteko olioa, mekanismoaklubrifikatzeko edo xaboia egitekoa, larrua, bizarrak...Batzuetan urdaileko anbarra sendagaiak eta lurrinakegiteko erabiltzen zen. Hala ere, ez daukagu datu as-korik kostaldeko herrietako kontsumoari buruz eta,horregatik, pentsatzen dugu ziur aski zetazeoenarrantzari esker lortutako ia produktu gehienak es-portatu egingo zirela.

Erdi Aroaren amaiera aldeko froga batzuek erakustendutenez, itsasertzeko arrantza tokietan batez ere bi-siguak eta sardinak harrapatzen ziren, eta neurri apa-lagoan legatzak eta itsas aingirak. Halaber, arrantzatu-

3 ITSASERTZAREN ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANAREN BILAKAERA HISTORIKOA



35

tako produktu batzuk esportatu egiten ziren, adibidezsardinzarrak eta bisiguak Gaztelara eta Frantziaraeramaten ziren, eta egiaztatuta dago euskal arrantza-leak Asturiasen eta Galizian ere ibiltzen zirela.

Itsasbazterreko arrantzarako inguru sozio-ekonomi-ko horrek berdin jarraitu zuen gure kostaldean XVIII.mendea arte, baleak hemen inguruan behin betiko de-sagertu ziren arte.

Bestalde, biztanleriaren banaketari dagokionez, esandezagun Erdi Aroaren amaieran jendea ez zegoela XII.mendean bezain sakabanatuta. Lehen ere aipatu dugu,baina gogora dezagun garai hartan itsaslapurretak zi-rela-eta jende askok ihes egin zuela kostaldetik bar-nealdera. Harresiz inguratutako hiribilduak sortu zi-ren eta horrela kostaldean bizitzea seguruago eginzen. Garai berri bat hasi zen. Kostalderako itzulerahori behin betikoa izango zen eta merkataritzaren etadefentsa militarraren oinarriak ezarri ziren.

3.4 ARO MODERNOA

XV. mendeko aurkikuntza handiekin batera bidaia lu-zeak hasi ziren eta euskal nabigatzaile batzuk ere bi-daia horietan ibili ziren, adibidez Elkano, Urdaneta,Okendo, Lope Agirre eta abar. Kolonizazioen garaihartan merkataritzari merkatu berriak zabaldu zi-tzaizkion, Indietatik lortzen ziren produktuei esker.

XVI. mendean hedapen ekonomikoko ziklo bat hasizen. Hedapen horren arrazoi nagusia bertako pro-duktuen eskari handia izan zen, batez ere produktusiderurgikoena. Halaber, zabalkunde ekonomiko ho-rretan garrantzitsuak izan ziren Ipar Europako pro-duktuak inportatzea eta Gaztela aldetik zetozen ma-teria batzuk esportatzea. Aipagarria da, ordea,esportatze horietan euskaldunak garraiolari lanak bai-no ez zituztela egiten, hau da, artile salerosketarenmonopolioa zutenen langile hutsak zirela.

Arestian aipatu dugunez, merkataritza siderurgikoaeta ontzi eraikuntza Erdi Arotik zeuden eta biek era-gin handia izan zuten gure inguruan. Basoetatik egurasko ateratzen zen eta horrek kezka larria eraginzuen. Horregatik, basoak babesteko eta ahalik eta on-gien mantentzeko foru arauak ezarri ziren basoak

oihaneztatzeko eta zerbitzuak sortu ziren basoakgainbegiratzeko.

Hemen inguruan arrantza gero eta urriagoa zen eta,horregatik, euskal itsasontziek urrutiko beste kala ba-tzuetara abiatu behar izan zuten. Horrela sortu zirenOzeanoAtlantikoaz bestaldeko arrantza tokiak.Teoriabaten arabera, gure kostaldean balea gutxi zegoela-etabalearen atzetik abiatutakoan aurkitu omen zuteneuskaldunek Ternua. Beste agiri batzuek adieraztendutenez, ordea, euskaldunak Ternuara abiatzeko arra-zoi nagusia “bakailao bidaia” izan zen eta han baleakere bazeudela ikusi zutenean, orduan hasi omen zirenbaleak arrantzatzen. Dirudienez, euskaldunei ez zi-tzaien gehiegi kostatu bidaia luze horiei ekitea, batezere itsasontziak tresnatzen eta hornitzen eskarmentuhandia zutelako (XV. mendeko bidaia handiek, adibi-dez, bi edo hiru hilabete irauten zuten).

XVII. mendeko euskal itsasontzi gehienak OzeanoAtlantikoaren bestaldeko balea industrian erabiltzenziren. Baina itsasontzi horiek Erregetzak babestutazeuden eta, horren ondorioz, balea arrantzan ez ezik,beste zeregin batzuetan ere ibili behar izaten zuten,batez ere gerretan. Itsasontziak bahitu egiten zirengerretan erabiltzeko; sarritan kalte ekonomiko han-diak eragiten ziren. Izan ere, batailetan itsasontzi askohondatzen edo hondoratzen ziren eta berriak eginarte itsasontzien jabeek ezin izaten zuten ez saleros-ketan ibili, ez arrantzan egin.

XVII. mendean, meatze ustiakuntzen eta industriiraultzaren ondorioz, gero eta energia berri eta balia-bide berri gehiago behar ziren eta, horregatik, meta-lurgi eta erauzketa industriek gora egin zuten. Garaihartan garraioak izugarri garatu eta aurreratu zireneta, horrela, posible zen oso urrun ateratako lehen-gaiak industri guneetara eramatea. Euskal portuetanmerkantzien garraioa indartu eta sendotu egin zen.Portuetako merkataritza hori, ordea, lehen bezala ba-tez ere burdinan eta Gaztelako artilean oinarritutazegoen.

Beste alde batetik, itsasontzi eraikuntzak eta merka-taritzak behera egin zuten. XVII. mendean gerra askoizan ziren eta, horien ondorioz, itsasontzi eta giza bi-zitza asko galdu ziren. Arestian aipatu dugun bezala,Erregetzak itsasontziak bahitu egiten zituen gerrarako




36

eta itsas merkataritzak behera egin zuten. Holandare-kin izandako gerren ondorioz, ordura arte Flandese-kin ezarritako merkataritza harremanak etenda gera-tu ziren. Ingalaterrarekiko zegoen etsaitasunakazkenean Hogeita Hamar Urteko gerra eragin zuen.Frantziarekiko loturak ere eten egin ziren. Ondorio-ak oso kaltegarriak izan ziren: azkenean ez zen itsa-sontzirik egiten eta merkataritza porrot eginda etaatzerritarren esku geratu zen.

Garai hartantxe salerosketetarako konpainiak sortze-ko saiakera bat egin zen. Hain zuzen ere, HolandakoIndietarako konpainia arrakastatsuen antzekoak sor-tzen saiatu ziren, baina Indietarako salerosketei buruzaraudi politiko oso zorrotza zegoen indarrean eta de-bekatuta zegoen horrelakoak martxan jartzea. Saiake-ra horiek mende bat beranduago gauzatu ziren, Cara-casko Erret Konpainia Gipuzkoarra sortu zenean.Konpainia hori XVIII. mendean sortu zen, Gaztelakomonopolioak gainbehera egin zuenean. CaracaskoErret Konpainiako itsasontziak Gipuzkoako portue-tan kargatu eta zuzen-zuzenean Caracasa abiatzen zi-ren, Erret Ogasunari zegozkion zergak ordaindu on-doren. Itzultzen zirenean, berriz, merkantzia batzukCadizen deskargatzen zituzten (han inguruan kontsu-mitu eta trafikatzekoak) eta gero Gipuzkoa alderaabiatzen ziren. Gipuzkoako portuetatik Amerikakoproduktuak inguruetara eramaten ziren, hau da, Gaz-telara, Nafarroara,Aragoira eta Errioxara.Ameriketa-tik ekartzen ziren produktu nagusiak hauek ziren: ka-kaoa, larruak, tabakoa, kotoia eta kafea.

Arrantzari dagokionez, Utrecht-eko itunek (1713)ondorio kaltegarriak ekarri zituzten euskal arrantzaontzientzat, kala garrantzitsuenak kendu baitzizkieten(Kanada,Ternua, Groenlandia) eta izugarrizko krisial-dia eragin zuen Euskal Herriko arrantzan. Horren on-dorioz, arrantza sektorean aldaketa garrantzitsuakizan ziren. Kontserbagintza indartu egin zen, batez eresardina gazituarena (esportatu egiten zen, batik batEspainia aldera).

Aipatutako krisialdia arrazoi batek baino gehiagokeragin zuen, horietako batzuk marinelekin erlaziona-tutakoak izanik. Izan ere, alde batetik marinel asko etaasko Caracasco Erret Konpainia Gipuzkoarrarekinmerkataritzan aritzen ziren eta, bestetik, EspainiakoErregetzak marinelak gerrarako indarrez errekluta-

tzen zituen. Itsasontzi eta arrantzale gehienak Biz-kaian zeuden eta eskabetxatzeko eta arrain freskoagarbitzeko industriak herrialde horretan baino ez zi-ren hazi.

XIX. mendearen hasieran gure lurrak frantsesen men-pe zeuden. Garai hartan krisi oso sakona izan zenarrazoi batzuk zirela medio: iraultza frantsesaren ideiaberriak, Ingalaterrarekin etengabeko gerrak,Amerika-ko kolonia batzuk galtzea...Azkenean Lehen Karlista-da etorri zen. Merkataritza ere ikaragarri murriztuzen eta Bizkaiko itsasoko portu guztietan behera eginzuen garraiatutako tona kopuruak. Ingalaterrarekin ezzegoen inolako harreman komertzialik eta blokeo ko-mertzialek eta kortsarioen jarduerek kalte larriakeragiten zituzten Europako gainerako hiriekin zeudenloturetan.

Hain zuzen ere, garai hartako gertaerak ederki isla-tzen dira ontzigintzan. Izan ere, mende horretan on-tziolek hiru garai nagusi izan zituzten. Lehenengoa Le-hen Karlistada (1833-1839) artekoa izan zen eta garaihartan ontzioletan normal aritu ziren lanean. Bigarrengaraia gerra artekoa da eta ezaugarri nagusia jo eta suitsasontziak egiten aritzea da. Izan ere, garai hartanitsasontziak egiteko teknika berriak sartu ziren (bes-teak beste altzairuzko kroskoak eta itsasontziak mu-giarazteko lurrunezko makinak) eta teknika horiekitsas garraioan aldaketa handiak eragin zituzten.Azkengaraia Bigarren Karlistadari (1872-1876) dagokio etaizugarrizko krisialdia izan zen sektorean (ordura arteinoiz ezagutu ez zen bezalakoa).

Baina itsas merkataritzan ez ezik, beste hainbat ere-mutan ere antzeman ziren zailtasunak XIX. mendean,adibidez kostaldeko herrietan. Gerra garaietan herrihoriek sarritan militarren helburu izaten ziren eta ha-rrapaketak gertatzen zirenean, jende ugari hiltzeazgain, bertako itsasontziak ere hondatuta geratzen zi-ren.

XIX. mendearen lehen erdialdean batez ere hiru es-pezie arrantzatzen ziren: bisigua, legatza eta atuna.Mendeak aurrera egin ahala, ordea, horien ordez on-dorengoen arrantza nagusitu zen: antxoa, sardina, ber-dela eta txitxarroa. Arrain horietatik tamaina txikikoasko kontserban eta gazituta jartzen ziren, saleroske-tetarako.

3 ITSASERTZAREN ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANAREN BILAKAERA HISTORIKOA



37

XX. mendean, berriz, garapen industrial handia izanzen eta XIX. mende amaierako krisialdia atzean gera-tu zen. Euskal lurralde guztian mota askotako indus-triak ezarri ziren: siderurgikoak, petrolio findegiak, ki-mikoak, plastikoa egitekoak, paper fabrikak, porlanfabrikak eta abar, horietako asko kostaldetik gertuezarri ere, eta ondorioz kostaldeko biztanle dentsita-tean izugarrizko hazkundea izan zen.

Gaur egun hemengo arrantza batez ere hiru jardue-ratan oinarritzen da: lehenengoa, hegaluzearen etaantxoaren arrantza; bigarrena, kostaldetik gertu lega-

tzetarako ontziek edo ontzi txikiek burutzen dutena;hirugarrena, berriz, Gran Soleko eta plataforma kon-tinental franko-atlantikoko arrantza (han aritzen di-ren ontzi gehienak Pasaiakoak eta Ondarroakoak iza-ten dira eta zapo, oilar eta abar harrapatzen dituzte).Euskal flotak atuna Europako Atlantikoan arrantza-tzen du; antxoa, berriz, Bizkaiko itsasoan. Halaber,beste itsasontzi batzuk –gero eta gutxiago– Ternua,Saharako Arrain Sarda eta Seychelleak aldera joatendira. Itsasontzi horiek arraina kontserbatzeko etaeraldatzeko beharrezko teknologiaz hornituta ego-ten dira.




38

Antzina-antzinatik, bizirik irauteko eta bizi kalitateahobetzeko gizakiak ikaragarri aldatu du inguruko pai-saia, baita itsasertzekoa ere. Biztanleriak izugarri egindu gora eta, horren ondorioz, gero eta hondakin urgehiago eragiten da eta horretarako azpiegitura gehia-go egin behar izan dira. Beste alde batetik, merkatari-tzaren eta arrantza jardueraren bilakaeraren ondo-rioz Euskal Herriko kostaldeko herrietan portuakegin izan dira aspaldidanik –erromatarren garaitik ha-sita– merkataritzako eta arrantzako produktuen kar-ga eta deskarga errazteko. Horiekin batera, kai muturhandiak eraiki dira itsasontziak ibaiadarretara erraza-go eta erosoago iristeko, baina lan horien ondoriozpaisaia eraldatu egin da eta eragin handia izan duteberezko ekosistemetan.

Mende honetan nekazaritzako laborantza eremuakare gehiago hedatu dira eta nekazaritza estentsiboalantzen da. Horrela, nekazaritzak ibaietan ere eraginhandia izaten du, lur horietako asko ibaien erribere-tan baitaude. Nekazaritzan erabiltzen diren ongarrieta pestizida batzuk ibaietara iragazten dira, inguruhorietako faunan eta floran eragiten dute eta, hori gu-txi balitz, korronteak itsasoraino eramaten ditu. Gai-nera, estuarioen goialdean betidanik ezarri izan dirabaratze eta laboreak ibaiertzetan. Izan ere, noizeanbehin lur horiek ureztatu egiten dira eta etengabe mi-neralak jasotzen dituztenez, oso emankorrak izatendira.

Beste alde batetik, gero eta arrain eta itsaski gehiagokontsumitzen dira. Urtetik urtera eskaria handiagoaizaten denez, uretatik gero eta arrain gehiago harra-patzen da eta 80ko hamarkadaren amaiera aldetikarrantza agortzeko arriskuan dago. Sarritan arrantzaez-selektiboa burutzen da, debekatutako arrantzaaparailuak erabiltzen dira eta arrainkumeak ez diraerrespetatzen. Beste batzuetan, berriz, arazoak sortudira herrialdeen artean, arrantza tokietako jurisdik-zioaren inguruko irizpide desberdinak direla-eta. Lis-kar horiek gehienetan diplomazia mailan konpondutageratzen dira, baina inoiz indarra ere erabili beharizan da (adibidez Ipar Atlantikoan, bakailaoaren gerrazela-eta). Hain urrutira joan gabe, ordea, ezagunagoakegingo zaizkigu euskal arrantza ontzien arazoak, adibi-dez 70eko hamarkadan Frantziak 200 miliako arran-tza jurisdikzioa ezarritakoan sortutakoak.

Itsasontzi asko egin behar izan ziren (merkataritzako-ak, arrantzakoak, militarrak...) eta, horretarako, on-tziolak eraiki ziren. Itsasontziak hasieran egurrezkoakziren eta gerora altzairuzkoak. Erdi Arotik aurrerakostaldeko herrien inguruko paisaia izugarri aldatu da,baso asko soildu baitziren egurra lortzeko. Egur horihasiera batean itsasontziak egiteko erabiltzen zen etagerora industria siderurgikoan, burdina urtzeko. Hain-beste egur moztearen ondorioz, iberiar penintsulanizugarrizko baso sailak galdu ziren.

Beste alde batetik, garapen industrialaren ondoriozazken mende eta erdian jende asko ezarri da ibaier-tzetan eta merkataritza asko hedatu da. Garraioakhobetzeko asmoz, ibaiadar batzuetan paisaia eraldatuegin da, behar berriei erantzuteko hainbat lan burutubaitira: ibaiak erabat ubideratu, hondoak dragatu, ibil-guak desbideratu eta abar. Jokaera horien ondoriozerriberako ekosistemak, padurak eta estuarioak desa-gertu egin dira.

Azkenik, aipa dezagun hondakinen eragina. Izan ere,industria batzuek (kimikoek, petrolio findegiek, plasti-koa egitekoek, ontzigintzakoek, papergintzakoek, por-langintzakoek) hondakin ugari sortzen baitute eta hirihondakinekin batera itsasertzean eraldaketa zuzenakeragiten dituzte. Horrez gain, zenbait giza jarduerakhondakinak ibaien bidez desagerrarazten ditu eta az-kenean hondakin horiek itsasora iristen dira. Bainaitsasoak, berez, bere burua arazteko ahalmen mugatuadauka eta ezin du araztu hainbeste hondakin.

4.1 ITSASERTZEKO ERAIKINAK

Duela urte gutxi arte gizarte klase gorenak baino ezziren gozatzen kostaldeaz eta uda pasatzera bertarajoaten ziren. 70eko hamarkadatik aurrera, ordea, tu-rismoak hondartzetarako joera areagotu zuen etajende ugari turismo guneetara joaten hasi zen, lan au-kera handia egoten baitzen bertan. Horrela, mundukojende gehiena itsasertzean bizi da, hain zuzen ere biz-tanleen 2/3. Hainbesteko jendetza itsasertzetan bil-tzeko arrazoi nagusiak bi dira: bata, kostaldeko he-rrien berezko hazkunde demografikoa; bestea,barnealdetik lanera edo bizitzera itsasaldera etorrita-ko jendea.

4 I N G U RU G I R O E R AG I N E TA A R A Z OA K



39

Horrela, kostaldeko biztanle dentsitateak leku ba-tzuetan ikaragarri egin du gora; adibidez, mendebalde-ko Mediterraneoko leku batzuetan 925 biztanle/km2-ko ere bazen, 90eko hamarkadaren erdialdean. Bainadentsitatea ez da berdina leku guztietan eta normale-an aipatutakoa baino baxuagoa izaten da. Adibidez,Euskal Autonomia Erkidegoko batez besteko biztanledentsitatea 290 biztanle/km2-koa zen 1996an, nahikoahandia beste lurralde batzuetakoarekin alderatuzgero. Adibidez, estatu espainiarreko batez bestekobiztanle dentsitatea urte hartan 80 biztanle/km2-koazen.

Kostaldeko biztanle dentsitatea hainbestekoa dela-eta, ingurugiro arazo ugari sortzen dira eta horietakobat lurrak urbanizatu beharra da (bai bizileku bihur-tzeko, bai industria kokatzeko).Antzina-antzinatik ur-banizazio eta poligono industrial horiek kostaldekoekosistemen gainean eraiki izan dira, duna eta padu-rak beteta eta, horren ondorioz, paisaian aldaketahandiak eragin izan dira. Horren adibide garbiak diraZarautz eta Bakio, herri horietan etxebizitzen eraikinerraldoiak itsasertzeraino bertaraino hedatzen baiti-ra. Edo hor daukagu bestela La Arenako hondartza,petrolio findegi batetik oso gertu.

Arestian aipatu dugunez, ibaiadarren ubideraketa dagure kostaldeko arazo batzuen eragileetako bat. Ubi-deraketa eta ibilgu desbideraketa horiek euriteetanuholdeak saihesteko eraikitzen dira. Baina lan horiekibaiadarren berezko ingurua erabat aldatzen dute.Izan ere, ibaiadarrek normalean sedimentuak eramaneta erriberak eratzen dituzte eta lan horiek eginezgero erriberak, padurak eta estuarioak desagerraraziegiten dira. Halaber, lan horiek egindakoan ibaiek be-ren burua arazteko daukaten ahalmena murriztutageratzen da, arazketarako ibaiak behar-beharrezkoabaitu berezko erriberako landaretza.

Batzuetan, ordea, estuarioetako lursailak hartzearenondorioz bertako paisaia ez ezik, funtzio ekologikoaere erabat aldatu da, eta hori bai dela larria. Hori ger-tatzen da, adibidez, Bilbon eta Pasaian. Horrela, pixka-naka-pixkanaka produktibitate handiko ekosistemakgaldu egin dira. Ekosistema horien artean azpimarraditzagun padurak. Izan ere, itsas espezie asko eta askojoaten baitira bertara ugaltzera, elikatzera edo, beste-rik gabe, babestera.

Duela 2.000 urtetik (ordukoa baita Irungo Oiassoportu erromatarra) portu gehienak estuarioen etapaduren babesean eraiki izan dira. Itsasontziak sartueta irteteko, ordea, portuek sakonera egokia izan be-har dute eta horregatik aldian behin hondoa dragatubeharra dago, sedimentuak kentzeko. Baina dragatzehoriek ere eragin ekologiko handia izaten dute. Izanere, ateratako sedimentu batzuk toxikoak izan daitez-ke (metal astunak eta beste kutsatzaile batzuk, den-bora luzez pilatutakoak). Eta, bestalde, dragatzearenondorioz hondoko komunitate biologikoak (bentosizenekoa) desager daitezke eta elementu horiek baidirela garrantzitsuak ekosistema horiek eratzerakoan.

Halaber, portu askotan kai mutur handiak eraiki dira,adibidez Orion, Bermeon edo Bilboko Superportuan.Kai mutur horiek inguruan eragin handia izan dezake-te, besteak beste itsaslasterretan aldaketak eraginez,ibaiadarretako sedimentazioak aldatuz eta hurbilekoitsasertzeko ekosistemetan izugarri eraginez.

Aipa dezagun portuetan gertatutako beste fenomenobat. 80ko hamarkadan kostaldeko herri batzuetan tu-rismoa bultzatu izan da baliabide ekonomikotzat, in-dustriak eta arrantzak behera egin duenean batik bat.

4I N G U RU G I R O E R AG I N E TA A R A Z OA K



Turismoa erakartzeko hainbat lan burutu dira: kirolportuak (Getxon, Zumaian eta Hondarribian), itsaser-tzean pasealekuak (adibidez Zarautzen) edo hondar-tzetan aldaketak (adibidez Donostiako Zurriolan).

Aitatutako pasealekuak itsasertzeko zerrendetan edoduna edo hareatzen gainean eraikitzen dira eta, ho-rren ondorioz, ekosistema horietako berezko floraeta faunako zenbait espezieren habitat naturala desa-gerrarazi eta, azkenean, paisaia ikaragarri eraldatzeneta aldatzen da.

Azkenik, aipa ditzagun zenbait hondartzatan egin izandiren eraberritze lanak. Adibidez kai muturrak eginizan dira hondarra hondartzan gerarazteko eta ola-tuek ez eramateko. Lan horiek eragin handia daukate,begi bistaz ere erraz hautemateko modukoa, eta pai-saia eta kostaldeko dinamika aldarazten dute. Gainera,hondartza batzuetan itsaslasterrek sedimentuak ken-du eta itsas barnealdera eramaten dituzte.Hondartzakbere horretan mantendu nahian gizakiak hondarraekartzen du beste leku batzuetatik, normalean itsashondotik. Baina sarritan hondarra ateratzerakoanhondoan ezarritako komunitateak suntsitu egiten dira.

4.2 AISIALDIA

Jende askok itsasertza aukeratzen du ongi pasatzekoeta aisialdirako. Baina giza jarduerek eragin handia iza-ten dute ekosistemetan, adibidez jendea hondartze-tan edo harkaitzetan egoten denean edo ur kirol ba-tzuk praktikatzen direnean. Kostaldeko eraikinetanbezala, aisialdiko jarduera horien eragina are handia-goa da duela 30 urtetik, itsasertzaren turismo masifi-kazioa gertatu zenetik.

Alde batetik, egun guztia hondartzetan edo harkaitze-tan pasatuz gero zabor ugari sortzen dira, adibidezplastikoak, latak, papera eta abar. Esate baterako,1996an garbiketa zerbitzuek euskal hondartzetatik5.000 tona zabor jaso zituzten, horietatik %40 hantxebertan sortuak, hondartzak udaldian erabili zirenean.

Baina harkaitzetan eta hondartzetan beste jardueraarriskutsu batzuk ere egiten dira, adibidez molusku,krustazeo eta itsasertzeko beste espezie batzuk ino-lako baimenik edo kontrolik gabe harrapatzen ibil-tzea, batzuetan espezie horiek babestuta egoten dira-

eta. Urtaro batzuetan (batez ere udaberrian eta udan)lagun asko hurbiltzen dira hondartza eta harkaitzeta-ra eta denbora pasatzearren jendea espezie batzukharrapatzen edo biltzen aritzen da eta inguru horie-tan izugarri eragiten du (nahiz eta zaila izan neurtzeaeragin hori zenbaterainokoa den). Hori gertatzen da,adibidez, Mendata muturra eta Ogeiako mareartekoplataformetan. Jendearentzat oso erraza eta erosoada itsasbeheran geratutako ur putzuetara hurbiltzeaeta, horren ondorioz, itsaskitan ibiltzeak arazo larriakeragiten ditu.

Beste alde batetik, jarduera batzuek ere eragin handiadute ekosistema hauetako floran eta faunan.Adibidezur kirol batzuek (uretako motorrek), txalupa moto-redunetan, txalupetan edo yateetan itsasora edoibaian gora irteteak eta abarrek zaratak, hondakinaketa olio zikinguneak sortzen dituzte. Halaber, jendeabatzuetan aisialdian itsasora irteten da eta kirol arran-tzan baimenik gabe edo arauak bete gabe jarduten dueta horrek ere eragin nahikoa handia izaten du eko-sistemetan.

Itsasertza aisialdirako oso erakargarria da eta, horre-gatik, kostaldean etxebizitza ugari eraikitzen dira, bes-te leku batzuetatik (gehienetan barnealdetik) datozenkanpotarrek bigarren etxebizitza izan dezaten. Herriaskotan (adibidez Plentzia, Bakio, Zarautz edo Deban)urte guztian zehar etxebizitza asko hutsik egoten diraeta udaldian baino ez dira alokatzen. Gehiegizko oku-pazio urbano hori gutxi balitz, kontuan izan dezagunkostaldeko herrietako biztanleriak berez gora egitenduela.

Beraz, itsasertzeko lurraren okupazioak arazo ugarieragiten ditu eta, horregatik, kostaldea babesteko legezehatzak egin dira. Lege horien xede nagusiak bi dira:itxurarik gabeko eraiki nahi izatearen zurrunbiloarenaurrean kostaldeko leku jakin batzuk babestea etakostaldearen berezko ezaugarriak mantentzea. Legehorien adibide garbia dugu estatuko Kosten Legea(3.5 kapituluan jardungo dugu horri buruz).

4.3 ITSASOAREN KUTSADURA

Azken hamarkadetan biztanleriak nabarmen egin dugora eta, horren ondorioz, lehen baino askoz ere urgehiago kontsumitzen da etxeetan eta industrian eta

40




41

pixkanaka-pixkanaka ura hondakinez bete da. Ondo-rengo taulan itsas kutsaduraren arrazoi nagusiak azal-tzen dira, mundu mailan. Bertan ikus daitekeenez, ku-tsadurarako arrazoi gehienak jatorriz –%75 bainogehiago– barnealdekoak dira eta airearen eta ibaienbidez kutsatzaile ugari etengabe iristen dira barrual-detik itsasora.

Zenbait fenomeno ozeanografikok eta metereologi-kok (adibidez mareek, itsaslasterrek edo haizeek) are-agotu egiten dute kutsadura arazoa eta baita kutsa-dura horrekin erlazionatutako arazo ekologikoak etaosasun arazoak ere, itsasora botatako kutsatzaileakmundu guztira sakabanatzen dituztelako eta batzue-tan itsas hondoko arro ozeanikoetan pilatuta gera-tzen direlako.

Itsas kutsaduraren harian, esan dezagun Bizkaiko gol-koak itsaso itxia balitz bezala jokatzen duela, hau da,oso gutxi berritzen duela ura eta, horren ondorioz,isurketa kutsatzaileek eragin handiagoa izaten dutela.

Hona hemen euskal kostaldean urtero isurtzen direnkopuru batzuk: 1.700 tona metriko detergente, 144Tm pestizida eta plagizida, 2.250 Tm hidrokarburo eta5.480 Tm metal astun. Bolumenari dagokionez, esandezagun euskal kostaldean urtero 380 milioi m3 hon-dakin ur baino gehiago isurtzen direla eta horietatik

%75 baino gehiago etxeetakoak direla, batik bat go-rozki kutsadura dutenak. Gainerako hondakin ura in-dustriala da eta, nahiz eta bolumen aldetik txikiagoaizan, kutsagarriagoa izaten da.

Hondakinen jatorriari dagokionez, multzo nagusi ba-tzuk bereiziko ditugu. Alde batetik etxeetako komu-netakoak, lokal komertzialak edo kaleak garbitzerako-an eragindakoak aipatuko ditugu. Hondakin horiekgehienetan ondorengoez osatuta daude: esekitakomateria organikoa, konposatu fenolikoen substan-tziak, metal astunak (adibidez motoreetako beruna),lorategietako drainatzetik datozen intsektizidak etaongarriak eta abar.

Beste multzo bat industriatik datorren kutsaduraridagokio. Eragin handia du itsasertzeko uretan, etamota eta jatorri desberdineko kutsatzaileak isurtzenditu bertan. Horien artean nabarmenenak aipa ditza-gun: kloruroak, sulfatoak, amonioa, sulfuroak, fenolak,materia organikoa eta metal astunak. Industrian nor-malean produktu kimikoen disoluzioak erabiltzen diraeta ekoizpenean erabili ondoren, noizbehinkako isur-keta bihurtzen dira eta, hain zuzen ere, horiexek iza-ten dira isurketarik kutsatzaileenak. Halaber, kontuanizan behar da industriako hainbat jardueratan ura era-biltzen dela, adibidez fabrikazio prozesuan, materialakgarraiatzeko, garbitzeko eta hozteko. Prozesu horie-tan sortutako kutsadura txikiagoa izanagatik, bolumenaldetik askoz ere handiagoa izan daiteke, batzuetanhondakin likidoak baino 50 aldiz handiagoa ere bai,eta horrela eragin handiagoa izaten du.

Jatorriari dagokionez, beste multzo batean nekazari-tza jarduerak eta itsasontzietatik edo hegazkinetatikegindako isurketak biltzen dira. Nekazaritza jarduerekeragindakoen barnean, aipa ditzagun ongarri eta pro-duktu fitosanitarioak. Produktu horiek gehiegi erabil-tzen dira eta ibaietara iritsi ondoren, azkenean betiitsasoan amaitzen dute. Halaber, nekazaritzatik dato-zen kutsatzaileak atmosferaren bidez ere iristen diraitsasora, hegazkinetatik botatako pestiziden honda-rrak batzuetan airez ere iristen baitira.

Itsasontzi eta hegazkinetatik ere kutsatzen da itsasoa.Hain zuzen ere, ozeanoetara iristen diren agente ku-tsatzaileen %20 baino zertxobait gehiago dira. Nor-malean, bi motatako kutsadura izaten da: lehenengoa


ITSAS KUTSADURAREN JATORRIA

KopuruaJatorria (%)

Lehorretik egindako isurketaketa deskargak 44

Lurgainetik (atmosferaren bidez)eramandako igorpenak 33

Itsasontzietatik egindako isurketak 12

Itsasontzi edo aireontzietatikitsasora egindako isurketa zuzenak 10

Meatzaritzan eta kostaldean petrolioaeta gasa ateratzeko egindako zulaketak 1

Iturria: Itsas Inguruari buruzko Adituen Taldea, GESAMP (1990)



zuzenekoa, adibidez zaborrak eta errekin hondarrakbotatzen direnean edo uraren edo errekinaren ande-lak garbitzen direnean eragindakoa; bigarrena zehar-kakoa, adibidez istripuren bat gertatu eta itsason-tzietako kargak itsasora erori edo isuritakoaneragindakoa.

Azkenik, aipa dezagun portuetako kutsadura, kutsadu-ra horrek ere azkenean itsasoan amaitzen baitu. Bes-teak beste, kutsatzaile nabarmenenak hauek dira: itsa-sontzietatik ihes egindako gasolioa, olio zikinguneak,baterien azidoak eta garbiketa produktuak. Gasolioeta olio zikinguneak direla kausa argia ez da urazpirairisten eta, horren ondorioz, fotosintesi prozesua al-datu egiten da, lehenik sare trofikoko lehen mailan etageroago goragoko mailetan ere bai.

Kutsadurari aurre egiteko azkenaldian neurri bereziakhartu dira euskal portuetan.Adibidez erabilitako olioajasotzeko edukiontziak ezarri dira, olioak uretan era-giten dituen ondorio kaltegarriak saihesteko asmoz.Horrez gain, ordea, beharrezkoa izango litzateke bes-te neurri batzuk ere hartzea, besteak beste baterieta-ko azidoa jasotzeko edo sare eta kaxa hondakinakbotatzeko edukiontzi bereziak jartzea, ahal den neu-rrian gasolio ihesak saihestea eta garbiketetako hon-dakinak uretara ez botatzea.

Kutsatzaile motak eta ur sistemetan duteneragina

p Metal astunak: Arriskutsuenak merkurioa,kadmioa eta beruna dira. Izan ere, metal horiekorganismoen ehunetan pixkanaka pilatu, kon-tzentrazioa areagotu eta azkenerako hilgarriakizan daitezke, edo gutxienez patologia larriakeragin bai. Prozesu horri biometaketa esatenzaio eta metalak kate trofikoaren zehar trans-mititzen dira.

p Konposatu organohalogenatuak: Mota ho-netako konposatuak dira, adibidez, intsektuakhiltzeko erabiltzen den DDTa, industrian ond-doei aurre egiteko erabiltzen den PCBa eta on-tziak egiteko erabiltzen den PVCa. Konposatuhauek ere biometagarriak dira eta iraun egitendute denboran zehar (hau da, ez dira biodegra-darriak).

p Solido esekiak: Solidoak uretan esekita egote-ak argi gutxiago sartzea eragiten du. Horrek fo-tosintesia egiten duten landareen ekoizpenamurriztu egiten du, eta eguzkiaren argia iristenden sakonera txikiagoa da.

p Materia organikoa: Oxigenoa behar-beha-rrezkoa izaten da hondakinetatik datorren ma-teria organikoa deskonposatzeko. Horregatik,batzuetan gas kopuru horren kontzentrazioaasko murrizten da eta organismo batzuk hil egi-ten dira.

p Mantenugaiak: Detergenteen eta nekazari-tzan erabilitako ongarrien hondarrek urari man-tenugai ugari ematen dizkiote, batez ere nitra-toak eta fosfatoak, eta horren ondorioz algaugari hazten dira uretan.Algak hiltzen direneanbakterioek oxigeno asko behar izaten dute des-konposatze prozesuak burutzeko, eta uretakooxigeno guztia kontsumitzen dute. Oxigenorikgabe arrainak hil egiten dira eta sistema ekolo-gikoa pobretu egiten da. Fenomeno horri eu-trofizazioa deitzen zaio eta are nabarmenagoaizaten da fosfatoak eta deskonposizioan dagoenmateria organikoa metatzen den lekuetan.

p Kutsadura termikoa: Zenbait prozesu buru-tzeko gizakiak ura berotu egiten du eta, horrenondorioz, urak oxigenoa disolbatzeko duenahalmena murriztu egiten da. Hori gertatzen da,adibidez, zentral termiko eta nuklearretan(energia produzitzeko erabiltzen den ur lurrun-duarekin) eta hozketa prozesuetan (makineria-ren tenperatura jaisteko erabiltzen den urare-kin). Ingurura itzultzen denean, ur horrektenperatura baxuagoa eta disolbatutako oxige-no kontzentrazio gutxiago izaten du eta aldake-tak izaten dira floran eta faunan, baldintza ho-rietara ezin direlako egokitu.

p Erradiaktibitatea: Itsasoak berezko erra-diaktibitate maila jakin bat dauka, baina zenbaitjardueraren ondorioz (adibidez zentral nuklea-rrena edo fosforo isotopo erradiaktiboko onga-rrien erabilera) maila hori areagotu egiten da.Erradiaktibitateak ondorio larriak eragiten ditueta horien artean aipagarrienak izaki bizidunen-

42



gan eragindako biometaketa eta material geneti-koaren aldaketa dira.Azken horien ondorioz zen-bait arazo sor daitezke, besteak beste ezin ugalduizatea edo ondorengoengan deformazio larriak.

p Kutsadura bakteriologikoa: Hirietako hon-dakin urak itsasora isurtzen direnean, tarteangizakiaren gorozki produktuak eta mikroorga-nismo patogenoak ere isurtzen dira. Bakteriohorietako asko egoera normalean ez dira pato-genoak izaten, baina horiekin batera dauden mi-kroorganismo batzuk bai. Horren ondorioz, gai-xotasun larriak eragin daitezke, adibidez tifusa,kolera, botulismoa edo tetanoa.Ildo horretatik, parasitoen arrautzak (tenienak,askaridoenak...), bakterioak (salmonellak, kolera-rena, Cock-en baziloa...), onddoak (kandida...) az-kenean itsasora joaten dira eta kutsadura bakte-riologikoa eragiten dute. Horregatik, euskalitsasertzeko hondartza askotan debekatuta ego-ten da bainatzea edo ez da gomendatzen baina-tzea.

Marea beltzak

Gure gizarteak gero eta energia gehiago behar du, aregehiago mende erdialdean industria ugaritu zenetik.Eskari horri erantzuteko sare korapilatsua eratu be-har izan da petrolioz hornitzeko, ateratzen den leku-tik errekin bihurtzen duten findegietara eramateko.Garraio hori sarritan itsasoz egiten da, petroliontzienbidez. Baina batzuetan istripuak gertatzen dira etaitsasontzi horiek hondoa jotzen dute edo hondoratuegiten dira. Orduan sekulako hondamendi ekologiko-ak gertatzen dira, petrolio gordina itsasora isuri etamarea beltzak eragiten baitira.Tamalez, oso ezagunakdira horietako hondamendi batzuk, adibidez TorreyCanyon petroliontziari gertatutakoa Mantxako kanale-an 1970ean edo Exxon Valdez petroliontziak 1989anizandako ezbeharra. Azken petroliontzi horren istri-puan Alaskako kostaldean 40 milioi litro petrolio gor-din isuri ziren itsasora, zikingunea handik 600 miliahegoalderaino zabaldu zen eta historiako marea bel-tzik handiena eragin zuen.

Garraioetako istripuez gain, ordea, isurketa gehiagoere izaten dira. Esate baterako, itsasontzietako erre-

kin depositoak eta sentinak garbitzerakoan petrolio-tik ateratako produktuak botatzen dira uretara. Egiaesan, isurketa horiek tamaina aldetik ez dira hainbes-tekoak, baina sarriago gertatzen dira.

Petrolio zikinguneek ez diote uzten argiari urazpiansartzen eta, horren ondorioz, uretako baldintza fisikoeta kimikoak izugarri aldatzen dira. Marea beltzen on-dorioz itsas hegazti ugari hiltzen dira, baina petroliokutsadura are arriskutsuagoa da urazalpean daudenorganismoentzat (arrainak, krustazeoak, moluskuak,algak eta abarrentzat), arestian aipatutako baldintza fi-siko eta kimikoetan gertatutako aldaketengatik. Itsa-soko organismoen artean lotura estua dago eta pe-trolio gordina isuritakoan arazoa segituan hedatzenda sare trofiko guztira.

Itsaslasterrek, mareek eta haizeek petrolio zikingune-ak oso erraz zabaltzen dituzte eta oso neketsua etazaila izaten da zikingune horiek garbitzea. Isuritakopetrolioa ezabatzeko agente tentsoaktiboak (xaboiak)erabiltzen dira gaur egun.Agente horiek petrolio gor-dina tanta txiki-txiki bihurtzen dute eta horrela de-gradatze naturaleko prozesuak azkarrago eta erabatburutzen dira. Baina agente sakabanatzaile horiek erearriskutsuak izan daitezke, petrolio gordinak bainokalte handiagoak eragiten baitizkiete itsas espezie ba-tzuei eta espezie horien garapen etapa batzuei. Petro-lio isurketetako kalte ekologikoa murriztu nahi izanezgero, agente horiek behar bezala eta egoera egokie-tan erabili behar dira.

Azkenik, esan dezagun badagoela marea beltz horie-tako asko saihestea. Horretarako nahikoa litzatekeitsasontzietako motoreak behar bezala mantentzeaeta gai batzuen inguruan behar bezala informatzea(adibidez egoera metereologikoak, itsaslasterrak, itsaserliebea eta nabigazioko beste datu guztiak).

4.4 ARRANTZA MASIBOA ETAEZ-SELEKTIBOA

Historiaurretik bertatik hasita, gizakiak arrantzan era-biltzen zituen metodoak aldatu egin dira pixkanaka,bai praktikan, baita denboran zehar ere. Horregatik,gaur egun askoz ere errazagoa da itsasoan arrainakharrapatzea.Arrainak bilatzeko teknikak oso aurrera-


43




tuta daude, arrantza ontziak askoz ere hobeto tres-natuta daude eta arrantza aparailuetan ikerkuntza sa-konak egin dira. Baina hain teknologia aurreratuakgauzatzeko inbertsio handiak egin behar izaten diraeta inbertitutakoa errentagarri egiteko enpresa arma-doreek gero eta arrantza handiagoak egiten dituzte.Sarri askotan flota handiek bidaia luzeak egin beharizaten dituzte mundu guztiko kaletara eta maiz nazio-arteko gatazkak sortzen dira, uren erabilera dela-eta.

Arrantza harrapaketek gora egin dute mende hone-tan, batez ere erdialdetik aurrera. Kopuru batzuk ai-patzearren, esan dezagun XX. mendearen erdialdeanmundu guztian 20 milioi tona arrain (bai zuzeneankontsumitzekoak, bai pentsu eta ongarri bihurtzeko-ak) harrapatzen zirela. Kopuru altuena 1989an izanzen eta 86 milioi tona arrain harrapatu ziren, hau da,mende erdialdekoaren laukoitza. Urte horretatik au-rrera, ordea, munduko harrapaketek behera egin duteetengabe. Hain zuzen ere, 1992an %7 jaitsi zen eta 80milioi tonakoa izan zen.

Gaur egun, munduko arrain sarda nagusiak agortutaedo agortzeko arriskuan daude.Arrain sarda batzue-tan izugarri aldatu da komunitate biologikoetako egi-tura trofikoa, espezie jakin bat edo batzuk baino ezarrantzatzeagatik. Arrantzaren ondorioz, batzuetanharrapari-harrapakinen arteko erlazioko oinarrizkooreka hautsi egin da eta ekonomia aldetik errentaga-rriak ez diren espezieak ugaritu egin dira. Beste ba-tzuetan, berriz, arrantza aparailu batzuk erabiltzeaga-tik itsas hondoa erabat suntsituta geratu da, edoarrantza aparailu ez-selektiboak erabiltzeagatik ko-munitate oso-osoak desagerrarazi dira, aparailu ho-riek parean jartzen zaien guztia harrapatzen dutelako.

Euskal kostaldean ere gertatu dira horrelakoak.Adibi-dez, aipa dezagun arrain oso estimatu baten kasua: bi-siguarena. Arrazoi ugari direla medio (bai naturalak,bai gizakiak eragindakoak) bisigua lehen baino askozere urriagoa da eta euskal arrantza ontziek dagoene-ko ia ez dute bisigurik harrapatzen. Halaber, antxoaeta hegaluzearen kanpainetako harrapaketetan eregorabehera handiak izaten dira urtetik urtera etaarrantza hori agortzen ari den seinale izan liteke.Emaitza horiek behar bezala aztertu eta gugandik ger-tuen ditugun arrain sarden egoerari buruz hausnartubeharko genuke.

Beste alde batetik, arrantza aparailu ez-selektiboakerabiltzen direnean (adibidez jitoko sareak edo bo-lantak, arraste sareak eta tretzak), gero lehorrean sal-tzeko balio ez duten arrainak harrapatzen dira sarri-sarri. Arrantza aparailu ez-selektibo horien bidez,berez arrantzatu nahi diren arrain, molusku eta krus-tazeoez gain, sare eta amuetan berez harrapatu nahiez ziren beste espezie asko eta asko erortzen dira,adibidez itsas ugaztunak, itsas hegaztiak, dortokak,

44


ARRASTE SAREAK

BOLANTAK

TRETZAK

Besoa

Kopoa

Seinaleztapenbuia

Ur gaineko flotagailuak

Flotagailuen erlinga

Flotazio sokak

Flotazio eta seinaleztapen buiak

Eraztunak Liña ama350 m.

20-25 m-ko potxerak amuekin

100 m-ko luzerakooihala

Lasta erlinga

Oihalaren altuera: 15-20 m.

Flotagailuen erlinga

Lastatutako erlinga


marrazoak eta abar. Ondoren arrantza aparailu ez-se-lektibo horietako batzuen funtzionamendua azaldukodugu, eta nola arrantzatzen duten eta erabiltzearenondoriozko arriskuak ere bai:

Bolantak luzera desberdineko sareak dira. Jitoan uz-ten dira inolako loturarik gabe eta arrainak pasatzeankateatuta geratzen dira bertan. Nazioarteko legeenarabera, sareek gehienez ere 2,5 km-koak izan behardute, baina Ipar Atlantikoko itsasontzi askok 70 km lu-zeko sareekin arrantzatzen dute. Sareak ordu askoegoten dira uretan eta migratzaile handiak harrapatze-ko erabiltzen dira (adibidez atunak edo ezpatarrainak),baina beste espezie batzuk ere erortzen dira: dorto-kak, izurdeak,marrazoak eta itsas hegazti itsaspekariak.

2002. urterako Europako Batasunean arrantza aparai-lu hauek erabat debekatzea espero da.

Arraste sareak zaku handien itxurakoak izaten diraeta itsasontzietatik kableen bidez arrastaka eramatendira. Zaku handi horien ahoak 35-40 m-ko altuerako-ak izaten dira, 70-100 m-ko zabalerakoak eta barruandozena bat hegazkin sartzeko adinako lekua egotenda. Arrastea bi motatakoa izaten da, harrapatu nahiden arrainen arabera: hondokoa (substratuan bizi di-ren espezieak harrapatzekoa) eta pelagikoa (uretanigeri dabiltzan arrainak harrapatzekoa).

Arraste sareek ere arazo ugari eragiten dituzte. On-dorengo hauek dira nagusiak: itsas hondoa suntsitzea,saltzeko balio ez duten arrainak harrapatzea eta saretxikiagoko gainsareak erabiltzea (sarritan arrainkume-ak ere harrapatuta geratzen baitira bertan).

Tretzak uretan murgildutako subil izeneko soka lu-zeak dira eta bertatik amu beitatuak dituzten potxe-rak zintzilikatzen dira.Tretza luzeenak 80-140 subile-koak izaten dira. Subil horietako bakoitzak 300 metroneurtzen ditu eta 10-15 amu izan ditzake.

Bolantek bezala, tretzek ere sarri askotan espezie ez-komertzialak harrapatzen dituzte, batzuetan urriak,beitak erakarrita amuan erori eta ezin izaten baituteihes egin.

Azkenik, aipa ditzagun bazterketak. Arrantza eginda-koan, arrain, molusku eta krustazeo batzuk baztertu

eta berriz ere itsasora botatzen dira arrazoi batzukdirela medio (gehienetan txikiak edo saltzeko modu-koak ez izatea), baina maiz hilda. Botatzen den edobaztertutako arrantza harrapatutako guztiaren %30izaten da batez beste, baina batzuetan harrapatutako%82ra ere iritsi izan da. Halaber, arrainkumeen arran-tza ere arazo latza da. Izan ere, arrain txikiak heldubaino lehen harrapatuz gero belaunaldi osoak inongoondorengorik utzi gabe desagertzen dira eta espeziehorien poblazioak ikaragarri gutxitzen dira.

Jarduera horien guztien ondorioz gehiegizko ustiape-na gerta daiteke. Fenomeno horri overfishing deitzenzaio eta leku jakin batean birsortzen den baino arraingehiago harrapatzen denean gertatzen da. Horrela,munduko arrantza leku asko iritsi dira muga natura-letara eta batzuk muga hori gainditu ere egin dute.Beste batzuk, berriz, baliabideak agortzeko zoriandaude.

4.5 AKUIKULTURA

Txinan duela 3.000 urtetik ezaguna bada ere, mailahandian landutako akuikultura jarduera nahikoa berriada. Baina dagoeneko akuikulturaren ondorioz arazobatzuk sortu dira eta kezka larria eragin dute. Horie-tako arazo bat akuikulturako instalazioak eraikitzekokostaldeko inguru asko hondatzea da (adibidez mun-duko mangladien ia erdia desagertu egin da). Bestealde batetik, akuikultura haztegiek hondakin ugari era-giten dituzte, gehienetan elikagaien hondakinak etaproduktu kimiko sanitarioak. Hondakin horiek ureta-ra iritsitakoan inguruetako itsas organismoetan kutsa-dura larriak eta espezie askoren heriotza eragitendute sarritan.

Baina aipatutakoez gain, akuikulturak beste arazo ba-tzuk ere eragiten ditu, besteak beste hauek: akuikul-turarako egin beharreko arrantzak (zuzenean hazte-gietara eramateko edo haztegietako arrainentzatpentsuak egiteko), genetikoki aldatutako arrainek ihesegitea (batzuetan bertakoak baztertzen eta ordeztenbaitituzte) eta arrantzale arruntek arrain haztegien in-guruan ezin arrantzatzea.

Euskal kostaldean oraingoz akuikulturako oso instala-zio gutxi daude. Hain zuzen ere, hiru: erreboiloa haz-


45





teko bi (Getarian bata eta Donostian bestea) eta ola-garroa loditzeko zentro bat (Plentzian).

Nitxo ekologikoen inbasioa: espezie exotikoak

Arestian aipatutako kutsadura fisiko-kimikoaz gain,badago gero eta sarriago gertatzen den beste kutsa-dura mota bat: biologikoa. Kutsadura hori itsas espe-zie batzuek eragiten dute, beren jatorritik urrun Lu-rreko beste eskualde batzuetan ezartzen direnean.Espezie arrotz horiek bertako poblazioekin lehian ari-tzen dira eta sarritan bertakoak baztertu edo botaegiten dituzte. Orduan, nitxo ekologikoen inbasioagertatu dela esaten da.

Lekualdaketa horiek biogeografiaren berezko arauakhausten dituzte eta modu askotan gertatzen dira. Bai-na beti ere arrazoi nagusia giza jarduera izaten da.Adibidez, itsasontziek barnealdean lasta ur tona askoeramaten dute eta ur horretan milioika larba, esporaeta gameto egon daitezke. Beste batzuetan, berriz, es-pezie horiek itsasontzien kroskoan itsasten dira etaitsasontziak berak eramaten ditu alde batetik bestera.Aipatu berri ditugun bi kasuetan, behin askatutakoaninguruko baldintzak egokiak izanez gero,espezieak ga-

ratu egingo dira. Uste da horrelako zerbait gertatuzela Asparagopsis armatarekin. Alga hori jatorriz aus-traliarra da eta itxura batera itsasontzi baten krosko-an itsatsita iritsi zen Euskal Herrira eta hemen ezarrizen.

Beste kasu bat Sargassum muticum alga arrearena da.Jatorriz japoniarra da eta badirudi hazteko ostren ha-ziekin batera sartu zela gure kostaldean. Dagoenekoinguru batzuetan ugaltzen ari da, hain zuzen ere Hon-darribin, Zumaian eta Zarautzen.

Ez da erraza aurreikustea urruneko organismo horiekeuskal kostaldean nolako ondorioak eragingo dituz-ten eta gaia ez dago behar bezala aztertuta.

Espezie exotikoen inbasio ekologiko batzuk oso eza-gunak dira. Besteak beste, aipa ditzagun bi adibide. Le-henengoa Caulerpa taxifoliarena da.Alga berde horrekMonakoko aquarium batetik ihes egin zuen eta gauregun Mediterraneoan ugaltzen ari da. Beste adibideaitsaso Gorriko Rhopilema nomadicarena da. Marmokamota horrek Suezko kanala ireki ondoren Mediterra-neoko eskualde batzuk inbaditu eta arrantzan galeragarrantzitsuak eragin zituen.

46


Itsasertza inguru konplexu eta berezia da. Bertan, iza-era desberdineko (airea, itsasoa eta lurra) elkarrekin-tza gertatzen da eta erlazio ekologiko oso dinamikoeta konplexuak ezartzen dira. Bestalde, arestian aipa-tu dugu gaur egun munduko biztanleriaren %60 kos-taldeetan bizi dela eta ez da harritzekoa, zenbait fak-tore kontuan izanez gero (besteak beste klimaerakargarria, baliabide natural ustiagarria edo paisaiaaldetik dituen balioak). Datorren mendean Lurrekobiztanleriaren %75 kostaldean biziko dela aurreikus-ten da.

Etorkizun horren aurrean, bidezkoa dirudi kostaldeazuzen kudeatzeko eta babesteko legeria zehatzakezartzea, beti ere bi helburu uztartu nahian: garapensozio-ekonomikoko joera desberdinak eta naturakontserbatzeko irizpideak.

Itsasertz inguruko lege eta eskumenen arloa nahasiaeta korapilatsua da. Alde batetik, esan dezagun esta-tuek bat egiten dutela itsasoa babesteko NazioartekoItun eta Hitzarmen jakin batzuekin.Adibidez Europa-ko Batasuneko estatuek itsasertzaren gestioari bu-ruzko Elkarteko Arteztarauak bete behar dituzte de-rrigorrez. Beste alde batetik, administrazioek(estatuek, autonomia erkidegoek edo udalek) oina-rrizko zeregin batzuk dituzte itsasertza behar bezalazaintzeko, erabilerak kudeatzeko eta Ingurugiroa kon-tserbatzeko.

Labur bada ere, ondoren itsasertza kudeatzeko joka-era eremu bakoitzean dauden oinarrizko tresnak azal-duko ditugu.

Nazioarteko eremua

1. ITUNAK ETA HITZARMENAK:

Nazio Batuen Ingurugiro eta Garapenari bu-ruzko Rio de Janeiroko Konferentzia (1992).Bertan, lehenengo Lurreko ingurugiro arazoak azter-tu ziren eta horren ondoren tresna batzuk hitzartu zi-ren Lurraren garapen eramangarria lortzeko eta bio-aniztasuna mantentzeko. Gailur honi buruzkooinarri-oinarrizko erreferentzi testua Agenda edoPrograma 21 da.

Ramsar-eko Hitzarmena, Irango izen bereko hi-rian sinatua, 1971n. Hitzarmen horren arabera, sina-tzaileek nazioarte mailan garrantzitsuak diren hezegu-neak babestutako eremu izendatu behar dituzte, batezere ur hegaztien habitat gisa duten garrantzia kontuanizanik. Halaber, hitzarmenak gune horiek nazioartemailan “interesko gunetzat” jotzeko zein irizpide etaparametro bete eta neurtu behar diren ezartzen du.Euskal kostaldeko bi hezegune daude Hitzarmen ho-rretako zerrendan: Urdaibai eta Txingudi.

2. EUROPAKO BATASUNA:

Itsasertzaren Europako Karta, 1981ean sinatua,EKko Itsasaldeko Eskualdeen Hitzarmenaren barruan.Aurrerapauso aitzindaria izan zen Europako eskual-deak itsasertzaren alde konprometitzeko. AipatutakoItsasertzaren Kartaren ondoren programa, estrategiaeta Nazioarteko Biltzar ugari izan dira lurralde anto-laketari, itsasertza kontserbatzeari eta garapen era-mangarriari buruz.Beste alde batetik, komunitatearen eremuaren baitanzenbait Europako Arteztarau ere nabarmendu be-har dira.Arau horiek derrigorrez bete behar dira etakostaldearekin erlazionatutako alderdi ugari arautzendituzte. Besteak beste, aipa ditzagun ondorengohauek:

76/160/EK Arteztaraua, bainatzeko uraren kalitateariburuzkoa. Bertan hondartzetako uraren kalitatea eba-luatzerakoan kontuan hartu beharreko parametro mi-krobiologikoak eta fisiko-kimikoak ezartzen dira.Emaitzen arabera, itsasertzeko ura hiru mailatan sail-katzen da: bainatzeko ona, onargarria eta ez onarga-rria.

79/923/EK Arteztaraua, moluskuak hazteko urarenkalitateari buruzkoa. Bainatzeko urarekin egiten zenbezala, hemen ere gizakiak jateko moluskuak haztera-koan edo harrapatzerakoan urak nolako kalitate bal-dintzak bete behar dituen ezartzen da.

91/271/EK Arteztaraua, hirietako hondakin urarentratamenduari buruzkoa. Estuarioen, hondartzen etaalboko guneen inguru kalitatea babesteko itsasertze-an araztegiak jartzeko zein helburu eta epe bete be-har diren ezartzen da.


ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIA ETA BABESTEKO ERAK

47

5



5 ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIA ETA BABESTEKO ERAK

L79/409/EK Arteztaraua, basa hegaztien kontserba-zioari buruzkoa. Arteztarau honen bidez hegaztienkontserbazioa ez ezik, habitatena ere lortu nahi da.Arteztarau hori ezartzearen ondorioz Hegaztien Ba-bes Bereziko Eremuak ezarri ziren (ZEPA). Estatufrantsesean gune horiei ZICOak (Zones importantespour la Conservation des Oiseaux) deitzen zaie. Ildohorretatik, aipa dezagun Euskal Autonomia Erkidego-an Babes Bereziko Eremu bakarra dagoela, hain zuzenere Urdaibai. Ipar Euskal Herrian, berriz, bi ZICOgune daude: Txingudi badiako Hendaiako zatia etaAturri ibaiko padurak.

93/42/EK Arteztaraua, Habitaten Arteztarau gisa ereezagutzen dena. Habitat Naturalen eta basa fauna etafloraren kontserbazioa sustatzen du. Bertan lehenta-suna duten habitat eta espezieak zerrendatzen diraeta horiek babesteko Kontserbazio Bereziko Ere-muak (KBE) izendatu behar dira. Eremu horiekin“NATURA 2000” Europako Eremu naturalen Sareaeratuko zen. Herrialde bakoitzak kontserbatu beha-rreko eremuak proposatu behar ditu eta euskal kos-taldekoak, oraingoz, ondorengoak ditugu: Gazteluga-txe, Urdaibai, Txingudi, Uliako itsaslabarrak etaJaizkibelgo mendigunea.

Estatua. Kosten Legea

Itsas ingurua babesteko estatu mailan oinarrizko biaraudi daude: Kosten Legea (22/18) eta lege hori be-tearazteko arautegia (1/12/89 ED). Lege horien ara-bera, itsasoa eta itsasertza herri jabetzakoak dira etaitsasertza ezin da pribatizatu. Itsas-lurreko herri jabe-tzako ondasunak zeintzuk diren definitzerakoan bieremu bereizten dira: alde batetik itsasertzak etaibaiertzak eta, bestetik,“itsas inguru” gisa defini geni-tzakeen eremuak, hau da: lurraldeko itsasoa, barneal-deko ura (12 milia arte) eta inguru ekonomiko esklu-siboko (200 milia arte) eta plataforma kontinentalekobaliabide naturalak.

Garrantzitsua da azpimarratzea Kosten Legearen ara-bera, ondorengoak direla itsas-lurreko herri jabetza-ko ondasunak: marea bizietan marearen beheko mu-gatik hasi eta marea bizietako goiko muga bitartekoeremua, edo olatuak iristen diren arterainokoa. Hor-tik lehorraldera beste eremu bat hasten da, “babes

zorreko” izenekoa. Eremu hori gehienetan esku pri-batuen menpe egoten da eta erabilera aldetik muga-tuta egoten da. “Babes zorreko” eremu horren zaba-lerari dagokionez, alboko lursailaren kalifikazioarenaraberakoa izaten da. Lursailak urbanizagarriak badira20 m-koa izaten da; landa lurretan, berriz, 100 m-koa.

Halaber, Kosten Legean eragin inguru bat ere defini-tzen da. Inguru horrek gutxienez 500 m zabalekoaizan behar du eta leku horretan ahalik eta arretagehien jartzea gomendatzen da, ingurugiro eragin kal-tegarriak saihesteko.

Autonomia erkidegoa

Kosten Legeak agintzen duenez, itsas-lurreko herri ja-betzako ondasunen eremua estatuko administrazioa-ren eskumen esklusibokoa da. Baina 1996tik aurreraEusko Jaurlaritzak kostaldearen gaineko eskumenakditu. Hain zuzen ere, “babes zorreko” eremuan lur-itsaso isurketa eta erabilera baimenak tramitatzekoeta ebazteko eskumena du.

Arestian aipatutako Kosten Legea leku guztietan eza-rrita dago eta, horrez gain, Eusko Jaurlaritzak bere al-detik araudi batzuk garatu ditu itsasertza kudeatzekoeta babesteko. Hain zuzen ere, hiru dira lege nagusiak:

16/94 Legea, EAEko Natura Kontserbatzeariburuzkoa. Horren arabera, Eusko Jaurlaritzari dago-kio Babes Bereziko Eremuak izendatzeko eskumena.Arauen kudeaketa, berriz, tokian tokiko Foru Aldun-dien esku geratzen da.

Lege honek babestutako hiru eremu ezartzen ditu:Natur Parkeak, Biotopo Babestuak eta Zuhaitz Apar-tekoak. Oraingoz Babestutako Biotopo izendapenakostaldeko bi eremuk baino ez dute lortu: Iñurritza-ko itsasadarreko duna-padurak (Zarautz) eta Gazte-lugatxek. Baina etorkizunean gehiago ere izenda dai-tezke.

L3/98 Legea, EAEko Ingurugiroa Babesteariburuzkoa. 25. kapituluan uraren kalitate ona lortze-ko eta mantentzeko printzipio batzuk ezartzen dira,behar bezalako kalitatea bermatzeko eta itsasertzababesteko.

48


4/90 Legea, EAEko Lurraldearen Antolamen-duari buruzkoa. II.Tituluan lurralde antolamendura-ko baliabideak arautzen ditu eta ondorengoak defini-tzen ditu: Lurralde Antolamendurako Araupideak(LAA), Lurralde Plan Partzialak (LPP) eta SektorekakoLurralde Planak (SLP). Lege honen arabera, LAAk ere-mu orokorrak dira eta kontuan izan beharko dira gai-nerako baliabideak (hau da, LPPak eta SLPak) formu-latzerakoan. LAAk behin betiko 1997ko otsaileanonartu ziren eta 7 C arauan Euskal Autonomia Erki-degoko Itsasertza Arautzeko eta Babesteko Sektore-kako Lurralde Plana egitea aurreikusten da.

Itsasertza arautzeko eta babesteko SLP horien helbu-ruak honako hauek dira: natura aldetik “intereskoeremuak” kontserbatzea, erabilera eta jarduerak be-har bezala kokatzea, sektoreen arteko eta administra-zioen arteko koordinazioa eta gizarte eragin kaltega-rriak geldiaraztea.

Plan hori, ordea, ezin da beti ezarri. Hain zuzen ere,ezin zaie aplikatu portuei, segurtasun eta defentsa na-zionaleko lursailei eta lehendik ere plangintza sekto-riala duten lursailei.Azken horien artean egongo lira-teke Biotopo Babestuak (Euskal Herriko NaturaKontserbatzeko Legearen arabera arautuak), Urdai-baiko Nazioarteko Erreserba (babesteko lege berezibaten arabera arautua),Txingudi ingurua (Plan Berezibaten bidez arautua, 1994an) eta itsasertzeko heze-guneak (Sektorekako Lurralde Plan baten arabera-koa).

Azkenik, aipa dezagun Euskal Autonomia Erkidegoakbeste eskumen batzuk ere badituela, hain zuzen erebarnealdeko urei dagozkienak. Euskal kostaldeko lur-mutur batzuk alegiazko lerro batzuen bidez elkartzendira eta horien barrukoei barnealdeko urak esatenzaie. Ur horiei buruz araudi batzuk ezarri dira zenbaitjarduera arautzeko, besteak beste arrantza (profesio-nala zein aisialdikoa), itsaskitan ibiltzea eta alga bilketa.


ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIA ETA BABESTEKO ERAK

49

5


Unitate DidaktikoaDerrigorrezko Bigarren Hezkuntza

Lehen Zikloa

KOSTALDEA EZAGUTZEARENABENTURA

Azterkosta • Ziklo 1(1) 28/1/04 16:06 Página 51

UNITATE DIDAKTIKOAREN AURKIBIDEAOrr.

IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Eskema kontzeptuala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Helburu orokorrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Orientabide didaktikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Jarduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . . . . . . 60

Jardueren deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Laburpen taula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

IKASLEENTZAKO MATERIALAJardueren programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

A.

1

2

3

4

5

6

7

8

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

Derrigorrezko Bigarren HezkuntzaLehen Zikloa

KOSTALDEA EZAGUTZEARENABENTURA


K O S TA L D E A E Z A G U T Z E A R E N A B E N T U R A

55

A.1E S K E M A KO N T Z E P T UA L A

EZAUGARRIAK ERABILERAK ETA ONDORIOAK ARAZOAK IRTENBIDEAK

D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A - L E H E N Z I K L O A

• Itsasertzekoekosistema: alderdibiologiko etafisikoak.

• Ekosistemanaturalakitsasertzean.Elementuak:

— Biotikoak.— Abiotikoak.

• Itsas ingurunekoekosistemak.

• Moldaerak itsasingurunean.

• Itsas inguruneanbizi diren izakibizidunak.

• Padura.

• Itsas ingurunea:hegaztien habitataeta paseko tokia.

• Hondartzak etadunak.

• Itsaso etakostaldeari hainbatjardueratan ematenzaien erabilera:

— Urbanoa.— Industriala.— Portuak.— Turismoa.— Nabigazioa.— Arrantza.— Aisialdiko hainbat

ekintza.— Isurketak.

• Itsasertzekobaliabideak iturriagortezin gisaerabiltzea.

• Itsaso etaitsasertzarenerabileraren etagehiegizkoerabilerareneraginak.

• Itsas ekosistemarendesorekak.

• Itsas baliabideengutxitzea.

• Biodibertsitatearengalera.

• Itsasoarenkutsadura: jatorriaeta bideak.

• Itsasoko baliabideenerabileranelkartasunik ezizatea.

• Itsas inguruneariburuzkoinbestigazioa etainformazioa.

• Itsasoaren etaitsasertzarenerabilera jasangarria.

• Araudiak.

• Itsasertza babestekoekintzetan partehartzea.

• Erantzukizunpertsonala etakolektiboa itsasokobaliabideenerabileran.



56 D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A - L E H E N Z I K L O A

A.2 H E L B U RU O R O KO R R A K

p Itsasoaren eta itsasertzaren erabilerak etagehiegizko erabilerak eragindako arazoen ingu-ruan jakin-mina piztea, eta ingurune hori beha-tzeko eta aztertzeko gaitasuna garatzea.

p Ikasleek itsasoko ekosistema eta bertako ele-mentu eta erlazioak ezagutu ditzaten laguntzea.

p Itsas ingurunearen biodibertsitatea eta izaki bi-zidunak ingurune horretara nola egokitzen di-ren ulertzea.

p Ikasleak itsasoaren eta itsasertzaren arazoetarahurbiltzea, eta esperimentatzen eta ikertzenhastea.

p Itsasoko eta itsasertzeko baliabideak gizadiarenondare diren heinean baloratzea.

p Portaerak zuzentzeko norberaren jarrerak etaeguneroko ohiturak duen garrantzia azpimarra-tzea.

p Itsas ingurunea eta itsasertza babesteko partehartzea eta inplikazioa bultzatzea, eta ikasleakalternatibak planteatzen trebatzea.

p Leku zehatz batean gertatutako eraginek nazio-arte mailan dituzten ondorioak ezagutu eta ba-loratzea.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK ETAPRINTZIPIOAK

p Itsas ingurunea.

p Itsasertz ekosistemak: dunak, hondartzak, itsas-labarrak, padurak, urradura plataformak...

p Itsas inguruneko elementuak eta bertan gerta-tzen diren harremanak: berezkoak eta gizakienparte hartzeak eragindakoak.

p Izaki bizidunak ingurunean moldaera.

p Bizkaiko itsasoko kostaldean eta Europa guztianbizi diren landare eta animalia motak.

p Migrazioak eta babes motak.

p Itsasoko baliabideak eta horien erabilerak.

p Itsas eta itsasertzeko baliabideen erabileratikeratorritako arazoak.

p Zentzuzko erabilera eta garapen jasangarria.

p Alternatibak; berreskuratze, kontserbazio etahobekuntza ekintzak.

PROZEDURAK

p Behaketa eta ikerketa metodoak erabiltzea.

p Hausnarketa.

p Informazioa bilatu eta lantzea.

p Dokumentu eta mapekin lan egitea.

p Landa lana.

p Adierazpen modu ezberdinak.

p Jokoak.

p Parte hartze moduak eta talde-lana.

p Komunikazio prozesuak.

p Eztabaida eta elkarrizketa.

JARRERAK, BALIOAK ETA ARAUAK

p Itsas ekosistema ezagutzeko jakin-mina eta inte-resa.

p Ingurunearekiko errespetu eta elkartasun balio-ak garatzea.

p Lankidetza.

p Ingurunearekiko erantzukizun pertsonala etakolektiboa.

p Itsas inguruneko giza jardueren eraginekiko sen-tikortasuna, zentzu kritikoa eta kontzientzia iza-tea.

p Bakarkako eta taldeko jardueretan parte har-tzea.

p Itsas ekosistemak baliabide iturri gisa duen ga-rrantzia aintzat hartzea.

p Ingurunea hobetzeko norberaren gaitasunengankonfiantza izatea.

A.3 E D U K I A K



57D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A - L E H E N Z I K L O A

A.4E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

Irakaskuntza/ikaskuntza prozesuan hainbat alderdiebaluatu daitezke: helburuen egokitasuna eta horieklortzeko zailtasun maila, edukiak ikasleen mailara ego-kitzea, erabilitako prozedura eta bitarteko motak etaberen egokitasuna, ezarritako helburuen lorpena etaabar. Prozesuaren helburuak baliozkotzat jotzen badi-tugu, prozesuaren ebaluaketa egiterakoan faktore na-gusietako bat helburu horiek zein mailatan lortu direnjakitea izango litzateke.

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako (DBH) lehenzikloko unitate didaktiko honetan jarduerak lau mul-tzotan sailkaturik daude, honako ordenan: ALDEZAURREKO IDEIAK ETA MOTIBAZIOA,ULERMENA,KONTZIENTZIAZIOA, PARTE HARTZEA ETA EBA-LUAZIOA.

ALDEZ AURREKO IDEIA ETA MOTIBAZIOA deri-tzon atalean ikasleei aukera ematen zaie gaiaren ingu-ruan dituzten ezagutzak adierazteko, bai eta itsasoaridagokionean beren bizipenak eta sentipenak azaltze-ko ere. Horrek hasierako ebaluazio bat egiteko baliodu, nondik abiatu eta programazioari zein norabideeman erabakitzeko alegia. Lehenengo fase honetanegindako jarduera batzuk unitatea amaitzean berriroegin ahal izango dira. Horrela, bigarren aldiz burutze-an aukera izango dugu hasieratik amaiera bitarteanegindako aurrerapenak egiaztatzeko.

ULERMENA ETA KONTZIENTZIAZIOA ataleko jar-duerek, edukiari eta egiturari dagokionean, ikasketaprozesuaren ebaluazio jarraia egiteko aukera ematendute, eta izan ere hala egitea eskatzen dute. Modu ja-rraian gaian sakontzen joateak ikasleen jarraipena egi-teko aukera emango du; eta baita ebalua daitezkeenhainbat alderdi azpimarratzekoa ere:

p Eskuratutako jakintzen ulermen maila.

p Landutako gai eta alderdietan zenbat sakonduden.

p Osotasunaren zati gisa landutako gaien artekoharremana identifikatzea.

p Jarduerak burutzerakoan dagoen inplikazioa.

p Talde lanetan eta eztabaida eta elkarrizketetanparte hartzea.

p Komunikazioa eta besteen iritziekiko errespe-tua.

p Ateratako ondorioen inguruko arrazoiak eta ar-gudioak argi adieraztea.

p Joko eta antzezpenetan sormena eta originalta-suna.

Azkenik, PARTE HARTZE ETA EBALUAZIO ataleta-ko jarduerek amaierako ebaluazioa egiteko aukeraematen dute. Hasieran buruturiko jarduera berdinaamaieran burutzeak prozesuan zehar ikasleen aurre-rapena ezagutzeko aukera eskaintzen du, bi jarduerakkonparatzen badira. Hori egin ahal izateko beharrez-koa izango da aipatutako helburu orokorrak eta uni-tatearen edukien eskema zein zen garbi edukitzea,ho-rrek aditzera emango baitigu zein alderdi barneratudiren eta zein ez.

Ebaluatu daitezkeen alderdiak, besteak beste, honako-ak dira:

p Ikasitakoa eta bizitakoa laburtzeko gaitasuna.

p Ikasitakoaren komunikazio maila eta horrekhainbat eremutan izandako zabalkuntza: eskola(gurasoak, irakasleak eta gainontzeko ikasleak),beste ikastetxeak, auzoa, prentsa, irratia...

p Itsasertzaren egoera hobetzeko ekintzetan par-te hartzeko gogoa.

p Bere eguneroko bizitzan itsas ingurunearen alo-rrean landu dituen proposamenak praktikan jar-tzea.

Irakasleek ikasleei buruz egindako ebaluazioaz gain,ikasleek beraiek ere autoebaluazioa egiteko aukeraizatea interesgarria litzateke. Autoebaluazio hori egi-tean besteak beste honako alderdiak hartuko dirakontutan:

p Jardueretan izan duen inplikazio maila.

p Talde lanetan izan duen parte hartzea eta talde-kideekiko tolerantzia eta errespetua.

p Gaiak orokorrean sortu duen interesa, eta baitazehazki landutako gaiek sortutakoa ere.

p Ekintzetan hartutako erantzukizun maila.

p Jarduerekin zenbateraino gozatu duten.

p Izandako esperientzien intentsitatea.




A.4 E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

Hori orokorrean egin dezakete edo bestela jarduerabakoitzarekin. Horretarako, taula batean txikitik han-dira doan progresioa egin dezakete, eta fase bakoitzaidentifikatzeko zenbakiak edo kalifikatzaileak erabilditzakete.

Irakasleari dagokionean, interesgarria litzateke unitatedidaktikoan zehar bere lana nolakoa izan den azter-tzea, eta baita gainontzeko irakasleekin izan duen ko-ordinazio maila aztertzea ere. Era berean, komeniga-

rria litzateke irakasleak ikasleekin izandako harrema-na eta unitatean zehar bete duen papera ere ebalua-tzea.

Ebaluazio modu horrek hainbat ikuspuntutako infor-mazioa lortzeko aukera ematen du. Etorkizuneanunitate didaktikoa garatzeko informazio baliagarriaizango da, izan ere orain antzemandako arazoak kon-pondu eta hobekuntza proposamenak lantzeko baliobaitu.




Unitate didaktiko honen bidez itsas ekosistema eza-gutu eta ikertzeko aukera eskaini nahi zaie ikasleei.Horren helburua ikasleak itsas ekosistemak bizitzara-ko duen garrantziaz jabetzea da eta, beraz, horrenegoera kontserbatzeko eta hobetzeko beharraz jabe-tzea.

Unitateak 15 jarduera ditu, lau multzotan banatuta.Multzoak, ordea, ez dira itxiak, beraz, jarduera berdi-nak beste multzo bateko alderdiak ere izan ditzake.Jarduerak proposatukoaz bestelako ordena bateanere egin daitezke.

Multzoak honakoak dira:

ALDEZ AURREKO IDEIAK ETAMOTIBAZIOA

1. jarduera: Zer iradokitzen dizu itsasoak?

2. jarduera: Itsasoarekin eta itsasertzarekin lo-tutako hitzak. + ulermena.

3. jarduera: Prentsako informazioa. + kontzien-tziazioa.

ULERMENA

4. jarduera: Itsasertzeko ekosistemak ezagu-tzen.

5. jarduera: Ikusi-makusi: nola bizi da eta zer lor-tzen du. + kontzientziazioa.

6. jarduera: Duna ekosistema ezagutzen. + kon-tzientziazioa.

7. jarduera: Padura ezagutzen. + kontzientziazioa.

8. jarduera: Padurara goaz. + motibazioa + kon-tzientziazioa.

9. jarduera: Mugarik gabeko bidaiariak. + kon-tzientziazioa.

10. jarduera: Itsasoa kutsaturik dago, nork ken-duko dio kutsadura? + kontzientzia-zioa.

11. jarduera: Argi ibili itsasertzeko eraginekin! +kontzientziazioa.

KONTZIENTZIAZIOA

12. jarduera: Bidegabekeriei buruzko informa-zioa jasotzen. + parte hartzea.

13. jarduera: Egun beteko txangoa itsasertzera.+ parte hartzea.

PARTE HARTZEA etaEBALUAZIOA

14. jarduera: Hitz tailerra.

15. jarduera: Kazetari lanetan.

Lau multzo horiek elkarrekin lotuta daude,eta horrekjarduerak bat bestearen atzetik egiteko aukera ema-ten du. Ikasleek gaiaz dakitenetik edo ezagutzen du-tenetik abiatuta, beraiengan motibazioa sortzea dahelburu; jakin-mina eta gaiaz gero eta gehiago jakite-ko eta ulertzeko gogoa piztea, alegia. Horrela, bada,ulermenari buruzko zatiaren helburua ezagutzak es-kuratzea da. Kontzientziazio jardueren aurreko pau-soa litzateke hori. Izan ere, kontzientziazio jarduere-tan balio, ohitura eta jarrerak lantzen dira bereziki.Amaitzeko, bildutako informazio guztiari buruzko sin-tesia egitea eta ondorioak ateratzea proposatzen da,ikasitako guztia beste talde batzuei ezagutzera emate-ko. Eta hori ez ezik, hainbat jarduera zehatzetan ikas-leen parte hartzea bultzatzen da.

Dena den, eta aurretik ere adierazi dugun moduan,egitura honek ez du adierazten jarduera bakoitza da-gokion multzoan soilik kokatu behar denik. Izan ere,jarduerak beste multzoetako kontzeptuak landu di-tzake, eta horrela jarduerari itxura orokorrago bateman.

Jarduerak ordena logiko eta jarrai batekin burutzekopentsatuta daude, hasieratik bukaera arte lan jarraiaegin ahal izateko moduan. Hori dela bide, jarduerarenbat isolatuta egiteak ez ditu ematen lan oso batek es-kain dezakeen ezagutza eta ikuspegi orokorra. Halaere, beste hainbat ekintzetarako baliagarri izan daitez-ke.

Hainbat jarduerek aukera bat baino gehiago eskain-tzen dute. Nahi izanez gero, denak egin daitezke edo-ta taldearen arabera egokienak direnak soilik.Aukerahoriek bata bestearen osagarri dira denak burutuz ge-ro.

Jardueretan curriculumaren hainbat arlotako edukieta alderdi orokorrak lantzen dira. Horrela, ikasleak

O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K A.5




JARDUEREN ZERRENDA CURRICULUM ARLOEKIKO LOTURA

TEKN

OLO

GIA

NAT

URZI

ENTZ

IAK

GIZA

RTE

ZIEN

-TZ

IAK,

GEO

GRA-

FIAET

AHI

STO

RIA

HIZK

UNTZ

AET

ALIT

ERAT

URA

MAT

EMAT

IKA

PLAS

TIKA

ETA

IKUS

HEZK

UN-

TZA

ETIK

A

GORP

UTZ

HEZK

UNTZ

A

MUS

IKA

A.6 J A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A

A.6.1. CURRICULUM ARLOEKIKO LOTURA

1. Zer iradokitzen dizu itsasoak? X X X X

2. Itsasoarekin eta itsaser-tzarekin lotutako hitzak. X X X

3. Prentsako informazioa. X X X X4. Itsasertzeko ekosistemak

ezagutzen. X X5. Ikusi-makusi: nola bizi da

eta zer lortzen du? X X6. Duna ekosistema

ezagutzen. X X7. Padura ezagutzen. X X X X8. Padurara goaz. X X X X X X X9. Mugarik gabeko bidaiariak. X X

10. Itsasoa kutsatuta dago,norkkenduko dio kutsadura? X X X X

11. Argi ibili itsasertzekoeraginekin! X X X X

12. Bidegabekeriei buruzkoinformazioa jasotzen. X X X X

13. Egun beteko txangoaitsasertzera. X X X X

14. Hitz tailerra. X X X15. Kazetari lanetan. X X X X X X

A.5 E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A Kburututako lanari buruzko ikuspegi orokorragoa etaaberatsagoa izan dezake.

Jarduera bakoitza burutzeko beharrezko denbora es-kolako ordutegira egokiturik dago —gutxi gorabehe-ra 50-60´—, jarduerak burutzea errazagoa izan dadin.

Jarduerak antolatuta dauden eran irakasgai bakoitza-rentzat ezarritako epean burutu ahalko dira. Hori bai,epe horiek luzatu edo moztu egin daitezke piztu deninteresaren, beharren edo erabilgarritasunaren arabe-ra taldeetara egokitzeko.Unitate didaktiko honetan alderdi grafikoak (irudiak

eta marrazkiak) garrantzi berezia du, jakinarazi nahi di-ren mezuak ulertzeko ezinbestekoa iruditzen baitzaigu.

Bestalde, jarduerak abian jartzeko gomendatutakoprozedurak dinamikoak eta sortzaileak dira, ikasleengaitasunen garapena sustatzea baitute helburu. Eta be-reziki azpimarratzen da ingurunearekiko balio, ohituraeta jarrera baikorrak eskuratzea. Gainera, zeharka ba-da ere, unitate guztian zehar zeharkako beste hainbatarlo ere lantzen dira: kontsumorako, garapenerako,osasunerako eta bakerako hezkuntza besteak beste.



A.6J A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A


Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us H

ezku

ntza

A.6.2. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURAJA

RDU

EREN

ZER

REN

DA

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

1.-Z

ERIR

AD

OK

ITZ

END

IZU

ITSA

SOA

K?

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urun

ena

tura

lare

net

agi

zaki

enar

teko

elka

rrer

agin

ak;

ingu

rugi

roa

eta

horr

enar

tape

na.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:B2

.-A

hozk

oet

aid

atziz

kohi

zkun

tza

kom

unik

abi-

degi

sa.

B1-

BEH

AK

ETA

ETA

PER

TZ

EPZ

IOA

.A

4.-P

ertz

epzio

rako

elem

entu

ak.

A5.

-Iku

smen

mem

oria

.B2

.-In

guru

aren

beha

keta

.B4

.-D

eskr

ipzio

sen

tsor

iala

eta

pert

zepz

iozk

oa.

B6.-

Barn

erat

zeko

balia

bi-

deak

.C

1.-N

orbe

rare

n se

ntsa

zio-

ez h

ausn

arke

taeg

itea.

2.-I

TSA

SOA

REK

INET

AIT

SASE

RTZ

AR

EKIN

LOT

UTA

KOH

ITZ

AK

.

B9-

IZA

KIB

IZID

UN

ENA

RTEK

OEL

KA

-R

REK

INT

ZA

KET

AIN

GU

RUN

EAR

EKI-

KOA

K.

B2.-

Ezta

baid

akeg

itea

C1.

-Har

rem

anen

konp

lexu

tasu

naz

ohar

tzea

.B

11-O

SASU

NA

OR

EKA

GIS

A.

A2.

-Giza

kont

sum

oaet

ain

guru

giro

andu

ener

agin

a.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

2.-E

ragi

nak.

B4.-

Ingu

rugi

roar

enus

tiape

nen

ondo

rioei

buru

zko

ezta

baid

a.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urun

eare

nde

grad

azio

araz

oak.

C3.

-Par

taid

etza

zko

jarr

era.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-T

estu

idat

zia u

lert

zeko

proz

edur

ak.





A.6.2. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURAN

atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

Hez

kunt

za

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

4.-I

TSA

SERT

ZEK

OEK

OSI

STEM

AK

EZA

GU

TZ

EN.

B2-

SIST

EMA

MA

TER

IALE

NA

NIZ

TASU

NA

.A

6.-L

anda

reak

eta

anim

alia

k:an

iztas

una.

B4-

EKO

SIST

EMA

BIZI

GA

-BE

EKJA

SATE

ND

I-TU

ZTEN

ALD

AKE

TAK.

A6.

-Erli

ebea

ren

mod

elat

zea.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A3.

-Nat

ur g

unea

ket

apa

isaia

unita

teak

.B3

.-In

guru

near

enet

agi

zaja

rdue

ren

arte

koel

karr

ekin

tzen

azte

rket

a.

3.-P

REN

TSA

KOIN

FOR

MA

ZIO

A.

B9-

IZA

KIB

IZID

UN

ENA

RTEK

OEL

KA

RRE-

KIN

TZ

AK

ETA

ING

U-

RUN

EARE

KIK

OA

K.

B2.-

Ezta

baid

akeg

itea.

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izaki

enko

ntsu

moa

eta

ingu

rugi

roan

duen

erag

ina.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

A2.

-Era

gina

k.B1

.-In

guru

nean

gert

atze

ndi

ren

erag

inak

iden

tifik

atze

a.B2

.-A

girie

kin

lan

egite

a.C

1.-I

ngur

unea

zai

ndu

eta

erre

spet

atze

kobe

harr

a.C

2.-I

zaki

bizid

unen

eta

ingu

rune

aren

arte

kom

enpe

kota

suna

aitor

tzea

.C

3.-E

ragi

nen

aurr

ean

sent

ikor

tzea

.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urun

ena

tura

lare

net

agi

zaki

enar

teko

elka

rrer

agin

ak;

ingu

rugi

roa

eta

horr

enar

tape

na.

B1.-

Ara

zoak

plan

teat

zea.

B3.-

Ingu

rune

aren

eta

giza

jard

uere

nar

teko

elka

rrek

intz

enaz

terk

eta.

C3.

-Par

teha

rtze

koja

rrer

aet

aja

rrer

akr

itiko

a.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

KOM

UN

IKA

BI-

DEE

TAN

.P

roze

dura

zko

eduk

iak:

A13

.-G

aia

iden

tifik

atze

a.A

18.-

Dok

umen

tazio

iturr

iak

erab

iltze

a.B8

.-H

izkun

tza

idat

ziaer

abilt

zea.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:B3

.-M

ezua

ren

aurr

ean

jarr

era

kriti

koa.




J A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A

A.6.2. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURA

A.6

Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us H

ezku

ntza

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

B9-

IZA

KIB

IZID

UN

ENA

RTEK

OEL

KA

RR

E-K

INT

ZA

KET

AIN

GU

RUN

EAR

EKI-

KOA

K.

A3.

-Kat

eet

a sa

retr

ofik

oak.

B2.-

Ezta

baid

akeg

itea.

B5.-

Kat

e tr

ofik

oak

egite

a.C

1.-H

arre

man

enko

nple

xuta

suna

zoh

artz

ea.

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

1.-E

kosis

tem

aer

edua

k.A

2.-E

ragi

nak.

B1.-

Ingu

rune

akja

sand

ako

erag

inak

iden

tifik

atze

a.B4

.-In

guru

giro

aren

ustia

pene

non

dorio

eibu

ruzk

oez

taba

ida.

C3.

-Era

gine

nau

rrea

nse

ntik

ortz

ea.

5.-I

KU

SI-M

AK

USI

,N

OLA

BIZ

IDA

ETA

ZER

LORT

ZEN

DU

?

B2-

SIST

EMA

MA

TER

IALE

NA

NIZ

TASU

NA

.A

6.-L

anda

reak

eta

anim

alia

k:an

iztas

una.

C1.

-Bild

umaz

alet

asun

aga

itzes

tea.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Nat

ur in

guru

nea

eta

giza

kien

arte

koel

karr

erag

ina:

araz

oak.






atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

Hez

kunt

za

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

B5-

SIST

EMA

BIZ

IDU

NEN

ALD

AK

ETA

K.

A3.

-Ego

kitz

ea:k

ontz

eptu

a.B3

.-Es

pezie

enha

inba

tal

dake

ten

beha

keta

eta

inte

rpre

tazio

a.B

9-IZ

AK

IBIZ

IDU

NEN

ART

EKO

ELK

ARR

E-K

INT

ZA

KET

AIN

-G

URU

NEA

REK

IKO

AK

.C

1.-H

arre

man

enko

nple

xuta

suna

zoh

artz

ea.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

A2.

-Era

gina

k.B1

.-In

guru

neak

jasa

ndak

oer

agin

akid

entif

ikat

zea.

C3.

-Era

gine

nau

rrea

nse

ntik

ortz

ea.

6.-D

UN

AEK

OSI

STEM

AEZ

AG

UT

ZEN

.

B2-

SIST

EMA

MA

TER

IALE

NA

NIZ

TASU

NA

.A

2.-E

rlieb

een

anizt

asun

a.A

6.-L

anda

reak

eta

anim

alia

k:an

iztas

una.

B4-

SIST

EMA

BIZ

IGA

BE-

EKJA

SAT

END

ITU

Z-

TEN

ALD

AK

ETA

K.

A6.

-Erli

ebea

ren

mod

elat

zea:

higa

dura

eta

sedi

men

tazio

a.B1

.-Pr

ozes

u ge

olog

ikoe

nid

entif

ikaz

ioa.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A3.

-Nat

ur g

unea

ket

apa

isaia

unita

teak

.A

4.-I

ngur

ugiro

aet

aho

rren

kont

serb

azio

a.B2

.-In

form

azio

abi

latu

eta

lant

zea.

B3.-

Ingu

rune

aren

eta

giza

jard

uere

nar

teko

elka

rrek

intz

enaz

terk

eta.

C3.

-Par

teha

rtze

koja

rrer

a.






A.6

Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us H

ezku

ntza

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

B3.-

Ald

aket

age

olog

ikoe

ibu

ruzk

oes

perie

ntzia

keg

itea.

B5-

ALD

AK

ETA

KSI

STEM

AB

IZID

UN

ETA

N.

A3.

-Ego

kitz

ea.

B7-

ELK

AR

REK

INT

ZA

KSI

STEM

AB

IZIG

AB

EETA

N.

A5.

-Era

gile

geol

ogik

oak.

B9-

IZA

KIB

IZID

UN

ENA

RTEK

OEL

KA

RRE-

KIN

TZ

AK

ETA

ING

U-

RUN

EARE

KIK

OA

K.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

A2.

-Era

gina

k.C

3.-E

ragi

nen

aurr

ean

sent

ikor

tzea

.

7.-P

AD

UR

AEZ

AG

UT

ZEN

.B

9-IZ

AK

IBIZ

IDU

NEN

ART

EKO

ELK

ARR

E-K

INT

ZA

KET

AIN

-G

URU

NEA

REK

IKO

AK

.B2

.-Ez

taba

idak

egite

a.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

1.-E

kosis

tem

aer

edua

k.A

2.-E

ragi

nak.

B1.-

Erag

inen

iden

tifik

azio

a.B4

.-O

ndor

ioei

buru

zko

ezta

baid

a.C

3.-E

ragi

nen

aurr

ean

sent

ikor

tu e

tako

ntzie

ntzia

hart

zea.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A3.

-Nat

ur g

unea

ket

apa

isaia

unita

teak

.A

4.-I

ngur

ugiro

aet

abe

reko

ntse

rbaz

ioa.

B3.-

Ingu

rune

aren

eta

giza

ekin

tzen

arte

koel

karr

erag

ina.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

KO-

MU

NIK

AB

IDEE

TAN

.B

6-H

IZK

UN

TZ

AIK

ASK

ETET

AN

.P

roze

dura

zko

eduk

iak:

A6.

-Igo

rlear

enas

moa

ezag

utze

a..



L A A V E N T U R A D E D E S C U B R I R L A C O S TA



atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

Hez

kunt

za

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

8.-P

AD

UR

AR

AG

OA

Z.

B2-

SIST

EMA

MA

TER

IALE

NA

NIZ

TASU

NA

.A

3.-U

ra,o

saer

aet

apr

opie

tate

ak.

A6.

-Lan

dare

aket

aan

imal

iak:

anizt

asun

a.A

7.-B

este

lako

orga

nism

oak.

B4.-

Tekn

ika

espe

ri-m

enta

len

erab

ilera

.B5

.-La

ndar

eet

aan

imal

ien

iden

tifik

azio

aet

asa

ilkap

ena.

C2.

-Pais

aiare

kiko

jakin

-min

a.B

5-A

LDA

KET

AK

SIST

E-M

AB

IZID

UN

ETA

N.

A1.

-Bizi

tza

ziklo

a.A

3.-E

goki

tzea

.B1

.-Be

hake

taet

ade

skrip

zioa.

B9-

IZA

KIB

IZID

UN

ENA

RTEK

OEL

KA

RRE-

KIN

TZ

AK

ETA

IN-

GU

RUN

EARE

KIK

OA

K.

A3.

-Kat

e tr

ofik

oak.

B1.-

Land

ala

na.

B2.-

Ezta

baid

akeg

itea.

B5.-

Kat

e tr

ofik

oak

egite

a.C

1.-H

arre

man

enko

nple

xuta

suna

zoh

artz

ea.

C2.

-Ara

uak

erre

spet

atu

eta

onar

tzea

.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A3.

-Nat

ur g

unea

ket

apa

isaia

unita

teak

.A

4.-I

ngur

ugiro

aet

aho

rren

kont

serb

azio

a.B2

.-In

form

azio

abi

latz

eaet

ala

ntze

a.B3

.-In

guru

near

enet

agi

zaja

rdue

rare

nar

teko

elka

rrek

intz

a.C

1.-A

urki

kunt

zak

egite

koet

aga

uzak

ezag

utze

koja

kin-

min

a.C

2.-T

oler

antz

ia.

C3.

-Par

teha

rtze

koja

rrer

a.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

TSO

NEN

ART

EKO

HA

RR

EMA

NET

AN

.B

6-H

IZK

UN

TZ

AIK

ASK

UN

TZ

AN

.

B1-

BEH

AK

ETA

ETA

PER

TZ

EPZ

IOA

.A

4.-P

ertz

epzio

rako

elem

entu

ak.

A5.

-Iku

smen

mem

oria

.A

8.-E

gitu

rak,

kolo

reak

eta

form

ak.

B1.-

Ingu

rune

aren

haus

nark

eta

zuhu

rra

egite

a.B4

.-D

eskr

ipzio

sen

tsor

iala

eta

pert

zepz

iozk

oa.

C1.

-Nor

bera

ren

sent

sazio

ezha

usna

rket

aeg

itea.

C4.

-Ald

aket

enau

rrea

nse

ntik

orta

suna

.B

2-H

IZK

UN

TZ

AP

LAST

IKO

AET

AIK

USI

ZKO

A.

A4.

-Sor

men

proz

esua

.A

5.-K

omun

ikaz

iopr

ozes

ua.

B3-A

dier

azpe

net

ako

mun

ikaz

iobi

deak

eta

tekn

ikak

.


Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us H

ezku

ntza

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA


L A A V E N T U R A D E D E S C U B R I R L A C O S TA



A.6

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

bere

ondo

rioak

ingu

rugi

roan

.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

1.-E

kosis

tem

aer

edua

k.A

2.-E

ragi

nak.

B1.-

Ingu

rune

akja

sate

ndi

tuen

erag

inak

iden

tifik

atze

a.B3

.-Ib

ilbid

eak

pres

tatz

ea.

B4.-

Ingu

rugi

roar

enus

tiape

nen

ondo

rioei

buru

zko

ezta

baid

a.C

1.-I

ngur

unea

zai

ndu

eta

erre

spet

atu

beha

rra.

C3.

-Era

gine

nau

rrea

nse

ntik

ortz

ea.

9.-M

UG

AR

IKG

AB

EKO

BID

AIA

RIA

K.

B9-

IZA

KIB

IZID

UN

ENA

RTEK

OEL

KA

RREK

IN-

TZ

AK

ETA

ING

URU

NEA

-RE

KIK

OA

K.

B11

-A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

ondo

rioak

ingu

rugi

roan

.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

1.-E

kosis

tem

aer

edua

k.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urug

iroa

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

B2.-

Info

rmaz

ioa

bila

tu e

tala

ntze

a.B4

.-Ko

mun

ikaz

ioa.

C3.

-Par

teha

rtze

koja

rrer

a.





Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us H

ezku

ntza

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

A2.

-Era

gina

k.A

3.-K

onts

erba

zioet

aho

beku

ntza

ekin

tzak

.B1

.-In

guru

neak

jasa

ndak

oer

agin

enid

entif

ikaz

ioa.

10.-

ITSA

SOA

KU

TSA

TU

TAD

AG

O,N

OR

KK

END

UKO

DIO

KU

TSA

DU

RA

?

B1-

MA

TER

IAET

AB

ERE

OSA

GA

IAK

.A

3.-S

ubst

antz

iaki

mik

oak

egun

erok

obi

zitza

n.B4

.-Ko

npos

atu

kim

ikoe

nos

agai

enez

agut

za.

B5.-

Tres

naar

runt

ener

abile

ra.

C1.

-Zen

bait

subs

tant

zien

erab

ilera

kdu

enga

rran

tzia

.B

2-SI

STEM

AM

AT

ERIA

LEN

AN

IZTA

SUN

A.

A3.

-Ura

ren

araz

oaba

liabi

degi

sa.

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

ondo

rioak

ingu

rugi

roan

.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

2.-G

izaki

ener

agin

ak.

B1.-

Erag

inen

iden

tifik

azio

a.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urug

iroa

eta

bere

kont

serb

azio

a.B1

.-A

razo

akpl

ante

atze

a.B3

.-In

guru

near

enet

agi

zaja

rdue

rare

nar

teko

elka

rrek

intz

aaz

tert

zea.

C3.

-Par

teha

rtze

koja

rrer

a.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKET

ETA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gorle

aren

asm

oaez

agut

zea.

A8.

-Tes

tua

inte

rpre

tatz

ea.

A13

.-Te

stue

tako

gaia

iden

tifik

atze

a.A

18.-

Idat

zizko

doku

men

tazio

iturr

ien

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B4.-

Esak

unea

ren

xede

a.Ja

rrer

aed

ukia

k:B1

.-Be

stee

nid

eiak

erre

spet

atze

a.






Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us H

ezku

ntza

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

B2.-

Egun

goag

iriek

inla

neg

itea.

B4.-

Ingu

rugi

roar

enus

tiape

nen

ondo

rioei

buru

zko

ezta

baid

a.C

3.-E

ragi

nen

aurr

ean

sent

ikor

tzea

.

11.-

AR

GII

BIL

IIT

SASE

RTZ

EKO

ERA

GIN

EKIN

!

B5-

ALD

AK

ETA

KSI

STE-

MA

BIZ

IDU

NET

AN

.A

2.-P

opul

azio

aren

hazk

unde

aet

aho

rren

ondo

rioak

.B

11-O

SASU

NA

OR

EKA

GIS

A.

A2.

-Giza

kien

kont

sum

oaet

abe

reon

dorio

akin

guru

giro

an.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

A2.

-Giza

kien

erag

inak

.A

3.-K

onts

erba

zioet

aho

beku

ntza

rako

berr

esku

ratz

eek

intz

ak.

B4.-

Ingu

rune

a us

tiatz

eare

non

dorio

eibu

ruzk

oez

taba

ida.

C2.

-Iza

kibi

zidun

enet

agi

zaki

aren

arte

kom

enpe

kota

suna

ezag

utze

a.C

3.-E

ragin

enau

rrea

nse

ntik

ortz

ea.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urug

iroa

eta

bere

kont

serb

azio

a.B3

.-In

guru

near

enet

agi

zaja

rdue

ren

arte

koel

karr

ekin

tzar

enaz

terk

eta.

C2.

-Tol

eran

tzia

.C

3.-P

arte

hart

zeko

jarr

era.

B3.

-BA

LIA

BID

EAK

ETA

HO

RIE

NU

STIA

KET

A.

A3.

-Leh

enga

ien

eta

ener

gia

iturr

ien

ustia

keta

eta

kont

sum

oa.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gorle

aren

asm

oaez

agut

zea.

A8.

-Tes

tua

inte

rpre

tatz

ea.

A13

.-Te

stue

tako

gaia

iden

tifik

atze

a.A

18.-

Idat

zizko

doku

men

tazio

iturr

ien

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B4.-

Esak

unea

ren

xede

a.Ja

rrer

azko

eduk

iak:

B1.-

Best

een

idei

aker

resp

etat

zea.





A.6 J A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R AN

atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

Hez

kunt

za

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

12.-

BID

EGA

BEK

ERIE

IB

URU

ZKO

INFO

RM

AZ

IOA

JASO

TZ

EN.

B1-

MA

TER

IAET

AH

OR

REN

OSA

GA

IAK

.A

3.-S

ubst

antz

iaki

mik

oak

egun

erok

obi

zitza

n.B

2-SI

STEM

AM

AT

ERIA

-LE

NA

NIZ

TASU

NA

.B2

.-G

aur

egun

goal

bist

eez

balia

tzea

.B

9-IZ

AK

IBIZ

IDU

NEN

ART

EKO

ELK

ARR

E-K

INT

ZA

KET

AIN

-G

URU

NEA

REK

IKO

AK

.A

3.-K

ate

trof

ikoa

k.C

1.-H

arre

man

enko

nple

xuta

suna

zoh

artz

ea.

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

horr

enon

dorio

akin

guru

giro

an.

B1.-

Osa

suna

reki

n ze

rikus

iadu

enin

form

azio

ala

ntze

a.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

2.-G

izaki

ener

agin

ak.

B1.-

Erag

inen

iden

tifik

azio

a.B2

.-Eg

ungo

agiri

ekin

lan

egite

a.B4

.-In

guru

nea

ustia

tzea

ren

ondo

rioei

buru

zko

ezta

baid

a.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urug

iroa

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

B1.-

Ara

zoak

plan

teat

zea.

C3.

-Par

teha

rtze

koja

rrer

a.B

11-K

ULT

UR

LEN

GO

AIA

KET

AKO

MU

NIK

AZ

IOA

.A

2.-K

omun

ikab

idea

ket

aho

rien

pape

rairi

tzia

kbi

dera

tzer

akoa

n.B4

.-O

ndor

ioak

adie

razt

erak

oan

tald

ela

na.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKET

ETA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gorle

aren

asm

oaez

agut

zea.

A8.

-Tes

tua

inte

rpre

tatz

ea.

A13

.-Te

stue

tako

gaia

iden

tifik

atze

a.A

18.-

Idat

zizko

doku

men

tazio

iturr

ien

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B4.-

Esak

unea

ren

xede

a.






Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us H

ezku

ntza

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

13.-

EGU

NB

ETEK

OT

XA

NG

OA

ITSA

SERT

ZER

A.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

TSO

NA

RTEK

OH

AR

REM

AN

ETA

N.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gorle

aren

asm

oaez

agut

zea.

A14

.-Te

stua

antz

ezpe

nbi

dez

adie

razt

ea.

B2.-

Aho

zko

eta

idat

zizko

hizk

untz

aren

erab

ilera

.B5

.-A

hozk

o te

stue

nek

oizp

ena.

Kon

tzep

tuzk

oed

ukia

k:B4

.-Es

akun

eare

n xe

dea.

D9.

-Hitz

aren

ahoz

koiru

dika

pena

.Ja

rrer

azko

eduk

iak:

B9.-

Kom

unik

azio

ekin

tzar

en x

edea

zko

ntzie

ntzia

tzea

.B1

3.-K

einu

,gor

putz

eta

soin

u bi

dezk

opo

rtae

raar

auak

balo

ratz

ea.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

.A

4.-S

ortz

epr

ozes

ua.

A5.

-Kom

unik

azio

proz

esua

.A

6.-S

orm

ena

oina

rrig

isa.

B4-

EXP

RES

IÓN

CO

RP

OR

AL.

A1.

-Exp

resió

nco

rpor

alco

mo

leng

uaje

.A

3.-E

lcue

rpo

expr

esivo

.B1

.-U

sode

los

med

ios

expr

esivo

s de

lcue

rpo.

B2.-

Uso

deha

bilid

ades

expr

esiv

as.

C1.

-Val

orac

ión

dela

spo

sibili

dade

sex

pres

ivas

del

cuer

po.

C4.

-Des

inhi

bici

ón y

aper

tura

.

C3.

-Era

gine

nau

rrea

nse

ntik

ortz

ea.






atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

Hez

kunt

za

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

14.-

HIT

ZTA

ILER

RA

.B

9-IZ

AK

IBIZ

IDU

NEN

ART

EKO

ELK

ARR

E-K

INT

ZA

KET

AIN

-G

URU

NEA

REK

IKO

AK

.B2

.-Ez

taba

idak

egite

a.C

1.-H

arre

man

enko

nple

-xu

tasu

naz

ohar

tzea

.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urug

iroa

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

C3.

-Par

teha

rtze

koja

rrer

a.

B5.

HIZ

KU

NT

ZA

PER

TSO

NEN

ART

EKO

HA

RR

EMA

NET

AN

.B

6-H

IZK

UN

TZ

AIK

ASK

UN

TZ

AN

.

15.-

KA

ZET

AR

ILA

NET

AN

.B

1-M

AT

ERIA

ETA

HO

RR

ENO

SAG

AIA

K.

A3.

-Sub

stan

tzia

kim

ikoa

keg

uner

oko

bizit

zan.

B2-

SIST

EMA

MA

TER

IALE

NA

NIZ

TASU

NA

.B2

.-G

aur

egun

goal

bist

eez

balia

tzea

.B

9-IZ

AK

IBIZ

IDU

NEN

ART

EKO

ELK

ARR

E-K

INT

ZA

KET

AIN

-G

URU

NEA

REK

IKO

AK

.A

3.-K

ate

trof

ikoa

k.C

1.-H

arre

man

enko

nple

xuta

suna

zoh

artz

ea.

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

horr

enon

dorio

akin

guru

giro

an.

B1.-

Osa

suna

reki

nha

rrem

ana

duen

info

rmaz

ioa

lant

zea.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

B1-

GIZ

AD

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Med

ioam

bien

te y

su

cons

erva

ción

.C

3.-P

arte

hart

zeko

jarr

era.

B2-

ESPA

ZIO

AN

OLA

BET

ETZ

END

EN:

DEM

OG

RA

FIA

,H

AB

ITA

TAET

AH

IRIG

INT

ZA

.A

1.-B

alia

bide

enba

nake

taez

berd

ina.

B3.-

Balia

bide

aket

aho

rien

ustia

keta

.A

3.-L

ehen

gaie

net

aen

ergi

aitu

rrie

nus

tiake

taet

ako

ntsu

moa

.B1

.-A

razo

enet

ahi

pote

sien

aurk

ezpe

na.

B4-A

ntol

aket

aek

onom

ikoa

.A

3.-G

arap

enez

berd

ina:

ipar

raet

ahe

goa.

B1.-

Hip

otes

iak

aurk

ezte

a.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

GIZ

ART

EKO

MU

-N

IKA

BID

EETA

N.

B4-

HIZ

KU

NT

ZA

ERA

KU

ND

EA

RTEK

OH

AR

REM

AN

ETA

N.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

TSO

NEN

ART

EKO

HA

RR

EMA

NET

AN

.B

6-H

IZK

UN

TZ

AIK

ASK

UN

TZ

AN

.P

roze

dura

zko

eduk

iak:

B1.-

Egoe

raid

entif

ikat

zea.

B2.-

Aho

zko

eta

idat

zizko

hizk

untz

aren

erab

ilera

.B3

.-Ed

ukia

plan

ifika

tzea

.B4

.-Te

stue

nek

oizp

ena.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:A

1.-H

izkun

tza

kom

unik

abid

egi

saba

lora

tzea

.B1

.-Be

stee

nid

eiak

erre

spet

atze

a.

B1-

BEH

AK

ETA

ETA

PER

TZ

EPZ

IOA

.A

1.-E

gint

zaar

tistik

oaet

airu

dia.

A2.

-Iru

dia/

erre

alita

tea.

A4.

-Per

tzep

ziora

koel

emen

tuak

.A

5.-I

kusm

enm

emor

ia.

A6.

-Iku

smen

hizk

untz

aren

kode

ak.

A7.

-Iru

dien

ezau

garr

iak.

B1.

-IN

GU

RUA

REN

BEH

AK

ETA

ZU

HU

RR

A.

B3-

AD

IER

AZ

PEN

ETA

KOM

UN

IKA

ZIO

TEK

NIK

AK

ETA

BID

EAK

.A

2.-A

dier

azpi

de te

knik

ak.

A4.

-Iru

dia

adie

razt

eko

bide

ak.

B1.-

Tekn

ikak

espe

rimen

tatz

ea.






Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us H

ezku

ntza

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

A2.

-Era

gina

k.B1

.-Er

agin

enid

entif

ikaz

ioa.

B2.-

Gau

rko

agiri

ekin

lan

egite

a.B4

.-In

guru

nea

ustia

tzea

ren

ondo

rioei

buru

zko

ezta

baid

a.C

3.-E

ragi

nen

aurr

ean

sent

ikor

tzea

.

B2.-

Info

rmaz

ioa

bila

tu e

tala

ntze

a.—

Bizit

zam

oral

aet

ago

goet

aet

ikoa

.A

5.-E

gita

smo

etik

oak.

B7.-

Test

uak

berr

ikus

tear

enga

rran

tzia

balo

ratz

ea.

B9.-

Kom

unik

azio

ekin

tzen

xede

azko

ntzie

ntzia

tzea

.B1

7.-I

turr

iezb

erdi

nen

erab

ilera

balo

ratz

ea.

B18.

-Tek

nolo

gia

berr

ien

erab

ilera

ren

aurr

ean

inte

resa

eta

jarr

era

kriti

koa.

C2.

-Mat

eria

lak

eta

tres

nak

erab

iltze

koin

tere

sa.

C6.

-Tal

deka

koja

rdue

reta

npa

rte

hart

zea.

C8.

-Iku

smen

ezko

balia

bide

enba

lora

zioa.






A.6.2. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURAM

usik

aTe

knol

ogia

Etik

aG

orpu

tz H

ezku

ntza

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

1.-Z

ERIR

AD

OK

ITZ

END

IZU

ITSA

SOA

K?

B1-

MU

SIK

AH

IZK

UN

TZ

AA

1.So

inua

.

3.-P

REN

TSA

KOIN

FOR

MA

ZIO

AB

IZIT

ZA

MO

RA

LAET

AH

AU

SNA

RK

ETA

ETIK

OA

B3.N

eurr

ialte

rnat

iboa

kba

lioes

tea

7.-P

AD

UR

AEZ

AG

UT

ZEN

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

AB3

.Neu

rria

ltern

atib

oak

balio

este

a

8.-P

AD

UR

AR

AG

OA

ZB

1-M

USI

KA

HIZ

KU

NT

ZA

A1.

Soin

uaA

2.Isi

ltasu

naba

liabi

degi

saB2

.Isilt

asun

apr

aktik

aner

abilt

zea

B5-

ING

URU

NER

AEG

OK

ITZ

EKO

JAR

DU

ERA

KK

ontz

eptu

zko

eduk

iak

A2.

Nat

ur in

guru

nean

jard

uera

kan

tola

tzea

Pro

zedu

razk

oed

ukia

kB2

.Nat

ur in

guru

neko

bere

zko

elem

entu

aker

abilt

zea

10.-

ITSA

SOA

KU

TSA

TU

TAD

AG

O,N

OR

KK

END

UKO

DIO

KU

TSA

DU

RA

?

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

AA

6.Le

geak

A5.

Proi

ektu

etik

oak

B3.N

eurr

ialte

rnat

iboa

kba

lioes

tea.






Mus

ika

Tekn

olog

iaEt

ika

Gor

putz

Hez

kunt

za

JARD

UER

ENZ

ERRE

ND

AC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

13.-

EGU

NB

ETEK

OT

XA

NG

OA

ITSA

SERT

ZER

A

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

AA

4.G

arai

hone

tako

araz

oak:

kont

sum

ismoa

B3.N

eurr

ialte

rnat

iboa

kba

lioes

tea

B4.

GO

RPU

TZ

AD

IER

AZ

PEN

AK

ontz

eptu

zko

eduk

iak

A1.

Gor

putz

adi

eraz

pena

hizk

untz

agi

saA

3.A

dier

azpe

net

ako

mun

ikaz

ioba

liabi

deak

Pro

zedu

razk

oed

ukia

kB1

.Gor

putz

aren

adie

razp

enba

liabi

deak

azte

rtu

eta

erab

iltze

aJa

rrer

azko

eduk

iak

C2.

Adi

eraz

pen

eta

kom

unik

azio

balia

bide

akai

ntza

t har

tzea

15.-

KA

ZET

AR

ILA

NET

AN

B3-

AU

RK

IKU

NT

ZA

ETA

IDEI

AK

AD

IER

AZ

TEA

B1.O

rden

ala

ngr

afik

oeta

nB4

.Mar

razk

ien

inte

rpre

tazio

aC

1.Tr

esna

ket

am

ater

iala

kB

5-M

AT

ERIA

LET

AER

AG

ILE

TEK

NO

LOG

IKO

AK

C2.

Eral

datz

eet

abi

rzik

latz

epr

ozes

uak

B6.A

NTO

LAK

ETA

ETA

KU

DEA

KET

ATE

KN

IKA

KA

1.A

giria

keg

itea

C1.

Oin

arriz

koad

min

istra

zioag

iriak



76

1. ja

rdue

raA.7 J A R D U E R E N D E S K R I P Z I OA

ZER IRADOKITZEN DIZUITSASOAK?

Berariazko helburuak:

• Sentimenen bidez jasotako inpresio-ak identifikatzea.

• Errealitate bera modu desberdine-tan uler daitekeela ohartzea.

Iraupena: 30´

Jardueraren garapena:

Jarduera hau bakarka egingo dute, gutxi gora-behera 30 minututan. “Itsaso” hitzak zer ira-dokitzen dien galdetuko zaie. Lan horretan la-guntzeko fitxa bat dute, eta bertan itsasoareneta ondorengo elementuen arteko harremanaadieraziko dute:

• Kolore bat edo kolore multzo bat.

• Usain bat.

• Zapore bat.

• Soinu bat (altua, baxua, musika no-tak...).

• Ukimen sentimen bat.

• Hitz bat edo hitz multzo bat.

Behin jarduera bakarka burutu ostean, ikasleekjaso dituzten sentsazioen berri adieraziko die-te bestei, eta zera azpimarratuko da: itsasoak

iradokitzen dituen sentimenak anitzak direlapertsonen artean, eta itsasoa etengabe alda-tzen ari den sistema dinamikoa denez, senti-men horiek aldatu egiten direla urtaro batetikbestera, gauetik egunera...

Beharrezko materiala:

• Ikasleen fitxa. 103-105 or.

• Eskulanetarako materiala.

Ebaluazio irizpideak:

• Jardueran parte hartzeko interesaadierazi dute.

• Emaitzak denen artean aztertzera-koan parte hartu dute.

• Ez dute eragozpenik izan taldeetanberen pertzepzioak eta bizipenakadierazteko.

• Pertsona bakoitzak itsasoarekinduen harremana kontutan hartuta,aintzat hartu dituzte pertsona ho-riek dituzten ideia desberdinak.

• Parte hartzeak ugariak eta esperien-tziak era askotakoak izan dira, etahorrek emaitzak denen artean az-tertzea aberastu egin du.

• Taldekideen artean errespetuzko gi-roa nagusitu da.

• Itsasertzari buruzko gaiarekin laneanjarraitzeko gogoa adierazi dute.




J A R D U E R E N D E S K R I P Z I OA

77

2. ja

rdue

raA.7

ITSASOAREKIN ETAITSASERTZAREKINLOTUTAKO HITZAK


• Itsasertz edo itsasoko ekosistemariburuzko hiztegia zabaltzea.

• Hainbat hitzen esanahia jakitea, etahitz horiek itsasertz ekosistemari bu-ruzko eduki orokorragoekin erlazio-natzea.

Iraupena: 60´


Taldeka edo bakarka, itsasoarekin edo itsaser-tzarekin zerikusia duten hitzen zerrenda bategingo dute eta hitz horien esanahia zehaztu.Ezagutzen ez dituzten hitzen esanahia ezagu-tzeko hiztegia erabili ahal izango dute.

Itsasoarekin edo itsasertzarekin, zeharka nahizzuzenean, zerikusia duten materialak erabil di-tzakete lan hori burutzeko, hala nola, argazkiak(aldizkari, egunkari, etxetik... ateratakoak), ira-garkiak, itsasaldeko ekosistemaren hormiru-dia... Material horietatik zerrenda bat atera be-har dute eta laneko fitxan apuntatu.

Hortik aurrera, talde edo ikasle bakoitzak gai-nerako ikasleei zerrendatutako hitzak adierazi-ko dizkie, eta irakasleak gaiaren arabera mul-tzotan sailkatuko ditu. Multzoen izenburua ezda adieraziko. Horrela, ikasleak berak izangodira multzo bakoitzeko hitzek beren arteanduten harremana ikusi eta zehaztuko dutenak.Behin adostasun batera iritsitakoan, multzobakoitzari honako izenburua jarriko zaio:

Jarraian, ikasleei multzo horiek dituen fitxa etahori osatzeko informazio osagarria emangozaizkie.

Beharrezko material:

• Ikasleen fitxa. 106 or.

• CEIDAk argitaratutako “itsasaldekoekosistema” hormirudia.

• Argazkiak, aldizkariak eta egunkariak.

• Egunkarietako iragarkiak.

• Hiztegia.



• Ikasleek jarduera hasieran gutxiene-ko hiztegi bat badute.

• Ikasle gehienek hitzak adierazterako-an era aktiboan hartu dute parte.

• Azkenik, ikasleak proposatutako bostmultzoak identifikatu ditu, eta gai dalau hitzetatik hiru gutxienez bere le-kuan kokatzeko.


Elem

entu

Abi

otik

oak

Elem

entu

Biot

ikoa

k

Elem

entu

Ant

ropi

koak

Erag

inak

eta

araz

oak

Best

elak

oak



A.7 J A R D U E R E N D E S K R I P Z I OA

78

3. ja

rdue

ra PRENTSAKOINFORMAZIOA


• Itsas inguruneak jasandako hainbateraginen inguruan ikasleen ideiakadieraztea.

• Hondakinak itsasora botatzeak da-karren mehatxua eta ingurugiroanduen eragina baloratzea.

• Giza jardueren eta itsas ekosiste-men egoera orokorraren arteko ha-rremanari buruzko interesa sortzea.

Iraupena: 50´


Orain dela urte batzuk Santander aldean hildaazaldu zen bale bati buruzko albistea emangozaie. Balearen urdailean 50 kg plastiko aurkituzituzten, baleak berak irentsitakoak.

Talde bakoitzari albistea irakurtzea eskatukozaio, ozenki edo bakoitzak bere barnerako.Testutik ideia nagusi batzuk aterako dituguhausnarketara bultzatuko dituen galderak egi-nez. Jarraian, ikasgelan eztabaida sortuko da,honelako gertaerek itsas ekosisteman dituzteneraginei eta horietatik eratorritako arazoeiburuzko ondorioak ateratzeko.

Eztabaidan zehar, egokia dirudien unean, hona-ko informazioa erantsi daiteke:

• Arrantzaleek urtean itsasoan200.000 tona inguru pita eta plasti-kozko sare botatzen edo galtzen di-tuzte.

• Urtean itsasora sei milioi tona plas-tiko botatzen dela uste da.

• Plastikoak milaka eta milaka urte be-har ditu degradatzeko. Plastiko horiarrainentzat eta hegaztientzat tran-pa bat da, izan ere bertan kateaturikgelditu edota plastikoa irentsi, etaahuleriak jota hiltzen dira.

• Itsasora erortzen den plastikozkoontzi batek 100 urte behar ditu de-gradatzeko.

• Urtero plastikoaren eraginez milioibat itsas hegazti hiltzen dira eta ta-maina handiko 100.000 bat animalia(baleak, delfinak, fokak...).

Lana osatzeko antzeko albisteak bilatzeko es-katuko zaie ikasleei, hau da, ekosisteman izan-dako eraginekin zerikusia duten albisteak.




• Talde lanaren ondorioz ikasleak in-plikatu egin dira.

• Ikasleak gai izan dira albistetik oina-rrizko ideiak ateratzeko.

• Irtenbideak planteatzerakoan isur-keten arazoan norberak duen eran-tzukizuna kontutan hartu dute.





79

4. ja

rdue

raA.7

ITSASERTZEKOEKOSISTEMAKEZAGUTZEN


• Euskal itsasertza osatzen duten eko-sistemak ezagutzea.

• Ekosistema bakoitzaren ezaugarriakzehaztea.

• Inguru fisiko bakoitzaren eta bertanbizi diren animalia eta landareen ar-teko harremana zehaztea.

• Ekosistemetan eraginek sortutakoondorioak baloratzea.

Iraupena: 60´ edo gehiago.


Jarduera bakarka edo talde txikitan burutudaiteke. Lau zati ditu:

1.- Akatsaren bila:

Jarduerari hasiera emateko itsasoko bost eko-sistema eta bakoitzean dauden izaki bizidun ai-pagarrienen irudiak izango dituzte:

• Dunak eta hondartzak

• Itsas labarrak

• Padurak

• Urradura plataformak

• Itsaso zabala

Irudia ekosistemaren izenik gabe agertzen da,eta asmatu egin beharko dute.

Ekosistema bakoitzak akats bat du, akats horizein den asmatu beharko dute ikasleek, horre-tarako informazio osagarria erabiliz. Ekosiste-ma horri ez dagokion organismo bat agertzenda bertan, eta zein den adierazi beharko dute.

Amaitzeko, hainbat galdera egingo zaizkie. Gal-dera horien helburua honakoa da: izaki bizidu-nak ingurunera nola egokitzen diren, zein eko-sistema mota dauden eta horien artekoelkarrekintzak nolakoak diren hausnartu etaeztabaidatzea.

2.- Ekosistema bakoitza identifikatu

Bigarren pausoa ekosistema bakoitzaren des-kripzioa ematea litzateke, baina ekosistemarenizen eta guzti. Ikasleek aurrez eman zaizkienirudiak identifikatu eta ekosistemen izenakeman beharko dituzte.

Gainera, ekosistemaren deskripzio bakoitzetikekosistema horren hiru ezaugarri nagusiakzein diren zehaztu (ezaugarri fisikoak, fauna,flora...) eta taulan idatziko dituzte.

3.- Kate trofikoa irudikatu

Ikasleei bi zutabeko taula bat aurkeztuko zaie.Bertan, “itsaslabar ekosisteman” bizi direnhainbat izakiren zerrenda azalduko da. Lehe-nengo zutabeak hainbat organismo irudikatzenditu, eta bigarrenak, berriz, lehenengo zutabe-ko organismoek jaten dituzten beste hainbat.

Bestetik, aipatutako izaki bizidun horien iru-diak emango zaizkie, bakoitza bere izenarekin.Gezien bidez “nork jaten du nor” jokoan par-te hartu eta, aurretik emandako informazioaerabiliz, elikagai katean ematen diren harrema-nak zehaztu ditzan lortu nahi da.

Amaitzeko, gogoetarako eta taldean eztabaida-tzeko hainbat gai emango zaizkie.

4.- Minamatako kasua Japonian

Japoniako arrantzaleen herrixka batean jazota-ko gertakari baten berri emango zaie, itsasoanmerkurio isurketa batek eragindako kutsadu-rari buruzko gertakaria.Jardueraren helburua testua irakurri (bakarkaedo ozenki) eta isurketak itsasoan eta itsasoa-rekin lotutako lau ekosistemetan (jarduera ho-





80

4. ja

rdue

ra netan bertan ikasitakoak) sortutako ondorio-ez pentsa dezatela da.

Orientabide didaktikoak:

Hainbat kontzepturen esanahia gogoratzea ko-meniko litzateke, besteak beste, ekosistema,biotopo eta biozenosi kontzeptuak. Eta aurre-tik landu ez badira, landu egin beharko lirate-ke.


• Ikasleen fitxak 110-120 or.

• Itsasoko landare eta animalien gida(aukerakoa).



• Ikasleak gai dira ekosistemetan azal-tzen diren akatsak antzemateko.

• Azaldutako arrazoibide gehienak ba-liozkoak dira, datu errealetan oina-rrituta daude.

• Ekosistema, biotopo eta biozenosikontzeptuak ondo identifikatu dituz-te.

• Jarduera amaitutakoan, landutakobost ekosistema motak bereiztekogai dira.

• Ekosistema jakin batean jazotakogertaera batek gainontzeko ekosis-temetan izan ditzakeen ondorioakulertzen dituzte.

• Ikasleak gai dira eragin bat katetrofìko batean mailaz maila nola pa-satzen den zehazteko.

Informazio osagarria:

• EKOSISTEMA: naturako oinarrizkounitatea da, espezie ezberdineko iza-kien komunitatea. Espezie motak etahorien ugaritasuna espezieak ingura-tzen dituen ingurune fisikoaren ara-berakoa izango da, eta espezieen bizijarduerak ekosistemaren aldaketakeragin ditzake.

• BIOZENOSIA: elkar baldintzatzenduten eta espazio fisiko jakin bathartzen duten organismoen (izakibizidunen) komunitatea da.

• BIOTOPOA: biozenosiak eta horiosatzen duten faktore fisiko kimiko-ek hartzen duen espazioa da.


EKOSISTEMA

FAKTORE ABIOTIKOAK(BIOTOPOA)

FAKTORE BIOTIKOAK(BIOZENOSIA)

INGURUNEA ANIMALIAK LANDAREAK

Honakoek baldintzatzen dute:KLIMAK

GEOLOGIAKHIDROLOGIAK

INGURUGIRO KALITATEAK

ESPEZIE DIBERTSITATEAANTOLAKETA ETA HARREMANAK

DESBERDINTASUNAK ETA ANTZEKOTASUNAK

ERABILERAK ETA ERALDAKETAK




81

A.7

5. ja

rdue

ra IKUSI-MAKUSI: NOLABIZI DA ETA ZERLORTZEN DU


• Itsas ingurunearen biodibertsitateaaintzat hartzea.

• Itsas inguruneko bizidunak eurenekosistemetara nola moldatzen di-ren ezagutzea.

• Gizakiak sortutako desorekak habi-tateko eraldaketekin erlazionatzea.

Iraupena: 60´


1.- Jarduera hasteko ikasleei galdera batzukegingo zaizkie gaian sar daitezen.Adibidez, ho-nako galderak egin dakizkieke:

• Izaki bizidunek bizileku duten ingu-runetik zer lortzen dute?

• Nola moldatzen dira ingurunera?

• Zergatik dira lauak karramarroak?

• Nolakoa izan behar da zirrikitu ba-tean bizitzeko?

• Eta hondarretan lurperatzeko?

• Eta haitzetan itsatsita bizitzeko?

• Nolako mokoa eduki behar da hai-tzetatik lapak eta muskuiluak ken-tzeko?

• Eta padura batean jan ahal izateko?Galdera horretarako adibidetzatmokozabala jar daiteke: "mokozaba-lari hegazti iragazlea deritzo lohiairagazi eta arrain eta krustazeo txi-kiak harrapatzeko (esaterako izki-rak) mokoa iragazki moduan erabil-

tzen duelako. Padurako lohietan etamarea jaisten denean geratzen direnputzuetan bilatzen du bere janaria."

• Harraparietatik nola ezkutatzen etakamuflatzen dira horien harrapakinaez izateko?

2.- Hasteko, marrazkiak ikusi eta biodibertsita-teari buruzko testu bat irakurriko dute (ba-karka egin dezakete edo ozenki). Hori egin on-doren, biodibertsitate hitzaren esanahia azaldubeharko dute.

3.- Jarraian, hainbat izaki bizidunen irudiakizango dituzte. Irudiotan ingurunera moldatze-ko duten ezaugarri nabarmenena adieraztenda, eta irudiaren ondoan izaki bizidun horienhainbat ezaugarri garrantzitsu.

Ikasleei fitxa bana banatuko zaie eta fitxa ho-rretan oinarrituko dira lana egiteko. Aurretikeman zaien izaki bizidunen zerrendatik hona-koa zehaztu behar dute:

• Animaliaren edo landarearen izena.

• Horren habitata.

• Ingurunera nola moldatzen den.

• Bizidunaren inguruan burutzen dengiza jarduera, eta horrek sortutakokalteak.

Lana amaitutakoan denon artean aztertuko da.Bereziki, laugarren zutabeari emango zaio ga-rrantzia, eta gizakiaren eskuhartzearen eragi-nei irtenbidea emateko hausnarketa egin etaalternatibak planteatuko dira.

4.- Gaiarekin jarraitzeko, Urdaibai BiosferarenErreserbako irudi bat dute (A-3 tamainan). Iru-dian Urdaibaiko izaki bizidun batzuk daudemarraztuta. Izaki horietako bat –lertxuntxotxikia– ez da bertakoa, eta ingurune horretaranola egokitu den azaltzen saiatu beharko dute.

Jardueraren ondoren gaia eztabaidatzeko etazentratzeko galderak:



• Bildumazaletasuna edo maskota za-letasuna: nork egiten duen, nola etazergatik. Horren ondorio kaltega-rriak.

• Espezieen trafikoaren ondorioak.

• Animaliak abandonatzea eta anima-liak beste ekosistema batzuetaramoldatzea.Horrek dituen ondorioak.



• Itsas flora eta faunaren gida.



• Biodibertsitate kontzeptua ulertudute.

• Moldaera zer den ulertu dute, etagai dira adibide bat jarri eta arrazoi-tzeko.

• Gizakiaren jarduerak eragindakoarazoen alternatiba errealak propo-satu dituzte.

• Gaia denen artean aztertzerakoangehienek taldearen ideiak jasotzekojarrera ona adierazi dute.

• Askatutako maskotek ekosistemanaturaletan duten eraginaren aurre-an sentikorrak dira.



82

5. ja

rdue

ra





83

A.7

6. ja

rdue

ra DUNA EKOSISTEMAEZAGUTZEN


• Duna eta hondartzen funtzio ekolo-gikoez hausnartzea.

• Dunek kostaldearen babesean dutengarrantzia aintzat hartzea.

• Gure kostaldeko duna nagusiak etahorien egungo egoera ezagutzea.

• Gizakiak itsasertz ingurunean buru-tutako jarduerak kritikoki balioes-tea.

Iraupena: 90´


1.- Jarduera hasteko marrazki bat interpretatubeharko dute. Marrazkian honakoa agertzenda: duna bat eta hondartza bat, ingurune ho-rietako izaki bizidunak eta bi duna motak (fin-koak eta mugikorrak).

2.- Pista batzuk ematen zaizkie, eta horien bi-dez dunaren eta hondartzaren eta duna finkoeta duna mugikorraren arteko desberdintasu-nak aurkitu behar dituzte. Horretarako, gaine-ra, moldaerari buruzko gaia gogoratu beharkodute.

3.- Funtzio zerrenda labur bat dute, eta horrenbidez hondartzak zein funtzio egiten ditueneta dunak zein adierazi behar dute. Horretara-ko, ingurunea eta funtzioa gezi bidez lotukodituzte. Ikasleek autoebaluazio gisa fitxenamaieran duten informazio osagarria erabildezakete.

4.- Euskal Herriko kostaldeko mapa geologi-koa dute A-3 tamainan. Mapan, alde batetikgaur egun bizirik dirauten dunak aurkitu behardituzte, eta bestetik landaretzak edo hiri gune-ek okupatutakoak.

5.- Dunak nola eratzen diren argitzeko esperi-

mentu bat egin daiteke. Esperimentua bikoitzada: batek fenomeno hori nola eratzen den era-kusten du, eta besteak gizakiaren jarduerakprozesua nola oztopatzen duen. Esperimentuaegiten ari diren bitartean, irakasleak gertatzendena adieraziko du. Zergatik gertatzen denazaldu ahala, ikasleek ikusten dutena idatzi be-harko dute.

6.- Irakasleak argazki batzuk erakutsiko dizkieikasleei.Argazki horietan erabilera eta jardue-rak dituzten duna eta hondartzak agertzen di-ra.Argazkiak ikusi ondoren, abantaila, ondorioeta alternatibei buruz hausnartu, eta ematenzaien koadroa bete beharko dute.Azkenik, jar-duera denen artean aztertuko da.

Lehen Hezkuntzako lehen zikloko unitateanantzeko jarduera bat dute.


• Ikasleen fitxak. 126-133 or.

• Euskal Herriko kostaldeko mapa ge-ologiko edo geografikoa.

• Hondartzako hondarra.

• Hainbat tamainatako kartoia.

• Haizagailua edo ile lehorgailua.

• Duna eta hondartzetako giza erabi-leren argazkiak.



• Ikasle gehienek ulertzen dituzte du-na eta hondartzen funtzio ekologikonagusiak.

• Esperimentua egin ondoren, ikasleakgai dira dunen babes funtzioa argieta garbi azaltzeko.

• Euskal Herriko kostaldeko duna ga-rrantzitsuenak ongi kokatu dituztemapan.

• Dunen kontserbazio egoerarekikointeresa agertu dute, eta baita giza-kiaren jardueren eraginarekiko ere.





84

7. ja

rdue

ra PADURA EZAGUTZEN

Iraupena: 90´.


• Ikasleek paduraren ezaugarri nagu-siak ikastea.

• Paduran egiten diren giza jarduerezhausnartzea, eta baita horien ondo-rioez ere.

• Alternatibak proposatzea padurarenerabilera hain erasotzailea izan ezdadin.


Jarduera hau padurara irteera egiteko zailtasu-na duten taldeentzat da. Horretarako, osorikgelan egin daitezkeen jarduerak proposatzendira.

8. jarduera (padurara irteera) egin behar dutentaldeek 7. jarduera ere egitea interesgarria da.

1.- Testuaren irakurketaJarduera hasteko padurari eta horren ezauga-rri nagusiei buruzko testua ozenki irakurrikodute.

2.- Bilatu eta zer den asmatuPadura bat irudikatzen duen lamina dute. La-mina horretan animalien eta landareen siluetaosagabeak agertzen dira. Irudi horiek osatuegin behar dituzte, eta horretarako padurakoberezko espezie arruntenak dituen fitxa batizango dute.

3.- Entzun dut …Padurako alderdi orokorrei buruzko adieraz-penak dira. Esaldi horiek abiapuntu izango diraikasleak taldean kostalde ekosistemako ingu-

rune horren garrantziari eta balioei buruzkohausnarketa egiteko.

4.- BideoaPadura bati buruzko bideoa ikusiko da (edo-zein padurari buruzkoa izan daiteke). Bideoakekosistema horren ezaugarri nagusiak jasokoditu. Jarraian, ikusitakoari buruzko hausnarketaegingo da, eta ikaslearen fitxan emandako iru-dien inguruan dituzten galderak erantzungodituzte.

Hori egin ondoren, taldeari padura horri bu-ruzko informazioa bilatzeko proposatu dakie-ke: mapak, kartografia orokorra eta hainbatmotatako dokumentazioa (prentsa artikuluak,aldizkariak, bideoak...). Informazio hori jardue-ra osoan zehar erabil dezakete.

5.- Erabilerak eta gehiegikeriak paduranBideoan ikusitakoa abiapuntutzat hartuta pa-duraren erabileren eta, oro har, kostaldearenerabileren ondorioei buruzko hausnarketaegingo dute. Horretarako, hiru zutabe dituenfitxa bat dute. Fitxa horretan bideoan ikusi etapaduran burutzen diren giza jarduerak idatzikodituzte; eta jarduerek padura ekosisteman–eta horren ondorioz bertan bizi diren espe-zie guztietan– dituzten ondorioak.Azkenik, ka-su bakoitzean egokiena ikusten duten alterna-tiba planteatuko dute.



• Padura ingurune bati buruzko bi-deoa.



• Talde lanean errespetua eta lankide-tza izan da nagusi.





85

A.7

7. ja

rdue

ra • Ikasle gehienek jarduerarekiko inte-resa eta parte hartzeko jarrera adie-razi dute.

• Bideoa jarduerari hasiera ematekoeragile ona izan da, eta ikasleek on-dorengo eztabaidan parte aktiboaizan dute.

• Giza jarduerek sortutako eraginetanerantzukizuna dutela aitortu dute.

• Taldeak, oro har, bere bizipenak azal-du ditu eta ondorioak lantzerakoanparte hartu du.





PADURARA GOAZ


• Paduraren garrantzi ekologikoa etahori mantentzearen garrantzi eko-nomikoa ezagutzea, eta baita padu-raren ezaugarri nagusiak eta bertanbizi diren espezieak ezagutzea ere.

• Giza jardueren eragina ezagutu etabalioestea.

• Pertzepzio gaitasuna garatzea, etazentzuak trebatzea ingurunean.

• Landa laneko metodologia ezagu-tzea.

Iraupena: * Prestatzea: 30´.* Egitea: 3 ordu.

• Laborategi lana: 50´.

• Ondorioak eta hausnarketa: 50´.


Ikasleek behaketa eta ikerketa lanaren bidezpadura ezagutu dezaten irteera bat egitea pro-posatzen da. Hurbileko padura batera joatealitzateke egokiena.

1.- IRTEERA PRESTATZEN.Irteera egin aurretik, egokia litzateke taldeakleku horri buruzko informazioa bilatzea: ma-pak, kartografia orokorra eta hainbat motata-ko dokumentazioa (prentsa artikuluak, aldizka-riak, bideoak...). Informazio hori irteeran zehareta ondoren erabil dezakete.

2.- IRTEERAN.

• 1. behaketa: GAUZEN ZERRENDA

Ikasle bakoitzak bakarka ikerketa lan bat egin-go du: zentzuak erabiliz padura behatuko du.Horretarako, ezaugarri desberdineko gauza bi-

zidun eta bizigabeen zerrenda bat emangozaio, eta gauza horiek bilatu eta behatu eginbehar ditu. 20-25 minutu izango ditu.

• 2. behaketa: PADURA EZAGUTU

Taldeka paduraren ezaugarri orokorrei buruz-ko informazioa jasoko dute. Gero, zonaka az-tertzen hasiko dira, eta zona horietan honakoaaztertuko dute: fauna eta flora, ekosistema ho-rretan bizi diren beste espezie batzuk, lurrarenezaugarriak, eta paduraren erabilerak eta ho-rien eraginak.

Zonaka lan egiteak lan sakonagoa egiteko au-kera ematen du, gero ekosistemaren ikuspegiglobala egin ahal izateko. Zonak honela banadaitezke:

• Itsasoratze lekutik hurbil.

• Marearen eraginetik kanpo, hondar-tzan.

Azterketa hori egiteko beharrezko materialafotokopiatu egin beharko da; eta talde bakoi-tzak aztertu beharreko zona hainbat fotokopiaegin.

Ur eta hondar laginak jasoko dituzte, gero la-borategian analizatzeko. Hori ez ezik, paduranbertan uraren hainbat ezaugarriren analisiaegingo dute, tenperatura eta pH-a esaterako.Gainera nitritoen kantitatea (uraren toxikota-sun mailaren adierazle) eta nitratoena aztertu-ko dute. Kolorea eta usaina bi lekuetan azter-tu dezakete.

3.- LABORATEGIKO BEHAKETAK.Berriro taldeka uraren egoera fisikoa eta kimi-koa analizatuko dute, jasotako laginen bidez.Alde batetik, fitoplanktonik badagoen ikusikoda; eta, bestetik, uretako mikroorganismoekdisolbatutako oxigenoa kontsumitzeko gaita-suna duten, metileno urdinaren testaren bidez.Gainera, laginetako uraren kolorea eta usainaaztertuko dituzte. Emaitzak talde bakoitzakeuren probetan lortutakoekin alderatuko di-tuzte.

86

8. ja

rdue

ra



4.- ONDORIOAK ETA HAUSNARKETA.Jardueraren azken lana txosten bat edo hor-mirudi bat egitea izango da.Txosten horretanbildutako informazioa eta egindako analisiakjasoko dira.Txostena egiteko eta horri buruzhausnartzeko honako puntuak izango dirakontuan:

• Paduraren ingurugiro egoera: zeinkontserbazio egoeratan dagoen, pa-durako bizitza motak, gunearen ga-rrantzi ekologikoa eta ekonomikoa,zein ingurugiro eraginek eragoztenduen padurako bizitza normaltasu-nez burutzea, norena den horrenerrua...

• Euskal Herriko kostaldearen inguru-giro egoera orokorra: behaketetanoinarrituta euren iritziz kostaldeazein egoeratan dagoen.


• Padurari buruzko bideoa (baliabide-ak eta bibliografia kontsultatu).


• Argazki kamara eta prismatikoak(aukerakoa).

• Iparrorratza.

• Zonako mapa.

• Plastikozko poltsak.

• Kristalezko ontziak.

• Etiketa itsasgarriak.

• Saiodiak.

• Termometroa.

• PH-a neurtzen duen papera.

• Nitritoak eta nitratoak neurtzen di-tuen papera.

• Alkohola.

• Metileno urdina.



• Talde lanean errespetua eta lankide-tza izan da nagusi.

• Ikasle gehienek jarduerarekiko inte-resa eta parte hartzeko jarrera adie-razi dute.

• Talde osoak hartu du parte jardue-ran.

• Lurra, flora, fauna eta lekuaren gizaerabilerak arretaz aztertu dituzte.

• Ikasle gehienek laginak jaso dituzteeta uraren analisia egin.

• Ikasleek giza jarduerek sortutakoeraginetan erantzukizuna dutela ai-tortu dute.

• Taldeak, oro har, bere bizipenak azal-du ditu eta ondorioak lantzerakoanparte hartu du.



87

8. ja

rdue

raA.7





MUGARIK GABEKOBIDAIARIAK


• Nazioarte mailan garrantzi handiaduten hezeguneek babes hitzarmeneta figurak dituztela ezagutzea.

• Hegazti migratzaileek euren jatorri-tik helmugara arte egiten dituztenibilbideak aztertzea, eta hegazti ho-rien atseden leku diren hezegunenagusiak identifikatzea.

• Hezeguneak hegaztientzat babestueta kontserbatzeak duen garrantziaaintzat hartzea.

• Gizakiaren jarduerak sortutako ara-zoez sentikortzea.

Iraupena: 60´


1.- Jarduerari hasiera emateko ikasleekin elka-rrizketa laburra egingo da. Horretarako, talde-ari galdera batzuk egingo zaizkio:

• Hegaztiek zergatik migratzen dute?

• Urteko zein urtarotan migratzendute?

• Nondik nora joaten dira?

• Hegazti migratzailerik ezagutzen alduzue?

• Hegazti migratzaileen eskubideakdefendatzen dituen legerik ba al da-go?

2.- Elkarrizketa amaitutakoan (gehienera ere10-15 minutukoa izango da), azken galderaaprobetxatuz, hegaztien eskubideen defentsari

eta nazioartean garrantzi handiko hezeguneenbabesari buruzko nazioarteko legedia aztertu-ko da. Legedi hori ikaslearen fitxaren informa-zio osagarrian dute.

3.- Talde txikitan, Europa eta Afrikako A-3 ta-mainako mapa handituan hegazti migratzailebatzuek euren jatorritik helmugara egiten du-ten ibilbidea markatuko dute. Hori egin aurre-tik, mapan hegaztien atseden eta egonaldi le-kuak diren hezeguneak aurkitu beharkodituzte. Hezegune horiek babestuta daudenedo Ramsar Hitzarmenaren edo beste hitzar-men baten barruan dauden ikusi beharko du-te, eta hegaztiek igarotzen dituzten herrialde-ak mapan adierazi. Herrialdea bat bainogehiago igarotzeak sortutako arazoez hausnar-tzea egokia litzateke.

4.- Azkenik talde guztien mapak eta bertanadierazitako ibilbideak eta lekuak ikusiko dira.Hezeguneen garrantziari eta horiek babestubeharrari buruzko hausnarketa egin beharkolitzateke. Horretarako, gutun bat idatziz araueieta hitzarmenei buruzko informazio gehiagoeskatzea proposa dakieke ikasleei (baliabideeta bibliografia atalean helbide bat badago).

5.- Astirik izanez gero, Euskal Herriko mapaere landu daiteke, hezegune garrantzitsuenakkokatu, horien ezaugarriak ikusi eta habitathoriek hegazti migratzaileentzat duten garran-tzia adierazteko. Lehen hezkuntzako 3. zikloko8. jardueran padura gune garrantzitsuenak di-tuen mapa dago.



• Europa eta Afrikako maparen foto-kopia handitua.

• Atlasa.

• Itsas hegaztien gida.


88

9. ja

rdue

ra




• Egin zaizkien galderetatik abiatuta,migrazio gaian sakontzeko interesaadierazi dute.

• Ikasle gehienek hegaztien migrazioibilbide nagusiak kokatu dituzte.

• Ikasleek hezegune batzuk aurkitu di-tuzte eta baita zein herrialdetandauden ere.

• EAEko hezegune garrantzitsu batzukaurkitu dituzte.

• Ikasleek migrazioetan eta hezegune-etan eragiten duten arazo batzukezagutzen dituzte.



89

activ

idad n

o9

A.7





ITSASOA KUTSATURIKDAGO, NORK KENDUKODIO KUTSADURA?


• Itsasoaren kutsaduraren jatorriaezagutzea: nola sortzen den, nolahedatzen den eta kutsadura sortzenduten kutsatzaileak.

• Itsasoaren kutsadurak sortutakoarazoez hausnartzea, eta horri irten-bidea emateko alternatibak azter-tzea.

Iraupena: 90´

Jardueraren bilakaera:

1.- Ikasleekin “kutsadura” hitzaren esanahiariburuzko elkarrizketa egingo da. Asmoa kon-tzeptuari buruz dituzten ideiak azaltzea da, etakutsadurak jardueran zehar izango duen zen-tzua argitzea. Kutsadura motak adieraziko diraazaletik, eta horretarako ikasleen materialekoinformazio osagarria erabiliko da.

“Kutsadura”: energia edo substantzia bat edobatzuk, bizidunentzat eta objektuentzat kalte-garriak izan daitezkeen kantitate eta denbo-ran, egotea da.

2.- Sarrera labur hori egin ostean, materialosagarria irakurriko da, eta “Itsasertzeko eko-sistema” hormirudia behatu, bertan honakoaaurkitzeko:

• Kutsadura sortzen duen jarduera,itsasertzaren erabilerak eraginda-koa.

• Sortutako kutsadura mota.

• Kutsadura guneak, eta zein bidetatikiristen den.

• Kutsadurak sortutako ondorioak.

• Horren alternatibak.

Informazio hori euren fitxan idatziko dute.

3.- Itsasora botatzen diren substantziek eragi-ten duten kutsadura egiaztatzeko, talde txiki-tan esperimentu batzuk egingo dituzte. Esperi-mentuan ur gazia ontzi batzuetan sartu etahainbat kutsatzaile dituzten produktuak gehi-tuko dituzte. Urarekin zer gertatzen den ikusieta proba bakoitzaren emaitzak konparatukodira.

4.- Ondorioak eta hausnarketa: talde bakoi-tzak behaketetan oinarrituta bere ondorioakaterako ditu. Ondorio horiek denen artean az-tertuko dira, eta zera jarriko da agerian:

• Kutsadura ingurugiro arazo larria da.

• Kutsadurak itsas ekosisteman dueneragina.

• Arazo horri eman dakizkiokeen ir-tenbideak.



• CEIDAk argitaratutako “Itsasaldekoekosistema” hormirudia.

• Kristalezko ontziak.

• Etiketak.

• Ura.

• Itsasoko gatza.

• Garbigarria.

• Lixiba.

• Olioa.

• Amoniakoa.

• PH-a neurtzen duten paper zatiak.


90

10. j

ardu

era




• Ikasle gehienek kutsadura kontzep-tua bereganatu dute.

• Hormirudiak adierazten dituen ku-tsadura gune ia guztiak aurkitu di-tuzte.

• Ikasleek esperimentuetan parte har-tu dute, behatu egin dute eta bakoi-tzak bere ondorioak atera ditu.

• Talde lanean parte hartu dute, etaeuren iritziak eta hausnarketak adie-razi dituzte.



91

10. j

ardu

era

A.7





ARGI IBILIITSASERTZEKOERAGINEKIN!

Iraupena: 50´.


• Giza jarduerek eta itsas inguruneaerabiltzeak sortutako eraginak eza-gutzea.

• Itsasertzean gizakiak egiten dituenjardueren ondorio onak eta txarrakezagutzea.

• Erabakiak hartzerakoan iritzi anizta-suna norberaren iritzia aberastekomodu gisa aintzat hartzea.


1.- Talde lanean, itsasertz ingurunean egin dai-tezkeen jardueren alderdi onak eta txarrak az-tertuko dituzte.

Talde bakoitzari erabilera mota bat emangozaio aztertzeko. Horretarako, egiteko hainbatalderdi agertzen dituen zerrenda bat dute. Ze-rrendako alderdiak erabil ditzakete edota ze-rrendatik kanpokoak. Hautatu dituzten alder-diak arrazoitu egin beharko dituzte, izan eregero gainerako taldeei azaldu beharko baitiz-kiete.

Talde guztiek euren azalpenak egingo dituzte,eta gainerako taldeek beste lauki guztiak osa-tuko dituzte taldeak azaldu ahala.

2.- Ondoren, giza jardueren ondorioak -onaketa txarrak- aztertuko dituzte. Hori bakarkaegin dezakete, eta gero taldeari azaldu.

3.- Ondoren, denen artean aztertu eta gaiariburuz eztabaidatuko da. Eztabaida horrekhausnarketarako bide izan beharko du, etakontuan izango dira jardueran zehar gertatuta-ko iritzi aldaketak. Eztabaidari ekiteko honakogalderak izan daitezke abiapuntu:

• Ba al dugu erantzukizunik itsas ingu-runean sortutako eraginetan, eta,beraz, ondorioetan?

• Zein neurritan?

• Zein irtenbide eman geniezaieke gi-za jarduerek sortutako arazoei?



• Eskulanetarako materiala


• Ikasle bakoitzak bere kasa hausnartudu itsasertzeko giza erabileren al-derdi onen eta txarren inguruan; fi-txa bete du, eta bere ondorioak ate-ra ditu.

• Denen artean aztertzerakoan elka-rrizketa erabili dute, eta, oro har, iri-tzi desberdinak errespetatu egin di-ra.

• Kostaldearen erabileren alderdi txa-rrei irtenbidea bilatzeko interesaagertu dute.

92

11. ja

rdue

ra



BIDEGABEKERIEIBURUZKOINFORMAZIOAJASOTZEN


• Itsas ekosistemako izaki bizidunen-tzat arriskua dakarten substantziakidentifikatzea.

• Produktu batzuek sortutako kutsa-durak itsasertzeko izaki bizidunen-gan dituzten ondorioak.

• Substantzia horien transmisio kate-ak ezagutzea.

Iraupena: 50´


• Ikasleei “Eskimal pozoituak” izenekoartikulua banatuko zaie, eta bakarkairakurriko dute.

• Ondoren, artikuluko edukiari buruz-ko galdera batzuei erantzungo die:PCBaren erabilera; horrek lurrean,itsasoan eta izaki bizidunengan di-tuen ondorioak; substantzia horitransmititzen duten katea trofikoaketa bioakumulazioa.

• Amaitzeko, bi gutun idatzi beharkodituzte:

- Bata, irekia, komunikabideei etaartikuluan adierazten diren enpre-sei igorriko zaie.

- Bestea inguruko enpresa eta uda-lei zuzenduko zaie, eta produktuhorren erabilerari buruzko infor-mazioa eskatzeko.



• Informazio osagarria (Ikasleentzakomateriala).


• Enpresa eta udalen helbideak.


• Kutsatzaileek produkzio lekuetatikoso urrun dituzten eraginak aintzathartu dituzte.

• Eragin horien ondorioak antzemandituzte.

• Taldeko kide guztien ekarpenakerrespetatu dira.

• Kutsatzaile horiek ekoizten dituztenedo erabiltzen dituzten enpreseta-rako gutunak egin eta bidali egin di-tuzte.



93

12. j

ardu

era

A.7





EGUN BETEKOTXANGOAITSASERTZERA


• Aisialdi jardueretan kostaldea erabil-tzerakoan norberaren portaerak az-tertzea, eta baita sor daitezkeen ara-zoak ere.

• Aisialdiko jarduerek sortutako era-ginez hausnartzea.

• Ingurunea erabiltzerakoan norbera-ren erantzukizuna aitortzeko beha-rraz kontzientziatzea.

Iraupena: 60´


1.- Jardueran, taldeka, antzerkia egingo dute.Antzezpen labur baten bidez hondartza erabil-tzeko era desberdinak, eta jarduteko era ho-riek dakartzaten arazoak antzeztuko dira.

Antzeztu beharreko taldeak honakoak izangodira:

• Familia ugari bat, kide guztiak ditue-la, hondartzara doa egun oso pasa-tzeko asmoz.

• Hondartzazale talde bat, eguzki bilaeta itsasoan bainatzeko gogoz.

• Hainbat itsas kirolen zalea den tal-dea.

• Natura ikertzen eta behatzen duennaturalista taldea.

• Arrantzale taldea, kostaldera arran-tzara joan ohi dena, eurek gogokoendutena egitera, alegia.

2.- Gidoia prestatu ondoren, aurretik zehaztu-tako lekuan, talde bakoitzak bere antzezpenaegingo du. Horretarako, hainbat alternatibadaude:

• Lehenbizi talde bakoitzak bere an-tzezpena egitea, eta gero talde ba-tzuk elkartzea euren artean sor dai-tezkeen trabak ikusteko.

• Taldeak txandaka nahastea, eurenartean sortutako arazoak zertan di-ren berdinak eta desberdinak antze-mateko.

• Talde guztiek aldi berean antzezpenbakarra egitea.

Talde bakoitzak argibide batzuk ditu, antzezpe-nean jarraitu beharrekoak, baina euren paperaeta antzezpena egiterakoan beraien ideiak gai-neratzeko aukera ere badute. Jarduera egunbat lehenago ere proposatu dakieke, dena on-gi prestatzeko denbora gehiago izan dezaten.

3.- Pertsonaiak ongi karikaturizatu beharko di-tuzte, eta dena asko nabarmendu pertsonaiahorien portaerak hobeto antzeman daitezen.

4.- Norbaitek antzezpena behatu eta gauzaesanguratsuenak idaztea interesagarria da, ge-ro zehatz-mehatz aztertu ahal izateko. Bideo-an grabatzeak pertsona eta talde bakoitzarenjarrerak zehazki aztertzeko aukera ematen du.

5.- Antzezpenak amaitu eta bideoa ikusi ondo-ren (bideoz grabatu bada), ikasleek antzemandituzten portaerez eta horiek sortutako ga-tazkez hausnartuko dute. Hori egin eta gero,ondorio batzuk atera eta araudi bat egingo du-te. Araudi horrek eguneroko bizitzan burutudaitezkeen proposamenak jasoko ditu.

94

13. j

ardu

era




• Ikasleen fitxak: 172-177 or.

• Antzezpenak egiteko materialak (te-la, kartoia...).



• Talde bakoitzak bere papera hartu,eta antzeztuz karikarizatu egin du.Taldeko guztiek hartu dute parte,eta errespetuz eta zintzoki jokatudute.

• Emandako jarraibideak ez ezik, eu-ren ideiak sartu dituzte eta antzez-pena aberastu dute.

• Behaketan antzemandako elkartasuneta errespetu gabeko jarrerekin ze-rrenda bat egin dute.

• Aisialdi arduratsu baterako proposa-menak egiten parte hartu dute.



95

13. j

ardu

era

A.7





HITZ TAILERRA


• 2. jardueran sortutako hitzen berri-kustea egitea, eta horien esanahiagogoratzea.

• Agertu diren hitz berri guztiak bildu,hitz horien esanahia azaldu eta ha-sierako zerrendan eranstea.

• Hitz bakoitza dagokion zutabean jar-tzea.

Iraupena: 60´


1.- Jarduera hasteko, itsasoaren eta kostaldea-ren inguruan 2. jardueran (aldez aurrekoideiak) atera diren hitzak gogoratuko dira. Hitzhorien esanahia eta itsasertz inguruneko kon-tzeptu orokorragoekin duten lotura gogoraekarri nahi da.

2.- Sintesi moduan, ikasleei jardueretan zeharagertu diren hitz berri guztiak biltzea eta ho-rien esanahia azaltzea eskatuko zaie. Hasteko,lana errazteko ikasleek bururatzen zaizkien hi-tzak bota ditzakete.

Hori egin ondoren, talde bakoitzak euren ma-terialak eta lanak berrikusi, eta hasieran ager-tu ez diren hitzak aterako dituzte.

3.- Azkenik denen artean aztertuko dira, fitxanzerrenda guztiak osatzeko.


• Ikasleen fitxak (2. jarduerakoak). 106or.

• Unitatean zehar erabilitako fitxaketa egindako lanak.



• Unitate hasieran zuten ezagutza etaorain dutena konparatzeko aukeraematen du.

• Irakasleak agertu diren hitzen esa-nahia galde diezaieke ikasleei, horienulermen maila zein den ikusteko.

• Ikasleak euren aurrerapenen jakitundira.

96

14. j

ardu

era



KAZETARI LANETAN


• Bildutako informazioen eta landuta-ko ondorioen dibulgazio lana egitea.

• Komunikazioaren bidez itsasertza-ren aldeko ekintzetan parte hartzeasustatzea.

Iraupena: aldakorra izan daiteke, hautatutakoaukera eta horren tratamenduaren arabera-koa.


Azken jarduera moduan, eta egindako lanarensintesi gisa taldeka egiteko hainbat aukeraematen dira. Aukera horiek osagarriak izandaiteke, eta denak egiteko astirik ez badago,egokienak irizten direnak hauta daitezke. Pro-posamen guztien asmoa itsas ekosistemarenegoera orokorra ezagutzera ematea da.

Honako proposamenak egin daitezke:

1.- Prentsara edota irratira komunikatua bidal-tzea.

– Prentsako komunikatua: taldeari prentsarabidaltzeko artikulu bat egitea proposatukozaio.Artikuluak informazio eta alderdi garran-tzitsuak jasoko ditu, eta baita kostalde inguru-nearen egungo egoera adierazten duten ondo-rioak ere. Kazetarien erreferentziak bilatubeharko dituzte horiei artikuluak bidali ahalizateko.

– Irratirako albistea: ikastetxeak irratirik bal-din badu irrati horren bidez igorri daiteke.Irratirik ez badu, irratiko norbaitekin jar daite-ke harremanetan programaren batean partehartzea proposatzeko, eta hor egindako lanaazaldu. Horretarako, bildutako informazioaren

gidoitxo bat eta prentsako komunikaturakoadierazitako ondorioak egin beharko dituzte.

2.- Txosten bat egitea.

Ikasleek bakarka kostaldearen egoera oroko-rrari buruzko txostena egingo dute. Horreta-rako, unitatean zehar egindako lanak eta kon-tsultatutako datu eta materialak erabil ditzake,eta horretan oinarrituta ondorioak atera.

3.- Administrazioari proposamenak egitea.

Taldeka administrazioko hainbat alorrei edoadministrazioan ardura duten pertsonei zu-zendutako gutunak egin ditzakete. Gutun ho-rietan itsas ingurunearen egoera hobetzekoeta ingurune horretan modu erasotzailean ezeragiteko ekintzak proposatuko dituzte.

4.- Hormirudi bat egitea.

Ingurunearen egoerari buruzko alderdi nagu-siak adierazten dituen hormirudi bat diseinatueta egingo da. Hormirudiak egungo egoeraezagutarazteko informazioa emango du.

Hormirudia taldeka egin dezakete. Horretara-ko, bi aukera dituzte:

• Talde guztien artean hormirudiengaiak diseinatzea, eta talde bakoitzakgai horietako bakoitza lantzea. Hor-mirudiek lotura bat dute eta batabestearen osagarri dira.

• Talde bakoitzak bere hormirudiaegitea, gaia “itsas ingurunearen egun-go egoera” izanik.

Hautatutakoa bietako edozein dela ere, ikaste-txeko korridoreetan edo egokia den gelarenbatean jar daitezke lanak. Horrela, ikastetxekoikasle guztiek ere lan horren berri izango du-te.5.- Eskola egunkaria.

Lana ikastetxe barruan ezagutzera emateko



97

15. j

ardu

era

A.7





eskola egunkari bat egin dezakete. Egunkariataldeak berak diseinatu eta egingo du, eta uni-tatean zehar landutako gai guztiak garatuko di-tu. Horretarako, informazio esanguratsuenakaukeratuko dira eta ikasleek euren ondorioakazalduko dituzte.

Ikaslearen sormenaren bidez egindako letraeta irudi konbinazio hori komunikazio baliohandiko tresna izan daiteke.

Ona izango litzateke komunikazio lan horrekoihartzuna izatea, bai ikastetxean (gainerakoikasle eta gurasoengan), bai auzoan.

6.- Logotipo bat sortu eta pegatinak egitea

Itsasertz ekosistemari buruzko logotipo bategitea pegatinatan inprimatzeko. Logotipoarenleloa “kostaldea babestu” izango da.


• Ikasleek bildutako dokumentazioaeta egindako fitxak.

• Egunkari eta irratien helbideak.• Ikastetxeko irratia (ikastetxeak irra-

tirik baldin badu).• Eskulanetarako materiala (kartuli-

nak, errotuladoreak…).• Egunkariak eta aldizkariak.

• Ikasleen fitxak: 178-180 or.


• Ikasleei garrantzitsua iruditu zaiebeste gizarte eragileen artean dibul-gazio lana egitea.

• Ikaslea inplikatu egin da informazioaeta bere esperientziak hainbat ko-munikabideren bidez igortzeko lane-an.

• Talde lanean jardun dute, ikasle ba-koitzaren iniziatibak errespetatuegin dira, elkarrizketa giroa izan danagusi eta jardueraz gozatu egin du-te.

98

15. j

ardu

era




L A B U R P E N TA U L A

99

A.8


JAR

DU

ERA

KB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

1.–Z

ERIR

AD

OKI

-•S

entim

enen

bidez

jaso

tako

inpre

sioak

iden

tifika

tzea

.•P

ertz

epzio

anizt

asun

a.•H

ausn

arke

ta.

•Bak

arka

koet

a ta

ldek

oTZ

END

IZU

•Err

ealit

ate

bera

mod

u de

sber

dine

tan

uler d

aitek

eela

•Kom

unika

zioa.

jardu

eret

anpa

rte

ITSA

SOA

K?oh

artz

ea.

hart

zea.

•Bes

teen

pert

zepz

ioak

onar

tzea

.

2.–I

TSA

SOA

REKI

N•I

tsase

rtz e

doits

asok

oek

osist

emar

ibur

uzko

hizte

gia•E

lemen

tuak

:•H

ausn

arke

ta.

•Kur

iosit

atea

eta

ETA

ITSA

SERT

ZA-

zaba

ltzea

.-

Biot

ikoak

.•B

ehak

eta.

inter

esa.

REKI

NLO

TUTA

KO•H

ainba

t hitz

enes

anah

iajak

itea,

eta

hitz h

oriek

itsas

ertz

-

Abio

tikoa

k.•I

nfor

maz

ioar

en•T

alde

jardu

eret

anpa

rte

HIT

ZAK.

ekos

istem

arib

uruz

koed

ukio

roko

rrag

oekin

-An

tropik

oak.

trat

amen

dua.

hart

zea.

erlaz

iona

tzea

.•E

ragin

aket

aar

azoa

k.

3.–P

REN

TSA

KO•I

tsas i

ngur

unea

kjas

anda

koha

inbat

era

ginen

ingur

uan

•Giza

jardu

eren

ondo

riozk

o•I

nfor

maz

ioar

enan

alisia

•Err

espe

tua

eta

INFO

RMA

ZIO

A.

ikasle

ekdi

tuzt

enid

eiak

adier

azte

a.er

agina

k.et

a sin

tesia

.elk

arta

suna

.•H

onda

kinak

itsas

ora

bota

tzea

kda

karr

enm

ehat

xua

eta

•Esp

eziea

kde

sage

rtze

ko•H

ausn

arke

ta.

•Zen

tzu

kriti

koa

eta

ingur

ugiro

andu

ener

agina

balo

ratz

ea.

arris

kua.

•Tald

elan

a.ko

ntzie

ntzia

izate

a.•G

izajar

duer

enet

aits

as e

kosis

tem

eneg

oera

orok

orra

ren

•Ond

orio

akat

era

eta

•Ing

urun

eare

nar

azo-

arte

koha

rrem

anar

ibur

uzko

inter

esa

sort

zea.

prop

osam

enak

egite

a.ek

iko se

ntiko

rtas

una.

4.–I

TSA

SERT

ZEKO

•Eus

kali

tsase

rtza

osat

zen

dute

nek

osist

emak

ezag

utze

a.•H

ainba

t mot

atak

oits

aser

tz

•Beh

aket

a.•K

urio

sitat

eaet

aEK

OSI

STEM

AK

•Eko

siste

ma

bako

itzar

enez

auga

rriak

zeha

ztea

.ek

osist

emak

.•I

nfor

maz

ioar

enint

eres

a.EZ

AG

UTZ

EN.

•Ing

uru

fisiko

bako

itzar

enet

abe

rtan

bizid

iren

anim

alia

eta

•Eko

siste

ma,

kate

trof

ikoa,

trat

amen

dua.

•Lan

kidet

za.

landa

reen

arte

koha

rrem

ana

zeha

ztea

.bio

topo

aet

abio

zeno

sia.

•Tald

elan

a.•P

arte

hart

zea.

•Eko

siste

met

aner

agine

k so

rtut

ako

ondo

rioak

balo

ratz

ea.

•Eko

siste

men

elem

entu

en•O

ndor

ioak

ater

atze

a.ar

teko

erlaz

ioa.

•Erla

zioak

bilat

zea.

•Era

ginak

eta

ondo

rioak

.•T

estu

eta

irudi

aren

arte

koha

rrem

ana.

5.–I

KUSI

-MA

KUSI

:•I

tsas i

ngur

unea

ren

biodi

bert

sitat

eaain

tzat

har

tzea

.•I

ngur

uner

am

olda

era.

•Beh

aket

a.•K

urio

sitat

eaet

aN

OLA

BIZI

DA

•Itsa

s ing

urun

eko

bizid

unak

eure

nek

osist

emet

ara

nola

•Hab

itat a

nizta

suna

eta

•Hau

snar

keta

.int

eres

a.ET

AZE

Rm

olda

tzen

dire

nez

agut

zea.

ingur

unea

ren

erald

aket

ak.

•Ond

orio

ak•I

tsas i

ngur

unea

ren

LORT

ZEN

DU

.•G

izakia

k so

rtut

ako

deso

reka

kha

bitat

eko

erald

aket

ekin

•Kan

poko

espe

zieak

sart

zea.

ater

atze

a.ga

rran

tzia

balio

este

a.er

lazio

natz

ea.

•Hab

itata

ren

orek

arek

ikoer

resp

etua

.



A.8 L A B U R P E N TA U L A


JAR

DU

ERA

KB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

6.–D

UN

A•D

una

eta

hond

artz

enfu

ntzio

ekol

ogiko

ez h

ausn

artz

ea.

•Dun

aet

aho

ndar

tzak

:•B

ehak

eta.

•Dun

aek

osist

emar

enEK

OSI

STEM

A•D

unek

kosta

ldea

ren

babe

sean

dute

nga

rran

tzia

aintz

at

funt

zioek

olog

ikoak

.•H

ausn

arke

ta.

garr

antz

iaba

lioes

tea.

EZA

GU

TZEN

.ha

rtze

a.•G

ure

dune

neg

ungo

egoe

ra.

•Esp

erim

enta

zioa.

•Gur

eko

stald

eare

n•G

ure

kosta

ldek

odu

nana

gusia

ket

aho

rien

egun

goeg

oera

•Map

ekin

laneg

itea.

egoe

rare

kiko

inter

esa.

ezag

utze

a.•G

izajar

duer

arek

iko•G

izakia

kits

aser

tz in

guru

nean

buru

tuta

kojar

duer

akkr

itiko

kijar

rera

kriti

koa.

balio

este

a.

7.–

•Ika

sleek

padu

rare

nez

auga

rrin

agus

iakika

stea.

•Pad

ura

ekos

istem

agis

a:•H

ausn

arke

ta.

•Ing

urun

eaez

agut

zeko

PAD

URA

•Pad

uran

egite

ndi

ren

giza

jardu

erez

hau

snar

tzea

,eta

ezau

garr

ioro

korr

ak.

•Map

ekin

laneg

itea.

inter

esa.

EZA

GU

TZEN

.ba

itaho

rien

ondo

rioez

ere

.•F

auna

eta

flora

.•T

alde

lana.

•Ing

urun

eare

kiko

•Alte

rnat

ibak

prop

osat

zea

padu

rare

ner

abile

raha

in•E

lemen

tuak

eta

•Ond

orio

akat

erat

zea.

erre

spet

u pe

rtso

nale

taer

asot

zaile

aiza

nez

dad

in.ha

rrem

anak

.ko

lektib

oko

balio

ak.

•Era

gina

eta

erab

ilera

k•N

orba

nako

aren

eran

-so

rtut

ako

araz

oak.

tzuk

izuna

port

aera

n.•E

rant

zukiz

unko

lektib

oa.

•Par

teha

rtze

a.

8.–P

AD

URA

RA•P

adur

aren

garr

antz

ieko

logik

oaet

aho

rim

ante

ntze

aren

•Pad

ura

ekos

istem

agis

a.•I

ngur

unea

rekin

•Ing

urun

eaez

agut

zeko

GO

AZ.

garr

antz

ieko

nom

ikoa

ezag

utze

a,ba

itapa

dura

ren

ezau

garr

i•F

auna

eta

flora

.ha

rrem

an zu

zena

.int

eres

a.na

gusia

ket

abe

rtan

bizid

iren

espa

zioak

ezag

utze

aer

e.•E

lemen

tuak

eta

harr

eman

ak.

•Beh

aket

aet

a•I

ngur

unea

rekik

o•G

izajar

duer

ener

agina

ezag

utu

eta

balio

este

a.•E

ragin

aet

aer

abile

rak

ikerk

eta.

erre

spet

u pe

rtso

nale

ta•P

ertz

epzio

gaita

suna

gara

tzea

,eta

zent

zuak

treb

atze

a so

rtut

ako

araz

oak.

•Map

ekin

laneg

itea.

kolek

tibok

oba

lioak

.ing

urun

ean.

•Esp

erim

enta

zioa.

•Nor

bana

koar

en•L

anda

lanek

om

etod

olog

iaez

agut

zea.

•Tre

sna

eta

neur

rien

eran

tzuk

izuna

erab

ilpen

a.po

rtae

ran.

•Lan

dalan

a.•I

tsas e

kosis

tem

a•J

okoa

k.ba

liabid

eitu

rrig

isa•T

alde

lana.

balio

este

a.•O

ndor

ioak

•Giza

jardu

erar

enat

erat

zea.

ondo

rioak

balio

este

a.



L A B U R P E N TA U L A

101

A.8


JAR

DU

ERA

KB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

9.–M

UG

ARI

K•N

azio

arte

mail

anga

rran

tzih

andi

adu

ten

heze

gune

ekba

bes

•Heg

azti

migr

atza

ileak

.•B

ehak

eta.

•Elka

rlana

.G

ABE

KOhit

zarm

enet

afig

urak

ditu

ztela

ezag

utze

a.•M

undu

kohe

zegu

neak

.•M

apen

erab

ilera

.•E

rres

petu

a.BI

DA

IARI

AK.

•Heg

azti

migr

atza

ileek

eure

njat

orrit

ikhe

lmug

ara

arte

egite

n•B

abes

mot

ak.

•Tald

elan

a.•H

ezeg

unea

kdi

tuzt

enibi

lbide

akaz

tert

zea,

eta

hega

ztih

orien

atse

denle

ku

•Ond

orio

akko

ntse

rbat

zear

endi

ren

heze

gune

nagu

siak

iden

tifika

tzea

.ko

mun

ikatz

ea.

garr

antz

iaz k

ontz

ientz

ia•H

ezeg

unea

khe

gazt

ientz

at b

abes

tu e

tako

ntse

rbat

zeak

duen

izate

a.ga

rran

tzia

aintz

at h

artz

ea.

•Giza

kiare

njar

duer

ak so

rtut

ako

araz

oez s

entik

ortz

ea.

10.–

ITSA

SOA

•Itsa

soar

enku

tsadu

rare

njat

orria

ezag

utze

a:no

la so

rtze

nde

n,•I

tsaso

aren

kutsa

dura

:•E

lkarr

izket

aet

a•I

tsas i

ngur

unea

ren

KUTS

ATU

RIK

nola

heda

tzen

den

eta

kutsa

dura

sort

zen

dute

nku

tsatz

ailea

k.•

Kutsa

dura

mot

ak.

kom

unika

zioa.

araz

oekik

oint

eres

a.D

AG

O,N

ORK

•Itsa

soar

enku

tsadu

rak

sort

utak

oar

azoe

z hau

snar

tzea

,eta

•Bi

deak

.•E

sper

imen

tazio

a.•E

lkarla

na.

KEN

DU

KOD

IOho

rrii

rten

bidea

emat

eko

alter

natib

akaz

tert

zea.

•Ond

orio

ak.

•Beh

aket

a.•O

ndor

ioek

iko ze

ntzu

KU

TSA

DU

RA?

•Alte

rnat

ibak.

•Ond

orio

akat

erat

zea.

kriti

koa

eta

kont

zient

zia•I

nfor

maz

ioar

eniza

tea.

siste

mat

izazio

a.•I

rten

bidea

kbil

atze

npa

rte

hart

zea.

11.–

ARG

IIBI

LI•G

izajar

duer

eket

aits

as in

guru

nea

erab

iltze

ak so

rtut

ako

•Itsa

sert

zare

ner

abile

rak.

•Hau

snar

keta

.•E

rant

zukiz

una.

ITSA

SERT

ZEKO

erag

inak

ezag

utze

a.•O

ndor

ioen

ebalu

azio

a.•O

ndor

ioak

•Giza

jardu

eren

ERA

GIN

EKIN

!•I

tsase

rtze

angiz

akiak

egite

ndi

tuen

jardu

eren

ondo

rio•N

eurr

i zuz

entz

ailea

k.at

erat

zea.

ondo

rioek

iko ze

ntzu

on

aket

a tx

arra

kez

agut

zea.

•Ezt

abaid

a.kr

itiko

aet

ako

ntzie

ntzia

•Era

bakia

kha

rtze

rako

aniri

tzia

nizta

suna

norb

erar

eniri

tzia

izate

a.ab

eras

teko

mod

u gis

aain

tzat

har

tzea

.•I

rten

bidea

kbil

atze

koint

eres

a.

12.–

BID

EGA

BEKE

-•I

tsas e

kosis

tem

ako

izaki

bizid

unen

tzat

arr

iskua

daka

rten

•PCB

ak.

•Inf

orm

azio

aira

kurr

i•I

tsas h

abita

ten

RIEI

BURU

ZKO

subs

tant

ziak

iden

tifika

tzea

.•I

tsas i

ngur

unea

ndu

enet

alan

tzea

.or

ekar

enga

rran

tzia

INFO

RMA

ZIO

A•P

rodu

ktu

batz

uek

sort

utak

oku

tsadu

rak

itsas

ertz

eko

erag

ina;t

rans

misi

o•H

ausn

arke

ta.

balio

este

a.JA

SOTZ

EN.

izaki

bizid

unen

gan

ditu

zten

ondo

rioak

kate

ak.

•Ond

orio

enko

mun

ikazio

a.



A.8 L A B U R P E N TA U L A


JAR

DU

ERA

KB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

12.–

BID

EGA

BEKE

-•S

ubsta

ntzia

horie

n tr

ansm

isio

kate

akez

agut

zea.

•Bio

akum

ulazio

a:•T

alde

lana.

•Era

ntzu

kizun

pert

sona

laRI

EIBU

RUZK

Oon

dorio

ak.

eta

kolek

tiboa

.IN

FORM

AZI

OA

•Irt

enbid

em

odut

zat

JASO

TZEN

.ko

mun

ikazio

arek

ikoint

eres

aiza

tea.

13.–

EGU

NBE

TEKO

•Aisi

aldij

ardu

eret

anko

stald

eaer

abilt

zera

koan

norb

erar

en•H

onda

rtza

eta

kosta

ldea

•Sor

men

gaita

suna

•Gain

erak

ope

rtso

nekik

oTX

AN

GO

Apo

rtae

rak

azte

rtze

a,et

aba

ita so

r dait

ezke

enar

azoa

ker

e.ais

ialdi

leku

gisa.

erab

iltze

a.et

aing

urun

eare

kiko

ITSA

SERT

ZERA

.•A

isiald

ikojar

duer

ek so

rtut

ako

erag

inez h

ausn

artz

ea.

•Adi

eraz

pen

mod

uak.

erre

spet

uaet

a•I

ngur

unea

erab

iltze

rako

anno

rber

aren

eran

tzuk

izuna

•Tald

elan

a.elk

arta

suna

.ait

ortz

eko

beha

rraz

kon

tzien

tziat

zea.

•Ezt

abaid

aet

a•N

orba

nako

aren

elkar

rizke

ta.

eran

tzuk

izuna

.

14.–

HIT

Z•U

nitat

ean

zeha

r sor

tuta

koet

alan

duta

ko•I

tsas e

kosis

tem

a.•H

ausn

arke

ta.

•Kur

iosit

atea

eta

TAIL

ERRA

.hit

zen

berr

ikusk

eta

egite

a.•B

ehak

eta.

inter

esa.

•Age

rtu

dire

nhit

z ber

rigu

ztiak

bildu

,hitz

hor

ien•I

nfor

maz

ioar

en•P

arte

hart

zea.

esan

ahia

azald

u et

aha

siera

ko ze

rren

dan

eran

stea.

trat

amen

dua.

•Hitz

bak

oitz

ada

gokio

n zu

tabe

anjar

tzea

.

15.–

KAZE

TARI

•Bild

utak

oinf

orm

azio

aren

eta

landu

tako

ondo

rioen

•Unit

ate

dida

ktiko

ko•I

nfor

maz

ioar

en•E

lkarla

na.

LAN

ETA

N.

dibu

lgazio

lana

egite

a.gu

ztiak

.tr

atam

endu

a.•P

arte

hart

zem

odut

zat

•Kom

unika

zioar

enbid

ez it

sase

rtza

ren

aldek

oek

intze

tan

•Tald

elan

a.ko

mun

ikazio

arek

ikopa

rte

hart

zea

susta

tzea

.•K

omun

ikazio

a.int

eres

aiza

tea.

•Par

teha

rtze

mod

uak

erab

iltze

a.


1. jarduera— ZER IRADOKITZEN DIZU ITSASOAK?

ITSASO hitza entzuten duzunean edo itsasoa ikustera joaten zarenean hainbat gauza etorriko zaizkizu burura.


IKASLEENTZAKO MATERIALA - DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA - 1. ZIKLOA

103

B

Momentu batean ITSASO hitzak gogora ekartzen dizuna pentsatu, eta honako gauza hauekin parekatu:

• Kolore bat edo batzuk.

• Zapore bat.

• Soinu bat.

• Ukimen sentimen bat.

• Usain bat.

Hurrengo koadroan jar ezazu X bat dagokion laukitxoan

KOLOREA Gorria SOINUA AltuaHoria BaxuaLaranja OzenaBerdea LeunaUrdina AlaiaUrdin iluna TristeaMorea MelodikoaArrea ErritmikoaBeltza LasaiaZuria Kanta bat

Musika nota bat

ITSASOA



B IKASLEENTZAKO MATERIALA - DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA - 1. ZIKLOA

HITZ BAT EDO HITZ MULTZOA

Itsasoarekin izandako harremanetan bizitako sentsazioen berri eman taldekideei. Zuen ikaskideek adierazitako zer-baitek bereziki atentzioa erakarri badizue, idatziz jaso ezazue.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

104

USAINA Fina UKIMEN LatzaAtsegina SENTIMENA ZimurtsuaEzatsegina LauaGozoa Zorrotza

EpelaLeunaGogorra

ZAPOREA GaziaMingotsaGarratzaMikatzaMina



Gezi bidez lotu itzazu ezkerreko zutabeko pertsonak eta, zure ustez, beraienak diren hitzak. Hitzok eskuineko zu-tabean agertzen dira.

ARRANTZALEA Gure itsas ekosistemak babestu egin behar ditugu, izan ere itsasoko bi-zitza gero eta gehiagotan jartzen baita arriskuan.Itsasoko turismoa eta giza jarduera arautzea da gure helburu nagusie-tako bat.

EKOLOGISTA Itsasoan, eta zehazki padura eta hondartzetan, egiten dut gustukoen du-dan jarduera: itsaskiak biltzea.Jakin badakit hainbat tokitan itsaskiak biltzea debekatuta dagoela, bainanik gutxi batzuk hartzeagatik ez da ezer gertatuko.

TURISTA Itsasoa arrain salerosketarako baliabide iturri dugu. Gero eta konpe-tentzia handiagoa dago eta hainbat espezie aurkitzea gero eta zailagoada, pixkanaka desagertuz baitoaz.

ITSASKI BILTZAILEA Itsasoa hainbat espezietako animalia eta landarez osatutako ekosistemaizugarria dugu. Baina giza jarduerek sekulako presioa egiten dute eko-sisteman, eta biodibertsitatean eragin eta galerak sortzen ditu. Babestubeharra dugu!

ENPRESARI KONTSERBA Azken ikerketen arabera itsasoa gero eta hondatuagoa dago, kutsaduraEGILEA agente ugarik eragiten baitiote. Urte askotan aritu naiz itsasoaren eder-

tasuna behatu eta ikusten eta orain egoera horretan ikusteak min han-dia ematen dit.

POLITIKARIA Itsasoan daramat nire bizitzaren zati handi bat; lasaitasun eta soseguuneak batzuetan, eta larritasun uneak besteetan. Barrenean daramat.Nire ogibidea da eta hari esker bizi gara ni eta nire familia.

IKERTZAILEA Itsasoa da oporretan lasai egoteko aukeratzen dudan lekua. Itsasoa be-raz goza dezagun dago hor: itsas kiroletarako, bainatzeko, arrantzarako...

Pertsona horien guztiek itsasoa era desberdinean ulertzen dute. Komenta ezazu taldean: zerk bereizten ditu per-tsona horiek? Zerbaitean bat al datoz?



105

B





2.1.- Itsaso eta itsasertzari buruz pentsa ezazu, edo, bestela, begiratu “itsasaldeko ekosistema” hormirudian edobeste irudiren batean. Ea horiekin lotura duten hitzak bururatzen zaizkizun.

Itsasoarekin eta itsasertzarekin lotura duten hitzak zerrendatu itzazu eta horien esanahia zehaztu.

106

HITZA ESANAHIA

2.2.- Zerrendatutako hitz guztiak taulan kokatu itzazu, bakoitza dagokion multzoan sailkatuz.Taula osatzen dutenatalei buruzko informazio osagarria ere baduzu.

Elementu Elementu Elementu Eraginak eta BestelakoakAbiotikoak Biotikoak Antropikoak azaroak

• Elementu Abiotikoak: ura, airea, haizea, zerua, itsasoa, hondartza, kostaldea, dunak.• Elementu Biotikoak: loreak eta landareak, arrainak, moluskuak, itsasoko hegaztiak, itsaskiak, algak, hondarre-

tako eta lohiko animaliak.• Elementu Antropikoak: arrantza portuak, kirol portuak, itsas museoak, ur parkeak, hiri guneak.• Eraginak: kutsadura, uraren kalitatea jaistea, hondakinak, gehiegizko arrantza, itsaski biltzea, landare eta anima-

lia espezieak desagertzea, gehiegizko turismoa, kostaldearen eraldaketa, urtzea.• Bestelakoak: ekologia, ekosistema, natura, paisaia, mareak, bizitza, osasuna, ongizatea, oporrak (aisia), nabiga-

zioa, arrantza.

2. jarduera— ITSASOAREKIN ETA ITSASERTZAREKIN LOTURA DUTEN HITZAK


El País egunkaria 1997/11/22

Santanderren hilda agertu den baleak 50 kilo plastiko zeuzkan urdailean.Irentsitako materialek eragin omen ziezaiokeen digestio itotzea



107

B

Orain astebete Santanderren hildaagertu zen baleak 50 kiloko plasti-kozko bola bat zeukan urdailean,oraindik aztertu ez diren materialezeta hondakinez osatutako bola.Zeta-zeoaren zatiketan parte hartu duten

biologoen ustetan hori izan zitekeenheriotza eragin ziona. Lau metrokoolatuak sortu, eta oraindik bestebost egun iraungo dituen ekaitza de-la eta, biologoek ezin izan dituzte ba-learen hondarrak itsas hondoan ur-

peratu. Horrela, Santanderretik 30bat kilometrora dagoen Meruelo ize-neko hondakindegira eraman zituz-ten balearen hondakinak, eta honda-kindegiaren leku bereizi bateko fosaireki batean utzi zituzten.

Ohizkoa da zereen urdailean plastikoak, petrolio bolak eta itsasoko hegaztiak aurkitzea. Izan ere, zetazeo horrekahokada batez tona eta erdi tamaina arrunteko arrain, zefalopodo edo itsaski irents ditzake. Kasu honetan, ordea,aurkitutako plastiko kopurua ez da ohikoa.

José Luis Casado Soto Santanderreko “Museo Marítimo del Cantábrico”-ko zuzendariak dioenez “zetazeoa txon-txorroaren (arrain multzoa) aurrean dagoenean murgildu egiten da eta inguruan hainbat bira ematen ditu; zetaze-oaren hurbiltasuna, egiten duen zarata eta bere azalaren kolore ilunaren eraginez, arrainak elkarrengandik gero etahurbilago kokatzen dira eta multzo trinko bat osatzen dute. Orduan, bat-batean urgaineratu egiten da, ahoa ireki-ta eta lepamagala zabalduta.Txontxorroaren dentsitateak bere baitan plastikoak nahiz bestelako produktuak ez-kuta ditzake, luzera liseri-aparatua itotzea eragin dezaketen produktuak alegia”. Eta izan ere, hizpide dugun kasuanhori gertatu dela dirudi.

EL PAIS egunkariak aurkikuntzaren berri eman zionean Ricardo Aguilar Greenpeaceko biologo eta biodibertsitatesaileko zuzendariak honakoa adierazi zuen:“Ez da horrelako zerbait gertatzen den lehenengo aldia. Orain bost ur-

3. jarduera— PRENTSAKO INFORMAZIOA




te ere, Atlantikoko Frantziako kostaldean zeroi bat agertu zen hilda plastikoa irentsita zuela. Sarritan ez da jakitenzerk eragin dien heriotza, ez baitzaie nekropsiarik egiten, zuzenean lurperatzen dira edota bertan usteltzen utzi.Nekropsia egin izan zaien baleei urdailean edota arnasbideetan plastikoa aurkitu izan zaie”, Inmaculada G. Mardo-nes-ek dionez.

Santanderren hondoa jota geratu zen balea animalia iragazlea da, baina urteko hainbat garaitan arrain txikiez osa-tutako sardaz ere elikatzen da. Krill (ganba txikiak) edo arrain sarda batekin topo egiten duenean, ahoa ireki etaur bolumen handia irensten du bertan aurkitzen diren gainontzeko gauza guztiekin batera; elikagaiak mingainare-kin zapaltzen ditu eta gainontzekoari bizarretatik alde egiten uzten dio.

Aguilarrek zera gaineratu zuen:“Alborango itsasoan aritu ginen lan bat burutzen eta ur gainean sekulako zabor pi-la zegoela ikusi genuen, kilometro karratuko 24 eta 133 objektu artean aurkitu ziren, gainontzeko tokietan dago-ena baino 13 aldiz gehiago; eta horietatik %90 plastikoak ziren. Beste hainbat tokitan ehunekoa txikiagoa da, %85.Cabrera irlako itsas hondoan 166.859 objektu aurkitu genituen kilometro karratuko, natur parke batean! Horie-tatik 18.521 inguru plastikozkoak ziren, eta gainontzekoak burdina eta beirazkoak. Mediterraneoan hondartza le-rroan aurkitutako objektuetatik plastikozkoak %45 eta %80ra bitartean ziren. Alemaniako itsasertzean %75 etaNew Jersey eta Massachusettseko (EEBBetako ekialdeko itsasertza) itsasertzetan %60 eta %93 artean daude. Na-zio Batuek egindako beste ikerketa batzuetan Mediterraneoko hondartza lerroko metro bakoitzeko 1.150 plasti-kozko objektu aurkitu zituzten. Eta zera ikusi dugu: Mediterraneo itsasoan harrapatutako arrainen %30ak plastikoairentsi duela, kantitate ezberdinean bada ere.”

Gero eta animalia gehiago agertzen da hilda kostaldeko zabortegietatik datozen zaborren ondorioz, ibaiek dakar-tzaten zaborren eta itsasontzietatik jaurtikitako zaborren ondorioz. “Itsasontzietatik balio ez dien guztia itsasorabotatzen dute. Gauza horiek, gainera, ez dira biodegradagarriak eta ur gainean denbora asko pasatzen dute. Jaur-tikitako gauza horietako batzuk arrantzarako tresnak izaten dira”.

Balearen hileta.

Atzo goizean balearen eskeletoa osatzen zuten 140 piezak kamioi batean sartu zituzten, behar bezala etiketatutaeta zenbatuta, hondakindegira eramateko. Burua (1,2 tonako pisua duena), masailezurra eta saihetsak museoren ba-tean gordeko dira.“Dudarik gabe hileta erromantikoagoa izango zatekeen hezurrak itsasoan ehortzi izan balira. Ezdakigu lurrak nola jokatuko behar duen hasi dugun prozesu honetan. Itsasoan urperatzeko aurreikusitako meto-dologia bera erabiliko dugu orain...” zioen Gerardo García Castrillo biologoak atzo.

Biologoek berehala egingo dute ehorzketaren planoa, prozesuak aurrera egin ahala, pieza bakoitzaren gaineko kon-trola errazteko.

Jadanik badakigu balea arra zela.

Irakurri berri duzun albistearen ideia nagusiak adieraz itzazu bost lerrotan.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

108



Adieraz ezazu zerk eragin duen, zure ustez gertaera hori.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Gertaera horrek itsasoko ekosisteman zer ondorio eragin dituela iruditzen zaizu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Saia zaitez antzeko beste gertaerak gogoratzen eta haiek eragin zituzten ondorioak adieraz itzazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Zein konponbide planteatu daitekeela uste duzu gizakien jardueren ondorioz itsasoko izaki bizidunen baldintzakkaltetu ez daitezen?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................



109

B





4.1.- Akatsaren bila

Begira iezaiezu arretaz irudi hauei. Bertan agertzen diren animalia eta landare guztien artean bada bat ekosistemahorri ez dagokiona. Aurki ezazu lekuz kanpo dagoena! Horretarako, fitxa amaieran agertzen den informazioosagarria erabil dezakezu.

Idatzi akatsa zein den irudi bakoitzaren azpian.

110

Lekuz kanpo dagoena honakoa da:

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. jarduera— ITSASERTZ EKOSISTEMAK EZAGUTZEN

Belatz Handia

Itsas Ezkertea

Hondarretako barraskiloa

Cakile Maritima

Musker Berdea




111

B


...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


Horma Sugandila

Belatz Handia

Plantaina

Itsas Mihilua

Itsas Izarra

Zanga

Izurde Arrunta

GelidiumaTxibia

Musker Berdea Itsas Izarra




112


...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


Itsas Mika

Antxoa

Hegaluzea

LupinaTxirriak

Itsas Getozka

Karramarro Berdea

Nekora

AlgakOlagarroa


Zerk pentsarazten dizu animalia edo landare horiek irudiek irudikatzen duten ekosistemarekin bat ez datozela: in-gurunearen ezaugarriek, ekosistemako gainontzeko izaki bizidunek, bizi baldintzek...?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Izaki bizidunen artean erlazioak izaten dira, eta ekosistemen artean ere bai. Leku horretakoak ez zirela adierazi di-tuzun animaliak edo landareak gai izango ote dira ingurune horretara moldatzeko eta bertan bizitzeko? Zergatik?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Seguraski, konturatuko zinen ekosistema ezberdinen irudiak izan arren hainbat espezie irudi bat baino gehiagotanagertzen dela. Zein izan daiteke horren arrazoia?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4.2.- Ekosistema bakoitza identifika ezazu

Jarraian ekosistema bakoitzaren ezaugarri nagusienen deskripzioa duzu.Arretaz irakurri itzazu.

DUNAK ETA HONDARTZAK



113

B

BIOTOPOAItsasoak hondarra mugitzen du eta jaurtiki eta arras-taka eramaten du hondartzetan pilatuz. Hondartzakharkaitzezko bi irtenguneren artean kokatutako sar-tuneak dira, arku itxurakoak, eta gainazala ia laua du-te. Hondartzek lurzoruan ur gutxi dute eta leku osoargiak dira.Dunak, bestalde, hondartzetako muinoak dira, haizeakbatera eta bestera darabilkien hareak sortutakoa.Hainbat faktoreren ondorioz sortzen dira, besteakbeste: hondartzak hondarra jasotzea; itsasoan ozto-porik ez izatea eta, horren ondorioz, haizeak bestehainbat tokitan baino indar handiagoz jotzea; eta au-rre hondartzan landaretzarik ez izatea.

BIOZENOSIALurzoru aldakorra, haizea eta ur gutxi edukitzera ohi-tu diren landareak dira. Sustrai horizontal oso luzeak,arantzak eta nahiko lodierako zurtoinak dituzte.Dunetako hainbat landarek hondarrari eutsi egitendiote lurpean.Faunari dagokionean, berriz, hegazti migratzaileentzatatsedenerako tokiak dira. Bertan, ur gutxi izatera ohi-tu diren intsektuak, narrastiak eta moluskuak bizi di-ra.





ITSASLABARRAK

BIOTOPOAKostaldean bertikalki moztuta dauden pareta edomalda izugarriak dira. Beheko zatia urak higatzen du,izan ere olatuak bertan lehertu eta energia handiasortzen baitute. Eta horrek aldaketa handiak eragitenditu. Haize gaziek astintzen dute, eta lurzorua oso el-korra, gazia eta aldakorra da.

BIOZENOSIALandareak horma bertikaletan, inguru oso gazitan etahaize izugarria jotzen duen tokitan bizitzera egokitudirenak dira.Faunari dagokionean, haizeteak jasateko gai direnhainbat espezie: intsektu txikiak, moluskuak, narras-tiak eta ugaztun txikiak bizi dira itsas labarretan.Itsasoko hegaztiak itsasoak itsas labarren kontra jo-tzean sortzen diren aire korronteez baliatzen dira iahegoak mugitu gabe gora igotzeko. Gainera hainbathegaztik bertan egiten dute habia, batik bat karezkoharkaitzetan.

114

ITSASO ZABALA

BIOTOPOAItsasoko ura eta hondoan harkaitzez eta hondarrezjositako eremua da, eta urtaroek uraren tenperaturanez dute ia aldaketarik eragiten.

BIOZENOSIAHainbat tamainatako algak, bai gainazalean bai itsashondoan.Animalia klase ugari dago: ia gainazalean krustazeoenlarbak eta medusak; eta moluskuak, krustazeoak,arrainak, itsasoko ugaztunak... itsas hondoan. Itsasokohegaztiak ere bizi dira uraren azalean.

PADURAK

BIOTOPOALeku baxuak eta zingiratsuak dira, itsasgoran itsasokourak urperatzen dituenak. Mareen joan etorrian da-goen desorekaren ondorioz sortzen dira.Ibaietako eta itsasoko urek bat egiten duten lekua da.Eta horrek lohi, lokatz eta hondarrezko eremuak sor-tzen ditu. Eremu horiek aldaketa fisiko eta kimiko (ten-peratura, gatza...) handiak jasaten dituzte eta mareeneragin nabarmena: itsasgora dagoenean urpean geldi-tzen dira eta itsasbehera dagoenean, berriz, agerian.

BIOZENOSIAUrak estaltzen dituen lurretara eta gatz kantitatehandia duten tokietara egokitzen diren algak eta lan-dareak. Molusku eta bestelako uretako animalia ugari,lohian lurperatuta bizi dira, eta mareek eragindako al-daketetara egokituta.Itsasoko hegaztiak bizi dira inguru horietan, bizirikirauteko adina elikagai aurkitzen baitute bertan. Gai-nera, pasoko hegazti migratzaileentzat atseden har-tzeko lekua ere bada.

URRADURA PLATAFORMA

BIOTOPOAOlatuen ondorioz sortutako eremua, itsaslabarrarenazpialdean itsasaldera begira agertzen den maldatxoa.Itsaslabarretatik erortzen diren harkaitzek behea jotze-an zati txikitan apurtzen dira eta mareen arabera urpe-an edo agerian gelditzen diren harkaitzezko plataformakosatzen dituzte.Oso denbora tarte txikian aldaketa han-diak jasaten dituzte ingurugiro baldintzen eraginez.

BIOZENOSIAUrik gabe denbora luzez irauteko gai diren algak.Krustazeoek, moluskuek, ekinodermatuek (trikuak,izarrak...), belakiek eta arrain txikiek osatzen duteitsaslabarretako fauna.



Testu bakoitzetik ekosistema bakoitzaren hiru ezaugarri nagusiak (fisikoak, fauna, flora...) atera itzazu.



115

B

DUNAK ETA ITSAS ITSASO PADURAK URRADURAHONDARTZAK LABARRAK ZABALA PLATAFORMA

LEHENENGOA

BIGARRENA

HIRUGARRENA

Aurretik aztertutako marrazkietan identifika ezazu lekuz kanpo zegoen animalia edo landarea zein ekosistemaridagokion eta zein den bere izena.

4.3.- Kate trofikoa irudika ezazu

Joko bat proposatzen dizugu:“nork jaten du nor”. Elikaduraren araberako loturak egin behar dituzue itsaslabarretanbizi diren (bertan bizi diren izaki bizidun gutxi batzuk besterik ez dira agertzen hemen) izaki bizidunen artean. Giza-kiak ere izaki bizidun horien artean kokatuko ditugu, beste hainbat gauzen artean itsasoko espezieak ere jaten baititu.

Jarraian duzun taulan, ezkerreko zutabean hainbat espezie dituzu eta eskuinaldeko zutabean, berriz, espezie horienelikadura iturriak. Hainbat organismok elikadura iturri bat baino gehiago ditu, adibidez: izkirak algak, zooplanktonaeta hondar organikoak jaten ditu. Beste batzuek, ordea, elikadura iturri bakarra dute, magurioek, adibidez, algak soi-lik jaten dituzte.

ESPEZIEAK honakoaz elikatzen da:

Algak Organismo autotrofoak dira, substantzia inorganikoez baliatuz sor-tzen dute bere elikagaia.

Itsas trikua AlgakLapa AlgakIzkira Algak, zooplanktona eta hondakin organikoakMagurioa AlgakItsas izarra Lapak eta bibalbioakEltxoa Beste animalien odolaKaioa Izarrak, hondakin organikoak, arrainak, izkirakSugandila arrunta Intsektuak, araknidoak, barraskiloak eta zizareakFoka grisa Arrainak, krustazeoak eta moluskuakItsas aingira Arrainak, krustazeoak eta zefalopodoakBelatz handia Hegan ari diren hegaztiak (usoak baino handiagoak ez)Gizakia Arrainak, karramarroak, lapak





Jarraian, itsas labar baten irudia duzu. Bertan, goian aipatu ditugun espezieak agertuko dira.

Gezi bidez ezkerreko zutabeko izaki bizidunak eskuineko zutabean agertzen direnekin lotu behar dituzu, horietazelikatzen baitira. Egizu gezia ezkerretik eskuinera. Koloretako margoak erabil itzazu hobeto identifikatzeko.

116



Kate trofiko bat lortu duzu. Zure marrazkia beste taldekideen marrazkiarekin aldera ezazu eta guztien artean pro-posamen ezberdinak aztertu itzazue. Zuek lortutakoa isladatuko duen leloa asma ezazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Imajina ezazu nolakoa izango zatekeen itsaslabarreko edo itsas ingurune guztiko izaki bizidunen katea.

4.4.- Minamata kasua Japonian

Irakur ezazu testua arretaz:

Japoniako Minamata badian, 50eko hamarkadan epidemia misteriotsu batek familia osoei eragin zien, batik batarrantzale familiei. Gaixotutako pertsonek nerbio sisteman arazo larriak zituzten: ikusmena eta entzumenean kal-teak, lokomozio arazoak edo hitz egiteko arazoak, eta batzuek burua galdu egin zuten. Ia ehun lagun hil ziren. Gai-xotasun horrek katuei ere eragiten zien.

Bai pertsonak bai katuak arrainaz elikatzen ziren batik bat. Eta ikerketa luzeen ondoren, honako ondorioa aterazuten: gaixotasunaren eragilea bertako lantegi batek itsasora isurtzen zuen merkurioa zela.

Lantegi horrek Minamatako kaltetuei kalte ordainak ordaindu (160 dolar helduei eta 48 haurrei) bazizkien ere, uka-tu egin zuen istripuan erantzukizunik zuenik. Konpentsazioak jaso zituztenek aurrez agiri bat sinatu behar izan zu-ten,“bestelako akzio legalik ez zutela erabiliko” zioen agiria alajaina!

• Merkurioa nola transmititu zen adieraziko duen kate trofikoa egin ezazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................



117

B





...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Aurrez aipatu diren gainontzeko itsasoko ekosistemetan (dunak eta hondartzak, padurak, itsaso zabala, urradu-ra plataforma...) gertaera horren eraginak eta ondorioak zein izango diren zehaztu ezazu. Horien guztien arteaneman litezkeen elkarreraginak ere adieraz itzazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

118





119

B

HO

ND

ART

ZAK

DU

NA

KIT

SAS

LABA

RRA

KPA

DU

RAK

ITSA

SOZA

BALA

URR

AD

URA

PLAT

AFO

RMA

INTS

EKTU

AK

Hon

darr

etak

oPi

mel

iaZ

igen

eaSo

rgin

orra

tzar

kaku

soa

Lizt

orra

kEu

liar

runt

aEl

txoa

Eltx

oak

Eltx

oaM

atxi

nsal

toak

UG

AZT

UN

AK

Foka

grisa

Ipur

tats

aBa

lea

Ure

tako

arra

toia

Izur

dear

runt

aM

arra

zoa

Zer

oia

MO

LUSK

UA

KIts

as iz

arra

Hon

darr

etak

oIts

as b

arra

skilo

aBe

rber

etxo

aTx

ibia

Mag

urio

akLa

paba

rras

kilo

aO

laga

rroa

Txirl

aTx

okoa

Itsas

erb

iaM

usku

iluak

Txok

oaD

atila

Ola

garr

oaBe

iraTx

irla

Lapa

kM

usku

iluak

Dat

ilaIts

as e

rbia

Ola

garr

oaIts

as m

agur

ioa

Ola

garr

oa

NA

RRA

STIA

KM

ontp

ellie

rko

suge

aSu

gand

ilaar

runt

aSu

gea

Itsas

dor

toka

Mus

ker

berd

eaH

orm

a su

gand

ila

ARR

AIN

AK

Itsas

xab

iroia

Itsas

ain

gira

Ain

gira

Ezpa

taar

rain

aLe

gatz

aZ

arbo

beltz

aM

uxar

han

diH

ondo

etak

oLe

gatz

aPa

neka

Mih

iarr

aina

Bale

ztar

rain

ako

rrok

oiak

Baka

ilaoa

Zap

oaLu

pina

Berd

ela

Ikar

aio

Barb

arin

aIts

as z

aldi

aK

abux

aH

egal

uzea

Kra

barr

oka

Sard

ina

Ant

xoa

KRU

STA

ZEO

AK

Kar

ram

arro

aIz

kira

Izki

rakr

usta

zeoe

nla

rbak

Izki

raN

ekor

aK

arra

mar

roN

ekor

aTx

angu

rroa

Buia

berd

eaA

baka

ndo

Txan

gurr

oaN

ekor

aO

tarr

aina

4. jarduera— INFORMAZIO OSAGARRIA




120

HO

ND

ART

ZAK

DU

NA

KIT

SAS

LABA

RRA

KPA

DU

RAK

ITSA

SOZA

BALA

URR

AD

URA

PLAT

AFO

RMA

HEG

AZT

IAK

Kai

oaTx

irritx

oaEr

roia

Kurli

nta

Zan

gaIts

as m

ika

arru

nta

Txirr

iaKu

rlint

aTx

irria

kH

egaz

ti za

ngol

uzea

Alio

taBe

rnag

orria

Txen

ada

arru

nta

Kai

oaA

hate

aM

arik

oia

Itsas

mik

aU

barr

oia

Ant

zara

Ekai

tz tx

oria

Txirr

igris

aLa

nper

nam

usu

Bern

agor

riaA

hate

urp

ekar

iaU

barr

oiZ

anga

Lert

xun

haus

kara

Aha

tea

Buzt

ango

rrii

luna

Lert

xunt

xoa

Kurli

nta

Bela

tz h

andi

aIts

as m

ika

Uba

rroi

aK

aioa

Mok

ozab

alaBu

ztan

ikar

aTx

irria

k

LAN

DA

REA

KIts

as e

zker

tea

Itsas

oko

mitx

olet

aA

lga

Itsas

kra

belin

aG

elid

ium

aA

lgak

“Cak

ilem

ariti

ma”

Are

naria

Hai

tzet

ako

Izpi

likua

Itsas

izpi

likua

Itsas

ura

za(A

lgak

)G

ram

inea

Itsas

sile

nea

Ast

erra

Toki

harr

itsu

etan

Elim

usBa

soko

aza

Espe

rgul

aria

egot

endi

rena

k:Sa

biho

stoz

uria

Plan

tain

aG

ram

ineo

aIts

as u

raza

Kar

du a

rrun

taBa

soko

azen

ario

aSa

licor

nia

Ente

rom

orfo

akIts

as tx

irla

Itsas

mih

ilua

Itsas

get

ozka

Ezka

iaH

onda

rtza

koIts

as fa

nero

gam

oak

Gor

oldio

aket

alike

nak

krab

elin

aba

rrill

aC

arex

Har

enon

doko

aIts

as e

zker

tea

“Cak

ilem

ariti

ma”

BEST

ELA

KOA

KIts

as tr

ikua

Arm

iarm

aIts

as tr

ikua

Med

usa

Ekin

oder

mat

uak

Ane

mon

aBe

laki

aIts

as u

gazt

unak

(Trik

ua,iz

arra

)Its

asok

oez

kurr

aLa

nper

naZ

oopl

ankt

ona

Bela

kia

Med

usa

Izki

raFi

topl

ankt

ona

Arr

akLa

nper

naG

anba

Biba

lbio

Izki

raLi

kena

kG

anba

Itsas

izar

ra





121

B

5.2.— Hasteko, jarraian duzun testua irakurri eta marrazkiak ikusiko dituzu, biodibertsitatea zer den ezagutzen jo-ateko.

“Itsas ingurunean hainbat habitat mota ditugu, eta horietan espezie mota askotako bizidun anitz bizi dira. Espeziebakoitzak bere ezaugarriak ditu. Baina ezaugarri horiek espezie batetik bestera –edota espezie baten barruan, alebatetik bestera– oso desberdinak diren arren, beti euren habitatak eskatzen dizkien baldintzei moldatzeko modu-ko ezaugarriak eduki beharko dituzte”.

Azalduko al zenuke, hiru lerrotan, zer den biodibertsitatea?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Indibiduo desberdinak espezie berean. Espezie desberdinak izaki bizidunetan

Habitat desberdinak, hainbat espezieren bizileku.

5. jarduera— IKUSI-MAKUSI: NOLA BIZI DA ETA ZER LORTZEN DU




122

5.3.—Ondoren 9 izaki bizidun dituzu. Horien alboan bakoitzaren ohiko habitata zein den laburki azaltzen zaizu.Informazio horretan oinarrituta, bete ezazu jarraian duzun taula.

Lapa: supralitoraletik behera aurkidaiteke haitz azpietan, oin sendo batenbidez itsatsita. Haitzetatik algak harras-katzen ditu jateko.

Kaioa: beste animalia batzuek iristekozailtasunak dituzten lekuetan jartzendu habia, normalean itsaslabar baten ir-tenunean.

Karramarroa: itsasoaren erdi aldeaneta goiko aldean bizi da. Laua da, isatsagorputzaren azpian du eta batzuetanlau hanka pareak ezkutatu egiten ditu.

Txirla: hondarretan bizi da eta anima-lia hilak eta landareak jaten ditu gorpu-tzean dituen hodi batzuen bidez.

Kardulatza: dunen alde babestuanhazten da, itsasoko uraren zipriztinik ezjasotzeko.

Muskuilua: urdin belzkara da etamultzotan bizi da haitzei itsatsita, urlasterrak eraman ez dezan. Itsasokoura iragazten du elikagaia lortzeko.

Olagarroa: 8 garro ditu, eta espeziea-ren arabera garro bakoitzean bentosahilera bat edo bi. Infralitoralean bizi dahaitz eta harri artean, horiei itsatsita.

Txokoa: 8 garro labur ditu eta 2 luze.Harrapakinetatik ezkutatzeko tinta bo-tatzen du.

Balea: tamaina handia du eta ur zabalabehar du elikatzeko, eta horregatik itsa-so irekietan bizi ohi da. Izan ere, arraineta planktonaz elikatzen da, eta horieklortzeko ur asko iragazi behar du.





123

B

A partir de esta información, vas a rellenar la tabla que tienes a continuación.

Animalia edo Habitata Ingurunera Giza jarduerak Alternatibaklandarea moldaera sortzen dituen arazoak

Lapa haitzak Haitzetan itsasten Harrapatu egiten dira,dira oin sendo baten edo haitzetatik kendubidez berriro botatzeko.

Kaioa

Karramarroa

Txirla

Kardulatza

Muskuilua

Olagarroa

Txokoa

Balea





124

5.4.— Biodibertsitatea Urdaibai Biosferaren Erreserban

Jarraian agertzen den irudian leku horretako berezko izaki bizidunak dituzu. Horietako bat -lertxuntxo txikia- ezda berez habitat horretakoa, baina oso ongi egokitu da.

Ubarroia

TxirritxoaH

andia

Kaio

Hauskara

UbarroiH

andia

Ur O

ilandaM

artinA

rrantzaleaTxirritxoaTxikia

LertxuntxoTxikia

ZangaA

rrunta

Mokozabala



Lertxuntxo txikia lehenengo aldiz 1975an agertu zen Bizkaiko itsasoko paduretan, eta 1981etik aurrera oso arrun-ta da Urdaibaien. Martxoa eta apirila bitartean eta abuztua eta azaroa bitartean egoten da bertan, hain zuzen ere,migratzeko garaian. Urdaibaien babesa eta lasaitasuna ditu, eta baita elikatzeko lekua ere, arrantzarako eremu za-bala baitu.

Zure ustez espezie horrek zergatik lortu du berezko ez zuen lekura moldatzea? Nola lortu ote du?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Galdera hauek azter itzazu.• Berezkoak ez dituen lekuetan bizitzeak zein arrisku dakarzkio animaliari?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Zein arazo ekar dezake horrek? Antzeko kasurik ezagutzen al duzu? (zure herrialdean, herrian, auzoan, etxean...)

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................



125

B





126

6.1.— Begira iezaiozu marrazki honi arretaz

Azalduko al zenuke orain zer den DUNA bat?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Eta...zer da HONDARTZA bat?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Marrazkian duna ekosistemaren zatiak agertzen dira. Marrazkian ikusiko zenuenez bi duna mota daude:

Mugikorrak Finkoak

6. jarduera— DUNA EKOSISTEMA EZAGUTZEN




127

B

6.2.— Azaldu honako ekosistemen artean antzematen dituzun desberdintasunak:

Duna eta Hondartza. Hona hemen pista batzuk:

• Itsasotik hurbilago dago eta hondarra hezea eta gazia da.

• Lur hondartsua du eta ez hain gazia.

• Itsasoan zehar hedatzen da.

• Mendi txiki baten itxura du.

• Landaretza sakabanatuta dago eta landareek azalera txiki bat besterik ez dute estaltzen.

• Landare batzuk hondar zati txikiak eusten dituzte eta mosaiko itxurako azalak sortu.

Zein ekosistema motari dagokio esaldi bakoitza? Zein dira bien arteko desberdintasunak?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Duna Finkoa eta Mugikorra. Hona hemen pistak:

• Haizeak batean eragin handiagoa du bestean baino.• Nahikoa baxuak dira hondarra oso mugikorra baita.• Altuagoak eta handiagoak dira eta malda desberdinak dituzte.• Landaretza ugariagoa da, eta landareak handiagoak.• Landaretza eskasagoa da haizeak etengabe jotzen duelako.• Bertako landareek estoloi luze eta sendoak dituzte hondarraren mugimendua gelditzeko asmoz.• Landaretza ugariagoa da eta erdi finko dagoen hondarretan sustraitua.• Forma aldakorrak izan ditzakete, irregular samarrak dira.• Paisaia alda egin dezake haizeak.• Itsasoko uraren zipriztinek eragin handiagoa dute. Horrek gazitasuna handitu egiten du eta eragin kal-

tegarria du landaretzan.• Itsasoak ez du eragin handirik, eta dunaren goiko aldeak ez du ia gazitasunik.

Zein ekosistema motari dagokio esaldi bakoitza? Zein dira bien arteko desberdintasunak?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Zure ustez, dunetan bizi diren espezieak hondartzan bizi ahal izango lirateke?Arrazoitu ezazu erantzuna.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................





128

6.3.- Dunen eta hondartzen funtzioak

Dunei eta hondartzei dagokien funtzio zerrenda bat duzu.

Adieraz ezazu funtzio bakoitza zein ekosistemari dagokion. Gezi bidez lotu itzazu, ekosistema bakoitzerako kolo-re bana erabiliz. Jardueraren amaieran agertzen den informazio osagarriaz balia zaitezke.

FUNTZIOAK

Itsasoa eta lurra elkartzen diren lekua

Hesi naturala

Itsasoari ez dio uzten barrualdeko lekuetara iristen

HONDARTZA Higadura eragozten du DUNA

Materialak itsasoan galtzea eragozten du

Olatu handiak daudenean hesi moduan jarduten du

6.4.— Euskal Herriko kostaldeko duna garrantzitsu batzuk

Urteetan zehar, garai bateko duna zonak aldatuz joan dira, batzuk naturaren eraginez, eta beste batzuk gizakiarenjardueraren eraginez. Horrek aldaketa handiak ekarri ditu kostaldean, bai geologian eta baita biologian eta geogra-fian ere. Oraindik badaude duna zonak kostaldean, batzuk aktibotzat jotzen dira eta beste batzuk ia desagertutadaude.

Euskal Herriko kostaldeko mapa honetan jarraian adierazten diren dunak bilatu eta marka itzazu:





129

B





• Aktiboak:• Bizkaian: • La Arena Somorrostron (orain dela gutxi berreskuratutakoa). Gizakiaren presio han-

dia jasaten du, aisialdirako asko erabiltzen den lekua baita. Komunikabidez eta indus-triez inguratuta dago.

• Azkorri Getxon.• Sopelana (Salvaje edo Barinatxe).• Laga, Urdaibai Erreserban, Ogoñoren alboan, hondartzan.Turismo jarduera handia ja-

saten du.

• Gipuzkoan: • Inurritza Zarautzen: guztietan garrantzitsuena, duna (denak finkoak, hondartzarekinmuga egiten duena izan ezik) eremu zabala, mendixka eta sakonune txikiak ditu. Pai-saia eta geologia balio handia du. Gaur egun golf zelaiak ia duna guztia hartzen du. Ha-la eta guztiz ere, gutxi eraldatutako guneak daude, eta hor itsasertzeko hondarreta-ko berezia den flora psammofiloa aurki daiteke.

• Iparraldean: • Xokoburu (Hendaian).• Pavillon Royal (Bidarten).• Angelu.

• Landaretzak edo hiri guneak dituztenak:• Bizkaian: • Gorliz: oso interesgarria geologia aldetik.

• Areeta.• Artaza Parkea Leioan.

• Gipuzkoan: • Kontxa Hondartza.• Orio.• Zumaia:Aisialdirako erabiltzen da, eta dentsitate txikiko edo ertaineko erabilera du:

dunetan jendeak paseatu eta eguzkia hartzen du. Dunek hondartzarekin –udan jendeugari duen lekua– egiten dute muga.

• Iparraldean: • Urhabia (Bidarten)

6.5.— Esperimentuak egiten…

Taldeka dunen funtzioa ikusteko esperimentua egingo duzue. Horretarako, honako materiala behar duzue:

– Hondartzako hondarra.

– Hainbat tamainatako kartoiak.

– Haizegailua edo ile lehorgailua.

130





131

B

Honakoa egin behar duzue:

• Hondarra kartoi handi baten gainean zabaldu.

• Itsasotik hurbilen dagoen lekuan landare txikiak jarri (adar lehorrak edo kartoiz egindako landareak).

• Zertxobait barrualderago landare handiagoak, zuhaitzak eta zuhaixkak jarri, lehen baino ugariago.

• Haizegailuaz edo ile lehorgailuaz hondarra barrualderantz mugitzen hasi, eta zer gertatzen den ikusi.

Prozesuan zehar ikusten duzuna idatz ezazu. Gertatzen ari denari arretaz begiratu eta ikusten duzun guztia idatzi.





132

Egin ezazu berriro esperimentua, baina orain hesi moduan itsasotik hurbil errepide bat jarri (horretarako kartoiaerabili). Hondarra eta landareren bat ere jar ezazu.Berriro haizegailuaz hondarra bultza.

Zer gertatu da? Aurreko esperimentuarekiko aldaketarik ikusten al duzu? Idatz ezazu ikusitakoa.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6.6.— Giza jarduera duna eta hondartzetan.

Dunen eta hondartzen argazkiak dituzu. Begira iezaiezu.

Ikusten duzuna idatz ezazu koadroan.

Denen artean azter ezazue, eta idatzitakoa azaldu. Balorazioa egiteko honakoa izan dezakezue kontuan:

• Duna eta hondartzetako giza jarduerari zer deritzozue?

• Horien erabileraren ondorioetan erantzukizunik baduzuela uste al duzue?

• Alternatibei dagokionean: zeinen esku dago alternatiba horiek gauzatzea?

GIZA JARDUERA ABANTAILAK ONDORIOAK ALTERNATIBAK



Hondartzen eraketa

• Olatuek lehertzerakoan harriak eta uharriak jaurtitzen dituzte itsaslabarretako haitzetara, eta kolpearen ondo-rioz hautsi egiten dira.

• Zati horiek elkar jo eta gehiago zatitzen dira. Zatiak itsas hondoan jalkitzen dira, tamainaren arabera.

• Zati handienak eta pisutsuenak hondoan geratzen dira; txikienak, ordea, ur lasterrek itsaso zabalerantz erama-ten dituzte eta han geratzen dira hondoan.

• Hondar eta hartxintxar txikiak kostaldean geratzen dira eta hondartzak sortzen dituzte.

Dunen eraketa

• Dunak haizeak leku batean utzi dituen hondar tontor txikiak dira,

• Hondartzara iristen den hondarraren ale txikienak haizeak hurbileko leku gorenetara eramaten ditu eta dunakeratu.

• Bi duna mota daude:

• Mugikorrak: haizeak eramaten duen hondar soltea biltzen dute eta haizeak une oro eraldatu egiten ditu. Itsaso-tik elikagai –hondakin organikoak– gutxi batzuk iristen dira, eta horrekin landare batzuk gai dira hazteko. Lan-dare horiek sustrai luze eta sendoak dituzte eta hondarrari eutsi egiten diote.

• Finkoak: benetako dunak, mugikorren atzean sortzen dira. Landaretza ugariagoa dute, itsasotik gatz gutxiago iris-ten delako eta urak hondarra garbitu eta gatza geruza sakonagoetara botatzen duelako. Estoloidun landare he-rrestarien zelaiak ugariak dira eta mosaiko handiak sortzen dituzte.

Dunak eta hondartzak: funtzioak, giza jarduerak eta horren ondorioak.

Itsasoaren eta lurra elkartzen dituen leku honek balio ekologiko handia du, izan ere ekosistema oso berezia sor-tzen baita. Baina hori ez ezik, dunak eta kostaldeko hareatzak hesi natural onenak dira olatu handiak izaten dire-nean itsasoa barrualdeko eremuetara ez iristeko. Barrualdeko leku horien higadura eragozten dute, baita materia-lak galdu eta itsasora joatea ere.

Batzuetan, itsasoaren ertz-ertzean eraikitzeko gogoak hesi hori desagertzea eragin du, eta horrek ondorio oso la-rriak dakartza. Eraikinek pantaila bailitzan jokatzen dute, eta aldaketa handiak eragiten ditu hondartza sortzekoprozesu naturalean eta baita haizean eta olatuetan ere. Horren ondorioz, hondar zatiak guztiz desagertu daitezke.



133

B





134

7.1.— Padurari buruzko testuaren irakurketa

Estuarioetan –ibaiek eraldatutako ibarrak, itsasoaren maila igotzeak ur azpian utzi dituenak– sortzen den landare-tza multzoa da PADURA. Lur lauak izaten dira, eta bertan pisu gutxi eta tamaina txikiko sedimentu finak pilatzendira, buztinak eta lohia esaterako.Ibai oso emaritsuetan izan ezik, estuarioan gora joan ahala mareek eragin txikiagoa izaten dute eta erriberako ba-soen landaretza izaten da nagusi.

Paduretan, mareen joan eta etorriak sortutako zonetan ur gazia jasateko gai den landaretza (halofiloa) sortzen da.Landareak multzotan agertzen dira, ur azpian egoteko duen gaitasunaren arabera.

Marearen arabera (itsasgora edo itsasbehera) paduran zona desberdinak daude, goikoa eta beheragokoak. Eta zo-na batean eta bestean landaretza eta fauna ere desberdinak dira, izan ere ingurunearen baldintzetara egokitutaegon behar baitute.

Betidanik, padura leku osasungaitz eta gaixotasun sortzaile gisa ikusi izan du gizakiak. Hori dela eta, askotan padu-rak estaltzeko joera izan da, eta horretarako lehortu, bete... egin izan dira, eta lur urbanizagarri bihurtu. Horrek,noski, ingurugiro eragin handia izan du.

Hezegune horiek oso garrantzitsuak dira biodibertsitatea mantentzeko, bai espezie urtarren bai organismo lurta-rren eta ornogabeen biodibertsitatea mantentzeko. Eta, hori dela eta, gaur egun gune horiek babestu egin behardirela uste da.

7.2.— Bilatu eta zer den asmatu

Lamina honetan paduraren irudi orokor bat duzu. Baina... osatu gabe dago! Irudian marraztutako siluetak zein ani-malia eta landareri dagozkion asmatu behar duzu.

7. jarduera— PADURA EZAGUTZEN




135

B

Horretarako, orri batean paduran bizi diren espezie arruntenen marrazkia duzu, zein espezie den antzematen zail-tasunik izan ez dezazun.Asmatzen duzunean marrazkiak osatu. Paduraren marrazki osagabean ezagutzen duzun es-pezieren bat ere marraz dezakezu.

7.3.- Entzun dut …

• Mundu osoan harrapatzen diren arrainen %65ak bizitzaren aldi bat –batzuetan gehiago– paduranigarotzen duela.

• Animalia askok migratze ibilbide luzeetan padura bizi, elikatu eta atseden hartzeko leku egokia du-tela.

• Padurak leku horietan bakarrik bizi diren landare espezieen habitata direla, eta espezie horiek de-sagertu ez daitezen padura horiek zaindu egin behar dira.

• Padurek mareen bidez egunean bitan jasotzen dutela ongarria, eta era naturalean gainera, kanpo-ko ezeren beharrik gabe.

• Padurak nekazaritza lurrak baino bi aldiz emankorragoak direla.• Itsaskitan ibiltzeak paduraren orekan eragin handia duela.• Giza jarduerak paduran edo paduratik hurbil egiteak (hondakin isurketa, eraikuntzak...) ingurunea

asko eraldatzen dutela.• Kirol portuak edo etxebizitzak egiteko padurak lehortzeak hegazti migratzaileen paseko lekuak

deuseztatzen dituela eta ingurune horretako berezko espezien desagerpena dakarrela.

Esaldi horiek zer adierazten dizute? Ba al zenekien hori? Egia direla uste al duzu?

Talde txikitan eztabaidatu eta gero ikasgelan denen artean aztertu.

Actividad 7.— DESCUBRIENDO LA MARISMA




136

7.4.— Bideoari buruzko iruzkinak eta ondorioak

Padurari buruzko bideoa ikusi ondoren, taldeka edo bakarka honakoari buruz hausnar ezazue:

• Ikusi dituzun irudietatik, zerk eragin dizu zirrararik handiena? Zergatik?• Zein dira itsas ekosistema horren ezaugarri orokor nagusiak? (animaliak, landareak, hondarretako bizitza, gazita-

suna...).• Zer da padura bat?• Zein erabilera egiten da eta zeintzuk egiten dute?• Padurako giza jarduerek zein eragin dakarte?• Zein alternatiba bururatzen zaizkizu?

Bakarkako lana egin baduzue, denen artean azter ezazue gero.

7.5.— Erabilerak eta gehiegikeriak paduran

ERAGINA ETA ONDORIOAKGIZA JARDUERAK PADURAN (ingurune ALTERNATIBAK

fisikoan eta izaki bizidunengan)

Alternatiben artean, laguntza moduan ideia batzuk emango dizkizuegu:

- Herritarrak informatzea. - Babes lege berriak egitea.- Arrantza eta itsaskitan ibiltzea debekatzea. - Eraikin batzuk botatzea.- Hondakinak birziklatzea. - Padurarako sarrera kontrolatzea.- Jarduera erasokorrei isuna jartzea. - Kontzientziazio kanpainak egitea.- Padura babesteko taldeak sortzea. - Eraikitzeko baimen gutxiago ematea.- Nekazaritza jarduerak mugatzea. - Bertako egunkarietan herbizida, pestizida eta ongarri

kimikoen erabilerari buruzko informazioa ematea.- Kirol portuak eraikitzea debekatzea. - Uretako motorren erabilera debekatzea.

7. jarduera— PADURA EZAGUTZEN


8.1.— IRTEERA PRESTATZEN

Padurako irteera egiteko hainbat gauza beharko dituzu. Hemen duzu zerrenda.Arretaz aztertu eta ez ezazu ezerahaztu!

• Talde bakoitzak behar duena:

– Lan fitxak.

– Argazki kamara eta prismatikoak(lortu baditzakezue).

– Zonako mapa.

– Iparrorratza.

– Kristalezko ontziak.

– Plastikozko poltsak.

– Etiketa itsaskorrak.

– PH-a adierazten duen papera.

– Nitritoak eta nitratoak adieraztendituen papera.

– Termometro.

– Aluminio-papera

GOMENDIO BATZUK:

• Talde lanean jardungo duzu, beraz, taldekoekin elkarlanean jardun eta taldekideak errespetatu.

• Lekua errespetuz eta kontu handiz erabili. Eta ez ezazu bertan egon zarela adierazten duen arrastorik utzi.

• Ez kalterik eragin bertako izaki bizidunei; beraien etxean zaudela gogoratu!

• Ez ezazu ezer eraman eskolara edo etxera; utz ezazu dena bere lekuan.

• Zuk behar dituzun gauzak:

– Arropa eta oinetako egokiak eraman (busti egin zaitezke).

– Arropak kolore apalekoak izan daitezela, animaliak ez izu-tzeko.

– Argazki kamara edo prismatikorik baduzu, eraman itzazuongi etorriko zaizkizu eta.

– Har itzazu lan fitxak, eta ahal baduzu baita koaderno batere, interesgarriak iruditzen zaizkizun gauzak idatzi ahalizateko.

– Mapak edo taldeak jasotako edozein informazio, beharrez-koa dela iruditzen bazaizue.



137

B

8. jarduera— PADURARA GOAZ




138

Nola egingo duzue lana?

4 edo 5 laguneko taldeetan egingo duzue lan, ikasgelan 4 edo 5 talde izateko. Padura zona txikiagotan zatituko du-zue:

• Itsasotik hurbilen dagoen zona, itsasbeheran agertzen dena. Mareak hortxe du eragin handiena.

• Hondartza. Mareak eragin txikiagoa du hor.

Horrela eginez gero, zona bakoitzean jasotako datuak konpara ditzakezue.

8.2.— IRTEERAN ZEHAR

• 1. behaketa – GAUZEN ZERRENDA

Beno, iritsi gara padurara!

Hasteko, behaketa lan bat egingo duzu. Horretarako, oso garrantzitsua da adi- adi egotea, sentimenak zorroztea.Horixe da, hain zuzen ere, emango dizugun zerrendako gauzak identifikatzeko giltza. Lasai aritu, ahal dituzun lauki-txoak bete, eta ez arduratu beste ikasleek egiten dutenaz. Gero jakingo duzu dena.

Ezaugarri desberdineko gauzen –bizidunen eta bizigabeen– zerrenda bat duzu. Gauza horiek bilatu eta behatu eginbehar dituzu. Horretarako 20-25 minutu dituzu.

Behaketa egiteko leku bat aukera ezazu, ez oso handia.

EKIN!

BILATU, BEHATU ETA ZER DEN IDATZ EZAZU:

• Soinua sortzen

• Usaina duen zerbait.

• Mugitu egiten den zerbait.

• Finko dagoen zerbait.

• Hegan egiten duen

• Ibili egiten den zerbait.


duen zerbait.

zerbait.




139

B

• Kolore bizia duen zerbait.

• Hondar hezearen barruan dagoen zerbait.

• Joan eta etorri egiten

• Hazi egiten den zerbait.

• Ukitzeko leuna den zerbait.

• Ukitzeko gogorra den zerbait.

• Igeri egiten duen zerbait.

• Kamuflatu egiten den zerbait.

• Maskorra duen zerbait.

• Kantatu egiten duen zerbait.

• Hilda dagoen zerbait.

• Deigarri gertatzen zaizun zerbait.

• Inoiz ikusi ez dugun zerbait.

• Egon badagoen baina egon behar ez lukeen

• Badagoela uste duzun baina ikusten ez duzun

• Orain badagoen baina laster egongo ez den

• Zerbait berdea.

• Berri-berria den zerbait.

• Beroa ematen duen zerbait.

• Zerbait hezea.


den zerbait.

zerbait.

zerbait.

zerbait.




• 2. behaketa – PADURA EZAGUTU

Hasteko, paduraren deskribapen laburra egingo duzue. Deskribapenean alderdi orokorrak adierazi behar dituzue,adibidez:

Kokapena:

• Non dagoen deskribatu: herria, eskualdea.

• Hurbilen dituen herriak zein diren adierazi.

• Azalera (gutxi gorabehera).

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Aztertuko duzuen inguruaren krokisa egizue. Krokisa zuzen orientatzeko, iparrorratza eta mapa erabil ezazue(eskura badituzue behintzat).

Krokisean bururatzen zaizuen guztia jarri:

• Mendiak.

• Hondartzak.

• Ur-Korronteak.

• Hiriguneak (herriak, auzoak…).

• Edonolako eraikuntzak (errepideak, eraikinak …).

• Portuak (arrantza portuak, kirol portuak …).

140





141

B

A.- Lurra:

Padurako lurraren ezaugarri nagusiak aztertu behar dituzue. Ho-rretarako, sentimen guztiak erabili, ez zaitezte ikusmenaz soilikbaliatu.

Aztertzen duzuen zona bakoitzeko lauki bat bete.

• Zimurtsua

• Laua

• Irristakorra

• Gogorra

• Biguna

• Hondoratu egitenal zarete?

• Soltea

• Trinkoa

• Pitzatua

• Putzuz betea

• Lehorra

Kolorerik ba al du? Zein?

Nolako usaina du?

Koloreak eta usainak ba al dute zerikusirik?

Airerik sartzen al da lurretik zehar?Zergatik?

Eta urik sartzen al da?Zergatik?

Lurraren egitura adieraz ezazue.Kokapena

Itsasoaren ondoan:..............................................................................................................................................................................

Mareetatik isolatuta, hondartzan: ....................................................................................................................................................





142

B.- Landareak:

Orain landareak aztertuko dituzue. Nahi duzuen landarea edo landareak aukeratu. Nahi izanez gero argazkiak atera.

Beheko koadroan landare bakoitzaren ezaugarriak idatzi, eta azken laukian egizue landarearen marrazkia.

Tamaina Forma

Kolorea Usaina

Landareak ba al du lorerik? BAI EZ

Loreen kolorea Tamaina

Landareak non ditu loreak?

Zurtoinik? BAI EZ

Nolakoa da Kolorea

Ukipena Forma

Fruiturik? BAI EZ

Ezaugarriak

Zein azalera estaltzen du?:

Nola kokatuta dago?

- Taldeka.

- Isolatuta.

Non dago?

- Itsasoratzearen ondoan

- Marearen eraginetik kanpo, hondartzan

Inguruneari egokitzeko baliabideak:

- Sustrai handiak.

- Estaldura duten hostoak, uraren eraginari aurre egiteko.

- Flotazioa laguntzen duten egiturak.

- Ehunetan ura gordetzeko mekanismoak.

Landarearen ezaugarri horietako batzuk marraztu itzazu:



Zuen ustez, landare hori jaten duen animaliarik ba ote dago?

Hemen duzue elikadura katearen adibide bat.

C.- Animaliak:

Begira topatzen dituzuen animaliei. Horretarako, isil-isilik ibil zai-tezte eta hobeto behatzeko leku batzuetan ezkutatuta itxaron.Animalia bat baino gehiago aztertu. Animalien argazkiak ateraitzazue.

Beheko koadroan animalien ezaugarriak idatz itzazue, eta laukihonetan animaliaren marrazkia egin.



143

B





144

Ikusi egin dituzuen animaliak ez ezik, beste batzuk ere badaude. Ikertu ezazue.

Tamaina Forma

Kolorea

Nola dago:

• Paduran finko BAI EZ • Mugitzen ari da BAI EZ

• Putzu batean BAI EZ • Beste modu batean (zehaztu)

Ba al du bizilekuarekin zerikusia duen ezaugarri berezirik? Zein? Zergatik?

Soinurik egiten al du? Nolakoa?

Non dago?

Itsasoratzearen ondoan

Marearen eraginetik kanpo, hondartzan

Nola dago? • isolatuta BAI EZ

• taldeka BAI EZ

Arrastoak:• Ezaugarriak: • Non dago?:

• Hegaztiaren oinatza BAI EZ • Hondar bustian BAI EZ

• Zuloa BAI EZ • Hondar lehorragoan BAI EZ

• Gorotzak BAI EZ • Uretatik hurbil BAI EZ

• Aztarna BAI EZ

– Marraztu ezazu arrastoa:





145

B

Espezie batzuen sare trofikoaren adibide bat duzue. Jar ezazu animali hori dagokion tokian.

D.- Hondar azpiko bizitza.

1.- Begira hondarrari: zulorik ba al dago? Tamaina berekoak al dira? Zer egon daiteke zuloetan?

2.- Bizidun batzuk hondar azpian bizi dira, eta horiek ikustea ez da batere erraza. Hala ere, zuloek animalia horiekere badirela erakusten digute.





146

E.- Hegazti migratzaileak:

Padura hau hegazti migratzaileen pasabide eta atseden leku delauste al duzue?

BAI EZ

Geldirik egon eta padurako hegaztien mugimenduei erreparatu.Horretarako prismatikoak erabil ditzakezue.

Deskriba ezazue ikusten duzuena. Marraztu ezazue edo, bestela,egiozue argazkia.





147

B

F.- Paduraren giza erabilerak.

Paduran giza jarduera erasotzaileen eraginak azter itzazue. Eragin bakoitzaren jatorria, ondorioak eta alternatibakazaldu. Giza jardueren zutabean bururatzen zaizuen beste jardueraren bat ere jar dezakezue.

Osa ezazue honako koadroa:

PADURAN DITUEN ERAGINAGIZA JARDUERAK ETA ONDORIOAK (ingurunean ALTERNATIBAK

eta izaki bizidunengan)

ITSASKITANJARDUTEA

KONTROLIKGABEKOTURISMOA

HURBILEKOERAIKUNTZAKETA ERAIKINAK

ARRANTZA

NEKAZARITZAJARDUERAK

ISURKETAK

HURBILEKOKIROLPORTUAK

Hasieran egindako krokisa osatu dezakezue orain, irteeran zehar ikusitako guztiarekin.





148

G.- Laginak jasotzea:

Orain hainbat proba egingo dituzu. Horietako batzuk irteeran zehar egitekoak dira, baina gainerakoentzat laginakjaso beharko dituzu.

Horretarako, honako koadroan agertzen diren argibideei jarraitu:

NEURTUBEHARREKOA

BEHAR DENLAGINA

ANALISIA EGITEKOLEKUA NOLA EGIN

Itsas Planktona.“Fitoplanktona”.

• Hondar busti eskukadabat, plastikozko poltsabatean sartuta eta bestepoltsa batzuez bilduta.

• Hondar lehor eskukadabat, kristalezko ontzibatean.

Ikasgela. Ikus fitxa.

Metileno urdinaren testa. Ur lagina, aluminio paperazbildutako kristalezko ontzibatean.


Kolorea eta usaina. Testa egiteko laginaren za-ti bat.


Tenperatura. • Paduran bertan. Padura. Termometroaren bideztenperatura neurtuko duzue.Horretarako termo-metroaren burua minutubatzuetan ur azpian eduki.

Nitritoak eta Nitratoak. • Paduran bertan. Padura. Papera uretan sartusegundo batez etapaperarekin bateradatorren eskala begiratu.

pH-a. • Paduran bertan. Padura. pH-a neurtzen duenpapera uretan sartu.Paperaren kolorean pH-aren taula kromatiko-arekin konparatu, gutxigorabeherako balioalortzeko.





149

B

Koadro honetan adieraz itzazu behaketetan bildutako datuak, nahiz irteerakoak nola laborategikoak:

NEURTU BEHARREKOA BALIOA OHARRAK

ITSAS PLANKTONA

METILENO URDINAREN TESTA

KOLOREA ETA USAINA

TENPERATURA

pH

NITRITOAK ETA NITRATOAK

8.3.— LABORATEGIKO BEHAKETAK.

A.- Itsas planktona.

Uretan esekita edo ur gainean organismo pila bat dago, eta horiek guztiek itsas planktona osatzen dute. Organis-mo horietako batzuk fotosintesia egin dezakete (landare guztiek bezala) eta klorofila dute:“fitoplanktona” da.

Itsas animalien larbek, protozooek eta krustazeo mikroskopikoek “zooplanktona” osatzen dute.

Organismo horiek guztiak oso garrantzitsuak dira itsas bizitzarako, animalia handiagoen elikagai baitira.

Nola egin:

Saiodi bat hartu, hiruren bat hondar bustiz bete eta beste hiruren bat alkoholaz.Astindu.Alkoholak duen kolore-ari errepara iezaiozu.

Egizu berriro esperimentua, baina oraingoan hondar lehorra erabili. Zein kolore du alkoholak orain?

Erreakzioa ez du alkoholak sortu. Horrela balitz bi laginek kolore berbera izango lukete.

Lehenengo saiodiak kolore berdexka du, eta hori itsasoko ura hondarretatik iragazten denean geratzen den fito-planktonaren klorofilak sortu du.





150

OHARRAK:

Kolore aldaketaren Kutsadura maila Balioa Kolorearen eboluzioadenbora

Lehenengo 6 orduetan Oso kutsatuta 0

12-14 ordu bitartean Kutsadura handia egonkorra %50

5 egun Ez dago kutsatuta egonkorra %100

B.- Metileno urdinaren testa.

Uretako mikroorganismoek uretan disolbatutako oxigenoa kontsumitu behar dute bizirik irauteko. Ura zenbat etakutsatuago egon orduan eta oxigeno gutxiago du, eta mikroorganismoei zailago izango zaie bizitzea.

Nola egin:

Ur lagina hartu eta saiodi bat goraino bete. 4 edo 5 tanta metileno urdin bota, hermetikoki itxi, airerik ez duela,eta berogailu baten ondoan utzi ilunpetan 25 ºC-ra. Ez ezazu hodia ireki berroxidaziorik gerta ez dadin.

Gertatu diren kolore aldaketak aztertu eta koadro honetan begiratu emaitzak:

Laginaren urak ez badu mikroorganismorik testaren emaitza 0 izango da, izan ere mikroorganismo horiek baitirauraren oxigenoa kontsumitzen dutenak.

OHARRAK:





151

B

C.- Kolorea eta usaina zehaztea.

Nola egin:

Kristalezko ontzi txiki batean (saiodi edo potea) ur lagin bat hartu eta koloreari begiratu. Usaimenaren bidez usai-na antzeman.

OHARRAK.

D.- Tenperatura

Uraren tenperaturak kutsadura edo zikinkeria maila erakusten du.Tenperatura gero eta altuagoa izan orduan etakutsatzaile gehiago ditu. Esaterako, fabriken isurketek, enpresen hozte sistemetako urek eta abarrek uraren ten-peratura igotzen dute isurketa gunean bertan, eta baita horren inguruan ere.

E.- Uraren pH-a.

Uraren pH-ak azidotasun maila adierazten du. Eskala 1etik (azidoena) 14ra (basiko edo alkalinoena) doa.

pH normala..................... 7-8

pH-a hainbat gauzek alda dezakete, adibidez kutsatzaileak uretan zuzenean isurtzeak.

F.- Nitritoak eta nitratoak.

Nitritoek muga moduan ezarritako kantitatea (ur litroko 1 mg) gainditzea arriskutsua da, izan ere toxikotasun mai-la handia ematen baitio urari, eta horrek itsas organismo askori kalte egiten dio. Minda isurketek, esaterako, kaltehori eragiten dute.

Nitratoak landareak uretan hazi ahal izateko beharrezkoak dira, baldin eta kantitate batetik gora ematen ez badi-ra. Litroko 30-60 mg-tik gora algak gehiegi hazten dira (eta horren ondorioz deskonposizio materia pilatu), eta oxi-geno asko kontsumitzen dute. Hori dela eta, beste izaki bizidunentzat ez da nahiko oxigeno geratzen. Fenomenohoni “eutrofizazioa” deritzo.





Nola egin:

Nitritoak eta nitratoak neurtzeko paperak erabiliko dituzue. Paper horiek segundo batez sartu ur azpian.Atera etaminutu bat igaro ostean, paper horiekin batera datorren eskalarekin alderatu. Eskuineko zutabea nitritoena da; ez-kerrekoa, aldiz, nitratoena.

Kantitate idealak:Nitritoak………………1 mg ur litrokoNitratoak……………10 mg ur litroko

8.4.— ONDORIOAK ETA HAUSNARKETA.

Irteerari buruzko lana amaitzeko txosten bat egingo duzue.Txostena behaketa guzti horietan oinarrituko da.

Txostena amaitu ondoren, ikasgelan hausnarketa eta eztabaida egingo dituzue. Hormirudia ere egin dezakezuetxostena egin beharrean.

Lana egiteko honako jarraibideak izan kontuan:

• Paduraren ingurugiro egoera:

• Zein da paduraren kontserbazio egoera: ona ala txarra.

• Paduran dagoen bizitza: biodibertsitatea dagoen ala ez.

• Padurako landaretza eta fauna, eta horien funtzioak.

• Paduraren garrantzi biologikoa eta ekologikoa.

• Padurako bizitza normala eragozten duten eraginak: eraikuntzak, isurketen ondoriozko kutsadura, hain-bat motatako jarduera ekonomikoak...

• Nork duen gertaera horien erantzukizuna.

• Euskal Herriko kostaldearen ingurugiro egoera orokorra:

• Zure ustez zein den Euskal Herriko kostaldearen egoera. Horretarako, oinarritu zaitez zure behaketetaneta bildutako informazioetan.

Taldean hausnarketa egiterakoan honakoa kontuan izan:

• Zergatik uste duzu padura garrantzitsua dela?

• Zein funtzio du ingurunean?

• Zein onura dakartza? (materialak eta materialak ez direnak)

• Zer egin daiteke padura babesteko?

• Zer galduko litzateke padura eraldatu edo suntsituko balitz?

152





153

B

Hurrengo orrialdean itsas hegazti migratzaile batzuen irudiak dituzue. Irudiaren ondoan hegazti horren migrazio-aren ibilbidea adierazten duen azalpentxo bat dago.

Europa eta Afrikako maparen kopia handitua duzue. Bertan hegazti bakoitzak egin duen ibilbidea markatuko du-zue.

9. jarduera— MUGARIK GABEKO BIDAIARIAK




154

• Hasteko aukera ezazue hegazti bat, nahi duzuena.

• Irudi bakoitzak ondoan duen informazioa erabili hegazti bakoitzaren ibilbidea jakiteko.

• Hezeguneak bilatu eta koka itzazu mapan.

• Hegaztiak igarotzen dituen hezeguneak aurkitu, baita puntu beltzak direnak ere. Zerrenda luze bat duzue eta ho-rretaz baliatu hezeguneak aurkitzeko. Hezegune batzuen izenaren ondoan ® ikurra agertzen da. Ikurra RamsarHitzarmenaren barruan dauden hezeguneek dute (begiratu jardueren amaieran agertzen den informazio osaga-rria). Mapan dagokion lekuan ikurra jar dezakezue.

• Hori egin ondoren, hegaztiak migrazio bidaian egiten duen ibilbidea marka ezazue. Horretarako kolore desber-dinak erabili, adibidez horrela:

• Ibilbidea: hegazti bakoitzerako kolore bat erabili• Igarotzen dituen hezeguneak: urdinez marraztu

• Hegaztiak igarotzen dituen herrialdeen izena adierazi mapan.

• Horretarako atlasa oso lagungarri izango zaizue.

• Lehenengo hegaztiaren ibilbidea adierazitakoan, gainerakoena adierazi.

• Mapan lekurik baldin baduzue, hegaztiaren irudia itsatsi ibilbideko lekuren batean.

Aurkitzen dituzuen hezeguneak babestutako guneak diren ala ez begiratu.

IPAR TXENADA TXIRRIA

Bretainia Handitik abiatzen da Antartikora joateko.Afrikako mendebaldeko kostaldea igarotzen du hegoal-deraino iritsi arte. Hortik ekialderantz joaten da hel-mugaraino. Gazteenek oso azkar egin behar izaten du-te lehenengo bidaia. Izan ere, lumatu eta hilabeteraBritainia Handitik Afrika mendebaldera irits daitezke.1981ean Urdaibaien ipar txenada bat ikusi zuten.

Euren ibilbidean ehunka milia egiten dituzte Ipar polo-tik Afrikako hegoalderaino. Negua oso latitude behee-tan igarotzen dute, adibidez Cabo Verden. Hala ere, ur-te beteko ale batzuk Europako kostaldeetan geratzendira urte osoan.Urdaibai Erreserbatik pasatzen da eta Plentzian, Zu-maian eta Ondarroan ere aurki daiteke.





155

B

AHATE,ANTZARA ETA BELTXARGAK

Eskandinavia eta Europa erdialdetik atera eta BritainiaHandira joaten dira negua igarotzera.Ahateak eta antzarak ere pasatzen dira Urdaibai,Txin-gudi, Plentzia, Zumaia eta Ondarroatik, Iberiar penin-tsulako hegoalderako bidaian. Beltxargak negu batzue-tan Urdaibaien agertzen dira.

ZIKOINA ZURIA

Itsasoa gurutzatu beharrean lehorretik joaten dira go-ranzko aire korronteak aprobetxatuz. Gibraltar edoDardanelos Itsasarteetatik gurutzatzen dute Medite-rraneoa eta Afrikako mendebalde, hegoalde edo ekial-derantz abiatzen dira, edo, bestela, Ekialde Ertainerantz.Danimarkan jaiotako zikoina batek Alemania, Polonia,Sobiet Batasuna, Errumania, Bulgaria,Turkia, Siria, Liba-no, Israel, Egipto, Sudan, Etiopia, Kenia etaTanganika iga-rotzen ditu Hegoafrika Errepublikara iristeko. Inoiz edobehin Urdaibaitik pasatzen da.

MURGILARI MOTTODUNA

Europako hainbat lekutatik ateratzen dira eta leku des-berdinetan pasatzen dute negua. Sobiet Batasunekoiparraldetik eta Siberiako mendebaldetik datozenakConstanza lakuraino joaten dira; Finlandiakoek, ordea,Baltiko Itsasoko eta Britainia Handiko kostaldean pasa-tzen dute negua. Urdaibain ikustekotan, itsasadarrean,pasadan besterik ez da izango; eta Euskadiko gainerakopaduretan ez da ia inoiz ikusten.

BRANTA MUTURBELTZA

Siberiako iparraldean, Ipar itsasoan jartzen dute habia.Muda amaitutakoan Itsas Zurirantz joaten dira;eta hor-tik, Danimarkako hegoaldeko eta Iparreko Frisiako kos-taldeetara. Azaroan negua pasatzeko lekurantz joatendira: Frantziara eta Erresuma Batuko iparraldera.





156

Afrikako habitat garrantzitsuak

MOKOZABALA

Holandatik etorri eta Urdaibaiko estuarioan geratzenda atseden hartzeko. Gero Afrikako hegoalderantzabiatzen da negua bertan igarotzeko. Txinguditik erepasatzen da.

TunezMendjerdah-eko estuarioaGabes-eko golkoaThyna-ko gatzagak

MarruecosMerja Zerga ®Merja Sidi Bou Rhaba ®Affennourir-eko lakua ®Puerto Cansado ®

MauritaniaArguin-eko barra ®Senegal ibaiaren delta

Burkina FasoDori ibaiaren padurak

SenegalSenegal ibaiaren delta ®Cabo Verde iparraldeko kostako lakuakSine Saloum-aren delta ®

Sierra LeonaSierra Leona ibaiaren estuarioaScarcies estuarioa

LiberiaKostaldeko aintzirak

Boli KostaEbbie aintzira

GhanaVolta ibaiaren aintzirak eta delta

TogoKostaldeko zona zingiratsuak

NigeriaKano-ko zona zingiratsuak

DjibutiTadiura-ko golkoaBad-el-mandeb-eko itsasarteak

KeniaKostaldeko zona zingiratsuak: Galubeach Shelley hon-dartza

TanzaniaDar-es-Salaam kostaldea

MozambikeZambezi ibaiaren delta





157

B

AngolaZaire ibaiaren estuarioa

GabonComo-ren estuarioaReserva Nationale de Wongha-Wonghe ®Parc National du Petit-Loango ®Reserve de Sette Caina ®

GineaKostaldeko zona zingiratsuak

KamerunVaury-ren estuarioaSanaga-ren estuarioa

HegoafrikaBerg-eren estuarioa

Europako habitat garrantzitsuak

Britainia HandiaSlimbridgeScilly irlak

FrantziaLa BrenneCamargue

EskoziaShetland irlak

SuediaFalsterbo

EspainiaDoñana parkeaEbroren deltaBalear irlak (Mallorka)

AustriaNeusiedler SeeGroosglockner pasalekua (Austria eta Italia artean)

EuskadiUrdaibai Biosferaren Erreserba ® Txingudi Badia

® ikurra daramaten hezeguneak Ramsar Hitzarmenaren barruan daude.

Migrazio bideko puntu beltzak eta horren arazoak

Hegaztiek migrazio bidaietan gero eta oztopo eta zailtasun gehiago dituzte. Hemen dituzu horietako batzuk:

• Hezeguneak pixkanaka desagertzen ari dira, eta hori oso larria da hegaztien babesleku baitira.Adibidez, itsas ka-nal sareak egiten direlako desagertzen dira.Arazo hori, bereziki,Afrikako iparraldeko eta SAHELeko habitatetangertatzen da.

• Gero eta urriagoak dira biztanlerik gabeko guneak, bereziki Europan, eta hori hainbat hegazti bizitzeko ezinbes-tekoa da.

• Isurketek hezeguneak kutsatu egiten dituzte. Beste hezegune batzuk arroz landaketak bihurtzen dira (adibidez,Doñana).

• Nekazaritza jarduerek zenbait babesleku deuseztatzen dituzte, eta hegaztientzako elikagaia duten ibai eta erre-ketan eraginak dituzte. Hori gertatzen da, hain zuzen ere,Afrikako hainbat lekutan (Bogoria lakua, Kenia).

• Hegazti migratzaileak itxaroten dauden ehiztariak mehatxu handia dira. Horren adibide hurbila Etxalarren (Na-farroa) dugu.

• Gehiegizko ustiapenaren ondorioz sortutako desertifikazioak hainbat zona heriotz leku bihurtu ditu (Afrikakomendebaldeko baso ekuatoriala).

• Tentsio altuko kableak arrisku handia dira, bereziki eguraldia txarra denean.





INFORMAZIO OSAGARRIA

Hegaztiek, negu aldia igarotzeko leku epelagoetarako bidaia luzean, hainbat herrialderen mugak igarotzen dituzte;eta horrek bidaia ongi amaitzeko zailtasun handiagoak dakarzkie.

Hori dela eta, beharrezkoak dira bidaia luze horretan hegaztien eskubideak defendatuko dituzten legeak. Hain zu-zen ere, hegaztiak ehiza, industria eta nekazaritzaren interesetatik babestuko dituen legeak beharrezkoak dira. Ho-nako hauek dituzu babes horretaz arduratzen diren lege eta arauetako batzuk:

RAMSAR HITZARMENA

1971. urtean Iraneko Rameras hirian 70 gobernuk sinatu zuten hitzarmena da. Hezeguneen nazioarteko garrantziekologikoa aitortzen du, izan ere erregimen hidrikoa erregulatu eta hegazti migratzaileentzako oso garrantzitsuakdiren fauna eta flora berariazkoak gordetzen baitituzte. Hitzarmenaren helburua, gutxienez, planetako 300 heze-gune kontserbatzea da (guztira 20 milioi hektareako azalera). Hitzarmen horretan lau konpromiso hartu ziren:

• Herrialde bakoitzeko gune batek, gutxienez, Ramsar ezaugarri hori izango du.

• Hezeguneen erabilera arrazionalagoa egiten saiatuko dira.

• Hitzarmenean parte hartzen duten herrialdeen artean kontrolak eta kontsultak egingo dira.

• Hezeguneetan erreserba naturalak egingo dira.

BONN-EKO HITZARMENA

1979an sinatu zen. Hitzarmenaren helburua nazioarteko ekintza hitzartuak aurrera eramatea da, migrazioetan he-rrialdeen mugak zeharkatzen dituzten espezieak (adibidez, zikoina, ubarroi handia, belatza eta hegatxabala) babes-teko.

Mehatxatutako espezieak ere hartzen ditu bere baitan, eta horiek ehizatu eta harrapatzea debekatzen du.

CORINE PROGRAMA

1985ean jarri zen martxan. “Biotopo Proiektu” bat da, ezaugarri eta balio naturalengatik kontserbatu egin behardiren lekuen inbentario bat egiteko.

EUROPAKO HABITAT NATURALEN ETA ERDINATURALEN ARTEZTARAUA

1992. urtean ezarri zen araua da, eta horren bidez EEEko kide diren estatu guztiek faunarentzat garrantzia dutenhabitatak babestu egin behar dituzte.

158





159

B

10.1.— Prentsan, irratian, telebistan eta gainerako komunikabideetan etengabe hitz egiten da kutsaduraz. Kutsa-durak sortutako hondamen ekologikoei buruzko albisteak noiz nahi entzuten ditugu.

Itsasora hainbat eta hainbat hondakin jaurtitzen dira, gehienak giza jarduerek –etxeetakoak eta industrietakoak–sortutakoak. Hondakinak askotan ez dira zuzenean itsasora botatzen, ibaietara baizik, eta hortik itsasora iristen di-ra.

Atmosferara botatako kutsatzaileak ere iristen dira itsasora, askotan euriaren bidez (euri azidoa, hain zuzen ere).Halaber, itsasoko garraiobideek sortutako istripuek hondamen ekologiko handiak sortzen dituzte, epe laburreraeta ertainera konponbide zaila duten hondamendiak.

Bost kutsadura mota desberdintzen ditugu:

ATMOSFERAKOA

Airean substantzia kutsatzaileak daude eta aire horrenkalitatea murrizten dute. Isurketa naturaletatik etor dai-tezke (sumendiak, suteak...), baina gehienak giza jardueraksortutakoak dira (industria, etxeetako jarduera...).

AKUSTIKOA

Zarata handiegiak sortzen du, eta zarata horrek aldaketafisiologikoak edo psikologikoak eragin ditzake. Zarata gi-za jarduerek sortzen dute bereziki itsas ontzietan, petro-lio plataformetan, ontzioletan...

10. jarduera— ITSASOA KUTSATURIK DAGO, NORK KENDUKO DIO KUTSADURA?




160

Hori guztia irakurri ondoren, definituko al zenuke laburki kutsadura hitza?

URETAKOA

Uretan egoera naturala aldatzen duten partikulak egondaitezke disolbatuta. Uraren erabilerak sortzen ditu par-tikula horiek.Urak erabilera asko ditu: nekazaritzan, abeltzaintzan, in-dustrian, etxebizitzetan... erabiltzen da.

ERRADIOAKTIBOA

Zentral nuklearrek sortzen dute bereziki. Zentral horiekenergia ekoizterakoan oso hondakin erradioaktibo kutsa-tzaileak sortzen dituzte, esaterako plutonioa. Hondakinhorietako asko Atlantikoko fosan jaurti izan dira. Ez diraahaztu behar, ordea, istripuek eragindako isurketa erra-dioaktiboak. Isurketa horiek osasunerako oso kaltega-rriak dira, eta milaka urte irauten dute atmosferan saka-banatuta.

LURREKOA

Lurrean mota guztietako hondakinak pilatzen dira. Hon-dakin horiek lurren birsorkuntza eragozten dute eta lu-rraren zurgapen gaitasuna mugatu. Hondakinek hainbatarazo sortzen dituzte: adibidez, itsasora isurtzen dutenlurrazpiko urak kutsatu eta kate trofikoan eraldaketaksortzen dituzte.





161

B

10.2.— “Itsasaldeko ekosistema” horma irudia arretaz beha ezazu. Jardueraren amaieran agertzen den informazioosagarriaz baliatuta, adieraz ezazu irudi horiek zer ekartzen dizuten gogora:

KUTSADURASORTZEN DUEN

JARDUERA

JARDUERAKSORTUTAKOKUTSADURA

ITSASORAIRISTEKO BIDEA ONDORIOAK ALTERNATIBAK

10.3.— Taldean esperimentu bat egingo duzu. Esperimentuan etxeetan erabili ohi diren produktu batzuek di-tuzten substantziek ur gazian nola eragiten duten ikusiko duzu. Gauza bera egin al dezakezu itsasoan dauden pro-duktuekin?

Horretarako honakoa behar duzu:

• Kristalezko 4 ontzi. • Lixiba.

• Ura. • Olioa.

• Itsasoko gatza. • Amoniakoa.

• Etiketak. • PH-a neurtzeko paper zatiak.

• Garbigarria.

Nola egin:

1. Ura ontzietan banatu. Ontziak ia goraino bete.

2. Ontzi bakoitzari gatz pixka bat bota eta nahastu.

3. Ontzi bati garbigailu pixka bat bota, beste bati lixiba, beste bati olioa eta azkenari amoniakoa.

4. Denbora pixka bat igarotakoan begira ezazu zer gertatzen den ontzietan. Idatz ezazu ikusten duzuna.

5. Astebetean eduki itzazu laborategian eta pare bat aldiz gehiago begira itzazu. Sortzen diren aldaketei errepara-tu eta emaitzak idatzi.





162

Honako aldaketak behatu:

• Uraren kolorea: kolore bakarra duen edo bat baino gehiago, nola aldatu den (pixkanaka, poliki edo azkar)

• Usaina: handia, txikia, jasangarria, jasanezina …

• PH-a: hainbat unetan neurtu dezakezu, gero konparatu ahal izateko

• Aparra: ba al du aparrik? Nolakoa da?

EDUKIA1. BEHAKETA 2. BEHAKETA 3. BEHAKETA

usaina aparra kolorea pHa usaina aparra kolorea pHa usaina aparra kolorea pHa

GARBIGARRIA

LIXIBA

OLIOA

AMONIAKOA

Jardueraren sintesi moduan egin ezazu laburpen bat honako puntuak kontuan hartuta:

• Zein diren itsasoa kutsatzen duten giza jarduerak.

• Itsasoko bizitzan dituen ondorioak.

• Kutsadurari aurre egiteko irtenbideak edo alternatibak.





163

B

ATMOSFERAREN BIDEZ

Atmosferaren bidez kontinenteetan sortutako subs-tantziak hedatu egiten dira, eta euriaren bidez ozea-noetara iritsi.Substantzia horiek, besteak beste, honakoak dira: he-gazkinen hidrokarburo hondakinak, hondakin erradio-aktiboak, hegazkinetatik isuritako pestizidak, eta in-dustria kimikoek edo petrokimikoek sortutakosubstantzia kutsatzaileak.

UHARREN BIDEZ

Prezipitazio handiak izaten direnean, uharrek kostal-deko lur kutsatuak garraiatzen dituzte itsasora.

IBAIEN BIDEZ

Ibaien bidez itsasora substantzia kutsatzaileak iristendira, besteak beste: nitratoak, fosfatoak, metal astu-nak, nekazaritzako substantziak (pestizidak, onga-rriak...), eta industriako kutsatzaileak...





164

ISURKETA ZUZENEN BIDEZ

Isurketa solidoak izan daitezke: araztegietakoak (loka-tzak eta lohiak), portuetako dragatuetakoak, indus-trietako lohiak...; baina baita likidoak ere, kolektoree-tatik iristen direnak, batez ere etxeetako etaindustriako isurketak.

PORTUEN BIDEZ

Portuetako jardueretatik sortutakoak, adibidez ontzigarbiketak, industri jarduerak..., materia organikoa,garbigarriak eta hidrokarburoak isurtzen dituzte.





165

B

Orain artean egindako jardueretan ikusi ahal izan duzu itsas ekosistemak etengabe eraginak jasan behar izaten di-tuela. Eragin horiek ekosistemaren erabilerak eta erabili ondoren itsasora jaurtitzen diren produktuek sortzen di-tuzte. Horrek guztiak kutsadura mota desberdinak sortzen ditu eta hainbat bidetatik iristen dira.

Jarduera honetan kostalde ekosistemaren erabileren inguruko alderdi onak eta txarrak dituzu.Alderdi horiek era-bileren taulan jarriko dituzue egoki iruditzen zaizuen lekuan.

Jarduera taldeka egingo duzue. Horretarako, ikasgela taldeka banatuko da talde bakoitzak ekosistemaren erabilerabana landu dezan. Hori egin ondoren denen artean aztertuko dira datu guztiak.

ALDERDI ONAK ALDERDI TXARRAK

Aisialdirako aukera dira. Espezieen desagerpena dakarte.

Elikagaiak ematen dituzte. Kostaldeko paisaia eraldatzen dute.

Erasoetatik babesten dituzte hainbat gune. Kutsadura sortzen dute.

Kostaldearen itxura hobetzen dute. Etengabeko arriskua dira itsasorako.

Kostaldera iristea errazten dute. Jende oldeak eragiten dituzte.

Itsasoz ibiltzeko aukera ematen digute. Gai arrotzak etengabe itsasoan egotea eragiten dute.

Azpiegitura garrantzitsuak sortzen dituzte. Baliabideak agortzea dakarte.

Beharrezkoak diren erregaiak sortzen dituzte. Osasun arrisku handiak dakartzate.

Beharrezkoak diren etxebizitzak sortzen dituzte. Itsasoak ezin ditu jaurtitzen zaizkion substantzia guztiez libratu, ez behintzat jaurtitzen diren erritmo berean.

Landaretza eta fauna zaintzen da. Ekosistemak eraldatzen dituzte.

Jarraian itsasertzaren erabilera zerrenda bat duzu, horien alderdi onak eta txarrak aztertzeko. Egoki iruditzen zai-zun lekuan kokatu behar dituzu, eta horretarako proposatu zaizkizun alderdiak edo zuk asmatutako beste batzukerabil ditzakezu.

11. jarduera— ARGI IBILI ITSASERTZEKO ERAGINEKIN!




166

ERABILERAK ALDERDI ONAK ALDERDI TXARRAK

TURISMOA• Turismorako urbanizazioak• Hotel azpiegitura• Kirol portuak• Parke akuatikoak• Errepideak• Aparkalekuak• Zerbitzuak: dendak,

jatetxeak, aisialdirakojarduerak…

KOMUNIKAZIO ETAGARRAIO BIDEAK• Kostaldeko errepideak• Trenbideak kostaldean• Aisialdiko nabigazioa• Itsasoko garraioa• Arrantza ontziak• Aireportuak

INDUSTRI JARDUERA• Industri portuak• Gasbideak• Petrolio findegiak• Zentral termikoak• Zentral nuklearrak• Elikagai industriak• Baliabide berriztagarrien

ustiapena (marea energia)• Baliabide ez berriztagarrien

ustiapena (petrolioa)

ARRANTZA JARDUERA• Arrantza ustiapena• Itsaskitan ibiltzea• Akuikultura• Kontserbagintza• Aisialdiko arrantza• Itsasontzien garbiketa• Ontziolak• Portu dragaketak

ISURKETAK• Itsasora isurketa toxikoak egitea• Marea beltzak• Hondakin nuklearrak• Hiri isurketak• Industri isurketak• Meategien drainatzea• Euri uren nitratoak





167

B

Talde bakoitzak hautatutako erabileraren alderdi onak eta txarrak adierazi ondoren, gainerako erabilerak denenartean aztertuko dituzue, eta beste taldeek horiei buruz esaten dutena idatzi.

Bila itzazue alderdi positiboak eta negatiboak azaltzeko arrazoiak!

ERABILERAK ALDERDI ONAK ALDERDI TXARRAK

NEKAZARITZA JARDUERAK• Laborantza lurrak uraren bidez

isurtzea• Ureztatze urak• Nekazaritza ongarri lixibiatu

eta biozidak• Hegazkinetatik jaurtitako

pestizidak

HOBEKUNTZA OBRAK• Dragatuak• Dikeak eta kai muturrak• Kirol portuak• Arrantza portuak• Itsas pasealekuak• Aparkalekuak• Asfaltatutako sarrerak

GUNE BABESTUAKSORTZEA• Aisialdirako lasaitzeko lekuak• Espezien babesa: fauna eta flora• Espezien ugalketa• Ekosistemen babesa eta

kontserbazioa• Hegazti migratzaileek babeslekuak

izateko aukera• Babestutako gune horiek

ezagutzeko azpiegiturak sortzea• Informazioa





168

• Giza jarduerek itsasertzean zein ondorio dituzten azter ezazu:

GIZA JARDUERAK POSITIBOA NEGATIBOA

• Zein ondorio atera dituzu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Honakoari buruz eztabaida ezazu:

• Itsas ingurunean sortutako eraginen erantzukizuna gurea al da? Eta horien ondorioen erantzukizuna?

• Zein mailatan?

• Eragin horiek sortutako arazoei zein irtenbide eman dakieke?

........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Gaia eztabaidatu ondoren, hasieran zenuen iritzia aldatu egin al da?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................





169

B

Diario Vasco: 97-6-16

ESKIMAL POZOITUAK

Poloak inguratzen dituzten itsasoak munduko leku kutsatuenak dira.

— J.C. Perez Cobo —

Emakume eskimal batek bularraematean haurrari ematen dion es-nea eta Quebec-eko (Kanada) bes-te emakume batek bereari ematendiena alderatzen badugu zera ikusi-ko dugu: iparreko haur horrek es-nean produktu arriskutsu bat irens-ten duela. Emakume eskimalenesneak duen PCB –bifenilo poliklo-ruratu– kantitatea pixka bat hegoal-derago bizi diren emakumeena bai-no bost aldiz handiagoa da.

PCBak kutsatzaile pozoitsueneta-koak dira. Orain dela gutxi arte,plastiko industrietan asko erabiliizan dira –egitura elektrikoetakoisolatzaile moduan, esaterako–; bai-na herrialde askotan produktu horierabiltzea debekatuta dago. Halaere, PCBak ez dira itsaso artikoaktoxiko bihurtzen dituzten substan-tzia kimiko bakarrak. Badira bestehainbat konposatu kimiko organikohegazkorrak –tenperatura baxue-tan lurrindu egiten direnak– etaoso egonkorrak –degradatzeko zai-lak direnak–.

Ipar poloa inguratzen duten itsaso-en kutsadura eskimalek eta hartzzuriek jasaten dute bereziki. Antar-tidan pozoia pinguino, petrel etabeste hegazti batzuek biltzen duteeuren gorputzean. Gizakiak, hartzaketa hegaztiak, hain zuzen ere, elika-

gai katean leku bera dute: goren-go-renean daude.

Eskimalen ohiko dietan balea, foka,arrainak, eta, noizean behin, herbi-bororen bat –karibua esaterako–daude. Bereziki gogoko dute muk-tuka –balearen urdaia, itsas ugaztunhorien azalaren azpian dagoengantz geruza–, eta gordinik edo fri-jituta jaten dute.

Muktuk pixka bat jatea, osasun agin-tariek urtebeterako, arriskurik jabe,onartzen duten PCB kantitatea bai-no gehiago irenstea da. Eskimalenartean epidemiologi azterketa egi-tea oso zaila bada ere –leku oso za-balean sakabanatuta daudelako etaeskimalen kopurua oso txikia dela-ko–, badirudi haur inuitek (eskima-lek) koefiziente intelektual baxua,oroimen urria, arreta mantentzekogaitasun txikia eta irakurtzen ikas-teko zailtasun handiak dituztela.

Destilazio zatikatua

Herrialde batzuetako hainbat biz-tanleren ekonomia ozeano Artiko-an oinarritzen da, eta herrialde ho-riek oso kezkatuta daude. Astehonetan Norvegiako iparraldekoTromso-n egin den nazioarteko bil-tzar zientifikoan State of the ArticEnvironment (Artikoko ingurunea-

ren egoera) ikerketa aurkeztu da.Zortziehun orrialdetik gorakotxostenak dioenez egoera osoarriskutsua da. Simposiumaren hel-burua egoera hori jasaten duten na-zioen arteko ikerketa kooperazioasustatzea da, eta ahal izanez gero, ir-tenbideak ematea. Antartidak ere,urrutiago egon eta biztanle gutxia-go izan arren, kezka sortzen du, bai-na epe luzera.

Planetaren leku izoztuetako kutsa-durari irtenbidea ematerakoan, or-dea, arazo larri bat agertzen zaigu:mundu osoan utzi behar zaio subs-tantzia toxiko horiek erabiltzeari.Izan ere, herrialde guztietako indus-triek atmosferara jaurtitako pro-duktu kimiko hegazkorrak biltzendira poloetan. Hori atmosferarenprozesu bat da, zientifikoek destila-zio zatikatua deitu izan dutenarenantzekoa.

Destilazio zatikatua, adibidez, indus-tria kimikoan erabiltzen da. Petro-lioaren fintzea horren adibide dugu:petrolio gordina findegi batera iri-tsi, berotu, eta lehendabizi produk-tu hegazkorrenak lurrintzen dira–lehenengo zatiak–; gero, gehiagoberotzen da, eta lurrintzeko gaita-sun ertaina dutenak lurrintzen dira;eta horrela amaitu arte. Injineru ki-mikoek destilazio eta kondentsazio

12. jarduera— BIDEGABEKERIEI BURUZKO INFORMAZIOA JASOTZEN




170

tenperaturak kontrolatuz gasolinaketa olioak banatzen dituzte, edo ga-solina eta butanoa.

Atmosferaren funtzionamenduadestilazio sistema baten antzekoada. Leku tropikaletan airea oso be-roa da eta atmosferako goiko geru-zetaraino igotzen da. Hortik, aireaiparraldera eta hegoaldera joatenda; eta tenperaturak askoz ere ba-xuagoak direnez, tropikoetan lu-rrindutako substantziak poloetankondentsatzen dira. Baina destilazioorokorra ez ezik, zatikatua ere ba-da.Airea poloetarantz doan heineantenperatura pixkanaka jaitsi egitenda, eta hegazkortasun txikiena du-ten gaiak lurrera edo itsasora erori-ko dira ekuadorretik hurbil; bainagai hegazkorrenak ez dira konden-tsatuko Artikoko edo Antartikokohotz handietara iritsi arte.

Hori dela eta, poloetan produktukimiko hegazkorrenak kontzentra-tzen dira. Gainera, hotz handi ho-rrek produktuaren degradazioaeragotzi egiten du maila handi bate-an, eta elikatze piramide osoa ku-tsatzen du. Eta piramidearen erpi-nean eskimalak daude. Horrela,milaka urtetan eraman izan dutenbizitza modua jarraitzen duten eski-mal horiek dira,hain zuzen ere,han-dik oso urrun dauden industrieksortutako kutsadura gehien jasatendutenak.

— J.C. Perez Cobo —

Enpresak1929. urtean, Swann Corporationenpresa merkataritza erabilpenera-ko PCBa ekoizten hasi zen (enpresahori gaur egun multinazionala denMonsanto enpresako partaide izanzen geroago). PCBa likido koipetsuada, beroa eroaten duena baina ezelektrizitatea. Likido horiek etxe-tresnetan fluido dielektriko (isola-tzaile) moduan erabili ziren, eta bai-ta beste gauza askotarako ere (ekipohidraulikoetan eta urpeko ontzi nu-klearretan deskoipeztatzaile gisa).Izan ere, Monsanto enpresa izan damunduko ia PCB guztia ekoiztu edohorretarako ekoizpen lizentziakeman dituena. Eta berea da munduguztian zehar substantzia kimikohilgarri horren 1,2 milioi tona at-mosferara botatzearen erantzuki-zuna. (The Ecologist, 28 liburukia, 5zk. 1998-tik aterata)Nazio Batuetako Ingurugiro Progra-

mako batzordea negoziatzen hasikoda laster 120 herrialderekin, 12 ku-tsatzaile organiko iraunkor (PCBakbarne) legez debekatzeko. Ezinbeste-koa da akordio orokor hori lortzea,nahiz eta oso berandu datorren.Gainera, nork ordaindu behar dumundu guztiko PCBak, eta zehazkiHirugarren Munduan dauden180.000 tonak, behar bezala ezaba-tzea eta ordezkatzea? Agian Mon-santok, munduko PCB ekoizle nagu-sia eta etekin handien lortu dituenaizateagatik, dagoeneko hasi beharkoluke Artikoko ekosistemekin dituenzorrak ordaintzen. Dudarik gabe,hori eginez gero askoz ere sinesga-rriagoa izango litzateke bere irudiberria (ingurugiro defendatzaileare-na). (The Ecologist-etik laburtua,28. liburukia, 5. zenb., 1998). Idazlea:J. E. Cumins, Genetikako irakasleemeritua, university of WesternOntario, Kanada).

1.- “Eskimal pozoituak” artikulua patxadaz irakur ezazu. Hori egindakoan honako galderei erantzun iezaiezu:

2.- Zer dira PCBak eta zertarako erabiltzen dira?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................





171

B

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3.- PCBaren transmisioaren kate trofikoa egin ezazu.Horretarako 4. jarduerako –“itsasertz ekosistemak ezagutzen”– edo 8. jarduerako –“Padurara goaz”– adibideakerabil ditzakezu.

4.- Zer da “bioakumulazioa”? Testutik ateratzen saiatu edo bestela hiztegi edo entziklopedia batean begiratu.Tes-tuan adierazten den adibidera zehaztu ezazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5.- Goian egindako kate trofikoan, zein izaki bizidunengan du eragin handiena bioakumulazioak? Zergatik?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6.- Zergatik dago PCB kontzentrazio handiagoa Lurreko poloetan, ez badago ia industri jarduerarik? Nola iristendira poloetaraino?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7.- a.) Artikuluan munduko PCB guztia ekoiztu edo horretarako lizentzia eman duten multinazionaletako bat ager-tzen da.

Egin itzazue 3 edo 4 laguneko taldeak eta gutun bat egizue komunikabideei edo testuan adierazitako enpresarenbati igortzeko.

b.- Egin ezazue beste gutun bat inguruko enpresa elektriko eta udaletara igortzeko. Gutunean galdetu zer erabil-tzen duten fluido dielektriko moduan eta hori nola kudeatzen duten.





172

Familia osoa hondartzara doa

• Familia ugaria zarete, honako kideak dituena:• Aita-amak• Bi seme eta bi alaba• Aiton-amonak

• Egun zoragarria egiten du eta eguna hondartzan igarotzea erabaki duzue. Irteera antolatzea asko kostatzen zai-zue izan ere bakoitzak hainbat gauza eraman nahi baititu. Azkenean irten zarete, eta familia osoa daraman furgo-netan bero handia igaro ondoren, hondartzara iritsi zarete.

• Hondartzan jendetza handia dago eta leku gutxi, baina berdin zaizue, izan ere zuek eroso-eroso jarriko baitza-rete. Besteak beste, honako gauzak daramatzazue:

• Eguzkitakoa.• Mahai bat eta familiako bakoitzarentzako aulki bana.• Toaila batzuk.• Hozkailua.• Janariz betetako otarrea.• Irrati-kasetea.

• Igandezale familia horietako bat zarete:– Zarata handia egiten duzue (denbora guztian eztabaidan zabiltzate, irrati-kasetea oso altu jartzen duzue mu-

sika eta kirolak entzuteko; denbora guztian elkarri enbarazu egiten ari zarete, eta baita aldamenekoei ere...)– Futbolean, palan edo beste edozertan jokatzen duzue, eta ondoan dagoena ez zaizue batere axola.– Etengabe, eta inolako lotsarik gabe, hondakinak hondarretara botatzen dituzue.– Bazkaltzeko orduan sua pizten duzue, lasai-lasai, eta inguruko adarrak hartzen dituzue sutara botatzeko.

13. jarduera— EGUN BETEKO TXANGOA ITSASERTZERA




173

B

Bainu zoragarria hondartzan

• Hondartzazale talde bat zarete. Hondartzan eguzkia hartzea eta bainatzea gustatzen zaizue.

• Egun zoragarria egiten du, eta eguna hondartzan pasatzea erabaki duzue bazkaltzeko ogitartekoak hartuta.

• Lasai-lasai zaudete toailetan etzanda berriketan, ongi pasatzen ari zarete ingurukoaz gehiegi kezkatu gabe.

• Baina urertzera hurbildu nahi duzuenean sortzen zaizkizue arazoak, izan ere oztopoak besterik ez baitituzue bi-dean:

• Jendetza izugarria pasean.• Jendea futbolean, palan, diskoan... jokatzen• Hondarretan jolasean eta korrika dabiltzan haurrak• Familia ugariren bat, beraientzat bakarrik kanpamendu handia jarri duena.• Jendea arrantzan.• Sorosleak alde batetik bestera korrika.• Apar susmagarri, plastiko eta bestelako hainbat gauzez beteta dago ura.





174

Hondartzan kirola egiten

• Hondartzara kirola egitera joaten zareten lagun taldea zarete: kirolzaleak.

• Besteak beste, honako kirolak egiten dituzue:• Surfa.• Uretako motorrak.• Eski akuatikoa.• Windsurfa.• Lagunen arteko futbol partiduak.• Pala.• Boleibola.

• Horrekin enbarazu egiten diozue, eguzkia hartzen, paseeran edo bainatzen ari den gainerako jendeari.

• Hala ere, zuen taldeak berean jarraitzen du eta besteei sortutako eragozpenak ez dio kezkarik sortzen.

• Hondartza gainezka egon arren, leku handia hartzen duzue.





175

B

Arrantza egun bat itsasoan

• Hondartzako haitzetara arrantza egitera joan ohi den 3 lagun zarete: arrantzaleak zarete.

• Lasaitasuna, paisaiaz gozatzea, zuen gauzetan pentsatzen egotea, eta noizean behin bizitzako gauzez berriketa egi-tea gustatzen zaizue.

• Irakurketa ere gustatzen zaizue, eta libururen bat irakurri eta horretaz gozatzeko astia hartzen duzue.

• Baina gaur ezin duzue horrelakorik egin, izan ere hondartza eta haitzak jendez gainezka baitaude.

• Hasteko ohiko lekura iristeko zailtasun handiak izan dituzue, izan ere oztopoak besterik ez baitzeuden bidean:toailak, jendea, kirolzaleak, naturalistak...

• Azkenean ohiko lekura iritsi zaretenean jendea zegoela ikusi eta beste leku batean jarri behar izan duzue. Ho-rrek enbarazua sortzen dizuete, ez baitzaizue oso bidezkoa iruditzen.

• Haitz batzuetan jarri zarete, baina jendearengandik oso hurbil, leku lasaiagoren bat aurkitzea oso zaila da eta.Gaur jendea bazter guztietatik agertzen da.

• Kanaberak jarri dituzue, baina jendeak estropozu egin eta haria hausten du, eta horregatik behin eta berriro al-datu behar izango duzue haria.

• Ez dago ezer arrantzatzerik, arrainak izutu egiten dira uretan dagoen mugimenduarekin (jendea bainatzen, surfegiten, uretako motoetan...)

• Asko haserretu zarete, ez baitzarete batere eroso sentitzen.Azkenean, batzuei aurre egin diezue. Bakarrik ego-teko eta zuen ohiko lekuan egoteko eskubidea duzuela uste duzue. Ez dakizue besteak zergatik diren hain gogai-karriak.





176

Natura behatuz gozatzen

Naturalista talde bat zarete. Egun eguzkitsu honetan naturara –hondartzara– joan nahi duzue eta ekosistema ho-rren eta bertako fauna eta floraren ikerketa lana egin.

• Hegaztiak behatzeko tresna egokiak dituzue: prismatikoak, teleobjetiboak, argazki eta bideo kamerak.

• Behaketan eta azterketan laguntzeko liburu batzuk daramatzazue.

• Zuen asmoa lekua ikuskatzen ordu batzuk igarotzea da, eta ahalik eta isilen lan egitea inguruko bizitzari eragoz-penik ez sortzeko.

• Hala ere, zuen lana egiteko traba handiak izango dituzue, hondartza jendez gainezka baitago. Gainera, talde ba-tzuek zarata handia eta enbarazua sortzen dute eta ez dute inorekiko errespeturik agertzen.

• Asko haserretu zarete. Zuen ustez hainbesteko zarata sortzeko eskubiderik ez dago; zuen lana oso garrantzitsuadela uste duzue, jendeak hondartzaz gozatzeko duen eskubidea baino garrantzitsuagoa.





177

B

Antzezpenak amaitutakoan, taldeen antzezpenetatik deigarrienak iruditu zaizkizuen jarrerei buruz hausnar eza-zue talde txikitan.

Horrekin lotuta, adieraz itzazu zein diren jendearen eta taldeen jarrerek eragindako gatazka larrienak.

JENDEAREN JARRERAK SORTUTAKO GATAZKAK

KOSTALDEA ARDURAZ ETA ELKARTASUNEZ ERABILI ETA GOZATZEKO PROPOSAMENAK

Zure taldearekin batera egin ezazue arautegi bat, eguneroko bizitzan kostaldearen erabilerarekin bat etor daitez-keen proposamenekin.





Prentsako edo irratiko komunikatua

NOLA EGIN:

Prentsa:

1.- Jardueretan jasotako datu garrantzitsuenak biltzea:• Itsas ingurunearen baliabideak.• Giza jarduerak duna eta hondartzetan.• Padura ekosistema gisa.• Itsasoaren kutsadura.• Itsas inguruneko eraginak eta horren ondorioak.• Arrantza jardueren ondorioak eta harrapaketen datuak.• Gizakiaren jarduerak kostaldean.

2.- Ondorioak atera.

3.- Artikuluaren garapena.

4.- Egunkari eta kazetarien datuak eta helbideak bildu.

5.- Artikuluak bidali.

Irratia:

1.- Prentsako artikulurako egin den gauza bera.

2.- Gidoi bat egin galdera eta erantzunekin.

3.- Bertako irratiekin eta hainbat pertsonarekin harremanetan jarri.

4.- Irratsaioa egin.

Txosten bat egitea

1.- Datu eta landutako materialak bildu.

2.- Ideia global bat planteatu.

3.- Lanerako gidoi bat egin.

4.- Gidoiko puntu bakoitza garatu.

5.- Txostena aurkeztu.

178

15. jarduera— KAZETARI LANETAN


Administrazioari proposamenak

1.- Informazioa bilatu "nori zuzendu" jakiteko.

2.- Proposamenak bidaltzeko administrazioko atal edo pertsonak aukeratzea.

3.- Gutunaren ideia nagusia planteatu.

4.- Gutunak egin.

5.- Bidali.

Hormirudia

1.AUKERA 2.AUKERA

1.- Garatu beharreko gaiak aukeratu. 1.- Ideia globala planteatu.

2.- Gai horiek taldeka banatu. 2.- Datuak eta informazioa bildu.

3.- Informazioa bilatu eta datuak bildu. 3.- Irudiak bilatu.

4.- Irudiak bildu. 4.- Testuak landu.

5.- Testuak landu. 5.- Hormirudia diseinatu eta landu.

6.- Hormirudia diseinatu eta landu. 6.- Erakusketa.

7.- Erakusketa.

Eskola egunkaria

1.- Egunkariaren formatua diseinatu.

2.- Garatu beharreko gaiak aukeratu.

3.- Datuak eta informazioa bildu.

4.- Testuak eta artikuluak landu.

5.- Irudiak bilatu.

6.- Marrazkiak egin.

7.- Maketazioa.

8.- Edizioa eta banaketa.



179

B





Logotipo bat sortu eta pegatinak egitea

1.- Taldeka, itsasertz ekosistemarekin zerikusia duten logotipoentzako proposamenak egitea.

2.- Logotipo bat aukeratu.

3.- Logotipoa diseinatu eta landu.

4.- Logotipoa duten pegatinak diseinatu eta egin.

5.- Leloa aukeratu.

6.- Pegatinak editatu eta banatu.

180



Unitate DidaktikoaDerrigorrezko Bigarren Hezkuntza

Bigarren Zikloa

KOSTALDEARENARAZOAK AZTERTU


UNITATE DIDAKTIKOAREN AURKIBIDEAOrr

IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Eskema kontzeptuala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Helburu orokorrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Orientabide didaktikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Jarduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . . . . . . 190

Jardueren deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

Laburpen taula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

IKASLEENTZAKO MATERIALAJardueren programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

A.

1

2

3

4

5

6

7

8

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

Derrigorrezko Bigarren HezkuntzaBigarren Zikloa

KOSTALDEAREN ARAZOAKAZTERTU


185

A.1

K O S TA L D E A R E N A R A Z O A K A Z T E R T U

E S K E M A KO N T Z E P T UA L A

EZAUGARRIAK ERABILERAK ETA ONDORIOAK ARAZOAK IRTENBIDEAK

D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A - B I G A R R E N Z I K L O A

• Itsas ekosistema:alderdi biologikoeta fisikoak.

• Itsas ingurunea

• Elementu naturalaketa gizartiatuak.

• Euskal Herrikokostaldea: osaketa,biodibertsitatea etabizitza.

• Euskal Herrikokostaldearengeografia.

• Euskal Herrikokostaldeareneboluzioa etaeraldaketa historianzehar.

• Arrantza portuak:izenak eta kokapena.

• Kostaldearen erabileraeta gehiegikeriak.

• Gizakiaren jarduerakEuskal Herrikokostaldean:– Industria.– Arrantza.– Hirigintza.– Turismoa.– Nekazaritza.

• Arrantza jardueraEuskal Herrikoportuetan.

• Arrantzaren industriaosagarriak.

• Arrantza moduak.

• Arrainarenmerkaturatzea.

• Arrain salmentarakomerkatuak.

• Turismoa eta aisiakostaldean.

• Kostaldearendegradazioa etaekosistemarendesoreka.

• Kostaldearenaldaketak etaeraldaketak.

• Aisialdi jarduerekkostaldean sortutakoerasoak.

• Baliabideak agortzea.

• Biodibertsitateagaltzea.

• Arrantza gehiegiegiteagatik arrainespezieak desagertzea.

• Istripuak eta itsasbizitzari egindakoerasoak.

• Uraren kutsadura.

• Uraren erabilerairrazionalareneraginak.

• Kostaldea errespetuzeta elkartasunezerabiltzea.

• Kostaldea erabili etagozatzean jarreraarduratsua izatea bainorberak eta nolataldeak.

• Garapen jasangarria.

• Arrantza jarduerarenkontrola.

• Kasu bakoitzeandagokion legeaaplikatzea.

• Taldeka arauespezifikoak egitea.

• Arrantza eremuetanerregelamenduakezartzea.

• Kostaldea hobetzekoeta kontserbatzekoproiektukooperatiboak.



186 D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A - B I G A R R E N Z I K L O A

A.2 H E L B U RU O R O KO R R A K

p Itsas eta itsasertz ekosistemen ingurugiro arazoorokorrak ezagutzea, eta bereziki Euskal Herri-ko kostaldekoak.

p Kostaldeko ekosistemen egungo egoera uler-tzea.

p Kostaldearen eta itsasoaren erabilerak zehaz-tea, eta baita horrek dakartzan arazoak ere, di-rela Euskal Herrian nola mundu osoan.

p Garapen jasangarri kontzeptua ulertzea.

p Natur ondarea balioetsi eta errespetatzea, go-zatzeko aintzat hartzea, eta norberaren eta ko-lektiboaren garapenerako baliabide bezala era-biltzea.

p Kostalde ingurunearen babesean inplikatzea.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK ETAPRINTZIPIOAK

p Itsas ekosistema eta horren arazo globalak.

p Euskal Herriko kostaldea: geografia, ezaugarrinagusiak, baliabideak eta arazoak.

p Euskal Herriko kostaldearen bilakaera, eta ho-rren okupazioa historian zehar.

p Arrantza jarduera Euskal Herriko kostaldean:arrantza portuak, arrantzak sortzen dituen ara-zoak eta ingurugiro eraginak.

p Kostaldearen okupazioa eta eraldaketa.

p Itsasertz eta itsas ingurunearen erabileraren in-gurugiro eraginak.

p Itsasoaren kutsadura: jatorria, adierazpena etaondorioak.

p Garapen jasangarria.

p Kosta Legearen laburpena.

p Kostaldea kontserbatzeko eta hobetzeko alter-natibak.

PROZEDURAKp Dokumentazioa, bibliografia eta mapak bilatu

eta erabiltzea.p Informazioaren tratamendua: informazioa bilatu,

aztertu, sintesia egin, sailkatu eta interpretatzea.p Behaketa.p Hausnarketa.p Arazoak antzeman, aztertu eta ebaluatzea.p Ereduak alderatu eta emaitzak iragartzea.p Erlazioak eta elkarrekintzak bilatu eta aztertzea.

p Landa lana.

p Galdeketak, inkestak eta elkarrizketak.

p Talde lana.

p Eztabaida eta elkarrizketa.

p Erabakiak hartzea.

p Sormen gaitasuna eta eskulanetarako trebetasu-na: irudikapena, irudien diseinua, narrazioa etakarikaturizazioa.

p Komunikazioa: sortu eta igortzea.

JARRERAK, BALIOAK ETA ARAUAKp Itsas eta itsasertz ekosistemak ezagutzeko inte-

resa.

p Arazoen konplexutasunez ohartzea.

p Kostaldeko arazoez sentikortzea eta arazoek gi-zakiaren jarduerarekin duten erlazioaz ohartzea.

p Jarrera kritikoa.

p Elkartasuna, tolerantzia eta errespetua.

p Gelako lankidetza.

p Besteen ekarpenak ontzat hartzea eta iritziaktrukatzea.

p Informazioaren erabilpen eta igorpenean zehaz-tasuna.

p Inguruaz gozatu eta errespetatuz erabili.

p Norberaren eta kolektiboaren erantzukizunazkontzientziatzea.

p Itsas ingurunea babesteko eta berreskuratzekojarduera indibidual eta kolektiboetan parte har-tzeak eta inplikatzeak duen garrantzia.

A.3 E D U K I A K



E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

187D E R R I G O R R E Z K O B I G A R R E N H E Z K U N T Z A - B I G A R R E N Z I K L O A

A.4

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako jarduerak ho-nela antolatuta daude: ALDEZ AURRETIKO IDEIAKETA MOTIBAZIOA, ULERMENA, KONTZIENTZIA-ZIOA, PARTE HARTZEA eta EBALUAZIOA.

ALDEZ AURRETIKO IDEIAK ETA MOTIBAZIOAatalean jarduera batzuk planteatzen dira ikasleek gaia-rekiko lehenengo harremana izateko, ikasleek gaiareninguruan dituzten ideiak eta nozio orokorrak zein di-ren jakiteko. Halaber, ikasleek gai horren inguruanzein ohitura eta jarrera dituen aztertzen da.

ULERMENA ataleko jardueren bidez ikasleen lanarenjarraipena egiten da, eta besteak beste honakoa balio-etsi:

p Jasotako edukien ulermen maila.

p Landutako gai edo alderdietan izandako sakon-tze maila.

p Gaien arteko erlazioa osotasun baten zati mo-duan ulertzea.

p Ikasleak jarduerak burutzerakoan inplikatzea.

p Talde lanetan eta eztabaida eta elkarrizketetanparte hartzea.

p Komunikazioa eta besteen iritziekiko errespe-tua.

p Ateratako ondorioekin lotutako arrazonamen-du eta argudioen azalpena.

Talde lanak, dela talde txikitakoa nola gela osokoa, ga-rrantzi eta pisu handia du. Hori dela eta, garrantzitsuada honako behatzea:

p Ikasle bakoitza nola moldatzen den taldearenbarruan.

p Ardurak hartzen dituen edo horri ihes egitendion.

p Parte hartze maila zein den.

p Lanaren antolaketa eta egituraketa.

p Denen artean aztertzeko unean norbanakoareneta taldearen inplikazioa.

Beste alde batetik, irteerak ikaslea gelatik kanpo nolamoldatzen den eta lana nola antolatzen duen ikuste-ko aukera ematen du, eta baita eguneroko ingurune-koak ez diren pertsonekin harremanak izaterakoanzein jarrera dituen ere.

Jarduera horien guztien bitartez KONTZIENTZIA-ZIO jardueretara iristen gara. Kontzientziazio jardue-retan ere ebaluazio jarraiak berebiziko garrantzia du,eta ikasleen ikaskuntza prozesua ezagutzeko oinarriz-koa da.

Besteak beste, honako alderdiak ebalua daitezke:

p Hausnarketarako eta arazoak aztertzeko gaita-suna.

p Arazoen ebaluazioa.

p Arazoen ebazpena.

p Alternatibak bilatzea.

PARTE HARTZE ETA EBALUAZIO atala azken eba-luaziorako abiapuntua da. Atal honetan, hain zuzenere, unitate didaktikoaren hasieran planteatu direnkontzeptu, prozedura eta jarrera edukiak berrikusibeharko dira, eta baita zikloaren eskema kontzeptua-la eta helburu orokorrak ere.

Jarduera horien bidez unitate didaktikoan zeharrekoprozesua ikusita, ikaslea non dagoen ikusiko dugu.Honako alderdiak balioetsi ditzakegu:

p Erakusketa lanen prestaketa eta informazioarenkomunikazioa.

p Sintesi gaitasuna.

p Talde ekintzetan parte hartzeko interesa.

p Egindako dekalogoa etxean eta gelan praktikaraeramatea.

Irakasleak ikasleak ebaluatzeaz gain, ona litzateke au-toebaluazioa egitea ere. Izan ere, ikasleentzat nola ira-kasleentzat onuragarria baita.

Ikasleei dagokionez, honakoa behatu behar da:

p Jardueretan zehar izandako interesa.

p Taldeko ikaskideekin izandako harremana.

p Erabakiak hartzerakoan izandako iniziatiba.

p Lortutako konpromiso maila.

p Izandako esperientziekiko interesa.

p Eskola ingurunekoak ez diren pertsonenganazein mailatan hurbildu den.



Unitate didaktiko honek ikasleei kostaldeko ingurugi-ro arazoen inguruan lan egiteko aukera eman nahidie, bai eta antzeman diren arazoen jatorria eta adie-razpenak ulertzeko aukera ere.

Unitatean Euskal Herriko kostaldea ezagutuko da ha-sieran, eta hortik abiatuta itsas inguruneak dituen ara-zo globalagoak aztertuko dira.

Unitate honetan 16 jarduera daude, lau multzotan ba-natuta. Multzoak ez dira, ordea, zerbait itxia, eta mul-tzo edo jarduera bakoitzak gai eta alderdi komunakaztertu ditzake. Jarduerak eta multzoak honako hauekdira.

ALDEZ AURRETIKO IDEIAK ETAMOTIBAZIOA

1. jarduera: Horrelakoa da gure kostaldea.

2. jarduera: Eta nik, egitekorik ba al dut hemen?

3. jarduera: Zerbait gertatzen ari da! + Ulermena

ULERMENA

4. jarduera: Arrantza portu batera edo arrainmerkatu batera bisita. + Kontzientzia-zioa.

5. jarduera: Kostatik ibilbide historikoa egiten.

6. jarduera: Inoiz ez du denon gustuko eguraldiaegiten. + Kontzientziazioa.

7. jarduera: Horri kiratsa dario! + Kontzientziazioa+ Ebaluazioa.

8. jarduera: Jasangarritasunean oinarrituz pen-tsatzen. + Kontzientziazioa

KONTZIENTZIAZIOA

9. jarduera:“Kosta Legea” ezartzen. + Ulermena.

10. jarduera: Esaidazu zer ikusten duzun eta zeregiten duzun esango dizut!


A.4 E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

A.5 O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K

Horretarako talde dinamika teknikak erabil daitezke,ebaluazioa egitea erraztuko baitute.

Irakasleek autoebaluazioan honako gauzak ebaluatubeharko dituzte: gaian izandako inplikazioa, jarduerenprestaketa eta gainerako irakasleekin koordinazioa,ikasleekin izandako harremana eta horiei emandakolaguntza.

Ebaluazio modu horrek hainbat ikuspuntutako infor-mazioa lortzeko aukera ematen du. Etorkizunean uni-tate didaktikoa garatzeko baliagarria izango da, izanere orain antzemandako arazoak konpondu eta ho-bekuntza proposamenak lantzeko balio baitu.




11. jarduera: Danauko kostaldea eta Beningoportua.

12. jarduera: Ipar itsasoko gertaera. + Ulermena+ Parte hartzea + Ebaluazioa

13. jarduera: Hemen arrantzatu, han kontsumi-tu! + Ulermena

PARTE HARTZEA etaEBALUAZIOA

14. jarduera: Elkarrizketatzen

15. jarduera: Global pentsatu, bertan ekin.

16. jarduera: Lehiaketa.

Multzoak lotuta daude euren artean, izan ere jardue-rek lotzen dituzte. Horrela, jarduera batean landuta-koa eta ikasitakoa hurrengo jardueretan proposatzendenaren oinarri da.

Ikasleak gaiari buruz duen aurretiazko ideiak ezagutu-ko dira lehendabizi, eta gero motibatuko egingo daezagutza horretan sakontzeko interesa izan dezan. Ja-rraian, bigarren pausu moduan, ezagutzak hartu etalehendik dituztenak sendotuko dira (baldin eta zuze-nak badira, izan ere aurretiazko ideia asko ez baitirazuzenak eta aldatu egin behar dira). Hurrengo pausuakontzientziazio jarduerak dira. Horien helburua balio-ak, ohiturak eta jarrerak aztertzea da. Proposamenhorien azken pausua parte hartzea eta inplikatzea da,eta baita ikasitakoa eta bizitako esperientziak jakina-raztea ere.

Jarduerak ordenan eta euren artean erlazionatutadaude. Baina, hala ere, lan bat egiterakoan proposatu-tako jarduera guztiak hartu beharrean, batzuk soilikere har daitezke.

Garrantzitsua da ikasleei unitate didaktikoa hasi au-rretik horren edukia azaltzea eta asmoa zein den ja-kinaraztea. Horrela, landuko den gaia zein den jakingodute.

Erabilitako metodologiak ikasleen parte hartze akti-boa eta etengabea lortu nahi du, beraien ideia eta be-harretatik abiatzea, interesa piztu eta ekintzetara bul-tzatzeko. Unitatean zehar elkarrizketak, eztabaidak

eta talde lanak garrantzi handia dute. Pisu handia du-te, halaber, informazioaren analisiak eta tratamen-duak, arazoen definizioak eta ebaluazioak ere. Irudiakere unitatean zehar garrantzi handia du, izan ere iru-diak ikasketa prozesua arindu egiten baitu.

Jarduerak 50 eta 60 minutu artekoak dira, baina badi-ra luzeagoak. Horren asmoa eskolako programazioarieta denborari egokitzea da.

Unitate didaktikoko jardueretan curriculumaren hain-bat arlori dagozkien edukiak lantzen dira. Unitateetangaratzen diren gaietan curriculum arloen arteko ko-ordinazioa beharrezkoa da, eta baita arlo desberdine-tako irakasleen artekoa ere, horrela gai horiek moduglobalagoan landuko baitira. Zeharkako beste arlo ba-tzuk ere lantzen dira (kontsumorako hezkuntza etabakerako, osasunerako eta garapenerako hezkuntzaesaterako), zuzenean ez bada ere.

Badaude jardueren osagarri gisa egiteko bisita inte-resgarri batzuk ere.Arrantza portura edo arrain mer-katurako bisita ere ordezka dezakete bisita horiek.Honako hauek dira:

Bermeoko Arrantzaleen Museoa:Torronteroko eskailerak z/g. Bermeo. (94) 6881171

Donostiako Ontzien Museoa:Paseo del Muelle 24. 20003 Donostia. (943) 430051

Donostiako Aquariuma:Paseo del Muelle 43. 20003 Donostia. (943) 440099

Bilboko Arkeologia, Etnografia eta HistoriaMuseoa. Ontzien gela.La Cruz kalea 4 (Sarrera María Muñoz kaletik).Bilbo. (94) 4155423

A.5O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K




JARDUERAK CURRICULUM ARLOEKIKO LOTURA



1. Honelakoa da gurekostaldea. X X

2. Eta nik, egitekorik ba aldut hemen? X X X

3. Zerbait ari da gertatzen! X X X4. Arrantza portu batera edo

arrain merkatu baterabisita. X X X X X X

5. Kostaldetik ibilbidehistorikoa egiten. X X X X

6. Inoiz ez du denon gustukoeguraldia egiten. X X X

7. Horri kiratsa dario! X X X X X8. Jasangarritasunean

oinarrituz pentsatzen. X X X9.“Kosta Legea” ezartzen. X X X

10. Esaidazu zer ikusten duzuneta zer egiten duzunesango dizut! X X X

11. Danauko kostaldea etaBeningo portua. X X X

12. Ipar itsasoko gertaera. X X X X X13. Hemen arrantzatu,

han kontsumitu! X X X14. Elkarrizketatzen. X X X X15. Global pentsatu, bertan

ekin. X X X X X16. Lehiaketa. X X X X X

TEKN

OLO

GIA

NAT

URZI

ENTZ

IAK

GIZA

RTE

ZIEN

-TZ

IAK,

GEO

GRA-

FIAET

AHI

STO

RIA

HIZK

UNTZ

AET

ALIT

ERAT

URA

MAT

EMAT

IKA

PLAS

TIKA

ETA

IKUS

HEZK

UN-

TZA

ETIK

A

EGO

RPUT

ZHE

ZKUN

TZA

MUS

IKA





Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us-H

ezku

ntza

A.6.2. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURAJA

RDU

ERA

KC

URR

ICU

LUM

EDU

KIE

KIK

OLO

TU

RA

1.H

ON

ELA

KOA

DA

GU

RE

KOST

ALD

EA.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

1.-E

spaz

ioar

enpe

rtze

p-zio

aet

airu

dika

pena

.A

4.-I

ngur

ugiro

aet

aho

rren

kont

serb

azio

a.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

.A

7.-E

rabi

ltzen

dire

nze

inua

ket

aik

urra

k.

2.ET

AN

IK,

EGIT

EKO

RIK

BA

AL

DU

TH

EMEN

?

B9-

IZAK

IBIZ

IDUN

ETA

INGU

RUN

EARE

NAR

TEKO

ELKA

RREK

INTZ

A.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

NEA

.A

2.-G

izaki

aren

erag

inak

.B1

.-G

izakia

ren

erag

inen

iden

-tif

ikazio

aing

urun

ean.

C3.

-Giza

kiak

ingu

rune

anso

rtze

ndi

tuen

erag

inen

aurr

ean

sent

ikor

tzea

.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

unea

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

C3.

-Bak

arka

koja

rdue

reta

npa

rte

hart

zekr

itiko

aiza

tea.

3.Z

ERB

AIT

AR

IDA

GER

TAT

ZEN

!B

11.-

OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

ingu

rugi

roan

ditu

enon

dorio

ak.

B12

.-EK

OLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

2.-G

izaki

aren

erag

inak

.B2

.-G

aur

egun

goag

iriek

inla

neg

itea.

B4.-

Ingu

rune

aren

ustia

pena

ren

ondo

rioei

buru

zko

ezta

baid

ak.

C3.

-Giza

kiak

ingu

rune

anso

rtze

ndi

tuen

erag

inen

aurr

ean

sent

ikor

tzea

.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

unea

ren

degr

adaz

ioar

enar

azoa

k.B3

.-In

guru

nea

eta

giza

-ki

aren

ekin

tzen

arte

koel

karr

ekin

tzar

enan

alisi

a.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

GIZ

ART

EKO

MU

NI-

KA

BID

EETA

N.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gort

zaile

aren

asm

oak

antz

emat

ea.

A8.

-Tes

tuar

enin

terp

reta

zioa.

A9.

-Tes

tuen

anal

isia.

A13

.-G

aiar

enid

entif

ikaz

ioa.





A.6.1. CURRICULUM ARLOEKIKO LOTURAN

atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

-Hez

kunt

za

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

4.A

RR

AN

TZ

AP

ORT

UB

AT

ERA

EDO

AR

RA

INM

ERK

AT

UB

AT

ERA

BIS

ITA

.

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

ingu

rugi

roan

ditu

enon

dorio

ak.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

A2.

-Giza

kiar

ener

agin

ak.

B1.-

Erag

inen

iden

tifik

azio

a.B2

.-G

aur

egun

goag

iriek

inla

neg

itea.

B4.-

Ingu

rune

aren

ustia

pena

ren

ondo

rioei

buru

zko

ezta

baid

ak.

C3.

-Giza

kiak

ingu

rune

anso

rtze

ndi

tuen

erag

inen

aurr

ean

sent

ikor

tzea

.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

unea

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

C3.

-Bak

arka

koja

rdue

reta

npa

rte

hart

zekr

itiko

aiza

tea.

B2-

ESPA

ZIO

AR

ENO

KU

PAZ

IOA

.A

1.-B

iztan

leak

eta

balia

bide

ak.

B2.-

Info

rmaz

ioa

bila

tu e

tala

ntze

a.B

3-B

ALI

AB

IDEA

KET

AH

OR

REN

UST

IAP

ENA

.A

2.-E

uska

lHer

riko

arra

ntza

jard

uera

ren

bald

intz

ak,a

razo

aket

aet

orki

zuna

.B

5-EZ

AG

UT

ZA

HIS

TOR

IKO

AR

ENH

AST

AP

ENA

.A

2.-U

lerm

enhi

stor

ikoa

.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

-T

SON

ENA

RTEK

OH

AR

REM

AN

ETA

N.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gort

zaile

aren

asm

oak

antz

emat

ea.

A18

.-Itu

rrii

datz

ien

erab

ilera

.B2

.-A

hozk

ohi

zkun

tza

eta

hizk

untz

aid

atzia

ren

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B1.-

Sola

skid

eak.

B4.-

Adi

eraz

lear

enhe

lbur

uaet

aha

rtza

ilear

enga

ndu

enon

dorio

a.Ja

rrer

azko

eduk

iak:

B1.-

Best

een

idei

ekik

oer

resp

etua

.B1

7.-D

okum

enta

zioitu

rri

desb

erdi

nak

erab

iltze

aren

garr

antz

iaai

tort

zea.

B1-

BEH

AK

ETA

ETA

PER

TZ

EPZ

IOA

.A

3.-I

rudi

a-ad

iera

zpen

a.A

6.-I

kusiz

kohi

zkun

tzar

enko

digo

ak.

B2.-

Ingu

ruar

enbe

hake

ta.

B8.-

Ingu

rune

rabi

sitak

egite

apl

anifi

katz

ea.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

.A

5.-K

omun

ikaz

iopr

ozes

ua.

B3-

AD

IER

AZ

PEN

ETA

KOM

UN

IKA

ZIO

BID

EAK

ETA

TEK

NIK

AK

.A

6.-I

rudi

mug

ikor

rare

nad

iera

zpen

bide

ak.

Kon

tzep

tuzk

oed

ukia

k:B4

.-A

dier

azle

aren

helb

urua

eta

hart

zaile

aren

gan

duen

ondo

rioa.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:B3

.-M

ezue

nau

rrek

oja

rrer

akr

itiko

a.






A.6

Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us-H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

C1.

-Ger

taer

ahi

stor

iko

bate

nga

rape

nare

kiko

inte

resa

.

5.KO

STA

LDET

IKIB

ILB

IDE

HIS

TOR

IKO

AEG

ITEN

.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

unea

ren

degr

adaz

ioar

enar

azoa

k.B

2-ES

PAZ

IOA

REN

OK

UPA

ZIO

A.

A1.

-Bizt

anle

riaet

aba

liabi

deak

.B

3-B

ALI

AB

IDEA

KET

AH

OR

IEN

UST

IAP

ENA

.A

2.-E

uska

lHer

riko

arra

ntza

jard

uera

ren

bald

intz

ak,a

razo

aket

aet

orki

zuna

.B

5-EZ

AG

UT

ZA

HIS

TOR

IKO

AR

ENH

AST

AP

ENA

.A

1.-I

turr

ieki

nla

neg

itea.

A2.

-Ule

rmen

hist

orik

oa.

B2.-

Idat

zizko

iturr

ieki

koha

rrem

ana.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

LIT

ERA

TU

RA

N.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gort

zaile

aren

asm

oak

antz

emat

ea.

A8.

-Tes

tuar

enin

terp

reta

zioa.

A9.

-Tes

tuen

anal

isia.

A13

.-G

aiar

enid

entif

ikaz

ioa.

A18

.-Itu

rrii

datz

ien

erab

ilera

.C

7.-I

nfor

maz

ioar

entr

atam

endu

a.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B4.-

Adi

eraz

lear

enhe

lbur

uaet

aha

rtza

ilear

enga

ndu

enon

dorio

a.Ja

rrer

azko

eduk

iak:

B1.-

Best

een

idei

ekik

oer

resp

etua

.

B1-

BEH

AK

ETA

ETA

PER

TZ

EPZ

IOA

.A

1.-G

erta

era

artis

tikoa

eta

irudi

a.B6

.-Ba

liabi

dede

sber

dine

ner

abile

ra.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

.A

4.-S

ortz

epr

ozes

ua.

A5.

-Kom

unik

azio

proz

esua

.A

6.-S

orku

ntza

arte

proz

esua

ren

oina

rri.

B3-

AD

IER

AZ

PEN

ETA

KOM

UN

IKA

ZIO

BID

EAK

ETA

TEK

NIK

AK

.A

2.-A

dier

azpe

n te

knik

ak.

A4.

-Iru

difin

koar

enad

iera

zpen

bide

ak:

arga

zkia

,mar

razk

ia...

A5.

-Seg

idak

oiru

dien

adie

razp

enbi

deak

:ko

mik

ia…

B1.-

Tekn

iken

espe

rimen

tazio

a.B2

.-Eu

skar

ride

sber

dine

ner

abile

rak.






atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

-Hez

kunt

za

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

6.IN

OIZ

EZD

UD

ENO

NG

UST

UKO

EGU

RA

LDIA

EGIT

EN.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

ugiro

aet

aho

rren

kont

serb

azio

a.B1

.-G

izaja

rdue

rare

nar

azoa

ket

ahi

pote

siak.

B3.-

Ingu

rune

aet

agi

zaki

aren

ekin

tzen

arte

koel

karr

ekin

tzen

anal

isia.

C2.

-Bal

iabi

deen

erab

ilera

arra

ziona

laeg

itear

enbe

harr

azko

ntzie

ntzia

tzea

.C

3.-B

akar

kako

jard

uere

tan

part

eha

rtze

kriti

koa

izate

a.B

2-ES

PAZ

IOA

REN

OK

UPA

ZIO

A.

A1.

-Bizt

anle

eta

balia

bide

bana

keta

ren

arte

kode

sore

ka.

A2.

-Esp

azio

aren

eta

egitu

raso

zioek

onom

ikoa

ren

anto

laket

a.B1

.-A

razo

eta

hipo

tesia

keg

itea.

B3.-

Ara

zoen

anal

isia.

C3.

-Ond

orio

enko

mun

ikaz

ioa.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

GIZ

ART

EKO

MU

NI-

KA

BID

EETA

N.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

NP

roze

dura

zko

eduk

iak:

A13

.-G

aiar

enid

entif

ikaz

ioa.

B2.-

Aho

zko

eta

idat

zizko

hizk

untz

aren

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B1.-

Sola

skid

eak.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:B1

.-Be

stee

nid

eiek

iko

erre

spet

ua.

B3.-

Mez

uen

aurr

ean

jarr

era

kriti

koa

izate

a.B4

.-Te

stu

bate

nin

terp

reta

ziode

sber

dina

kai

tort

zea.

7.H

OR

RIK

IRA

TSA

DA

RIO

!B

1-M

ATER

IAET

AH

ORR

ENEZ

AU

GA

RRIA

K.A

3.-S

ubst

antz

iaki

mik

oak

egun

eko

bizit

zan.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

ugiro

aet

aho

rren

kont

serb

azio

a.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

TSO

NEN

ART

EKO

HA

RR

EMA

NET

AN

.

B1-

BEH

AK

ETA

ETA

PER

TZ

EPZ

IOA

.A

3.-I

rudi

a-ad

iera

zpen

a.






A.6

Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us-H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

B2-

SIST

EMA

MA

TER

IALE

NA

NIZ

TASU

NA

.A

3.-U

raba

liabi

dear

enar

azoa

.A

4.-A

ireak

babe

slegi

sadu

enga

rran

tzia

.A

6.-L

anda

reak

eta

anim

alia

k:A

nizt

asun

a.B

9-IZ

AK

IBIZ

IDU

NEN

ETA

ING

URU

NEA

-R

ENA

RTEK

OEL

KA

RR

EKIN

TZ

A.

A3.

-kat

eet

a sa

re tr

ofik

oak.

B2.-

Ezta

baid

aket

aon

dorio

ak.

B5.-

Kat

e tr

ofik

oak

egite

a.C

1.-H

arre

man

enko

nple

xuta

suna

aint

zat

hart

zea.

C2.

-Bab

es a

raua

kon

artu

eta

erre

spet

atze

a.B

11-O

SASU

NA

OR

EKA

GIS

A.

A2.

-Giza

kont

sum

oaet

ain

guru

giro

erag

ina.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

A2.

-Giza

kiar

ener

agin

ak.

B1.-

Erag

inen

iden

tifik

azio

a.C

3.-G

izaki

akin

guru

nean

sort

zen

ditu

ener

agin

enau

rrea

nse

ntik

ortz

ea.

B1.-

Giza

jard

uera

ren

araz

oak

eta

hipo

tesia

k.B3

.-In

guru

nea

eta

giza

kiar

enek

intz

enar

teko

elka

rrek

intz

enan

alisi

a.B

3-B

ALI

AB

IDEA

KET

AH

OR

IEN

UST

IAP

ENA

.A

3.-U

stiap

ena

eta

kont

sum

oa.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

13.-

Gai

aren

iden

tifik

azio

a.A

18.-

Iturr

iida

tzie

ner

abile

ra.

B1.-

Test

ua s

ortz

ean

izate

ndi

ren

bald

intz

enid

entif

ikaz

ioa.

B2.-

Aho

zko

eta

idat

zizko

hizk

untz

aren

erab

ilera

.B3

.-Te

stua

ren

eduk

iare

npl

anifi

kazio

a.B4

.-Te

stue

nek

oizp

ena.

B8.-

Hizk

untz

aid

atzia

ren

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B4.-

Adi

eraz

lear

enhe

lbur

uaet

aha

rtza

ilear

enga

ndu

enon

dorio

a.C

4.-T

estu

aren

orto

graf

ia.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:B1

0.-N

orbe

rak

egite

koin

tere

saiza

tea.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

.A

4.-S

ortz

epr

ozes

ua.

A6.

-Sor

kunt

zaar

tepr

ozes

uare

noi

narr

i.C

7.-B

este

enla

neki

koer

resp

etua

.B

3-A

DIE

RA

ZP

ENET

AKO

MU

NIK

AZ

IOB

IDEA

KET

AT

EKN

IKA

K.

A4.

-Iru

difin

koar

enad

iera

zpen

bide

ak:

arga

zkia

,mar

razk

ia...

C8.

-Iku

sizko

bita

rtek

oen

balio

aait

ortz

ea.






atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

-Hez

kunt

za

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

8.JA

SAN

GA

RR

ITA

SU-

NEA

NO

INA

RR

ITU

ZP

ENT

SAT

ZEN

.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

ugiro

aet

aho

rren

kont

serb

azio

a.B3

.-In

guru

nea

eta

giza

kiar

enek

intz

enar

teko

elka

rrek

intz

enan

alisi

a.C

3.-N

orba

nako

aren

eta

tald

eare

npa

rteh

artz

ea.

B3-

BA

LIA

BID

EAK

ETA

HO

RIE

NU

STIA

PEN

A.

A1.

-Nek

azar

itza

jard

uera

k.A

3.-U

stiap

ena

eta

kont

sum

oa.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

GIZ

ART

EKO

MU

NI-

KA

BID

EETA

N.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gort

zaile

aren

asm

oak

antz

emat

ea.

A13

.-G

aiar

enid

entif

ikaz

ioa.

B8.-

Idat

zizko

hizk

untz

aren

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B4.-

Adi

eraz

lear

enhe

lbur

uaet

aha

rtza

ilear

enga

ndu

enon

dorio

a.Ja

rrer

azko

eduk

iak:

B1.-

Best

een

eduk

ieki

koer

resp

etua

.B1

4.-I

raku

rtze

koin

tere

sa.

9.“K

OST

ALE

GEA

”EZ

ART

ZEN

.B

1-G

IZA

TER

IAET

AIN

GU

RUN

EFI

SIKO

A.

A4.

-Ing

urug

iroa

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

B1.-

Giza

jard

uera

ren

araz

oak

eta

hipo

tesia

k.B3

.-In

guru

nea

eta

giza

kiar

enek

intz

enar

teko

elka

rrek

intz

enan

alisi

a.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

-T

SON

ENA

RTEK

OH

AR

REM

AN

ETA

N.

B6.

-HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gort

zaile

aren

asm

oak

antz

emat

ea.

A8.

-Tes

tuar

enin

terp

reta

zioa.

A9.

-Tes

tuen

anal

isia.


Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us-H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA





A.6

C1.

-Lur

rald

eakr

itiko

kiaz

tert

zeko

sent

sibili

tate

aiza

tea.

C3.

-Bak

arka

eta

tald

ekak

oja

rdue

reta

npa

rte

hart

zekr

itiko

aiza

tea.

B2-

ESPA

ZIO

AR

ENO

KU

PAZ

IOA

.A

2.-L

urra

ldea

ren

anto

lake

ta.

B2.-

Info

rmaz

ioga

rran

tzits

ualo

rtze

a.B3

.-A

razo

enan

alisi

a.C

3.-O

ndor

ioen

kom

unik

azio

a.

A13

.-G

aiar

enid

entif

ikaz

ioa.

A17

.-Id

azm

enar

ener

abile

ra.

A18

.-Id

atziz

koitu

rrie

ner

abile

ra.

B2.-

Aho

zko

eta

idat

zizko

hizk

untz

aren

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B4.-

Adi

eraz

lear

enhe

lbur

uaet

aha

rtza

ilear

enga

ndu

enon

dorio

a.Ja

rrer

azko

eduk

iak:

B1.-

Best

een

idei

ekik

oer

resp

etua

.B1

7.-I

turr

ides

berd

inak

erab

iltze

a.

10.E

SAID

AZ

UZ

ERIK

UST

END

UZ

UN

ETA

ZER

EGIT

END

UZ

UN

ESA

NG

OD

IZU

T!

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

-T

SON

ENA

RTEK

OH

AR

REM

AN

ETA

NB

6.-H

IZK

UN

TZ

AIK

ASK

UN

TZ

AN

.P

roze

dura

zko

eduk

iak:

A13

.-G

aiar

enid

entif

ikaz

ioa.

A14

.-A

ntze

zpen

dram

atiza

tua.

B5.-

Aho

zko

test

uen

ekoi

zpen

a.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B1.-

Sola

skid

eak.

B10.

-Tes

tua

egoe

rari

egok

itzea

.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

.A

4.-S

ortz

epr

ozes

ua.

A5.

-Kom

unik

azio

proz

esua

.A

6.-S

orku

ntza

arte

proz

esua

ren

oina

rri.





Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us-H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

D9.

-Hitz

aren

irudi

katz

ea.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:A

1.-H

izkun

tza

kom

unik

abid

em

odua

nba

lioes

tea.

B9.-

Kom

unik

azio

aren

helb

urua

aint

zat

hart

zea.

11.D

AN

AU

KOKO

STA

LDEA

ETA

BEN

ING

OP

ORT

UA

.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

unea

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

B1.-

Giza

jard

uera

ren

araz

oak

eta

hipo

tesia

k.B3

.-In

guru

nea

eta

giza

-ki

aren

ekin

tzen

arte

koel

karr

ekin

tzen

anal

isia.

C3.

-Bak

arka

koja

rdue

reta

npa

rte

hart

zekr

itiko

aiza

tea.

B3-

BA

LIA

BID

EAK

ETA

HO

RIEN

UST

IAPE

NA

.A

5.-H

iruga

rren

mai

lako

jard

uere

nga

rape

na.

B4-

AN

TOLA

KET

AEK

ON

OM

IKO

A.

A3.

-Fun

tzio

nam

endu

ekon

omik

oare

non

dorio

ak.

B9-G

ataz

kaet

ahe

rrita

rren

part

eha

rtze

a.A

1.-T

irabi

ragu

neak

eta

horr

enon

dorio

ak.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

-T

SON

ENA

RTEK

OH

AR

REM

AN

ETA

NB

6.-H

IZK

UN

TZ

AIK

ASK

UN

TZ

AN

.P

roze

dura

zko

eduk

iak:

A6.

-Igo

rtza

ilear

enas

moa

kan

tzem

atea

.A

13.-

Gai

aren

iden

tifik

azio

a.A

17.-

Idaz

men

aren

erab

ilera

.A

18.-

Idat

zizko

iturr

ien

erab

ilera

.B2

.-A

hozk

oet

aid

atziz

kohi

zkun

tzar

ener

abile

ra.

B4.-

Test

u ek

oizp

ena.

Kon

tzep

tuzk

oed

ukia

k:B1

.-So

lask

idea

k.B4

.-A

dier

azle

aren

helb

urua

eta

hart

zaile

aren

gan

duen

ondo

rioa.

B10.

-Tes

tuar

eneg

okitz

apen

a.C

4.-T

estu

aren

orto

graf

ia.






Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us-H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

B3.-

Gat

azke

tako

jarr

eren

anal

isia.

C2.

-Elk

arriz

keta

jarr

era.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:B1

.-Be

stee

nid

eiek

iko

erre

spet

ua.

B4.-

Test

u ba

ten

inte

rpre

tazio

auke

rak

aint

zat h

artz

ea.

12.I

PAR

ITSA

SOKO

GER

TAER

A.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

A2.

-Giza

kiar

ener

agin

ak.

A3.

-Ber

resk

urat

zeek

intz

ak.

B1.-

Erag

inen

iden

tifik

azio

a.B2

.-G

aur

egun

goag

iriek

inla

neg

itea.

B4.-

Ingu

rune

aren

ustia

pena

ren

ondo

rioei

buru

zko

ezta

baid

ak.

C1.

-Ing

urun

ea z

aind

u et

aer

resp

etat

zea.

C3.

-Giza

kiak

ingu

rune

anso

rtze

ndi

tuen

erag

inen

aurr

ean

sent

ikor

tzea

.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

unea

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

B1.-

Giza

jard

uera

ren

araz

oak

eta

hipo

tesia

k.B3

.-In

guru

nea

eta

giza

-ki

aren

ekin

tzen

arte

koel

karr

ekin

tzen

anal

isia.

C2.

-Bal

iabi

deen

erab

ilera

arra

ziona

laeg

itear

enbe

harr

azko

ntzie

ntzia

tzea

.C

3.-B

akar

kako

jard

uere

tan

part

eha

rtze

kriti

koa

izate

a.B

3-B

ALI

AB

IDEA

KET

AH

OR

IEN

UST

IAP

ENA

.A

3.-U

stiap

ena

eta

kont

sum

oa.

B9-G

ataz

kaet

ahe

rrita

rren

part

eha

rtze

a.A

2.-T

irabi

ragu

neak

eta

osas

unea

ndi

tuen

ondo

rioak

.B2

.-In

form

azio

enan

alisi

kriti

koa.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

GIZ

ART

EKO

MU

NI-

KA

BID

EETA

N.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:A

6.-I

gorle

aren

asm

oak

antz

emat

ea.

A8.

-Tes

tuar

enin

terp

reta

zioa.

A13

.-G

aiar

enid

entif

ikaz

ioa.

A17

.-Id

azm

enar

ener

abile

ra.

A18

.-Itu

rrie

ner

abile

raB2

.-A

hozk

oet

aid

atziz

koitu

rrie

ner

abile

ra.

Kon

tzep

tuzk

oed

ukia

k:B4

.-A

dier

azle

aren

helb

urua

eta

hart

zaile

aren

gan

duen

ondo

rioa.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:B3

.-M

ezue

nau

rrea

nja

rrer

akr

itiko

aiza

tea.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

A4.

-Sor

tze

proz

esua

.A

5.-K

omun

ikaz

iopr

ozes

ua.

A6.

-Sor

kunt

zaar

tepr

ozes

uare

noi

narr

i.B

3-A

DIE

RA

ZP

ENET

AKO

MU

NIK

AZ

IOB

IDEA

KET

AT

EKN

IKA

K.

A2.

-Adi

eraz

pen

tekn

ikak

.B2

.-Eu

skar

ride

sber

dine

ner

abile

ra.






atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

-Hez

kunt

za

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

B3.-

Gat

azke

tako

jarr

eren

anal

isia.

C2.

-Elk

arriz

keta

jarr

erak

.C

3.-T

alde

koek

intz

aal

tern

atib

oeta

npa

rte

hart

zea.

B9.-

Kom

unik

azio

ekin

tzen

helb

urua

aint

zat

hart

zea.


13.H

EMEN

AR

RA

NT

ZA

TU

,H

AN

KON

TSU

MIT

U!

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

ingu

rugi

roan

ditu

enon

dorio

ak.

B12

-EKO

LOG

IAET

AIN

GU

RUG

IRO

A.

A2.

-Giza

kiar

ener

agin

ak.

A3.

-Ber

resk

urat

zeko

kont

serb

azio

eta

hobe

tze

ekin

tzak

.B2

-Gau

r eg

ungo

agiri

ekin

lan

egite

a.B4

-Ing

urun

eare

nus

tiape

nare

non

dorio

ezez

taba

idak

.C

3-Er

agin

enau

rrea

nse

ntik

ortz

ea.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

unea

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

B3.-

Ingu

rune

aet

agi

za-

kiar

enek

intz

enar

teko

elka

rrek

intz

enan

alisi

a.B4

.-Ko

mun

ikaz

ioa.

B2-

ESPA

ZIO

AR

ENO

KU

PAZ

IOA

:D

EMO

GR

AFI

A,

HA

BIT

ATA

ETA

HIR

IGIN

TZ

A.

A1.

-Bal

iabi

deen

bana

keta

desb

erdi

na.

B2.-

Gra

fikoa

kira

kurr

ieta

inte

rpre

tatz

ea,e

taeg

itea.

B3-

BA

LIA

BID

EAK

ETA

HO

RIE

NU

STIA

PEN

A.

A2.

-Arr

antz

aja

rdue

rare

nba

ldin

tzak

,ara

zoak

eta

etor

kizu

na.

B2.-

Gra

fikoe

net

a ta

ulen

obje

ktib

itate

aeg

iazt

atze

a.





Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us-H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

14.E

LKA

RR

IZK

ETA

-T

ZEN

.B

9-IZ

AK

IBIZ

IDU

NEN

ART

EKO

ELK

A-

RR

EKIN

TZ

AK

ETA

ING

URU

NEA

REK

IKO

ELK

AR

REK

INT

ZA

.A

3.-K

ate

trof

ikoa

k.B

11-O

SASU

NA

OR

EKA

GIS

A.

A2.

-Giza

kont

sum

oaet

ain

guru

giro

andi

tuen

ondo

rioak

.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

1.-E

kosis

tem

ak.

A2.

-Giza

kiar

ener

agin

ak.

A3.

-Ber

resk

urat

zeek

intz

ak.

B1.-

Erag

inen

iden

tifik

azio

a.B4

.-In

guru

near

enus

tiape

nare

non

dorio

ezez

taba

idat

zea.

C3.

-Era

gine

nau

rrea

nse

ntik

ortz

ea.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

unea

eta

horr

enko

ntse

rbaz

ioa.

B2-E

spaz

ioar

enok

upaz

ioa.

B3-

BA

LIA

BID

EAK

ETA

HO

RIE

NU

STIA

PEN

A.

B4.

-EKO

NO

MIA

REN

AN

TOLA

KET

AET

ALA

NA

.B

5-EZ

AG

UP

ENH

ISTO

RIK

OA

REN

HA

STA

PEN

A.

B9-

GA

TAZ

KA

KET

AH

ERR

ITA

RR

ENPA

RTE

HA

RTZ

EA.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

-T

SON

ENA

RTEK

OH

AR

REM

AN

ETA

N.

B6.

-HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:B2

.-A

hozk

oet

aid

atziz

kohi

zkun

tzar

ener

abile

ra.

B3.-

Gar

atu

beha

rrek

oed

ukia

ren

plan

ifika

zioa.

B4.-

Test

uen

ekoi

zpen

a.B5

.-A

hozk

o te

stue

nek

oizp

ena.

Kon

tzep

tuzk

oed

ukia

k:B1

.-So

lask

idea

k.B4

.-A

dier

azle

aren

helb

urua

eta

hart

zaile

aren

gan

duen

ondo

rioa.

D9.

-Hitz

aren

irudi

katz

egr

afik

oa.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:B3

.-M

ezue

nau

rrea

nja

rrer

akr

itiko

aiza

tea.

B9.-

Kom

unik

azio

ekin

tzen

helb

urua

aint

zat

hart

zea.

B4.-

Ant

olak

eta

ekon

omik

oa.

A3.

-Ipa

rra

eta

hego

aren

gara

pen

desb

erdi

ntas

una.

C1.

-Bal

iabi

deba

nake

tan

daud

ende

sber

dint

asun

ekik

oja

rrer

akr

itiko

aiza

tea.






atur

Zie

ntzi

akG

izar

teZ

ient

ziak

,H

izku

ntza

eta

Pla

stik

aet

aG

eogr

afia

eta

His

tori

aLi

tera

tura

Ikus

-Hez

kunt

za

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

15.G

LOB

AL

PEN

TSA

TU

,B

ERTA

NEK

IN.

B11

-OSA

SUN

AO

REK

AG

ISA

.A

2.-G

izako

ntsu

moa

eta

ingu

rugi

roan

ditu

enon

dorio

akC

5.-O

hitu

raos

asun

tsua

goak

onar

tzea

.B

12-E

KOLO

GIA

ETA

ING

URU

GIR

OA

.A

3.-B

erre

skur

atze

ekin

tzak

.

B1-

GIZ

AT

ERIA

ETA

ING

URU

NE

FISI

KOA

.A

4.-I

ngur

ugiro

aet

aho

rren

kont

serb

azio

a.C

3.-B

akar

kako

jard

uere

tan

part

eha

rtze

kriti

koa

izate

a.B

3-B

ALI

AB

IDEA

KET

AH

OR

IEN

UST

IAP

ENA

.A

2.-A

rran

tza

jard

uera

ren

araz

oak

eta

etor

kizu

na.

A3.

-Ust

iapen

aet

ako

ntsu

moa

.B4

.-Ko

mun

ikaz

ioa.

C3.

-Pro

iekt

u et

aka

npai

neta

npa

rte

hart

zea.

B9-

GA

TAZ

KA

KET

AH

ERR

ITA

RR

ENPA

RTE

HA

RTZ

EA.

A2.

-Her

ritar

ren

tald

eet

am

ugim

endu

alte

rnat

iboe

tan

part

eha

rtze

a.B4

.-Ez

taba

idat

zea.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

GIZ

ART

EKO

MU

NI-

KA

BID

EETA

N.

B5-

HIZ

KU

NT

ZA

PER

-T

SON

ENA

RTEK

OH

AR

REM

AN

ETA

N.

B6-

HIZ

KU

NT

ZA

IKA

SKU

NT

ZA

N.

Pro

zedu

razk

oed

ukia

k:B2

.-A

hozk

oet

aid

atziz

kohi

zkun

tzar

ener

abile

rako

mun

ikaz

ioan

.B4

.-Te

stue

nek

oizp

ena.

B8.-

Idat

zizko

hizk

untz

aren

erab

ilera

.K

ontz

eptu

zko

eduk

iak:

B4.-

Adi

eraz

lear

enhe

lbur

uaet

aha

rtza

ilear

enga

ndu

enon

dorio

a.C

4.-T

estu

aren

orto

graf

ia.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:B1

.-Be

stee

ned

ukie

kiko

erre

spet

ua.

B9.-

Kom

unik

azio

ekin

tzen

helb

urua

aint

zat

hart

zea.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

.A

4.-S

ortz

epr

ozes

ua.

A5.

-Kom

unik

azio

proz

esua

.C

7.-B

este

enla

neki

koer

resp

etua

.B

3-A

DIE

RA

ZP

ENET

AKO

MU

NIK

AZ

IOB

IDEA

KET

AT

EKN

IKA

K.

A4.

-Iru

difin

koar

enad

iera

zpen

bide

ak.

16.L

EHIA

KET

A.

15.ja

rdue

raar

teko

eduk

igu

ztia

k,ja

rdue

raho

riba

r-ne

.

15.j

ardu

era

arte

koed

u-ki

guzt

iak,

jard

uera

hori

barn

e.

B3-

HIZ

KU

NT

ZA

GIZ

ART

EKO

MU

NI-

KA

BID

EETA

N.

B2-

HIZ

KU

NT

ZA

PLA

STIK

OA

ETA

IKU

SIZ

KOA

.A

4.-S

ortz

epr

ozes

ua.

A5.

-Kom

unik

azio

proz

esua

.






Nat

ur Z

ient

ziak

Giz

arte

Zie

ntzi

ak,

Hiz

kunt

zaet

aP

last

ika

eta

Geo

graf

iaet

aH

isto

ria

Lite

ratu

raIk

us-H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

B5.

-HIZ

KU

NT

ZA

PER

TSO

NEN

ART

EKO

HA

RR

EMA

NET

AN

.B

6-H

IZK

UN

TZ

AIK

ASK

UN

TZ

AN

.P

roze

dura

zko

eduk

iak:

B2.-

Aho

zko

eta

idat

zizko

hizk

untz

aren

erab

ilera

kom

unik

azio

an.

B3.-

Gar

atu

beha

rrek

oed

ukia

ren

plan

ifika

zioa.

B4.-

Test

uen

ekoi

zpen

a.B6

.-El

emen

tu e

zlin

guist

ikoe

ner

abile

ra.

Kon

tzep

tuzk

oed

ukia

k:B1

.-So

lask

idea

k.B4

.-A

dier

azle

aren

helb

urua

eta

hart

zaile

aren

gan

duen

ondo

rioa.

C5.

-Ele

men

tu g

rafik

o,ik

onik

oet

aes

pazia

lak.

D9.

-Hitz

aren

soi

nuiru

dika

pena

eta

irudi

kape

ngr

afik

oa.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:A

1.-H

izkun

tza

kom

unik

atze

kobi

de.

B9.-

Kom

unik

azio

aren

helb

urua

zei

nde

nai

ntza

t har

tzea

.B1

8.-T

ekno

logi

ekik

oin

tere

sa.

A6.

-Sor

men

aar

tepr

ozes

uare

noi

narr

i.A

7.-O

hizk

o ze

inu

eta

ikur

rak.

B1.-

Irud

iaos

atze

ndu

ten

elem

entu

ener

abile

raad

iera

zkor

ra.

C7.

-Bes

teen

lana

reki

koer

resp

etua

.C

8.-L

ana

egite

kopr

ozes

uare

kiko

jarr

era

ona.

B3-

AD

IER

AZ

PEN

ETA

KOM

UN

IKA

ZIO

BID

EAK

ETA

TEK

NIK

AK

.A

4.-I

rudi

finko

aren

adie

razp

enbi

deak

.B2

.-Eu

skar

ride

sber

dina

ker

abilt

zea.

C8.

-Iku

sizko

bita

rtek

oen

balio

aait

ortz

ea.






9.“K

OST

ALE

GEA

”EZ

ART

ZEN

.B

IZIT

ZA

MO

RA

LAET

AH

AU

SNA

RK

ETA

ETIK

OA

.A

6.-L

egea

k.B3

.-N

eurr

ialte

rnat

iboa

kba

lioes

tea.

Mat

emat

ika

Mus

ika

Etik

aG

orpu

tz H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

2.ET

AN

IK,

EGIT

EKO

RIK

BA

AL

DU

TH

EMEN

?

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

A4.

-Gur

ega

raik

oar

azoa

k:ko

ntsu

mism

oa.

A5.

-Pro

iekt

u et

ikoa

k.B3

.-N

eurr

ialte

rnat

iboa

kba

lioes

tea.

5.KO

STA

LDET

IKIB

ILB

IDE

HIS

TOR

IKO

AEG

ITEN

.

B3-

MU

SIK

AEN

TZ

UN

ALD

IA.

A4.

-Mus

ika

kom

unik

abid

eeta

n.6.

INO

IZEZ

DU

DEN

ON

GU

STU

KOEG

UR

ALD

IAEG

ITEN

.

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

C2.

-Auk

era

etik

oeki

koer

resp

etua

.A

5.-P

roie

ktu

etik

oak.

B3.-

Neu

rria

ltern

atib

oak

balio

este

a.7.

HO

RR

IKIR

AT

SAD

AR

IO!

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

A6.

-Leg

eak.

8.JA

SAN

GA

RR

ITA

-SU

NEA

NO

INA

RR

ITU

ZP

ENT

SAT

ZEN

.

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

A6.

-Leg

eak.





205

A.6



Mat

emat

ika

Mus

ika

Etik

aG

orpu

tz H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA

10.E

SAID

AZ

UZ

ERIK

UST

END

UZ

UET

AZ

EREG

ITEN

DU

ZU

NES

AN

GO

DIZ

UT

!

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

C2.

-Auk

era

etik

oeki

koer

resp

etua

.B3

.Neu

rria

ltern

atib

oak

balio

este

a.

B4.

GO

RP

UT

ZA

DIE

RA

ZPE

NA

Kon

tzep

tuzk

oed

ukia

kA

1.G

orpu

tz a

dier

azpe

nahi

zkun

tza

gisa

A3.

Adi

eraz

pen

eta

kom

unik

azio

balia

bide

akP

roze

dura

zko

eduk

iak

B1.G

orpu

tzar

enad

iera

zpen

balia

bide

akaz

tert

u et

aer

abilt

zea

Jarr

eraz

koed

ukia

kC

2.A

dier

azpe

net

ako

mun

ikaz

ioba

liabi

deak

aint

zat h

artz

ea

11.D

AN

AU

KOKO

STA

LDEA

ETA

BEN

ING

OP

ORT

UA

.

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

A6.

-Leg

eak.

C2.

-Auk

era

etik

oeki

koer

resp

etua

.

12.I

PAR

ITSA

SOKO

GER

TAER

A.

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

A5.

-Pro

iekt

u et

ikoa

k.B3

.Neu

rria

ltern

atib

oak

balio

este

a.

13.H

EMEN

AR

RA

NT

ZA

TU

,H

AN

KON

TSU

MIT

U!

B4-

FUN

TZ

IOET

AG

RA

FIKO

ENH

IZK

UN

TZ

A

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

B3.N

eurr

ialte

rnat

iboa

kba

lioes

tea.





Mat

emat

ika

Mus

ika

Etik

aG

orpu

tz H

ezku

ntza

JARD

UER

AK

CU

RRIC

ULU

MED

UK

IEK

IKO

LOT

URA


C1.

-Hizk

untz

agr

afik

oare

nba

lioa

aito

rtu

eta

aint

zat h

artz

ea.

C3.

-Gra

fikoe

ibur

uzko

azte

rket

akeg

itera

koan

tald

ela

nak

duen

garr

antz

iaai

tort

u et

aho

riai

ntza

t har

tzea

.B

5.-I

NFO

RM

AZ

IOES

TAT

IST

IKO

AIN

TER

PR

ETA

TU

,IR

UD

IKA

TU

ETA

LAN

TZ

EA

15.G

LOB

AL

PEN

TSA

TU

,B

ERTA

NEK

IN.

BIZ

ITZ

AM

OR

ALA

ETA

HA

USN

AR

KET

AET

IKO

A.

A5.

-Pro

iekt

u et

ikoa

k.C

2.-A

uker

aet

ikoe

kiko

erre

spet

ua.



J A R D U E R E N D E S K R I B A P E N A

207

1. ja

rdue

raA.7


HONELAKOA DA GUREKOSTALDEA


• Ikasleek Euskal Herriko kostaldeazduten ezagutza abiapuntutzat hartu-ta, gaian sakon dezaten motibatzea.

• Euskal Herriko kostaldeko lekurikgarrantzitsuenak mapa batean koka-tzea eta leku horiek deskribatzea.

Iraupena: 60´


1. Jarduerari hasiera emateko Euskal Herrikokostaldea testuinguru orokor batean kokatze-ko elkarrizketa labur bat egingo da. Horretara-ko, Europako edo munduko mapa erabil daite-ke, kostaldearen kokapen geografikoa etagarapena ezagutzeko.

Sarrera gisa honelako galderak egin daitezke:• Nolakoa da kostaldea? Non kokatu-

ta dago? Zer hartzen du barne?• Kostaldea eta itsasoko ura zertara-

ko erabiltzen ditugu?• Zein da kostaldearen egoera?• Euskal Herriko kostaldeko arazorik

ezagutzen al duzu? Zein?

2. Sarrera hori egin ondoren, 4 edo 5 lagune-ko taldeak antolatuko dira. Ikasleen fitxetanduten mapan kostaldeko elementu batzuk ko-katu behar dituzte. Horretarako, koloretakoarkatzak erabiliko dituzte, koloreen bidezadieraziko baitira ezaugarriak:

• Gorria: kostaldean dauden herriak• Laranja: hondartzak• Urdina: arrantza portuak

• Berdea: zona babestuak• Marroia: industrialdeak• Horia: estuarioak eta padurak• Morea: itsaslabarrak

3.Azkenean emaitzak denen artean aztertukodira. Horretarako, talde guztien mapak ikusikodira eta adierazi diren elementuak begiratu.Bere lekuan kokatuta ez daudenak zuzenduegin beharko dira, eta horretarako beste mapabat izango dute. Amaitzeko ikasleei oharrakegin dakizkieke, gauza batzuei buruz hausnardezaten:

• Nolakoa da Euskal Herriko kostal-dea? Zer da nagusi: hondartzak,itsaslabarrak...?

• Betidanik horrelakoa izan al da?

• Kosta lerroa leku berean egon al dabeti?

• Kostaldean egiten diren jarduera na-gusiak zein dira (industriak, urbani-zazioak...)?

• Zein arazo garrantzitsu ezagutzenduzu?


Eskulanetarako materiala.Ikasleen fitxa 230-232 or.


• Ikasleek elkarrizketan parte hartudute, gaiarekiko interesa agertu etaberaien ideiak arazorik gabe adiera-zi dituzte.

• Kostaldeko elementuak ongi kokatudituzte.

• Taldearen iritziak onartu eta erres-petatu egin dira.

• Amaierako hausnarketan parte har-tze aktiboa izan dute.



208

2. ja

rdue

raA.7 J A R D U E R E N D E S K R I B A P E N A

ETA NIK, EGITEKORIKBA AL DUT HEMEN?


• Kostaldeko arazo globalei buruzkohausnarketa egitea.

• Ikasleek kostaldean egiten dituztenerabilerak identifikatzea, eta sortu-tako kalteetan euren erantzukizunaaitortzea.

Iraupena: • Galdeketa: 20´• Irudi behaketa: 40´


Jarduera honek bi ariketa ditu. Nahi izanez ge-ro, biak bereizita egin daitezke edo bestela ba-ta bestearen osagarri gisa.

1. Galdeketa:

Ikasleek kostaldea zaintzeko eta errespetatze-ko ohitura eta jarrerei buruzko galdeketa da,kostaldeaz gozatzean dituzten ohitura eta ja-rrerei buruzkoa. Autoanalisi gisako zerbait da,norberaren jarrerak ezagutzeko eta horien ba-lorazioa egiteko, eta jarrera horiek izan ditza-keten ondorioak onartzeko. Amaieran denenartean azter daiteke, eta galdeketan lortutakopuntuazioetatik ondorioak atera.

2. Irudi behaketa:

Bakarka edo talde txikitan ikasleek kostaldea-ri buruzko irudiak ikusiko dituzte. Horren hel-burua itsas ingurunearen eta kostaldearenhainbat aldeei buruzko ideiak ateratzea da.Horretarako, “Itsasaldeko Ekosistema” hormi-rudia erabil daiteke.

Gero denen artean aztertuko da, eta ikasleedo talde bakoitzak irudien analisia eta atera-tako ondorioak azalduko ditu.



• “Itsasaldeko ekosistema” hormiru-dia.



• Oro har, autoanalisia egin dute etaeuren jokaerak onartu dituzte.

• Irudien azterketa sakona egin da etaondorioak nahiko arrazoituak dira.

• Kostaldeari buruz hausnartzen etakostaldea aztertzen jarraitzeko inte-resa agertu dute.




209

A.7J A R D U E R E N D E S K R I B A P E N A

3. ja

rdue

ra ZERBAIT GERTATZENARI DA!


• Itsas ekosistemen arazo globalei bu-ruz hausnartzea.

• Kostaldea hondatzean eragina dutenfaktoreei buruzko ondorioak atera-tzea.

Iraupena: 60´


Prentsako albiste batetik abiatuz, ikasleak al-bistea irakurri eta hor azaldutakoari buruzkohausnarketa egitea proposatzen da. Asmoa,oro har, itsas inguruneak eta, bereziki, kostal-deak dituen arazo garrantzitsuenei buruzko le-henengo kontaktua izatea da.

Ozenki irakurriko da albistea (ikasleek beraiekere egin dezakete). Albistea irakurri ondoren,horri buruzko hausnarketa egiteko denborautziko zaie. Hausnarketa taldeka edo bakarkaegin dezakete.

Denen artean prentsa albistearen alderdi ga-rrantzitsuenak komentatu, eta itsas ingurunea-ren arazo larrienei buruzko informazioa jaso-ko da.


• Ikasleen fitxa 236-238 or.



• Ikasleek testua arretaz irakurri dute.

• Testuan adierazitako arazo nagusiakantzeman dituzte, eta baita arazohoriek dakartzaten ondorioak ere.




A.7

210

J A R D U E R E N D E S K R I B A P E N A4.

jard

uera ARRANTZA PORTU

BATERA EDO ARRAINMERKATU BATERABISITA


• Arrantza portuak edo arrain merka-tuak behatu, informazioa jaso etaburutzen duten jarduera ezagutzea.

• Arrantza jardueren inguruko arazo-ez gogoeta egitea.

Iraupena: • Irteera egin aurretik: 60´• Irteera: 90´• Irteera egin ondoren: 45´


Klasean jarduera bat egin eta, nahi izanez ge-ro, ondoren portu batera edo arrain merkatubatera bisita egitea proposatzen da.Irteera horien alternatiba moduan, akuario ba-tera joan, daiteke arrainen buruz eta hainbatespezieen arrantzari buruz lana egitera.

1.- Irteera egin aurretik:

Gaiarekin harremanetan hasteko proposamenbatzuk egingo dira, taldeka edo bakarka:

• Arrantza portu bateko jarduerariburuzko bideoa ikusi, eta gero alder-di nagusien inguruko elkarrizketa-txoa egin daiteke.

• Euskal Herriko kostaldeko mapanarrantza portuak kokatuko dituzte,eta portu bakoitzean egiten denarrantza mota zehaztu.

• Irudi batzuetan arrantza modurikerabilienak identifikatu behar dituz-te, eta arrantza moduaren izena etahorri buruzko testua marrazkian ko-katu (material komunean badagohorri buruzko informazioa). Gai ho-rren inguruko arazoak komentatukodira.

• Ondoren, arrainaren merkaturatze-ari buruzko testu bat irakurriko du-te. Testuan oinarrituta arrainarenmerkaturatzeari buruzko eskemaorokorra egingo dute. Horretarako,merkaturatze faseen zerrendaz ba-liatuko dira.

2.- Irteera:

Irteeretan bideoa erabil daiteke irteera graba-tzeko edo, bestela, argazki kamara.

A/ Arrantza portua:Bi jarduera egingo dira:

• Lehenengoa talde txikitan egingo da(gehienera bost lagunekoa).

• Bigarrena bikoteka egingo da.

1.- Behaketa fitxa: portuko jarduerenhainbat alderdiri buruzko infor-mazioa jasoko da.

2.- Arrantzaleei inkesta, galdeketa ba-tean oinarrituta. Interesgarria ikus-ten bada, grabagailua erabil deza-kete.

B/ Arrain merkatua:

• Ikasleek arrain saltokietako langileeiinkesta bat egingo diete. Grabagailu-rik badute, inkesta grabatuko da, ge-ro jasotako informazioa denen arte-an aztertuaz.




211


4. ja

rdue

ra 3.- Irteera egin ondoren:

Behaketa fitxetan nola inkestetan jasotako in-formazioa denen artean aztertuko da. Bideograbaketarik egin bada, lehen momentuan an-tzeman ez diren gauzak ikusteko erabil daite-ke.

Informazioa denen artean aztertzeko bi mo-du erabil daitezke:

• Ahoz komentatu bakoitzak jaso di-tuen datuak.

• Hormirudia edo informazio dossie-rra egin eta gainerako taldeei azaldu.



• Bideoa.

• Bideo kamara edo argazki kamara(aukerakoa).

• Grabagailua.



• Arrantza portuak ongi kokatu dituz-te.

• Arrantza modu batzuk identifikatudituzte.

• Talde lanean laguntza eta lankidetzaizan da nagusi, eta besteen ekarpe-nak errespetatu egin dituzte.

• Behaketa arretaz egin dute eta zeha-tza izan da.

• Binaka, gutxienez, inkesta bat egindiete arrantzaleei edo arrain merka-tuko langileei.

• Hitz egin duten pertsonekin erres-petuzko jarrera izan dute.

• Informazioa denen artean aztertze-rakoan ekarpen berri ugari izan da,iritziak alderatu dira eta informazioatrukatu dute, elkarrizketa eta erres-petu jarrerak mantenduz.

• Jasotako informazioa ongi laburbildudute.




A.7

212


jard

uera KOSTALDETIK IBILBIDE

HISTORIKOA EGITEN


• Euskal Herrian gizakiaren eta itsaso-aren arteko harremanaren ebolu-zioa ezagutzea.

• Eboluzio hori modu sortzaileanadieraztea.

Iraupena: • Hiru aukeretako edozein hauta-tuta ere, gutxienez 60 minutukobi saio.


1. Testu bat irakurriko dute ozenki. TestuakEuskal Herriko kostaldearen bilakaera histori-koa, eta historian zeharreko okupazioak kos-taldean eragindako prozesu garrantzitsuenakjasotzen ditu. Irakurketa amaitutakoan, galderabatzuk egingo zaizkie ikasleek ideia garrantzi-tsuenak atera eta testuan adierazitakoa hobe-tu ulertu dezaten.

2. Gero testu hori irudi bidez adieraziko da.Horretarako, beste iturri bibliografiko batzue-tara jo dezakete informazio gehiago lortzeko.

Hiru aukera daude, eta horietatik bat hartubehar dute talde txikitan egiteko.Talde guztiekjarduera bera egin dezakete, edo denak egindaitezen talde bakoitzak bat aukeratu.Aukerakhonakoak dira:

Diaporama bat diseinatu eta egitea, ikas-leek beraiek landare-paperean egindako ma-rrazkiak, etxetik ekarritako diapositibak edoikastetxeko diapositibak erabiliz. Edo nahi iza-nez gero, guztiak erabili. Horretarako, gainera,diapositibekin batera joango den gidoia idatzi

beharko dute. Gidoi horren edukia irakurrita-ko testuan oinarrituko da. Gidoia eta diaposi-tibez gain, musika ere izan beharko du.

Landare-paperean nola egin diapositibak:

• Landare-paperaren gainean diaposi-tiba marko bat jarri, eta arkatzaz ho-rren forma eta tamaina markatu.

• Paper karratu horren gainean, nahiden irudia marraztu errotulagailuz.

• Papera moztu eta markoan jarri on-gi doituz.

Komikia egitea. Horretarako, marrazkiaketa egunkarietatik eta aldizkarietatik ateratakoargazkiak eta irudiak erabiliko dira. Binetakkostaldearen bilakaerari buruzkoak izango diraeta testua izango dute.

Hormirudia egitea. Hormirudiak eboluziohori irudikatuko du, eta horretarako hainbatlekutan bildutako irudiak, ikasleek egindakotestuak, egunkarietatik bildutako testuak, edo-ta bibliografia, datuak eta abar erabiliko dira.

Jarduera amaitutakoan, talde bakoitzak berelana aurkeztu, eta hori egiteko prozesua adie-raziko du. Ondoren, gela osoaren artean tes-tuko ideia nagusiak hautatu eta ea lanetanadierazten diren ikusiko da.



• Landare-papera.

• Diapositiba markoak.

• Errotulagailuak.

• Egunkariak eta aldizkariak.

• Diapositibak.

• Proiektorea.

• Irrati-kasetea eta musika kaseteak.




213


5. ja

rdue

ra • Bibliografia.



• Ikasleek testuaren ideia nagusiak on-gi ulertu dituzte.

• Ia ikasle guztiak inplikatu dira kostal-dearen historia irudikatzeko sormenalorrean.

• Beste iturri bibliografiko batzukkontsultatu dituztenez, informazioberria ekarri dute.

• Denen artean aztertzeko uneak tes-tuko ideia nagusiak ongi ulertu dire-la adierazi du.




A.7

214

INOIZ EZ DU DENONGUSTUKO EGURALDIAEGITEN


• Eraikinek kostaldean sortzen dituz-ten ondorioak eta ingurugiro eragi-nak ulertzea.

• Pertsonek euren interesak defenda-tzeko dituzten jokaerei buruz haus-nartzea.

Iraupena: 60´


Jarduera hasteko honako sarrera egingo dugu:albiste batek dioenez Itxaslur izeneko herrianitsas pasealekua egiteko asmoa dute, kirol por-tu eta guzti. Hori dela eta, herrian bi talde era-bat desberdin sortu dira:

• Itsas pasealekua egitearen alde dau-denak, zuzenean edo zeharka ho-rrek onura dakarkielako.

• Hori egitearen aurka daudenak, eu-ren interesen aurkakoa izan daiteke-ela uste baitute.

Gela bi taldetan banatuko da eta talde bakoi-tzari jarraibide batzuk emango zaizkio. Ja-rraian, eraikuntza horren aldeko eta aurkakogai zerrenda egin behar dute, izan ere geroazaldu eta defenda ditzaketen arrazoiak emanbehar baitituzte. Lekuari buruzko irudiak di-tuzte, obra egin aurrekoak eta ondorengoak.Irudiak euren ideiak eta proposamenak egite-ko erabili ahal izango dituzte.

Proposamenak prestatzeko 20 minutu dituzte.Hortik aurrera, obraren aldekoak direnak aldebatean jarriko dira, eta aurkakoak beste alde-an.

Taldeetako bat hasiko da azalpenak egiten.Azalpen horretan talde bakoitzak bere ideiakaurkeztuko ditu eta beste taldearen aurreandefendatu; horrela, bi taldeen arteko eztabaidasortuko da. Irakasleak eztabaida zuzenduko dueta ideiak jaso. Horrez gain, ikasleen portaera,jarduteko modua eta ideiak defendatzeko mo-duaren inguruan interesgarria iruditzen zaionguztia idatziko du.

Azkenik, gela osoa bilduko da eta gertatuta-koa komentatuko dute. Hausnarketa egin etahorri buruzko ondorioak aterako dituzte.



• Eskulanetarako materiala


• Jardueran inplikatzeko jarrera adie-razi dute.

• Abantailen eta desabantailen zerren-da egiterakoan analisiak egiteko gaiizan dira.

• Planteamenduak defendatzeko era-bili dituzten arrazoiak zehatzak izandira.

• Besteekiko errespetu eta entzute ja-rrera egon da.

• Taldearen parte hartzea handia izanda.


jard

uera




215


7. ja

rdue

ra HORRI KIRATSA DARIO!


• Kutsadura kontzeptua ezagutzea.

• Gizakiaren jardueraren ondoriozsortutako kutsadura motak antze-matea.

• Kutsatzaileak kate trofikoan nola bil-du eta hedatzen diren ulertzea.

• Kutsadurak Lurrean dituen ondorio-ak ulertzea.

Iraupena: 1.- 30´ (eztabaida)2.- 50´ (irudiak)


1.- Jarduerari hasiera emateko kutsadurari bu-ruzko elkarrizketa labur bat dute. Elkarrizketahorretan ikasleek kutsadurari buruz dituztenaldez aurretiko ideiak jasoko dira:

• Zer da itsasoaren kutsadura?

• Zerk sortzen du?

• Zein ondorio ditu itsas ekosiste-man?

Hori egin ondoren, ikasleen materialeko azal-pen testuak eta horiekin doazen irudiak ko-mentatuko dira, kutsadura hitzaren esanahiaulertzeko, eta itsas ekosisteman eragiten du-ten kutsatzaile motak ezagutzeko.

2.- Jarraian, irudi segida osagabe bat landu be-harko dute, merkurioz kutsatutako urari dago-kion irudi segida hain zuzen ere. Irudietan osa-tu beharreko istorio bat kontatzen da, etaikasleek irakurritako testuetan eta gelan esan-dakoan oinarrituz osatu egin behar dute. Iru-dien bidez, kate trofikoak eta kutsaduraren he-dapena landuko dira.

Bukatzeko, irudiekin eta ikasleek emandakodatu eta informazioekin istorio edo ipuinaidatziko dute. Jarduera amaitzeko istorio ho-rietakoren bat irakur daiteke.





• Parte hartzeak behartu gabeak dira.

• Kutsadura kontzeptua ulertu dute.Eta baita gizakiaren jarduerak etakutsadura moten arteko erlazioa,eta horiek itsas ingurunean dituztenondorioak ere.

• Sormen gaitasuna adierazi dute his-toria idaztean eta irudiak egitean.

• Bioakumulazioa eta sakabanatze ge-ografikoa zer den ulertu dute.




A.7

216


jard

uera JASANGARRITASUNEAN

OINARRITUZPENTSATZEN


• Garapen jasangarria kontzeptua uler-tzea, eta horren oinarriak ezagutzea.

• Baliabideak jasanezina den moduanerabiltzearen ondorioak baloratzea.

Iraupena: 60´


Ozenki testu bat irakurriko da, hain zuzen ereAsia Erdiko Aral itsasoan izandako hondamenekologikoari buruzkoa.Testuan kotoi landake-ta dela eta, ur gaziko laku horrek izandako in-gurugiro gertaerak adierazten dira.

Irakurketa egin ondoren, talde txikitan Aralitsasoa eta irakurketan zehar adierazten direnlekuak koka ditzaten eskatuko zaie. Hortik au-rrera, garapen jasangarri eta jasanezina kon-tzeptuei buruzko hausnarketa egingo da. Aralitsasoan gertatukoa zein garapen mota den az-tertuko da, eta zergatik.Gertaera hori aztertu ondoren, laku horreta-ko garapenerako proposamenak egin ditzaten

eskatzen zaie, beti ere irizpide ekonomikoaketa ingurugirokoak kontuan hartuta.

Ondorioak eta hausnarketa: denen artean az-tertuko da, landutako kontzeptuak argitzekoeta alternatibak azaltzeko. Gero alternatibahorien bideragarritasuna aztertuko da. Infor-mazio trukatze hori jarduera faseetan zeharere egin daiteke.


• Ikasleen fitxa 267-270 or.

• Europako mapa edo atlasa.



• Jarduera amaitutakoan, garapen ja-sangarri eta jasanezin kontzeptuakulertu dituzte.

• Aral itsasoko kasurako alternatibaproposamenetan ideia interesgarrieta koherenteak eman dira.

• Amaierako ondorioak denen arteanaztertzean eta hausnarketan partehartze zabala izan da, eta besteen iri-tziak onartu egin dira.




217


9. ja

rdue

ra “KOSTA LEGEA”EZARTZEN


• Kosta Legearen edukiari eta helbu-ruari hurbiltzea, eta legez arautzekobeharra baloratzea.

• Ikasleek hirigintza proiektu bat eba-luatzea.

• Kostaldean hirigintza proiektuak egi-terakoan irizpide orokorren ezarpe-na proposatzea.

Iraupena: 60´


Taldeka, albiste bat irakurriko dute. Albisteakdioenez kirol ingurune pribatu bat eraikiko da,bertan 20 txalet dituena. Hortik hainbat gauzaaztertu beharko dituzte: gaiak kaltetu egitendituenen iritzia, eraikuntza horretan interesadutenen iritzia eta eraikuntza proiektuak izanditzakeen irregulartasunak. Horretarako, Kos-

ta Legearen laburpen bat dute. Ondoren, taulabatean talde bakoitzak ongi ikusten dituen etagaizki ikusten dituen gauzak adieraziko dituzte.

Jarraian talde guztien lana aurkeztu eta denenartean hausnarketa egingo da.

Amaitzeko, proiektu mota horietan ezarri be-harrezko irizpide orokorrak zehatz ditzatelaeskatuko zaie ikasleei. Irizpideak arbelean ida-tziko dira.





• Kostaldea kudeatzeko lege arautzai-le baten beharra onartu dute.

• Herritarren interes orokorreko iriz-pideak planteatu dituzte; inguruneaerrespetatzea norbanakoen intere-sen gainetik jartzen dituzten irizpi-deak, alegia.




A.7

218


ESAIDAZU ZER IKUSTENDUZUN, ETA ZEREGITEN DUZUNESANGO DIZUT!


• Jendeak kostaldea aisialdirako erabil-tzen duenean izaten duen jarrerabehatu eta aztertzea.

• Erabileren ondorioz sortutako era-gina.

Iraupena: 50´


Ikasleek kostaldeko turismoaren jarrerari bu-ruzko irudiak eta testuak dituzte euren mate-rialean. Irudi bakoitzean jarduera horrek sor-tutako eragina azaldu behar dute.

Bost laukitxo zuri dituzte antzeko egoerakdeskribatu eta egoera horiek sortutako eragi-nak azaltzeko. Lan hori bakarka nahiz taldekaegin dezakete.

Amaitzeko, talde bakoitzak egoera horiek an-tzez ditzake (5 minututan) egoerak eta per-tsonaiak karikaturizatuz. Bitartean, gainerakotaldeek jarrera ez errespetuzkoak eta insolida-rioak idatziko dituzte.

Ikusitako jarrera guztiak denen artean aztertu-ko dira, eta zera azpimarratuko da: aitortu eginbehar dela kostaldera joaten garenean askotanerrespetu gutxiko jarrerak izaten ditugula.Tal-de osoa jarrera horien alternatibak ematensaiatuko da.





• Eman zaizkien jarrerak ez ezik, bes-te batzuk ere planteatu dituzte.

• Antzezpenak originalak dira, etaerrealitateko alderdiak aurkezten di-tuzte.

• Antzezpenetatik ondorioak atera-tzeko gai dira.

• Kostaldea erabili eta gozatzerakoanerrespetuzkoak ez diren jarrerakizaten dituztela aitortzen dute.

10. j

ardu

era




219

A.7

DANAUKO KOSTALDEAETA BENINGO PORTUA


• Kostaldea erabiltzeko moduen era-ginei buruz hausnartzea.

• Kostaldeko herrien bizitza hobetukoduten irtenbideak bilatzea.

Iraupena: 60´


Jarduera honen bidez zera lortu nahi da: ikas-leek ulertu dezatela zein zaila izan daitekeengizarteko hainbat agenteren interes kontraja-rriak bateratzea, eta helburu batera bideratzea(kasu honetan kostaldea eta kostaldean bizi di-renak babestea), prozesu horretan arazoen etairtenbideak bilatzeko prozesuen konplexuta-suna nabarian jarriz.

1.- Ikasleei bi fitxa emango zaizkie. Danau etaBenin-en –bizimodu erabat desberdina dutenkostaldeko bi herri– ezaugarriak adierazten di-ra fitxetan.

• Fitxak irakurri ondoren, zein ezauga-rri diren positiboak eta zein negati-boak adierazi beharko dute; beti erenorbanakoak, gizartea eta ingurugi-roa kontuan hartuz.

• Jarraian auzia denen artean aztertu-ko dute, eta eztabaidatzeari ekingo

zaio ezaugarri negatiboei alternati-bak aurkitzeko.

2.- Eztabaidatu ondoren, eta gelatik kanpo,ikasleek istorio bat idatzi beharko dute. Isto-rioan herri horietako bateko bizilaguna izangoda ikaslea, berak nahi dituen ezaugarriak izanditzake: adina, familia, lanbidea, ingurugiroareki-ko harremana, eta abar. Istorioan ikasgelanagertu diren ideiak jasotzen saiatuko dira, etakonpondu beharreko alderdiei irtenbidea edoalternatiba eman, ingurugiro aldetik egoeraona agertzen saiatuz.

Horretarako egun batzuk utziko zaizkie. Den-bora hori igarota, gaiari berriro ekingo zaio etaemandako alternatibak azalduko dira, ondorenalternatiben bideragarritasuna eztabaidatukoda.


• Ikaslearen fitxak 279-280 or.



• Ikasleek irtenbide bideragarriakeman dizkie planteatutako egoerei.

• Ikasle bakoitzak istorio bat idatzi etaalternatiba positiboak aurkeztu ditu.

• Eztabaidetan besteen iritziekikoerrespetua izan da nagusi, eta hitzahartzeko txandak ere errespetatuegin dira.


11. ja

rdue

ra




A.7

220


IPAR ITSASOKOGERTAERA


• Maila handiko eragina duten ekin-tzen ondorio kaltegarriei buruzhausnartzea.

• Ingurugiro gatazkei irtenbidea ema-terakoan, herritarren presioareneragina aintzat hartzea.

Iraupena: 60´


Ipar itsasoan izandako gertaera batekin eman-go zaio hasiera jarduerari: Shell enpresaren pe-trolio plataformarekin gertatutakoa. Gertaera-ren kronologia irakurriko dute, eta gero horriburuz hausnartu. Petrolio plataforma hondo-ratzearen ingurugiro eraginari buruz hausnardezaten nahi da, bai eta talde eta pertsonenpresioaren garrantziaz ere, horiek itsas ekosis-temen aldeko iritzi aldaketak eragin baitituzte.

4 edo 5 laguneko taldetan elkartu eta gertae-ra irakurriko dute. Jarraian gertaeraren ingu-ruko galderei buruz pentsatuko dute.

Azkenean denen artean aztertuko da, eta tal-de bakoitzak bere planteamenduak eta ondo-rioak azalduko ditu.

Egokia ikusten bada, jarduerari jarraipena ema-teko, ikaslegoari proposamen batzuk egingozaizkio.



• Prentsa eta aldizkarietako albisteak.



• Ikasle gehienek gertaeraren larrita-suna eta garrantzia ulertu dute.

• Euren iritzia eman dute, eta bestee-nak entzun eta errespetatu dituzte.

• Irtenbideak bilatzerakoan pertsoneneta taldeen erantzukizuna onartzendute.

• Jarduera jarraitzeko proposamenakabian jartzeko jarrera ona izan dute.

12. j

ardu

era




221

A.7

HEMEN ARRANTZATU,HAN KONTSUMITU!


• Munduko arrantza jarduerak eragin-dako arazoez pentsatzea.

• Gehiegizko arrantzaren ondorioakzehaztea.

• Arrain kontsumoaren datuen etamunduko biztanleriaren arteko lotu-ra ezartzea.

• Arrantzaren kontsumo jasangarrialortzeko alternatibak aztertzea.

Iraupena: 60´


1.- Jarduerari hasiera emateko ikasleei arrainharrapaketari buruzko datuen taulak emangozaizkie. Datuak kontinenteka eta urteka bana-tuta daude. Mundu mailako datuak ere badi-tuzte.

Europa eta Afrikako harrapaketei buruzko da-tuen grafikoa dute. Horren gainean taldeakmundu mailako grafikoa egin beharko du. Gra-fikoa osatzeko beste kontinenteetako datuakjar ditzakete kolore desberdinak erabiliz.

Lortu nahi dena zera da: harrapaketen joeraeta kontinenteen arteko desberdintasunakikus ditzatela, eta horren arrazoiak aztertu.

2.- Bi grafiko zirkular dituzte: batak mundukobiztanleen banaketa adierazten du, eta besteakarrain kontsumoa. Horietatik abiatuta, per ca-pita kontsumoa kalkulatu beharko dute, etadatu hori jasotzen duen grafikoa egin. Horre-tarako, munduko biztanleen datua eta mundu

mailan kontsumitutako arrain kopurua (milioitonatan) ematen zaizkie.

Hortik abiatuta galdera batzuk egingo zaizkie,taldeka erantzun eta hausnartu beharrekoak.

3.- Arrain harrapaketari buruzko datu batzukeman ondoren, hiru arrain espezieren –atuna,bakailaoa eta antxoa– arrantzaren eboluzioariburuzko datuak emango zaizkie.

Ondoren, galdera batzuk egingo zaizkie, etaespezie horien jaitsieraz hausnartu eta horrialternatibak ematea eskatu.

4.- Itsas baliabideen agortzeari eta horrek era-gindako arazoei buruzko esaldi batzuk emangozaizkie ikasleei.

Esaldi horien parean, beste zutabe batean,arrazoiak, ondorioak eta alternatibak agertzendira. Ikasleek bi zutabeen artean ahalik eta er-lazio gehien lortu behar dituzte.

Azkenik ikasle bakoitzak egindako lana elka-rrekin aztertu ondoren, eztabaidatu egingo da.


• Ikasleen fitxak 285-293 or.

• Angelu-garraiagailua.



• Ikasleek harrapaketei buruzko grafi-koak egin dituzte.

• Munduko biztanleen eta arrain kon-tsumoaren datuak ongi kalkulatu di-tuzte, eta baita per capita kontsu-moa ere.


13. j

ardu

era




A.7

222


• Ikasleek arrantzaren arazoei buruz-ko erlazio garrantzitsuak antzemandituzte.

• Eztabaida eta elkarrizketetan partehartu dute, planteatutako arazoezhausnartu eta horien kausak eta on-dorioak aztertu dituzte.

• Arazo horiei alternatiba bideraga-rriak eman dizkiete.

13. j

ardu

era




223

A.7

ELKARRIZKETATZEN


• Gaiarekin sentikorrak diren pertso-na eta taldeekin izandako harrema-nen bidez, itsas ingurunearen defen-tsan inplikatzea.

• Kostaldearen edo itsasoaren egoe-rari buruzko informazioa jasotzea.

• Elkarrizketa bat egiteko beharrezkopausuak zehaztea.

Iraupena:• Elkarrizketa prestatzea: 50´• Elkarrizketa: 45´, gaiaren arabera alda-

tu egin daiteke.


Irakasleak taldeari itsas inguruneaz arduratzenden talde edo zentroren batekin harremane-tan jartzeko proposamena egingo die. Taldeaanimatuko du elkarrizketaren nondik norako-ari buruzko ideiak eman ditzan.

Proposamenaren xedea zein den adierazikozaie:“itsas ekosistema zaintzearen alde eginda-ko esperientziak ezagutzea elkarrizketa batenbidez, eta talde horren ordezkariari unitate di-daktikoan zehar gelak berak egindako lanaezagutaraztea”.

Honako pausuak jarraituko dira:• Elkarrizketatu nahi den kolektiboa edo zen-

troa hautatzea. Honakoan oinarrituta egingoda:— Aztertu nahi den gaia.— Kolektiboak lantzen duen gaia.— Taldearen esperientzia gai horietan.— Ikastetxearekiko hurbiltasuna.

• Elkarrizketa prestatzea. Kontuan hartuko di-ra:— Zein den gai nagusia:“itsas ekosistema”.— Horrekin lotuta dauden beste gai garran-

tzitsuak.— Elkarrizketaren xedea.— Aztertuko diren gaien ordena.— Galdera sorta bat egingo da elkarrizketa-

tuak erantzun ditzan.— Elkarrizketatuak egin ditzakeen ekarpe-

netarako lekua utziko da.• Taldeak egindako lana beste kolektibo horri

erakustea. Horretarako, landutako gaien la-burpena egingo da, honela:— Egindako lanari buruzko puntu nagusiak.— Taldearen hausnarketak jasoko dituen

ondorioak.


• Unitate didaktikoan zehar erabilita-ko ikasleen fitxak.

• Gaiarekin zerikusia duten talde, ko-lektibo edo zentroen helbidea.


Ebaluazio irizpideak:• Kostaldea babestean lan egiten duen

talde edo pertsona batekin harre-manetan jartzeko interesa agertudute, helbideen bila jardun, galdetueta azkenean norbaitekin harrema-netan jartzea lortu dute.

• Elkarrizketa prestatzeko jarraitu be-harreko pausuak ulertu dituzte.

• Galderek ordena logikoa dute, etaegoki egituratuta daude.

• Egindako lanaren ondorio nagusiakateratzen jakin izan dute gehienek.

• Lanen eta ondorioen aurkezpena ar-gia eta ordenatua izan da.


14. j

ardu

era




A.7

224


GLOBAL PENTSATU,BERTAN EKIN


• Kostalde ekosistemen aldeko aukerapertsonal eta kolektiboen zerrendaegitea.

• Kostalde ingurunea zaindu etaerrespetatzeko balioen defentsan in-plikatzea.

• Ikastetxearen hurbileko taldeei eza-gutzera ematea.

Iraupena: 50´


Ondorio gisa, ikasleek ekoaholku zerrenda bat(dekalogoa) egitea lortu nahi da. Ekoaholkuenhelburua itsas ingurunearen egoera hobetzekoeta etorkizuneko erasoei aurre egiteko pro-posamenak egitea da, norbanakoak eguneropraktikan jar ditzan. Garrantzitsua da dekalo-goak jarreretan eta ohituretan eragitea, eta ja-rrera pertsonaletik abiatuta jarrera kolektibo-etara joatea.

Jarduera talde txikitan egin daiteke. Talde ba-koitzak gutxienez 5 ekoaholku egin behar ditu.

Aholkuak denen artean aztertu eta arbeleanidatziko dira. Errepikatuta daudenak ezabatuegingo dira.

Ekoaholkuen azken idazpena egiteko, banatuegingo dira gelan dauden taldeen arabera.

Talde bakoitzak dagozkion ekoaholkuak ozen-ki irakurriko ditu eta ikasle guztiek koaderno-an idatziko dituzte. Horrela, behin betiko ze-rrenda osatuta geratuko da.

Beste talde batzuei (ikastetxekoak, auzokoak,edo familia bera) ezagutzera ematea interesga-rria litzateke, ekoaholkuak ahalik eta gehienhedatzeko. Hormirudiak egin daitezke ikaste-txeko pasilloetan jartzeko. Beste taldeekin ko-munikatzeko hainbat aukera daude:

• Orri fotokopiatu txiki batzuk egitea.• Ekoaholkuak pegatinetan inprimatzea.• Ekoaholkuekin logotipoak egin eta inprima-

tzea.• Hainbat talderi ekoaholkuak Internet bidez

bidaltzea.• Herriko aldizkari edo egunkari eta abarrei

bidaltzea.


• Arbela.

• Ordenadorea.



• Talde guztiek ekoaholkuak egin di-tuzte.

• Ekoaholkuak unitatean zehar adiera-zitako ohiko jarrera eta jarduereiburuzkoak izan dira.

• Talde guztiak hartu du parte komu-nikazio prozesuan.

15. j

ardu

era




225

A.7

LEHIAKETA


• Kostaldea defendatu eta babestenparte hartzea, maila pertsonaleaneta kolektiboan inplikatuz.

• Kostalde ingurunea babesteak duengarrantzia eta horren beharra heda-tzea.

• Kostaldearen defentsan beste taldeeta sektore batzuk inplikatzea.

Iraupena:

• Prestatzea: 60´

• Jarraipena: emandako epearen ara-bera, hainbat zatitan banatuko da.


Irakasleak ikasleak animatu egin behar ditumarrazki lehiaketa bat antola dezaten. Marraz-kiek kostalde ekosistemari buruzko leloakizango dituzte, eta kamisetetan inprimatzekoizango dira. Lehiaketan ikastetxeko ikasle guz-tiek har dezakete parte.

Lana taldeka egingo da, eta lehiaketa abian jar-tzeko honako pausuak jarraitu beharko dituz-te:• Lehiaketaren oinarriak pentsatu eta egitea:

— Nork har dezakeen parte.— Lehiaketaren nondik norakoak.— Izen emate epeak.— Lanak aurkezteko epeak.— Marrazki eta lelo irabazlea aukeratzeko

irizpideak.— Saria: "marrazkia eta leloa kamisetetan

inprimatzeko erabiltzea".• Deialdia hainbat komunikazio bideren bitar-

tez zabaltzea:

— Foileto bat egitea.— Kartel bat egitea.— Talde bakoitza ahoz informatzea.

• Lehiaketaren jarraipena:— Lehiatzaileen izenak jasotzea.— Proposamenak jasotzea.— Proposamenak antolatzea.— Irabazlea aukeratzea.— Ikastetxeari eta irabazleari sariduna nor

den ezagutaraztea.

Jarduera familietara ere zabal daiteke. Horre-tarako, ikasleak zer egiten ari diren, lortu nahiden helburua zein den eta lortutako emaitzakzein diren jakinaraziko zaie.

Bukatzeko marrazki eta lelo irabazlea ikasleekekarritako kamisetetan inprimatuko da. Ho-rretarako dendaren batean (jostailu denda) ka-misetak inprimatzeko tresna eros daiteke.



• Kamisetak.

• Ehunak inprimatzeko tresna (kon-tsultatu baliabideak).


• Elkarlanean egin dute lana.

• Elkarrizketa eta errespetuzko jarre-rak izan dituzte.

• Lehiaketak taldeak ezarritako orde-na izan du eta horri zehatz-mehatzjarraitu zaio.

• Taldeak parte hartze aktiboa izan dudeialdiaren komunikazioan.

• Lehiaketari jarraipen iraunkorra eginzaio eta diziplinaz jardun dute.

• Jarduera amaitzeko interesa izan du-te, hau da, kamisetak inprimatu etahoriek zabaltzeko interesa adierazidute.


16. j

adue

ra





L A B U R P E N TA U L AA.8JA

RD

UER

AK

BER

AR

IAZ

KOH

ELB

URU

AK

KON

TZ

EPT

UA

KP

RO

ZED

UR

AK

BA

LIO

AK

1.–H

ON

ELA

KOA

•Ika

sleek

Eusk

alH

errik

oko

stald

eaz d

uten

ezag

utza

•Eus

kalH

errik

oko

stald

era

•Map

aker

abilt

zea.

•Itsa

sert

z ing

urun

eaD

AG

URE

abiap

untu

tzat

har

tuta

,gaia

n sa

kon

deza

ten

mot

ibatz

ea.

hurb

iltze

a.•D

atua

kau

rkitz

ea.

ezag

utze

koint

eres

aet

aKO

STA

LDEA

•Eus

kalH

errik

oko

stald

eko

lekur

ikga

rran

tzits

uena

km

apa

•Tald

elan

a.ku

riosit

atea

.ba

tean

koka

tzea

eta

leku

horie

kde

skrib

atze

a.•G

elan

elkar

lanea

njar

dute

a.

2.–E

TAN

IK,

•Kos

tald

eko

araz

oglo

balei

buru

zko

haus

nark

eta

egite

a.•K

osta

lde

ekos

istem

ako

•Beh

aket

a.•N

orbe

rare

net

aEG

ITEK

ORI

KBA

•Ika

sleek

kosta

ldea

neg

iten

ditu

zten

erab

ilera

kid

entif

ikatz

ea,

elem

entu

ak.

•Hau

snar

keta

.ta

ldea

ren

eran

tzu-

AL

DU

TH

EMEN

?et

a so

rtut

ako

kalte

etan

eure

ner

antz

ukizu

naait

ortz

ea.

•Giza

jardu

erak

.kiz

unaz

sent

ikort

zea.

•Ara

zoak

.•J

arre

rakr

itiko

aiza

tea.

•Kos

tald

eare

nar

azoe

z ko

ntzie

ntzia

tzea

.

3.–Z

ERBA

IT•I

tsas e

kosis

tem

enar

azo

globa

leibu

ruz h

ausn

artz

ea.

•Itsa

soar

enar

azoe

tan

•Inf

orm

azio

aren

anali

sia•K

ontz

ientz

iaha

rtze

a.G

ERTA

TZEN

•Kos

tald

eaho

ndat

zean

erag

inadu

ten

fakto

reei

buru

zko

erag

iten

dute

nfak

tore

ak.

eta

inter

pret

azio

a.•A

razo

enA

RID

A!

ondo

rioak

ater

atze

a.•A

razo

akde

finitz

ea.

konp

lexut

asun

az

•Ezt

abaid

aet

aoh

artz

ea.

elkar

rizke

ta.

•Jar

rera

kriti

koa.

4.–A

RRA

NTZ

A•A

rran

tza

port

uak

edo

arra

inm

erka

tuak

beha

tu,

•Arr

antz

ajar

duer

aEu

skal

•Lan

dalan

a.•I

nter

esa

eta

PORT

UBA

TERA

infor

maz

ioa

jaso

eta

buru

tzen

dute

njar

duer

aez

agut

zea.

Her

riko

kosta

ldea

n.•T

alde

lana.

kurio

sitat

ea.

EDO

ARR

AIN

•Arr

antz

ajar

duer

ening

uruk

oar

azoe

z gog

oeta

egite

a.•A

rrain

mer

katu

bat

eko

•Ink

esta

k.•A

razo

az

MER

KATU

jardu

era.

•Beh

aket

aet

ako

ntzie

ntzia

tzea

.BA

TERA

BISI

TA•J

ardu

era

Biho

rien

inter

pret

azio

a.•I

nfor

maz

ioa

erab

iltze

anar

azoa

k.•B

ildut

ako

infor

maz

ioar

enet

aigo

rtze

an•A

rrain

aren

anali

siaet

a sin

tesia

.ze

hazt

asun

kriti

koa

mer

katu

ratz

ea.

•Sor

men

gaita

suna

izate

a.•A

rran

tza

mot

ak.

erab

iltze

a.•B

este

enek

arpe

nak

ongi

balo

ratz

eaet

airi

tziak

tr

ukat

zea.

5.–K

OST

ALD

ETIK

•Eus

kalH

erria

ngiz

akiar

enet

aits

asoa

ren

arte

koha

rrem

anar

en•E

uska

lHer

riko

kosta

ldea

ren

•Dok

umen

tazio

a•G

elan

elkar

lanea

nIB

ILBI

DE

HIS

TO-

ebol

uzio

aez

agut

zea.

ebol

uzio

histo

rikoa

.er

abilt

zea.

jardu

tea.

RIKO

AEG

ITEN




L A B U R P E N TA U L A A.8JA

RD

UER

AK

BER

AR

IAZ

KOH

ELB

URU

AK

KON

TZ

EPT

UA

KP

RO

ZED

UR

AK

BA

LIO

AK

•Ebo

luzio

hori

mod

u so

rtza

ilean

adier

azte

a.•T

alde

lana.

•Bes

teen

ekar

pena

kon

gi•S

orm

enga

itasu

naet

aba

lora

tzea

.es

kulan

etar

ako

gaita

suna

erab

iltze

a.•K

omun

ikazio

a.

6.–I

NO

IZEZ

DU

•Era

ikine

kko

stald

ean

sort

zen

ditu

zten

ondo

rioak

eta

•Kos

tald

eare

nok

upaz

ioa

•Inf

orm

azio

aren

anali

si•A

razo

enko

nplex

u-D

ENO

NG

UST

UKO

ingur

ugiro

erag

inak.

ulert

zea

eta

erald

aket

a.kr

itiko

aet

a

tasu

naz

ohar

tzea

.EG

URA

LDIA

•Per

tsone

keu

ren

inter

esak

defen

datz

eko

ditu

zten

joka

erei

•Ing

urug

iroinp

aktu

a.int

erpr

etaz

ioa.

•Ing

urug

iroer

agine

nEG

ITEN

buru

z hau

snar

tzea

.•E

ztab

aida

eta

aurr

ean

sent

ikorr

aelk

arriz

keta

.iza

tea.

•Em

aitze

nira

garp

ena.

•Tol

eran

tzia

eta

erre

spet

ua.

7.–

•Kut

sadu

rako

ntze

ptua

ezag

utze

a.•I

tsaso

aren

kutsa

dura

:•I

nfor

maz

ioar

en•I

tsaso

aren

kutsa

dura

ren

HO

RRIK

IRAT

SA•G

izakia

ren

jardu

erar

enon

dorio

z sor

tuta

koku

tsadu

rajat

orria

,adi

eraz

pena

tr

atam

endu

a.ar

azoa

z D

ARI

O!

mot

akan

tzem

atea

.et

aon

dorio

ak.

•Iru

dien

inter

pret

azio

a.ko

ntzie

ntzia

tzea

.•K

utsa

tzail

eak

kate

trof

ikoan

nola

bildu

eta

heda

tzen

•Kut

sadu

rare

nbio

akum

ula-

•Sor

men

aer

abilt

zea.

•Kut

sadu

rare

ner

agine

ndi

ren

ulert

zea.

zioa

eta

saka

bana

tze

aurr

ean

sent

ikorr

a•K

utsa

dura

kLu

rrea

ndi

tuen

ondo

rioak

uler

tzea

.ge

ogra

fikoa

.iza

tea.

8.–J

ASA

NG

ARR

ITA

-•G

arap

enjas

anga

rria

kont

zept

ua u

lertz

ea,e

taho

rren

•Gar

apen

jasan

garr

iaet

a•I

nfor

maz

ioar

enan

alisia

.•K

udea

keta

jasan

garr

iSU

NEA

NO

INA

RRI-

oina

rriak

ezag

utze

a.jas

anez

ina.

•Ara

zoen

defin

izioa

bate

nbe

harr

az

TUZ

PEN

TSAT

ZEN

•Bali

abid

eak

jasan

ezina

den

mod

uan

erab

iltze

aren

•Kon

tinen

teet

ako

urar

enet

aeb

aluaz

ioa

kont

zient

ziatz

ea.

ondo

rioak

balo

ratz

ea.

erab

ilera

eta

itsas

•A

ltern

atiba

k•E

lkart

asun

a.ing

urun

ean

ditu

enpr

opos

atze

a.on

dorio

ak.

9.–“

KOST

ALE

GEA

”•K

osta

Lege

aren

eduk

iarie

tahe

lburu

arih

urbil

tzea

,eta

legez

•“

Kosta

Lege

a”.

•Inf

orm

azio

aren

•Ara

zoen

EZA

RTZE

Nar

autz

eko

beha

rra

balo

ratz

ea.

•Int

eres

aniz

tasu

na.

trat

amen

dua

eta

konp

lexut

asun

az

•Ika

sleek

hirigi

ntza

proi

ektu

bat

eba

luatz

ea.

inter

pret

azio

a.oh

artz

ea.

•Kos

tald

ean

hirigi

ntza

proi

ektu

akeg

itera

koan

irizp

ide

•Har

rem

anet

a•I

ngur

unea

ren

erab

ilera

nor

okor

ren

ezar

pena

prop

osat

zea.

elkar

rekin

tzen

jarre

rakr

itiko

aiza

tea

azte

rket

a.et

aer

antz

ukizu

na•A

razo

akan

tzem

atea

eta

deno

nade

laiku

stea.




A.8 L A B U R P E N TA U L AJA

RD

UER

AK

BER

AR

IAZ

KOH

ELB

URU

AK

KON

TZ

EPT

UA

KP

RO

ZED

UR

AK

BA

LIO

AK

irten

bide

prop

osam

enak

plant

eatz

ea.

10.–

ESA

IDA

ZUZE

R•J

ende

akko

stald

eaais

ialdi

rako

erab

iltze

ndu

enea

niza

ten

duen

•Kos

tald

eare

ner

abile

ra.

•Iru

dien

inter

pret

azio

a.•I

ngur

ugiro

erag

inen

IKU

STEN

DU

ZUN

jarre

rabe

hatu

eta

azte

rtze

a.•K

osta

ldea

ren

aisial

dira

ko•S

orm

enga

itasu

naau

rrea

n se

ntiko

rra

ETA

ZER

EGIT

EN•E

rabil

eren

ondo

rioz s

ortu

tako

erag

ina.

erab

ilpen

ak.

erab

iltze

a.iza

tea.

DU

ZUN

IZA

NG

O•A

ntze

zpen

aet

a•J

arre

rakr

itiko

a.D

IZU

T!ka

rikat

uriza

zioa.

•Kos

tald

eare

ner

abile

ran

erre

spet

uaiza

tea.

•Nor

bana

koak

eta

kolek

tiboa

kko

ntzie

ntzia

tzea

.

11.–

DA

NA

UKO

•Kos

tald

eaer

abilt

zeko

mod

uen

erag

ineib

uruz

hau

snar

tzea

.•K

osta

ldea

ren

okup

azio

a.•A

razo

akan

tzem

an,

•Ara

zoen

KOST

ALD

EAET

A•K

osta

ldek

ohe

rrien

bizitz

aho

betu

kodu

ten

irten

bidea

k•I

tsase

rtz i

ngur

unea

ren

anali

zatu

eta

ebalu

atze

a.ko

nplex

utas

unaz

BE

NIN

GO

bilat

zea.

erab

ilere

ning

urug

iro•K

osta

ldea

ren

erab

ilera

koh

artz

ea.

PORT

UA

inpak

tua.

anali

zatz

ea.

•Elka

rtas

una,

toler

antz

ia•G

arap

enjas

anga

rria.

•Kon

tserb

azio

rako

eta

eta

erre

spet

ua.

hobe

tzek

opr

opos

ame-

•Nor

bana

koar

enet

ana

kdi

seina

tzea

.ko

lektib

oare

n•I

datz

izko

adier

azpe

na;

eran

tzuk

izuna

.so

rmen

a.•K

osta

lde

ingur

unea

babe

steko

eta

berr

es-

kura

tzek

oint

eres

a.

12.–

IPA

R•M

aila

hand

ikoer

agina

dute

nek

intze

non

dorio

kalte

garr

iei•P

etro

liopla

tafo

rmen

•Inf

orm

azio

aren

anali

si•H

errit

arre

npa

rte

ITSA

SOKO

buru

z hau

snar

tzea

.ing

urug

iroinp

aktu

ak.

kriti

koa.

hart

zea

balio

este

a.G

ERTA

ERA

•Ing

urug

iroga

tazk

eiirt

enbid

eaem

ater

akoa

n,he

rrita

rren

•Plat

aform

akde

segit

eko

•Ara

zoak

antz

eman

eta

•Int

eres

des

berd

inen

pres

ioar

ener

agina

aintz

at h

artz

ea.

alter

natib

ak.

ebalu

atze

a.au

rrea

njar

rera

kriti

koa

•Tald

elan

a.iza

tea.

•Ezta

baida

etae

lkarri

zket

a.

13.–

HEM

EN•M

undu

koar

rant

zajar

duer

aker

agind

ako

araz

oez p

entsa

tzea

.•A

rrain

harr

apak

etak

.•D

atue

kinlan

egite

a.•I

tsas i

ngur

unea

ren

ARR

AN

TZAT

U,

•Geh

iegizk

oar

rant

zare

non

dorio

ak ze

hazt

ea.

•Esp

ezien

desa

gerp

ena.

•Inf

orm

azio

aren

araz

oekik

oint

eres

a.H

AN

•Arr

ainko

ntsu

moa

ren

datu

enet

am

undu

kobiz

tanle

riare

n•B

aliab

ide

bate

ner

abilp

en

trat

amen

dua.

KON

TSU

MIT

U!

arte

kolo

tura

ezar

tzea

.jas

anga

rria

•Tre

snak

erab

iltze

a.




L A B U R P E N TA U L A A.8JA

RD

UER

AK

BER

AR

IAZ

KOH

ELB

URU

AK

KON

TZ

EPT

UA

KP

RO

ZED

UR

AK

BA

LIO

AK

•Arr

antz

aren

kont

sum

ojas

anga

rria

lort

zeko

alter

natib

ak•G

rafik

oak

egite

a.•G

izajar

duer

arek

ikoaz

tert

zea.

•Tald

elan

a.jo

era

kriti

koa

izate

a.•E

ztab

aida

eta

•Itsa

s eko

siste

ma

elkar

rizke

ta.

balia

bide

iturr

igisa

balio

este

a.

14.–

•Gaia

rekin

sent

ikorr

akdi

ren

pert

sona

eta

tald

eekin

izand

ako

•Itsa

soar

enko

ntse

rbaz

iora

ko•E

lkarr

izket

ak.

•Elka

rlana

.EL

KARR

IZKE

TA-

harr

eman

enbid

ez,it

sas i

ngur

unea

ren

defen

tsan

inplik

atze

a.et

aho

beku

ntza

rako

ekint

za•T

alde

lana.

•Tol

eran

tzia

eta

TZEN

•Kos

tald

eaed

oits

asoa

ren

egoe

rari

buru

zko

infor

maz

ioa

alter

natib

oak

•Ezt

abaid

aet

aer

resp

etua

.jas

otze

a.elk

arriz

keta

.•I

ritzia

k tr

ukat

zea.

•Elka

rrizk

eta

bat e

gitek

obe

harr

ezko

paus

uak

zeha

ztea

.•A

urre

kolan

en si

ntes

ia.•I

ngur

unea

ren

hobe

kunt

zan

part

eha

rtze

koko

nfian

tza

izate

a.

15.–

GLO

BAL

•Kos

tald

eek

osist

emen

aldek

oau

kera

pert

sona

leta

•Itsa

s ing

urun

eare

n•T

alde

lana.

•Elka

rlana

.PE

NTS

ATU

,ko

lektib

oen

zerr

enda

egite

a.ko

ntse

rbaz

iora

koet

a•E

ztab

aida

eta

•Bes

teen

ekar

pene

nBE

RTA

NEK

IN•K

osta

lde

ingur

unea

zaind

u et

aer

resp

etat

zeko

balio

enho

beku

ntza

rako

elkar

rizke

ta.

balo

razio

a,et

airi

tziak

defen

tsan

inplik

atze

a.ek

intza

alter

natib

oak.

•Hob

ekun

tza

truk

atze

a.•I

kaste

txea

ren

hurb

ileko

tald

eeie

zagu

tzer

aem

atea

.pr

opos

amen

akeg

itea.

•Kom

unika

zioek

intza

•Kom

unika

ziopr

ozes

uak.

kolek

tiboe

tan

part

eha

rtze

a.

16.–

•Kos

tald

eade

fenda

tu e

taba

beste

npa

rte

hart

zea,

mail

a•

Itsas

ingu

rune

aren

•Tald

elan

a.•E

lkarla

na.

LEH

IAKE

TApe

rtso

nalea

net

ako

lektib

oan

inplik

atuz

.ko

ntse

rbaz

iora

koet

a•E

ztab

aida

eta

•Irit

ziak

balo

ratu

eta

•Kos

tald

eing

urun

eaba

beste

akdu

enga

rran

tzia

eta

horr

enho

beku

ntza

rako

ekint

zak.

elkar

rizke

ta.

truk

atze

a.be

harr

ahe

datz

ea.

Erab

akiak

hart

zea.

•Kom

unika

zioek

intza

•Kos

tald

eare

nde

fentsa

nbe

ste ta

lde

eta

sekt

ore

batz

uk•S

orm

enga

itasu

nako

lektib

oeta

npa

rte

inplik

atze

a.er

abilt

zea.

hart

zea.

•Kom

unika

ziopr

ozes

uak.




230

1. jarduera— HONELAKOA DA GURE KOSTALDEA

Gure kostaldea hobeto ezagutzen saiatuko gara. Horretarako, Euskal Herriko kostaldea testuinguru zabalagoan ko-katzeko elkarrizketa bat egingo dugu. Lehendabizi honako galderei erantzun iezaiezu:

• Nolakoa da kostaldea? Non kokatuta dago? Zer hartzen du barne?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Kostaldea eta itsasoko ura zertarako erabiltzen ditugu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Zein da kostaldearen egoera?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Euskal Herriko kostaldeko arazorik ezagutzen al duzu? Zein?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................




231

B

Jarraian agertzen den mapan zerrendan agertzen diren elementuak kokatu beharko dituzue, adierazten diren ko-loreak erabiliz.

Horren ondorioz,

• Nolakoa da Euskal Herriko kostaldearen geografia? Zer da nagusi: hondartzak, itsaslabarrak...?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Betidanik horrelakoa izan al da?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Gorria: kostaldean dauden herriak.Laranja: hondartzakUrdina: arrantza portuakBerdea: babesguneak

Marroia: industrialdeakHoria: estuarioak eta padurakMorea: itsaslabarrak





232

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Kosta lerroa leku berean egon al da beti?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Kostaldean egiten diren jarduera nagusiak zein dira? (industriak, urbanizazioak...)

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Zein arazo garrantzitsu ezagutzen duzu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................





233

B

1.- Galdeketa

Hemen duzun galdeketan oinarrituta itsasoarekin eta kostaldearekin duzun harreman motari buruz pentsa ezazu.

Aukeratzen duzun erantzunari biribil bat jar iezaiozu.

GALDEKETA: KOSTALDEA ZAINDU ETA ERRESPETATZEN AL DUZU?

Inoiz ez Ia inoiz ez Batzuetan Beti

1. Hondartzara joaten zarenean, hondartzaerrespetatzen duzula uste al duzu? 1 2 3 4

2. Hondartzara joateko garraio publikoa erabiltzenal duzu? 1 2 3 4

3. Hondartzan zaborrik botatzen al duzu? 4 3 2 1

4. Itsasora hondakinak isurtzeak kalterik eragiten al du? 1 2 3 4

5 Kirol portuak ugaritzearekin ados al zaude? 4 3 2 1

6 Arrantza gehiegi egiteak sor dezakeen itsas baliabideagortzeak kezkatu egiten al zaitu? 1 2 3 4

2. jarduera— ETA NIK, EGITEKORIK BA AL DUT HEMEN?




Inoiz ez Ia inoiz ez Batzuetan Beti

7 Etxeetako uraren erabilerak itsasoko urari eraginikegiten al dio? 1 2 3 4

8 Turismoa sustatzeko, kostaldetik ahalik eta hurbileneraiki behar al da? 4 3 2 1

9 Turismoak kostaldean eraginik ba al du? 1 2 3 4

10. Materia arriskutsuak itsasoz garraiatzeak sor dezakeen kutsadurak kezkatzen al zaitu? 1 2 3 4

11.Arrantza egitera joango bazina, arrain txikiakberriro uretara botako al zenituzke? 1 2 3 4

12. Itsas motorrak erabiltzea egokia al deritzozu? 4 3 2 1

13. Ingurunea babesteko talderen bateko partaideal zara? 1 2 3 4

Galdeketako emaitzen balioespena

Lortutako emaitzak zenbatu itzazu, biribil batez inguratu dituzun zenbakiak batuz. Ikus itzazu emaitzak:

• 39 eta 52 puntu bitartean: Kostaldeaz kezkatzen den pertsona bat zara. Gauza askotan lagun dezakezu!• 25 eta 38 puntu bitartean: Arreta gehiago jartzen eta lan gehiago egiten saia zaitez. Bide onetik zoaz!• 13 eta 24 puntu bitartean: Ez duzu puntu askorik lortu, baina, horretaz ohartzen bazara, hobetu dezakezu!

2.- Irudien behaketa

Ikerketa lanari ekingo diogu!

“Itsasaldeko ekosistema” hormirudia azter ezazu. Gauza orokorrei eta zehatzei begira iezaiezu, eta ikusten duzunguztia idatzi.

234





235

B

ELEMENTU NATURALAK

ELEMENTU GIZARTIATUAK

JARDUERA EKONOMIKOAK

ANTZEMANDAKO ARAZOAK

IZAN DAITEZKEEN ONDORIOAK





236

Irakurri testua arretaz eta horren edukiaz hausnartu.(“Azterkosta 98 - Material osagarria”-tik ateratako testua)

ARAZOZ BETETAKO ITSASOA

Lurra planetaren ia hiru laurden itsasoada eta, beharbada, handitasun izugarrihorren ondorioz, gizakiak mendeetanzehar itsasoa baliabide iturri amaiezin-tzat jo izan du. Hala ere, mende honetan,gizakiaren jardueren ondorioz, itsasoak

agortu egin daitekeela adierazten dutenabisuak eman ditu.

Itsasoak arazo ugari ditu, baina horienartean nabarmenenak kutsadura, kon-trolik gabeko arrantza eta itsas ekosiste-maren hondamena dira.

Itsasoaren kutsadura

Itsasoaren arazo larrienetako bat uraren eta itsasoarenhondoen kutsadura da. Izan ere, itsasora iristen baitiradragatuetako gaiak, nekazaritzako hondakinak, honda-kin eta industri uren isurketak eta, laino toxiko mo-duan, gizakiak egindako hainbat jarduerak sortutako ke-ak.

Itsasora iristen den kutsaduraren %75 inguru lurretikiristen da. Hain zuzen ere, hortik iristen dira itsasoahondatzen duten elikagai gehienak (fosforoa, nitratoak,eta abar), sedimentuak, agente patogenoak (onddoak,bakterioak eta horiei lotutako birusak), plastikoak, iso-topo erradioaktiboak, produktu toxiko iraunkorrak(PCBak eta metale astunak) eta kutsadura termikoa.

Kutsadurak sor ditzakeen ondorioen adibide larri ba-tzuk Japoniako Minamata Badia, Baltiko itsasoa eta Pe-ruko kostaldea ditugu. Minamata badiako biztanle askohil zen merkurioak kutsatutako arraina jateagatik. Balti-ko itsasoan arrain oso gutxi geratzen da eta, gainera,ezin dira jan kutsatuta baitaude. Peruko kostaldeanorain dela urte batzuk kolera epidemia bat izan zen,kostaldeko arrantza egiten zen lekuan bertan isurtzenbaitziren ur fekalak.

Itsasoaren kutsaduraren iturriak %

Kontrolik gabeko arrantza

Arrantzarako teknologia aurrerakoiak agertu dira, etasektore horretako enpresek inbertsio handiak egin be-

Meatzaritza eta petrolio etagas zulaketak kostaldean %1

Lurretik egindakoisurketak etadeskargak %44

Itsasora zuzeneanegindako isurketak %10

Aireak lurretikeramandako isuriak %33

Itsas-ontzietatikistripuz sortutakoisurketak%12

3. jarduera— ZERBAIT GERTATZEN ARI DA




237

B

har izan dituzte teknologia hori eskuratzeko. Horrela,bada, kapital horri etekina ateratzeko arrain gehiago ha-rrapatzen dituzte. Ontziak gero eta handiagoak dira etahobeto hornituta daude, potentzia handiagoko motore-ak dituzte urrutiago joateko, eta arrantza aparejuak ge-ro eta handiagoak eta espezie hautaketa txikiagoa egi-ten dutenak dira. Horrek guztiak, munduko arrantzakalarik garrantzitsuenen egonkortasuna arriskuan jar-tzen dutelarik.

Hautaketa txikia egiten duten arrantza moduek arran-tza leku askotan kalte larriak eragin dituzte: bolanta edojitoko sareak batzuetan 60 km-tik gorakoak izan dai-tezke eta, tretzekin gertatzen den moduan, beste espe-zie asko hiltzea eragiten dute.Sare eta amu horietan ha-rrapatu nahi diren atunak ez ezik, itsas ugaztunak,dortoka, itsas hegaztiak, marrazoak eta helburu ez di-ren beste hainbat espezie harrapatzen dira.

Arrasteko sareek itsas ekosisteman kalte handiak –zen-batezinak– sortzen dituzte zaku pelagikoen ahoak 100metroko zabalera eta 40 metroko altuera izan baiteza-kete. Oreka ahuleko ekosistema asko (koralak, itsas fa-nerogamoen hondoak, sakonera handiko hondoak etaabar) hondatu egiten dira sare horiek bertatik igaro-tzen direnean.

Beste alde batetik, arrantza leku gehienetan espezie ba-tzuk bota egiten dira. Tamaina ez-komertzialeko arrai-nak edo merkaturako interesik ez duten espezie askoeta asko berriro itsasora botatzen dira, gehienetan hil-da. Arrantzatzen den kopurutik %20 (oso baikorrakizanda) bota egiten da, baina kasu batzuetan biomasa-ren %60tik %80ra bitartean alferrik galtzen da.

Gainera, sarearen barruan beste sareak edo “kondoiak”erabiltzen dira, eta baita sare-begi txikiko sareak ere.Eta erabili egiten dira nahiz eta frogatuta egon arran-tzaren etekina ez dutela handitzen. Sare mota horienerabilerak arazoa handitu besterik ez du egiten.

Ekosistemen galera

Askotan, itsas ekosistemen hondatzea eta itsasoko ku-tsadura biak batera gertatzen dira.Mundu guztian milakapadura eta mangladi hektarea (ekosistemarik eman-korrenak) ezabatu eta hiriak, portuak, akuikultura gran-jak edo nekazaritzarako lurrak sortu dira.

Padurak lohi hondoko landaretza duten lekuak dira, la-titude epeletako ibaien bokaleetan sortzen direnak.Mangladiak paduren pareko ekosistemak dira leku tro-pikaletan. Bi ekosistema horien erdia inguru lehortuegin da edo oso kutsatuta dago. Horren, arrazoia kos-





238

taldean jende asko bizi delako da, izan ere mundukobiztanleen erdia baino gehiago kostaldetik 100 km-kolerroan bizi baita. Hala ere, egoera oraindik okerragoaizan daiteke kostaldeko hiriek handitzen eta biztanlegehiago izaten jarraitzen badute (eta orain arte ho-rrela gertatzen ari da, batez ere garapen bidean dau-den herrialdeetan).

Egoera oso larria da, izan ere arrantzatzen diren es-pezieen %60 baino gehiago kostaldearekin lotuta dau-de hazkundearen hasierako faseetan, eta sexualki hel-duak direnean kostaldera itzuliko dira ugaltzeko.

Albistea irakurri ondoren, honako galderei erantzun iezaiezu:

• Itsasoa ekosistema bat da. Hori dela eta, bere zikloak ditu eta oreka konstantea mantentzen du. Zerk eragitendu ziklo horiek eta oreka hori haustea?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Albisteak “Arazoz betetako itsasoa” izena du. Zein datuk erakusten du hori horrela dela?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Albisteak adierazten dituen arazo nagusiak deskriba itzazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Arazo horiek ekar ditzaketen ondorioak azal itzazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Zein ondorio ateratzen duzu guzti horretatik? Idatz itzazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................





239

B

4.1. IRTEERA BAINO LEHEN

1.- Arrantza portuak Euskal Herriko kostaldean

4. jarduera— ARRANTZA PORTU BATERA EDO ARRAIN MERKATU BATERA BISITA




240

Euskal Herriko kostaldeko mapan Euskal Herriko arrantza portuak koka itzazu. Egiten den arrantza motaren ara-bera itsas zabaleko arrantzakoak, itsas bazterreko arrantzakoak edo artisau arrantzakoak izan daitezke. Portu be-rean, arrantza mota bat, bi edo hirurak egin daitezke.

Mapan honela hasiko dira:

• Itsas zabaleko arrantza: 1 zk., kolore gorria• Itsas bazterreko arrantza: 2 zk., kolore berdea• Artisau arrantza : 3 zk., kolore urdina

Beheko zerrendan, portuaren izenaren ondoan portu horretako arrantza moduen zenbakia agertzen da.

Euskal Herriko arrantza portuak:

ONTZIGINTZA


• Bermeo: 1-2-3

• Pasaia: 1-2-3

• Baiona: 1

• Zierbena: 3

• Santurtzi: 2

• Armintza: 3

• Mundaka: 3

• Elantxobe: 2-3

• Lekeitio: 2-3

• Ondarroa: 1-2

• Mutriku: 2-3

• Zumaia: 2

• Getaria: 2-3

• Orio: 2

• Donostia: 2-3

• Hondarribia: 2-3

• Donibane-Lohitzun: 1-2

• Zer da arrantza portu bat? Deskriba ezazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Arrantza portu batean, arrantza jarduera ez ezik arrantza industri laguntzaileak ere badaude. Horiei buruz dakizu-na adieraz ezazu.

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................




241

B

TAILERRAK

KONTSERBAGILEAK ETA KONTSERBA ESPORTATZAILEAK

SAREGILEAK

GARRAIOLARIAK


ARRAIN

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................




242


2.- Arrantza aparailu arruntenak1. INGURAKETA SAREAKLaukizuzen forma dute eta arrain sarda inguratzendute. Arrantza motaren arabera sarearen tamaina al-datu egiten da. Motzena “tarrafila” da: 150 brazako lu-zera eta 30 brazako altuera ditu. “Bokarterak” 170brazako luzera du eta 55 brazako altuera. Luzeena“tarrafa” da 380 brazako luzera du eta 54 brazako al-tuera, eta hondo garbiko lekuetan (hondarrezko hon-doetan) erabiltzen dira. Harriak dituzten hondoetara-ko 350 brazako luzera eta 35 brazako altuera dutensareak erabiltzen dira. Sare mota hauek azpitik ixtendira uztai batetik igarotzen den jareta baten bidez.XIX. mende amaierakoak dira eta espezie pelagikoak(besteak beste antxoa, hegaluzea, sardina, txitxarroaeta berdela) arrantzatzeko erabiltzen dira.

2.ARRASTE SAREAKInbutu forma dute eta atoian eramaten dira arrainsardetan zehar, arrainak sarean sartu eta bertan ha-rrapatuta gera daitezen. 200 metroko sakoneran egindezakete arrantzan eta kostaldetik 100 km-tik goraere bai. Mota askotako arraste sareak daude, ontzia-ren eta arrantzatzen duten sakoneraren arabera(hondokoak, pelagikoak). Besteak beste bakailao etaizkirak arrantzatzeko erabiltzen dira.

3. HONDOKO TRETZAKHorizontalak dira, eta hainbat kilometrotako luzerakokordel edo lerro nagusia dute. Kordel horri, zatika-za-tika kordel meheagoak lotzen zaizkio. Kordel mehee-tan garnata daramaten amuak daude. Kostaldetik 100km-tik gora ere egiten dute arrantza eta honako es-pezieak arrantzatzeko erabiltzen dira: itsas aingirak,

barbarinak, krabak, txipiroiak, txokoak, lupiak, berde-lak eta hondoko espezie batzuk (bisigua, bisigu aho-gorria eta legatza); eta baita marrazoak ere.

4. DERIBA SAREAKBata besteari lotutako sareak dira, eta haizearen etaur korrontearen menpe geratzen den hesi bat osa-tzen dute uretan. 20 metroko sakonera izan dezaketeeta 60 km-ko luzera, eta ia ikusezinak diren hesiakosatzen dituzte. Arrantza motarik suntsitzaileeneta-koa da, izan ere arrainak sarea igarotzen saiatzen di-renean sare begietan harrapatuta geratzen baitira.Hori dela eta, “heriotz gortinak” ere deitzen zaie. Iz-kira, antxoa, sardina eta beste arrain batzuk arrantza-tzeko erabiltzen dira.

5. KURRIKAN APAREJUAKArrantza modu tradizionala da. Luzera desberdinekokordel multzo bat erabiltzen da amuzki artifiziala du-tela. Ontzi batek arrastaka eramaten ditu bost kora-pilo orduko inguruko abiaduran, arrainen irentsi nahiaareagotzeko.Arrastan eramaten den bitartean, ur az-pitik 10 cm ingurura joaten da aparejua.Amuzki arti-fiziala ontzian bertan egiten da honako materialakerabiliz: artaburuaren hostoak, eta zinta eta plastikogorri, urdin, hori eta berdeak. Ur azaletik hurbil ibil-tzen diren atuna, lupina, abadira eta berdela arrantza-tzeko erabiltzen dira, kostaldetik 60-70 brazara.

6. KAZAAmua eta amuzkia duten kanaberak dira. Antzinaamuzkia oilo lumaz egiten zen, baina gaur egun artifi-zialak dira, eta kurrikanetakoak bezala ontzian bertanegiten dira material berberak erabiliz.Atunaren arran-tzarako erabiltzen dira.


Taula honetan jar itzazu arrantza mota bakoitzaren abantailak eta desabantailak:

ABANTAILAK DESABANTAILAK

Inguraketa sareak

Arraste sareak

Hondoko tretzak

Deriba sareak

Kurrikan aparejuak

Kaza

3.- Arrainaren merkaturatzea

Irakur ezazu honako testua arretaz.

Itsasoan hainbat motatako milaka eta milaka arrain bizi dira, eta horietatik asko gure elikagai izaten dira.

Arrain guztiak ez dira leku berean bizi: batzuk itsaso zabalean bizi dira, beste batzuk kostaldetik hurbilago, batzukpaduretan bizi dira eta beste batzuk itsaslabarretako uretan.

Egunero, arrantza portuetatik ontziak itsasoratu eta sareak botatzen dituzte, jendea elikatzeko arrain kantitatehandia biltzeko. Urte sasoiaren arabera, arrain mota batzuk beste batzuk baino gehiago jaten dira.

Arrantza egin ondoren, arraina leku egokietan gordetzen da, hoztuta edo izoztuta, jatorriko portura eramateko.Portuan ontzietatik atera, lonjetara eraman eta enkantean jartzen da.



243

B





244

Arrain batzuk, jateko kalitaterik txikiena dutenak, ongarriak egiteko erabiltzen dira, eta arrain irina egiten dutenfabriketara ere eramaten dira.Arrain irina pentsua, katuentzako janaria eta abar egiteko erabiltzen da.

Kalitate handieneko arrainak kontserba lantegietara eramaten dira eta hor ontziratu eta giza kontsumorako mer-katuratzen dira. Beste partida batzuk biltegietara eramaten dira eta hortik arrandegietara, kontsumitzaileei zuze-nean saltzeko.

Testua irakurri ondoren, emandako datuak kontuan hartuta eskema bat egin beharko duzu, hain zuzen ere arrai-naren merkaturatze prozesu osoa adierazten duen eskema, prozesuaren fase guztiak biltzen di-tuena: arrantza ontzia portutik ateratzen denetik arraina dendara iristen den bitartekoak.





245

B

4.2. IRTEERA BITARTEAN

A AUKERA: ARRANTZA PORTU BATERA BISITA

1.- Irteeraren behaketa fitxa

DATU OROKORRAK

Herria ———————————————————Lurralde historikoa ———————————————

Portuko lekuren batean jar zaitez eta hortik portuaren marrazkia egin ezazu.


Begira portuko itsas ontziei: zein motatakoak dira? (itsas zabalekoak, itsasertzekoak, artisau arrantzakoak)

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Zure inguruan begiratu ea sarerik aurkitzen duzun, edo sareetan erabiltzen den tresna edo materialen bat. Des-kriba itzazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................




Begiratu arretaz, ea arrainik ikusten duzuen uretan. Ikusten badituzue, saia zaitezte zein arrain mota den identifi-katzen eta azaldu nolakoak diren. Nahi baduzue galdetu inguruan dabilen arrantzaleren bati.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Uretan eta lehorrean hondakin likido edo solidorik badagoen begiratu. Hondakinaren jatorria zein den zehaztu.

HONDAKINA JATORRIA

246


Arrantzaleen etxebizitza bat beha ezazu eta deskribatu nolakoa den. Zein garaitakoa den eta zein materialez egi-na dagoen jakiten saia zaitez. Marraztu eta margotu dezakezu.




247

B

Arrain salmentako lonjaren bat bilatu eta hara joan zaitez. Deskribatu zer ikusten duzun.

Lonjan daudenei bururatzen zaizkizun zenbait gauza galde diezaiekezu. Esaterako:• Zein motatako arrainak saltzen diren.• Zein den gehien saltzen den arrain mota.• Zein prezio duten eta zein irizpide erabiltzen den prezioa zehazteko.• Urteko sasoi batzuetan prezioek aldaketarik izaten duten, eta zergatik gertatzen diren.• Noiz ekartzen den arraina portura.• Zer egiten den arraina portura ekartzen denetik saldu arte.

Zure galderen erantzunak hemen idatz itzazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................





248

2.- Arrantzaleei edo portuko langileei inkesta

1.- Zein motatako ontzian egiten duzu edo egin duzu lan? Zein urte sasoitanateratzen zara arrantza egitera eta zein arrain mota harrapatzen dituzu?

.......................................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................................................................

2.-Portu honetako ontziak zein motatakoak dira?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3.- Portu honetako ontziek erabiltzen dituzten arrantza mota nagusiak zein diren azalduko al didazu? Zein diraarrantza mota horien abantailak eta desabantailak?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4.- Portu honetako ontziek arrantza egiten duten lekuan beste arrantza motarik erabiltzen al da? Arrantza motahoriek hobeak ala okerragoak dira?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................



5.- Arrain zerrenda bat esango dizut. Esango al zenidake zein sasoitan arrantzatzen den, non harrapatzen den etazein arrantza mota erabiltzen den horretarako?

Arrantza sasoia Arrantza lekua Arrantza mota

Hegaluzea

Antxoa

Bakailaoa

Sardina

Bisigua

Lupia

Zapoa

Legatza

Barbarina

Txibia

Itsas aingira

Meroa

6.- Zer egiten da arrantzatu nahi ez ziren arrainekin? Eta txikiegiak direnekin?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................



249

B





7.- Zenbat ontzi eta arrantzale daude portu honetan erroldatuta?

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

8.- Nola merkaturatzen da arraina: non saltzen da? Nola?Zer egin behar da arraina merkatuan jartzeko?

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................

9.- Nondik ekartzen dituzte portura zuzenean sartzen ez diren arrainak eta itsaskiak?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

10.- Konta iezadazu mesedez portu honen historia:

Noiztik dagoen portua

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Azken urteetan izandako aldaketak

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

250





251

B

Ontzi kopurua

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Itsasontzi motak

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Arrantzatzen diren arrain espezieak

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Portuaren handitzeak egin diren

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

11.- Zer da arrantzale kofradia? Gaur egun zein gaitaz arduratzen da?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

12.- Kontserba lantegirik ba al dago? Nola egiten dute hor lan?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

13.- Itsasoko lana gogorra al da? Zer du ona eta zer txarra lan horrek?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................





252

B AUKERA: ARRAIN MERKATU BATERA BISITA

1. Arrain merkatu bateko inkesta

1.- Zein arrain mota saltzen duzue? Nondik datoz? Beti horrela izan al da?

Arrain mota Jatorria

2.- Non erosten duzu arraina?

...................................................................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................................................................

3.- Esango al zenidake zein merkaturatze eta banaketa prozesu beharduen arrainak erosleenganaino iristeko?

...................................................................................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4.- Prezio batzuk esango al zenizkidake?

Arraina Prezioa kiloko

1

2

3





253

B

5.- Urte sasoiaren arabera edo asteko egunaren arabera arrainaren prezioa aldatu egiten al da?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6.- Zein arrain mota saltzen da gehien? Zergatik?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7.- Azken aldian aldatu egin al da?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Arraina Prezioa kiloko

4

5

6

7

8

9

10





8.- Gero eta arrain mota gehiago dago ala gutxiago?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

9.- Arrainen tamainari buruzko ikuskapenik egiten al da?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

10.- Asteko egunen batean besteetan baino arrain gehiago saltzen al da?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

11.- Desagertzear dagoen arrain motarik ezagutzen al duzu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

254





255

B

Euskal Herrian gizakiak harreman estua izan du beti itsasoarekin. Eta harreman horren adierazle da arrantza, mer-kataritza eta militar jarduerak ere. Itsasoak Euskal Herriko historian berebiziko garrantzia izan du.

Itsasoa eta kostaldearekin zerikusia duten jarduerek asko eraldatzen dute kostaldea. Eraldaketa hori batez ere XX.mendearen bigarren erdi aldetik gertatu da. Baina, nolakoa izan da historian zehar? Hainbat etapa bereizten dira:

1.- Neolitoko Lehenengo Iraultza arte: orain dela 1.000.000 urtetik K.a. 5000 urtera arte.

Gizakia orain dela 100.000 urtetatik bizi izan da Euskal Herriko kostaldean, nahiz eta lehenengo aztarnak azkenglaziaziokoak izan. Garai hartan itsasoaren maila orain baino 120 metro beherago zegoen, eta kostaldeko lerroaoraingoa baino 12 edo 14 bat kilometro atzerago.Azken glaziazioaren amaieran (K.a. 10000-8000 urte), itsasoarenmaila oraingoaren antzekoa zen eta itsasoko baliabideen ustiapena areagotu egin zen.

Gizakia hasiera batean naturaren menpe bizi zen, naturatik lortzen zuen elikagaia eta naturaren zikloetara egoki-tu behar zuen bizirauteko. Gizakia Behe Paleolitotik (150.000 urte inguru) bizi izan da Euskal Herriko kostaldean.Hala ere, Erdi Paleolitora arte ez da itsas jardueraren (esaterako itsaski biltzea) aztarnarik agertzen. Pixkanaka-pix-kanaka oskolak sukalde tresna gisa edo apaingarri gisa erabiltzen hasi ziren. Solutre aldian (orain dela 20.000 urte)kostaldea gehiago ustiatzen hasi zen gizakia, eta arrantza jarduerarik garrantzitsuenetakoa bihurtu zen. Goi paleo-litoan, jada, gizakia itsasotik hurbileko kobazulotan bizitzen hasi zen. Gero eta kobazulo gehiago izan zituzten bizi-leku; eta horietako batzuek santutegi txiki antzekoak ere bazituzten.

5. jarduera— KOSTALDETIK IBILBIDE HISTORIKOA EGITEN




256

2.- Neolitoa: K.a. 5000-2800

Gizakia jarduera jarri emankorragoak egiten hasi zen. Eta onura handienak ematen zizkioten espezieen alde ziklonaturalak aldatzen hasi zen.Azken glaziazioa amaituta, itsaski bilketak garrantzia handiagoa hartu zuen, eta horrenadierazle dira hainbat kobazulotan aurkitutako molusku maskorrak. Gizakiak gero eta jarduera gehiago egiten zi-tuen, eta ontziak ere egiten hasi ziren. Lehenengo ontzi horiek larruaz eta enbor hustuez egindakoak ziren.

3.- Metalen Garaitik (K.a. 2800etik 218ra) Feudalismora arte: K.a. 2800etik K.o. 900era (X. mendea).

Metala baliabide natural garrantzitsua bihurtu zen. Horren inguruan, gainera, beste gertaera batzuk ere izan ziren:gizakia metala ekoizteko energia sortzen hasi zen, hirien sorrera, injinerutza lanak, eta erromatarren etorrerak era-ginda sortutako nabigazioa. Meatzaritza ekoizpen gune garrantzitsuenak Nerbioi, Bidasoa eta Urdaibai eskualdeakziren.

Nabigazio eta ontzigintza ezagutza garrantzitsuenak, ordea, bikingoen etorrerek ekarri zituzten (VII eta IX. men-deetan), eta horren ondorioz arrantza gehiago garatu zen.

4.- Feudalismoa: X. mendetik XIII.era

Pixkanaka-pixkanaka kostaldeko herriak itsasoaren aberastasunaz ohartu ziren, ontziolak egin eta bertako biztan-leak itsas handitako arrantzale bihurtu ziren. Portuak garrantzia hartzen hasi ziren eta kostaldeko herri askori fo-ruak eman zizkieten; horrek arrantza eta itsas merkataritza lagundu egin zituen. Ontzigintzak ere hazkundea izanzuen, artisautza jardueraren garapenaren ondorioz. Egurraren eta burdina lantzen zuten burdinolen ugaritasunakontzigintza jarduera etengabea ekarri zuen.



5.- Aro Modernoa: K.o. 1453tik, XV. mendetik (Erdi Aroaren amaiera) 1789ra arte, XVIII. mendea.

Ingurugiroaren hondatzea eta ekosistemen desoreka gero eta larriagoak dira. Ekoizpen prozesuen eta teknologiagaratzeko baliabide berriztaezinen behar gero eta handiagoen eragina da hori. Herriak gero eta handiagoak zireneta merkataritza sendotu egin zen. Euskal Herriko portuek aldaketa sakonak izan zituzten, eta horren ondoriozkostaldea eraldatu egin zen. XVII. mendetik aurrera gizakiaren eta ingurugiroaren arteko harremana aldatuz joanzen, eta baliabide naturalen erabilera arrazionaletik aldendu egin zen. XVIII. mendearen amaieran euskal balea de-sagertzear dago gehiegizko ustiapena dela eta.

XVII. mendean arrantza kopurua asko jaitsi zen.Arrantza mota kaltegarri eta gutxi hautatzen dutenak erabiltzeakdakartzan ondorioei buruzko lehenengo eztabaidak orduan sortu ziren. Arrantza produktuen eskaera jaitsi eginzen eta kontserba industria Frantziako kostaldera joan zen.

XVI. mendean Ternuarako bidaiak ohikoak ziren.Ternuara zetazeo bila eta bakailao bila joaten ziren arrantzaleak.Bizkaiko kostaldean, aldiz, bisigua eta sardina arrantzatzen ziren.

Mende horren amaieran ekonomi estuasuna izan zen kostaldeko herrietan. Horren ondorioz, herriek jaitsiera de-mografiko handia izan zuten (biztanleen %38), izan ere jendea barrualdeko lur seguruagoetara joan baitzen.

XVIII. mendetik aurrera eta hurrengo 200 urteetan, aldaketa handiak izan zituen arrantzak Euskal Herrian. Jardue-ra berriak sortu ziren, bereziki sardinak gatzetan jartzea (bretoiengandik ikasitako teknika). Bizkaian eskabetxe in-dustriak eta arrain freskoa garbitzeko industriak hedatu ziren, eta itsasbazterreko arrantza egiten zen, bereziki.

6.- XIX. mendea:

Hiri eta industri garapenak itsas paisaiaren eraldaketa ekarri zuen. Padurak eta estuarioak desagertuz joan ziren,eta itsasoa hondakindegi handi bat bihurtu zen, hirietako hondakin guztiak jasotzen zituen hondakindegia, alegia.Merkataritza eta merkatuak hedatu egin ziren, eta eskaera horri erantzuteko gehiegizko arrantza egiten hasi zen.

7.- XX. mendea:

Mende honen bigarren erdian gertatu da industriaren garapenik handiena. Eta horrek eragin larria izan du kostal-deko ekosistemetan. Petrolio findegiek, ontzigintzak, industria kimikoak eta abarrek hondakinak sortzen dituzte,itsasoa putzu beltz bihurtu da, eta urak berritzeko duen gaitasuna guztiz gainditu. Itsasoa kutsatzen duten subs-tantziak, besteak beste, honakoak dira: metale astunak (merkurioa, beruna eta kadmioa adibidez), konposatu orga-nokloratuak (intsektizidak, herbizidak eta pestizidak), nitratoak eta fosfatoak dituzten detergenteak, eta konposa-tu organikoak (petrolioak eta fenolak adibidez).

Baina industriak ez ezik, gizakiaren gainerako jarduerek (nekazaritza, etxeko jarduerak...) ere eragin larria dute,eta horrek itsasoaren kutsadura handia ekarri du.

Kutsadura horren ondorioz, itsas faunak eta landaretzak aldaketa handiak izan dituzte, eta espezie batzuk desa-gertu ere egin dira.

Kostaldea gizatiartze itzelaren ondorioak jasaten ari da, eta izan ere eraso handiak izaten ditu. Hori gutxi balitz tu-rismo industriaren presioa ere badu, batez ere 60ko hamarkadatik aurrera garatu zen turismo industriaren pre-sioa.



257

B





258

Testua irakurri ondoren, eskematikoki adieraz ezazu:

• Kostaldearen okupazioarekin eta horren degradazioarekin lotutako gertaera historiko nagusiak.• Gertaera horien jatorria eta nola agertzen diren.• Kostaldean giza jardueraren ondorioz sortutako arazo nagusiak, eta arazo horiek denbora, biztanleria, jar-

dueren intentsitatea eta abarrekin erlazionatu.

Jasotako informazioarekin honako jardueraren bat egitea planteatzen da:

1. Diaporama bat diseinatu eta egitea (gidoia eta musika duena).2. Komiki bat egitea.3. Hormirudi bat egitea.





259

B

Proiektuaren aldeko taldea

Itxaslurreko Udalak eraikuntza proiektu bati ekin behar dio herrian: kirol portu handi bat, itsas pasealeku eta guz-ti.

Herritarrak bitan banatuta daude: herritar batzuk obra egitearen aldekoak dira eta besteak obra egitearen aurka-koak. Proiektuak herriaren bizitzarako izan ditzakeen ondorioak jakin nahi dituzte batzuk.Abantailak izango al di-tu? Edo desabantailak? Edo bata eta bestea?

Ondorengo irudietan herriaren gaur egungo egoera eta eraikuntza egin ondorengoa agertzen dira.

6. jarduera— INOIZ EZ DU DENON GUSTUKO EGURALDIA EGITEN




260

Kirol portua eta itsas pasealekua eraikitzearen alde dagoen taldea zarete, izan ere herrirako –eta zuen interesen-tzako– ona izango dela uste duzue.Argibide batzuk dituzue, eta horietan oinarrituta abantailen zerrenda eta pro-posamenak prestatu behar dituzue, gero beste taldeari aurkezteko. Ongi argudiatutako arrazoiak erabili.

Jarraian adibide batzuk agertzen zaizkizue. Irudimena eta eztabaida bidez osatu itzazue.

• Eraikuntzarako lurren salmentak etekinak ematen dizkizuete.• Turista gehiago etorriko da.• Proiektuaren ondorioz herria gehiago garatuko da hainbat mailatan.• Etxebizitza, denda eta jatetxe gehiago egingo dira eta hotelen eskaintza handiagoa izango da.• Herritarrek eraikuntzan lan egin dezakete, eta baita sortzen diren azpiegituretan ere.• Udalak zergekin diru gehiago jasoko du, eta horrek herrian hobekuntzak egitea eragingo du.• Herria hobeto urbanizatuta geratuko da.• Jarduera handiagoa izango da, eta baita giroa ere.

Proiektuaren aurkako taldea

Itxaslurreko Udalak eraikuntza proiektu bati ekin behar dio herrian: kirol portu handi bat, itsas pasealeku eta guz-ti.

Herritarrak bitan banatuta daude: herritar batzuk obra egitearen aldekoak dira eta besteak obra egitearen aurka-koak. Proiektuak herriaren bizitzarako izan ditzakeen ondorioak jakin nahi dituzte batzuk.Abantailak izango al di-tu? Edo desabantailak? Edo bata eta bestea?

Ondorengo irudietan herriaren gaur egungo egoera eta eraikuntza egin ondorengoa agertzen dira.





261

B

Kirol portua eta itsas pasealekua eraikitzearen aurka dagoen taldea zarete, izan ere herriarentzat kaltegarria izan-go dela uste baituzue, eta baita zuen interes pertsonal eta ekonomikoentzat ere.

Argibide batzuk dituzue, eta horietan oinarrituta abantailen zerrenda eta proposamenak prestatu behar dituzuebeste taldeari aurkezteko. Ongi argudiatutako arrazoiak erabili.

Jarraian adibide batzuk agertzen zaizkizue. Irudimena eta eztabaida bidez osa itzazue.

• Eraikuntza horiek herriaren bizitza lasaia aldatu egingo dutela uste duzue.• Lurrak desjabetu egingo dizkizuete, baina zuek erabili egiten dituzue. Ez duzue nahi lur horiek kentzea, eta

gainera gutxi ordainduko dizkizuete.• Eraikuntza horiek ingurugiroan eragina izango dute. Eragin horiek ez dira kontuan hartu eta aldaketa han-

dia dakarte.• Horrek guztiak itsas faunan eragina izango du, jende gehiagok egingo duelako arrantza. Ontzien joan-eto-

rriek, gainera, arazoak sor ditzakete.• Turista gehiago izateak denda, taberna eta abarretako prezioak igotzea dakar.• Turismoak eraginak izango ditu: automobil gehiago ibiliko da; itsasoko uraren kutsadura; zarata; zerbitzu,

eraikuntza eta ur behar handiagoak.





262

Planetako ura horrela banatuta dago: %97 ur gazia da eta ur ge-za %3 besterik ez.

Ura ozeanoan, atmosferan (lainoetan), poloetan (izotzetan), lurazalean (ibai eta lakuetan) eta lur azpian (akuiferoetan) banatu-ta dago. Leku guzti horien arteko erlazioari ziklo hidrologikoaderitzo. Kostaldean ematen da ur gezaren eta gaziaren artekokontaktua, eta hain zuzen ere estuarioetako uren joan-etorriaksortzen du.

Ura erabili egiten da, bizitza zikloetako beste materialak bezala,eta erabilera horren ondorioz eraldatu, hau da, “kutsatu”. Ku-tsadura zera da: uraren berezko egoera aldatzen duen edozeinkausa edo baldintza, uraren edonolako erabilera oztopatzenduena. Itsasoko urak autoarazketa gaitasuna du, hau da, urak be-rritzeko gaitasuna. Gaitasun hori mugatu egiten dute, ordea,

substantzia kutsatzaileen isurketek, izan ere organismo deskonposatzaileen jarduera normala eragozten baitute.Hori dela eta, ibaietako uraren (isurketen jatorria sarritan) kalitatea bermatzea hil ala bizikoa da itsas ekosistemenbizitzarako.

Itsasoko bizitzari eragiten dioten kutsatzaileak mota askotakoak izan daitezke, baina eragina beti oso kaltegarriaizaten da.

7. jarduera— HORRI KIRATSA DARIO

97%ur

gazia

3%ur

geza

Maila freatikoaITSASOA

Iragaizkaitza

Itsasertza

Ibaia

Ur gezaFalka

Erpina

Lur bustia Nahaste-gunea

Ur gazia




263

B

7.A.- Itsasoaren kutsadura.

Gizakiaren jarduera da isurketen jatorri nagusia, eta horien eragina oso agerikoa da itsas ekosistemetan.

KUTSATZAILE MOTA KUTSATZAILESORTZAILEA ERAGINA ERAGIN OROKORRA

Elikagaiak Hondakin uren isurketak(%50) eta basogintza,nekazaritza eta lur ustia-pena (%50). Nitrogenooxidoak ere bai.

Algak hazi eta oxigenoagaltzea.Arrainak hil etamilaka pertsona pozoitzendituen alga gorri toxikoenhazkundea.

Sedimentuak Meatzaritzak eta kostalde-ko dragatzeek sortutakohigadura.

Ur azpiko fotosintesiaeragozten dute, arrainenzakatzen mugimenduaoztopatzen dute, etatoxinak garraiatzen dituzte.

Agente patogenoak Abeltzaintzako eta hirieta-ko hondakin urak.

Bainu lekuak eta kostaldeakkutsatzen dituzte, etakolera eta bestelakogaixotasunak hedatu.

Kanpoko espezieak Arrantza proiektu berriak. Biodibertsitatea murriztendute, gaixotasun berriakhedatzen dituzte etamarea gorriak (algak)ugariagoak dira.

Toxina iraunkorrak (DDT,metale astunak)

Industri, nekazaritza etahiri isurketak.

Arrainak pozoiazkutsatzen dituzte.

Petrolioa Jatorria lehorreandutenak (automobilak,industria...) %40,petroliontzi eta besteontzien maniobraksortutakoa %32, etaitsasoan sortutakokutsadura %13.

Itsasoko bizitzangaixotasunak.

Plastikoak Arrantza sareak,industriatik, hondakinde-gietatik eta hondartzetakozaborretatik datozenhondakinak.

Janaritzat hartzen dituztearrainek eta hil egitendira. Hondartzak zikintzendituzte.

Eutrofizazioa.

Desoreka biotikoa.

Landaretzarendesagerpena.

Komunitateen suntsipena

Espezien desagerpena

Eutrofizazioa

Sedimentazio dinamikadesberdina

Komunitate supralitoralaketa mesolitoralakhondatzea

Espezie aloktonoaksartzea.





264

KUTSATZAILE MOTA KUTSATZAILESORTZAILEA ERAGINA ERAGIN OROKORRA

Isotopo erradioaktiboak Hondakin nuklearrak,industri hondakinak etaeuri erradioaktiboa.

Elikagai katean sardaitezke eta itsasokobizitzan gaixotasunaksortu.

Termikoa Zentral nuklearretako etaindustrietako hozte ura.

Koralak eta tenperaturarisentikorrak diren espeziesedentarioak suntsitzendituzte.

Zarata Ontzi eta makina handiak. Itsasoko bizitza aldatzeneta hondatzen dute.

Hiri hondakinakHiri eta industri isurketakPetrolio findegiakItsas trafikoaOntzien tangen garbiketaIsurketak (nahita egindakoak edo is-tripuek eragindakoak)

Nekazaritza• Plagizidak• Herbizidak• Pestizidak• Ongarriak

Arraste arrantzaZentral termikoak

Kostaldearen eraldaketa• Portuak• Kai muturrak• Dragatuak

Hondartzak berregiteaAkuikulturaAkuariofilia

GIZA JARDUERAK

7.B.- Irudiak landuko ditugu

Koadrotik giza jarduera bat hauta ezazu, eta irudi bidez prozesu osoa eta horren pausu guztiak deskribatu.Horretarako, koadro osoko informazioaz balia zaitez.





265

B

Lan honen bidez giza jarduerek sortutako prozesuak, prozesuek sortutako kutsadura motak, kutsadura zerk sor-tzen duen eta kutsaduraren eraginak ikusi ahal izan dituzu.

Ohartuko zinenez, kutsatzaileak ez dira sortzen diren lekuan soilik geratzen.Aitzitik, itsas ekosistema guztian ze-har hedatzen dira, leku batzuetan pilatu eta kate trofikoaren bidez garraiatzen dira. Kutsatzaile horiek izaki bizidu-netan pilatzen dira, are gehiago hainbat eta gorago joan kate trofikoan. Bi arazo garrantzitsu dira horiek: “disper-tsioa” eta “bioakumulazioa”

7.C. Irakur ezazu istorio labur hau:

Merkurioaz kutsatutako ur masa batek bidaia bati ekin dio, planetako hainbat leku igaro ditu eta leku horietanbere aztarna utzi.

Helmugara iritsi arteko ibilbidea zein izan den imajinatu behar duzu, eta kontuan izan itsasoko uretan eta kostal-deko biztanleengan eraginak sortu dituela.

Osa itzazu ondoko laukietan bete gabe dauden irudiak.

1 2 3

4 5 6





266

Marrazkiak amaitzen dituzunean, irudi segida horretan oinarrituta istorio edo ipuin bat idatz ezazu. Horretarako,itsas kutsadurari buruz dituzun datu errealak ere erabil ditzakezu.

10 11 12

13 14 15

16 17 18

7 8 9





267

B

ARAL ITSASOKO KASUA

(Ciencia aldizkaritik, 97-3-12)

Aral itsasoa, Asia Erdiko ur gaziko la-kua da, Zaren inperioaren menpeegon zena. Jatorrian, oraingo krisia bai-no lehen, 428 kilometro luze eta 235kilometro zabal zituen eta 64.500 ki-lometro karratukoa zen. Itsasoarenmailatik 53 metrora dago; beraz, Cas-pio itsasoa baino gorago, eta lehenitsaso horrekin lotuta zegoen. Kostal-deak oso desberdinak dira: ekialdekoabaxua eta hondartsua da, eta golkoasko ditu; ekialdekoak, ordea, itsasla-barrak ditu, Ustiurt goi lautada itsaso-ra ekartzen duten itsaslabarrak.

Lehen Aral itsasora iristen zen ibaieta-ko ur gezarik gehiena desbideratu egi-ten da kotoi landaketak ureztatzeko.Horrek 1984an lakuaren batez beste-

ko sakonera 10 eta 15 metro arteanjaistea eragin zuen, eta horren ondo-rioz eskualde horretako fauna eta lan-daretza eraldatu egin zen. Gaur egunibaien uren %10 besterik ez da isur-tzen Aral itsasoan, eta 2000 urterakoia guztiz lehortuko dela uste da. Ho-rren ondorioz, munduko laugarrenbarneko lakua zenak, azaleraren ia er-dia galdu egin du, eta murrizten ja-rraitzen du gizakiaren jardueraren on-dorioz.

Arrantza industriak galera handia izandu, uraren kalitatea asko gutxitu da, la-kuko zati lehorretako gatza haizeareneraginez ehundaka kilometrora hedatueta han pilatu da,eta lurrazpiko urarenmaila jaitsi egin da. Horren guztiaren

ondorioz, 400.000 km2–ko eskualdeasuntsituta dago. Hondamen ekologikohorrek –XX. mendeko hondamendiriklarrienetakoak– hogeita hamabost mi-lioi lagunengan eragiten du.

Hala eta guztiz ere, kotoi landaketamasiboak eta horri lotutako industriekjarraitu egin behar dute. Landaketekura zurgatzen dute etengabe, eta horida, batez ere, Aral itsasoa lehortzenduena. Baina landaketa horiek kentze-ak eskualdera pobrezia eta gosea eka-rriko luke. Hori dela eta, behar beha-rrezkoa eta presakoa den nekazaritzabirmoldaketa atzeratzea erabaki da.

Baina hori da arazoaren jatorria eta ir-tenbide zaila du. Sobiet Batasunak zu-

8. jarduera— JASANGARRITASUNEAN OINARRITUZ PENTSATZEN




268

zendu eta planifikatutako estatu eko-nomia megaproiektuetako bat izanzen, hain zuzen ere, kotoi landaketamutur muturreraino eraman zuena.Proiektu hori aurrera eraman aurretik,bertako biztanleak ur gaziko barne la-ku horren arrantza aberastasunetiketa horren industriatik bizi ziren. Orainkotoia dute, baina arrantza hondatutadago eta ekosistema eta ingurugirobaldintzak izugarri aldatu dira.

Kotoiak ur asko behar du, izan ereurik gehien behar duten landaketeta-ko bat da. Kotoia, arrantzarekin bate-ra, eskualde horretako aberastasunada, eta 1937tik esportatu egiten da.Arrantza eta kotoia elkarrekin emanziren, eta bertako biztanleentzat osa-garriak izan ziren inolako arazorik ga-be, Sobiet Batasunak kotoi landaketakgaratu behar zirela erabaki zuen arte.Garai horietako politika autoritario etazentralistaren ondorioz, kotoi ekoizpe-na areagotzeko eta mugarik gabeekoizteko plana aurrera eraman zen.Eta dirudienez, gainera, oreka ekologi-koan edo ingurugiroan izan zitzakeen

eraginen azterketarik egin gabe era-man zen aurrera.

Landaketa zabal horiek ureztatzekoibaietatik ateratzen zen ura, eta ibaihorien emaria gutxitzen hasi zen. Ibaihorietan nagusiak Amu Darya eta SirDarya ibaiak dira, Asia Erdi osoa ze-harkatu ondoren Aral itsasoan isur-tzen duten ibaiak.

Lekukoek adierazten dutenez egoeraoso larria da. 3,5 milioi lagunetik goragose eta miserian bizi da, eta segurta-sunik gabeko etorkizuna dute. Orohar, maila batean edo bestean,Asia Er-dian kaltetutakoen kopurua 35 milioilagun ingurukoa da, gehienak Kazajs-tan eta Uzbekistan errepubliketakoak.Ura 100 kilometro joan da atzera, etahorren ordez basamortua eta lur le-hor, pitzatu eta arrailduak besterik ezdaude. Lakua zeharkatzen zuten on-tziak usteltzen ari dira lur lehorreanbehea jota. Aral itsasoan zeuden 178arrain eta itsaski espezietatik 38 bes-terik ez dira geratzen.

Osasun arazoak

Pixkanaka lehortze horrek osasun ara-zoak ere ekarri ditu. El País egunkariakdioenez, lehen lakuaren ertzetan zeu-den herrietako hirurogei mila lagun in-guruk lehortze eta desertizazio proze-suarekin batera gertatzen diren jarioenondoriozko kalteak izan ditzakete. Ar-nasketa eta begi gaixotasunek, tifusaketa eztarriko minbiziak, esaterako, era-gin handia dute. Baina hepatitisak sor-tutako kalteak eta tiroide asalduraksortutakoak handiagoak dira: lakuarenertzetako biztanleen erdiak jasaten duhorietako gaixotasunen bat.

Aral itsasotik geratzen den azalerareninguruko basamortuan hondar ekai-tzek urtero 40 eta 150 tona substan-tzia toxikotik gora garraiatzen dute.Substantzia horiek, hain zuzen ere, ko-toi landaketetan erabilitako plagizidenhondakinak dira. Inguru horretakohaur hilkortasuna Sobiet Batasunaosatzen zuten gainerako herrialdeetanbaino lau aldiz handiagoa da. Zenbaititurrik diotenez, hilkortasun hori mila-ko 35ekoa da; beste batzuen iritziz,ordea, milako ehunekoa.

• Mapan aurki itzazu irakurmenean zehar agertzen diren lekuak.

• Testua irakurri ondoren, beharbada inoiz entzungo zenuen kontzeptu bat landuko da:“Garapen jasangarria”.

Lehendabizi kontzeptuaren esanahia ulertu beharko duzu, eta hori taldeka egingo duzue. Hiztegi edo entziklope-dia erabil dezakezue horretarako.

Hitz gutxitan adieraz ezazu garapen hitzarenesanahia.

Jasangarri hitzaren esanahia adieraz ezazu.





269

B

Bi definizioak elkartu eta bat bakarra osatu, itsas ekosistemarekiko erlazioa kontuan hartuta. Eskema honek kon-tzeptua hobeto ulertzen lagunduko dizu. Erabil ezazu erreferentziatzat.

Etorkizuneko be-launaldi eta gai-nerako herriei.

Aukera eman

Osasuna

Hobetu

Garapen jasangarria

Garapena

Lagundu

Ingurugiroa

Sustatu

Etorkizunekobelaunaldiak eta

gainerako herriak.ERAGIN

Mugatu

Garapen jasanezina

Osasuna

Degradatu

Ingurugiroa

Kaltetu du

Garapen jasangarria zera da:

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Eta….”garapen jasanezina” zer da? Begira eskema honi





270

Saia zaitez orain “garapen jasanezina” zer den azaltzen

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Irakurri duzun testuaren inguruan:• Laburtu ezazu zein arazo nagusi agertzen den eta mapa kontzeptuala egizu. Horretarako, ondorengoa egin deza-

kezu:– Artikuluan gertaera eta kontzeptu esanguratsuenak hauta itzazu.– Kontzeptu horietatik orokorrena hautatu eta goiko aldean jar ezazu.– Geratzen diren kontzeptuetatik orokorrenak aukera itzazu eta aurrekoarekin lotu itzazu lerro baten bi-

dez. Kontzeptu horiek lotzen dituen hitzik ezagutzen baduzu, lerro horren gainean idatz ezazu.– Gauza bera egin ezazu kontzeptu guztiak lotu arte.Azkenean lortuko duzun eskemari mapa kontzeptuala

deritzo.

• Kotoi ekoizpena handitzeko planaren abantailak eta desabantailak adieraz itzazu.

ABANTAILAK DESABANTAILAK

• Zein garapen eredutan jarriko zenuke Aral itsasoko gertaera, garapen jasangarrian edo jasanezinean? Arrazoituezazu erantzuna.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Testua arretaz azter ezazu: gertaerak ongi aztertu eta zuzen daitezkeen jarduerak proposatu,Aral itsasoan izanda-ko ondorioak gerta ez daitezen. Bi gauza izan behar dituzu kontuan:• Garapena beharrezkoa da, eta posiblea.• Baliabideek eta ekosistemen gaitasunek mugak dituzte, eta neurrian erabil daitezke.





271

B

Uztailaren 28ko 22/1988 Kosta Legea.

Kostaldea baliabide garrantzitsua da, eta baliabide horren kudeaketa jasangarria laguntzeko babesa eman behar zaiolege multzo egoki baten bidez. Legedi horren artean Kosta Legea nabarmentzen da.

Kosta Legearen testuaren zati labur bat agertzen da hemen. Hona legean agertzen diren zenbait datu adierazgarri:

• Kostalde lerroaren %24 hondartzak dira.• Biztanleen %35 kostaldetik 5 kilometro arterainoko lekuetan bizi da, eta udan biztanleen %82.• Kostaldearen %40 urbanizatuta dago edo urbanizagarria da.• %7 portu instalazioak dira.• %3 industrialdeak dira.• %8ak nekazaritza erabilera du.

Ibai eta errekek garraiatzen dituzten solidoak murrizteak kostalde lerroa %17 atzeratzea eragin du, urtegiak erai-kitzeak eta baso birlandaketek hareen ekarpena eragozten baitute.Duna eta padurak asko hondatu dira lurra urbanizatzeko.

Kosta Legearen bidez kostalde espazioa arautu egin nahi da, itsas-lur eremuaren erabilera publikoa bermatzeko etaondasun horiek era arrazionalean erabiltzen direla kontrolatzeko, beraien izaera naturalaren arabera. Jabari publi-ko hori babesteko lege zorrak eta eragin zonak ezartzen dira, hain zuzen ere.

a.- Babes zonaren zorra.

100 metroko zabalerako lur zatia da, itsasertzaren barruko mugatik neurtuta. Legea indarrean sartu zenean(1988ko uztailaren 28a) hiri lur moduan kalifikatutako kostalde eremuetan 20 metrokoa.Autonomi Erkidegoek za-tia 200 metrora arte zabal dezakete.

Baimendutako erabilerak:

Zona horretan baimendutako obra, instalazio eta jarduerak honakoak izango dira soilik: beste lekurik izan ez de-zaketenak, edo itsas-lur eremua erabiltzeko beharrezkoak edo egokiak direnak. Eta beti ere, organo eskudunak bai-mendu beharko ditu.

Debekatutako erabilerak:

• Egoitza edo etxebizitzarako eraikuntzak.• Hiriarteko garraio bideak eta horien zerbitzu uneak eraiki edo eraldatzea.• Hareen hobiak hondatzea dakarten jarduerak.

— Goi-tentsioko aireko linea elektrikoak jartzea.— Hondakin solidoak, obra hondakinak eta araztu gabeko hondakin urak isurtzea.— Publizitatea, dela kartel edo hesi bidez edota soinu eta ikus-entzunezko bitarteko bidez.

9. jarduera— “KOSTA LEGEA” EZARTZEN




272

b.- Pasabide eta sartzeko zorra:

Itsas-lurtar jabariaren erabilera publikoa bermatzeko ezarri da. Edozein kasutan pasabide zorrerako 6 metroko le-rroa ezartzen da, eta baita inguruko lurretara sartzeko zorra ere.

c.- Hondar zorra:

Ibaien amaierako zatietan bokaleetarako material ekarpena mantendu egin beharko da. Horretarako, harea hobienustiapen eskubideak Administrazioari aitortzen zaizkio.

d.- Eragin zona:

500 metroko eragin zona ezarri da, lurralde ordenazio eta hiri ordenazio tresnetan zehaztu beharrekoa. Zona ho-rretan, zehazten den ordenazioak inguruaren errespetua eta babesa bermatu beharko du, ez da hesi arkitektoni-korik eraikiko eta eraikigarritasuna ez da izango herriko batez bestekotik gorakoa.

Arretaz aztertu beharreko informazioa duzue ondoren. Egin nahi den proiektuaren analisia egin beharko duzue,proiektua legezkoa den ala ez ikusteko.

INFORMAZIO OHARRA

Itxazeruan, 2.000 laguneko kostaldeko herrian (uda aldian %20 gehiago), Lantalan eraikuntza enpresak Udalari proiektubat aurkeztu dio. Enpresa horrek “20 familia bakarreko etxebizitza dituen kirol gune pribatu baten eraikun-tza” egiteko baimenak lortu nahi ditu. Lurrak erosita ditu, batzuk partikularrei erosi dizkie eta beste batzuk Udalari be-rari.





273

B

Hemen duzue eraikuntza enpresaren iritzia, eta baita proiektuan parte hartu eta proiektuak eragiten dituen bestehainbat sektoreren iritziak.Arretaz irakur itzazue eta begiratu ea irregulartasun nabarmenik badagoen. Kosta Le-gearen laburpena duzue, eta horren bidez erabaki ahal izango duzue, hain zuzen ere, proiektua legezkoa edo legezkanpokoa den.

LANTALAN ERAIKUNTZA ENPRESAK, bere proiektuaren hainbat alderdi orokor azaldu ditu:

Kirol guneak herriari zerbitzu handia emango dio, izan ere herrian azpiegitura behar handia dago aisialdiabetetzeko.

Kirol guneak bi igerileku ireki ditu udan erabiltzeko eta igerileku itxi bat neguan erabiltzeko. Gainera, bi te-nis zelai, atletismo zelaia, taberna eta jatetxea ditu.

Herriko edozeinek instalazioak erabil ditzake, urteko 55.000 pezeta ordainduta. Gainera, bazkide ez den jen-dearentzat ere irekita egongo da, sarrera bat ordaindu beharko bada ere.

Kirol gunearen inguruan 20 familia bakarreko etxebizitza eraikiko dira.Horren ondorioz herrira jende gehia-go etorriko da, eta urte guztian zehar bertan bizi direnentzat onuragarria izango da.

Gainera, lokal batzuk eraikiko dira dendak, tabernak eta jatetxeak egiteko. Bertara oinez edo kotxez joanahal izango da eta kotxeentzako aparkaleku handi bat egongo da. Horrek herriko turismoa sustatuko du.

Proiektu horren beste abantailetako bat instalazio guztiak hondartzatik eta kostaldetik oso hurbil daudelada, 50 metro baino gutxiagora hain zuzen ere. Hori dela eta, inguru ezin hobeaz gozatu ahal izango da eta bai-ta egoera oso onean dauden hondartza pribatuez ere.

Ingurugiro eragina oso txikia da, enpresa honek orain gutxi egindako azterketek diotenez.





274

UDALAREN jarrera honakoa da:Kirol gunea eraikitzea oso onuragarria da gure herrirako, izan ere herria hedatzeko eta ekonomikoki gara-

tzeko aukera ematen baitu, inolako ingurugiro eraginik gabe. Lantalan enpresaren proiektua guztiz legezkoa daeta kostaldea babesteari buruzko lege guztiak betetzen ditu.

Kirol gunea eraikiko den lurrak urbanizatu gabe daude, eta hain zuzen ere, eraikuntza baimenak eman on-doren urbanizatuko dira.

Udalak aztertu du enpresak egindako ingurugiro eraginaren azterketa, eta “ia guztia” jasangarritasun ere-duaren barruan dagoela ikusi da. Oker dauden gauzatxo batzuk badaude hondakin isurketari buruzkoak, bainaez dute garrantzia handirik eta proiektua egiten ari den bitartean konponduko dira.

Eraikuntza obrei dagokionean, eraikuntzan gutxienez %50 herriko langileak izatea eskatu zaio enpresari, etahorrek onartu egin du inolako trabarik jarri gabe.

Leku horren garbiketa enpresak berak egingo du, hau da, berak garbituko ditu instalazio guztiak.

ITXAZERUAKO AUZOKIDE ELKARTEAK honako iritzia du:

Herria oso lasaia da, turismoa pasadakoa da gehiena, eta oro har lekua asko errespetatzen dute.Kirol gunea eraikitzen bada, kirol zerbitzua herrian zentralizatuko da, inguruko herrietako eta beste leku ba-

tzuetako jendea ekarriko du, eta leku horretan eragina izango du.Leku horrek balio ekologiko oso bereziak ditu. Hori dela eta, kostalde horretara jende asko joatea kaltega-

rria da. Eta horrela gertatuz gero, lekua hondatu egingo litzateke.Auzokideek uste dute Udala oso arduragabe jokatzen ari dela enpresa horrekin, izan ere enpresak ez bai-

titu betetzen “Kosta Legean” ezartzen diren arauak, eta ezta nazioarteko hitzarmen eta konferentzietan ho-rrelako lekuetarako zehazten diren babes neurriak ere. Leku horretan padura bat dago, pribilegiatua eta ga-rrantzitsua, bertan espezie asko bizi baita. Eta azpiegitura hori guztia legeak ezarritako mugak errespetatu gabeeraikitzen bada, nahitaez inguruari eraso egingo dio.

Lekua garatzearen alde daude, baina erabakiak hartzerakoan beti ere ingurugiro irizpideak kontuan hartzeaeskatzen dute.

Uste dute proiektuak ez dituela herriaren beharrak jasotzen, eta herriak lehentasuna duten behar garran-tzitsuagoak badituela.

MERKATARITZA ETA OSTALARITZA SEKTOREASektorean banaketa handia dago, izan ere interes desberdinak baitituzte.Batzuk proiektuaren aldekoak dira, euren negozioak garatzeko aukera hobeak izango dituztela uste baitute.

Jende gehiago etortzea eurentzat onuragarria izango litzateke.Proiektuak ingurugiroan nolabaiteko eragina izango duela aitortzen dute, eta uste dute beharbada beste iriz-

pide batzuekin egin zitekeela. Baina proiektua dagoen bezala onartzen dute, eta euren interesei balio handia-goa ematen die. Euren negozioak hondartza eta kostaldearen ondoan ezartzea ona deritze.

Sektore horren beste alde bat, ordea, ez dago proiektuaren alde, izan ere arazo batzuk antzematen baiti-tuzte.





275

B

Uste dute proiektuak leku horretan eragin kaltegarria izango duela, balio ekologiko handiko lekua baita, etaziur daude kirol gunearen eraikuntza proiektua ez dela ingurunearen babesa irizpidetzat hartuta egin. Gainera,beharrezkotzat jotzen ez duten zerbaitean inbertsio handiak egin beharko dira. Beste alde batetik, uste dutelehiakortasuna handitu egingo dela, eta euren negozioak orain artean ongi joan dira, izan ere lasai bizitzeko adi-na ematen baitie.

1.- “Kosta Legearen” laburpena kontsulta ezazu eta Lantalan enpresaren proiektuan ikusten dituzun irregulartasu-nak azpimarratu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2.- Agertzen diren sektoreen jarreren taula bat egin ezazue. Bertan adierazi zure taldea zein jarrerekin datorrenbat eta zeinekin ez.

SEKTOREA JARRERA ALDE AURKA

Lantalan

Udala

Auzokide elkartea

Merkataritza eta ostalaritza

3.- Talde osoarekin aztertu ezazue lana, eta beste taldeekin ideiak truka itzazue.

4.- Sektoreen beharrak eta jarrerak balioetsi eta gero, ondorio moduan adieraz itzazue kostaldean hirigintzaproiektu bat abian jartzeko kontuan hartu beharko liratekeen irizpideak.





276

Begira iezaiezu irudi hauei, eta azpian dituzten testuak azter itzazu. Adierazitako egoerek sortutako eraginak az-tertu eta taulan idatz itzazu. Gero, taldeka egoerak antzeztu itzazue karikarizatuz, eta jasotako oharrak idatzi da-gokion zutabean.

EGOERAK SORTUTAKO ERAGINAK OHARRAK

Ivan gazteari asko gustatzen zaiouretako motorra erabiltzea, eta ziz-tu bizian ibiltzea. Ez zaizkio axola in-guruan sor ditzakeen arazoak etaezta bere kirolak dituen eraginak.Berari berea besterik ez zaio axola.

Ana, Marta eta Xabier hondartzarairrati-kasete izugarria dutela joatendira. Ez zaizkie axola sor ditzaketeneragozpenak.

Lopez de Maturana familia hondar-tzara joaten denean ia hondarreta-raino joaten da kotxez. Kostaldekoedozein lekutara joaten dela ere, ja-rrera berbera izaten du.

10. jarduera— ESAIDAZU ZER IKUSTEN DUZUN ETA ZER EGITEN DUZUN ESANGO DIZUT!




277

B


Francis eta Garbine itsaski harraparisutsuak dira; edozein tamainatakoitsaskiak hartzen dituzte, baita debe-katuta dagoen lekuetan ere.

Leire, Josu eta Maitek zaborra edo-zein lekutan uzten dute. Arazo ho-rrek ez ditu kezkatzen.

Bururatzen zaizkizuen antzeko beste bost egoera deskriba itzazue, eta horien ondorioak aztertu.






278






279

B

Danau eta Benin kostaldeko bi herri dira, eta bizimodu oso desberdinak dituzte. Jarraian dituzuen ezaugarrien bi-dez bi herrien arteko desberdintasunak antzeman ahal izango dituzue. Horiekin eta zuen esperientziarekin bi he-rriak ezagutu ahal izango dituzue.

DANAU:

• 15.000 biztanleko herria, udan 115.000 biztanle izaten di-tu.

• Turismoa asko sustatu da, eta herritarrak nagusiki turis-moaz bizi dira.

• Denda, taberna, jatetxe eta hotel ugari daude.• Jarduera horietatik %80 udan soilik daude irekita.• Aparkaleku ugari ditu eta automobilak bertara iristeko

erraztasun handia.• Kirol portu ederra dago.• Hondartza bete-beteta egoten da, eta oso zaila izaten da

hondartzan egoteko lekua aurkitzea.• Prezioak oso altuak dira, batez ere udan.• Etxebizitzak oso garestiak dira turismoaren eraginez. Ho-

rregatik, herritarrek herriaren kanpoaldera joan beharizan dute bizitzera.

• Udan ur hornidura arazoak izaten dira, sasoi horretanjende gehiago bizi delako.

• Udan zaborra biltzeko zerbitzuak eta ordutegia zabalduegin behar izaten da. Hala ere, zaborra pilatu egiten da, etagainera gaueko zarata handitu. Zabor biltegia gainezka da-go eta ingurugiroan arazoak sortzen ditu.

• Langabezi tasa oso baxua da, biztanle gehienek lana dute,industria eta turismoan.

• Herritik kanpo, turistek ez ikusteko moduan, industrialdeadago. Bertan kutsadura handia sortzen duten enpresakdaude.

• Gauean giro handia dago. Horrek, ordea, zarata handiasortzen du. Gorreria goiztiar batzuk antzeman dira.

• Azken bost urteetan gauetako istiluak eta borrokak askougaritu dira.

• Itsasoko ura kutsatuta dago, bereziki udan, izan ere araz-keta azpiegiturek ezin baitiote aurre egin biztanle kantita-tearen igoerari.

• Gazteentzako aisialdia, batez ere, herriko taberna eta dis-kotekatakoa da, bereziki udan.

• 16 urteko gazteen %40ak ez ditu DBH ikasketak amai-tzen, eta herriko hoteletara joaten dira lanera.

BENIN:

• 1.500 biztanleko kostaldeko herria.• Arrantza da herriko gehienen bizimodua.• Ez dago industriarik eta arrantza atzerantz doa, hainbat

arazo dela medio, bizimodu gisa.• Biztanleen %28 langabezian dago.• Artisautza sektorea badago, arrantzaren inguruan eta ota-

rregintzan jarduten duena.• Ez dago hotelik, ezta turismoa sustatzeko egitasmorik ere.• Herrirako oinarrizkoak diren denda eta komertzioak bes-

terik ez daude.• Hiru taberna daude, eta horietako batek jatetxea ere ba-

du.• Herritar gutxi batzuk nekazaritzan eta abeltzaintzan jar-

duten dute, baina horrek ez du herriaren elikagai beharraasetzen.

• Herrira iristea zaila da, errepideak zaharrak baitira, eta bi-sitara etor litezkeenentzako aparkaleku azpiegiturarik ezdago.

• Kiroldegi ona dute.• Musika eskola dago, eta baita eskola ere 16 urte arteko-

entzat. Gazteen %95ak amaitzen du DBH, eta gero besteherri batera joan behar izaten dute ikasketak jarraitzeko.

• Udan jende pixka bat gehiago bizi da. Gutxi batzuk opo-rrak pasatzera joaten dira bertara, eta urte osoan zeharbeste leku batzuetan bizi diren herritarrak eta senitarte-koak ere itzultzen dira uda pasatzera.

• Hondartza ederra dute, garbi-garbia, eta ez du masifikazioarazorik izaten.

• Ur hornidura arazorik ez dute urte osoan zehar.• Hondakinak gaika jasotzeko sistema jarri dute. Eta herrian

bertan berrerabili edo birziklatu ezin dituzten hondakinakbirziklatze enpresa espezialduetara bidaltzen dituzte. Gai-nerakoa, herritik kanpora dagoen zabortegi kontrolatutxiki batera botatzen da.

• Gazteen aisialdia betetzen duten jarduerak kirola, disko-tekak, arrantza eta gaztetxeko bilerak izaten dira, batezere.

11. jarduera— DANAUKO KOSTALDEA ETA BENINGO PORTUA




4 eta 6 lagun bitarteko taldeak antola itzazue

1.- Adieraz itzazue jarraian bi herri horien ezaugarri negatiboak eta positiboak norbanako eta gizarte mailan etaingurugiro aldetik. Ezaugarri negatiboak gorriz azpimarratu eta positiboak berdez.

Hori egiteko, taldean eztabaidatuko da.Taldekide bat idazkari izendatuko duzue eta horrek jasoko du taldearen iri-tzia.

2.- Azpimarratutako ezaugarriak denen artean azter itzazue. Eztabaida itzazue ezaugarri negatiboei irtenbidea ema-teko bururatu zaizkizuen irtenbideak edo alternatibak.

3.- Etxean istorio bat idatz ezazu. Istorio horretan zuk zeuk hartuko duzu parte eta bi herrietako bateko pertso-naia izango zara.

• Adina: nahi duzun adina izan dezakezu• Familia: zure familia deskriba ezazu• Lanbidea: zein den zure lanbidea• Ingurugiroarekiko duzun harremana• Zaletasunak• Harreman sozialak eta zure inguruko giroa

Klasean jasotako ideiak bilduz, ingurugiro egoera positiboa deskriba ezazu, eta konpondu behar diren alderdiei ir-tenbidea edo alternatibak eman.

280

11. jarduera— DANAUKO KOSTALDEA ETA BENINGO PORTUA




281

B

GREENPEACE-K GELDITU EGIN DU SHELL ENPRESAK OZEANO ATLANTIKOAN “BRENT SPAR” PE-TROLIO PLATAFORMA HONDORATZEKO ZUEN ASMOA.

Aurtengo maiatzaren 23an Greenpeaceko kideek “Brent Spar” plataforma okupatu zuten, Shell enpresakplataforma Ipar itsasoan hondoratzeko zuen asmoaren aurka protesta egiteko. Exeterreko Unibertsitateakegindako analisiaren arabera 100 tona hondakin toxiko, 30 tona hondakin erradioaktibo eta 5.500 tona pe-trolio zeuden plataforman. Ekologistak plataformatik bota egin zituzten bertan hiru aste igaro ondoren.

Greenpeaceren informazio buletina 1998

GERTAEREN KRONOLOGIA 1995

1111 .... Otsailaren 17a. Shell pe-trolio konpainiak Erresuma Ba-tuko Industria eta Energia Minis-terioaren baimena lortu zuenpetrolioa biltzeko Brent Sparplataforma Atlantikoan hondora-tu eta, beraz, horretaz libratze-ko.

2222 .... Martxoa. Ipar itsasoan 600petrolio plataforma daude, etahondoratze horrek ezar zezake-en aurrekaria ikusita, Greenpea-cek Shell enpresari aurre egineta plataformak itsasoan hondo-ratzea debeka zedila eskatuzuen.

3333 .... apirilaren 30a. Greenpea-cek Brent Spar plataforma lehe-nengo aldiz okupatu zuen, itsa-soaren egoera oso txarra bazenere.

12. jarduera— IPAR ITSASOKO GERTAERA




282

4444 .... Maiatzaren 1a. Brent Sparplataforma hondoratuko balitzingurugiroan inolako eraginik ezlukeela izango adierazi zuenShell enpresak.

7777 .... Maiatzaren 15a. Ingurugi-roko Europako komisaritzaBrent Spar hondoratzearen aur-ka agertu zen.

11110000 .... Ekainaren 8a eta 9a.Ipar itsasoko Ingurugiro Konfe-rentziako Ministroak bildu eginziren, Ipar itsasoan substantziatoxikoen isurketak eztabaidatze-ko. Eta zera erabaki zuten:a)Petrolio instalazioak berrera-

bili egin beharko liratekeelaedo lehorrean desegin.

b) OSPAR hitzarmenari akordiohori 1997an betetzeko eska-tzea.

c) Londreseko Hitzarmenaripremiatzea plataformak leho-rrean desegitea behartu zeza-la.

11113333 .... Ekainaren 17a. Dani-markarren %85, suediarren %88,norvegiarren %75 eta alemania-rren %87 prest zegoen Shell en-presari boikota egitera, azkene-an Brent Spar plataforma Iparitsasoan hondoratzen bazuten.Boikotak zabaltzen jarraitu zuen.

11114444 .... Ekainaren 20a. Shell en-presak komunikatu labur bateanadierazi zuen “egoera jasanezinazela” eta uko egiten ziola BrentSpar plataforma itsasoan hondo-ratzeari. Britainia Handiko Go-bernua, hala ere, hondoratzea-ren alde zegoen oraindik, etaShell enpresari plataforma leho-rrean desegiteko baimenik ezziola emango adierazi zuen. Pla-taforma Norvegiako fiord bateraeraman zen, eta hor geratu zenazkeneko erabakiaren zain.

11115555 .... Urtarrilaren 29a. Shellenpresak Londresen adierazizuen plataforma lehorrean dese-gitea erabaki zuela, eta dike bategiteko erabiliko zuela.

11111111 .... Ekainaren 10a. BrentSpar plataforma atoian eramatenhasi ziren hondora botatzeko.

11112222 .... Ekainaren 15a. Shellenaurkako boikota hedatu eginzen. Danimarka eta Alemanianesaterako enpresa horren sal-mentak erdira jaitsi ziren aste-betean. Shell enpresaren balore-ak zazpi puntu jaitsi zirenLondreseko burtsan, eta gerorajaitsiera handiagoa izatea esperozen.

8888 .... Maiatzaren 16a. Shell en-presak Greenpeaceko kideakBrent Spar plataformatik bota-tzeko lege prozesuari ekin zion.

9999 .... Ekainaren 7a. Greenpeacekberriro okupatu zuen Brent Sparplataforma, eta Eskoziako Aberde-engo portutik ateratzekoak zirenbi atoi ontziren irteera blokeatuzuen. Shell enpresaren produk-tuen boikota zabaldu egin zen.

5555 .... Maiatzaren 2a. Mike Cor-coran injineruaren txostena ar-gitaratu zen. Bertan adieraztenduenez, posible da Brent Sparplataforma lehorrean desegitea;eta itsasoan hondoratzea bainoegokiago da.

6666 .... Maiatzaren 4a. Shell en-presak plataformaren garraioa-ren segurtasuna zalantzan jarrizuen. Brent Spar plataformandauden Greenpeaceko arduradu-nek zera adierazi zuten:“arriskuaoso txikia da Brent Spar hondo-ratzeak itsas ingurunerako duenarriskuarekin alderatuta.



Gertaeren kronologia irakurri ondoren, talde txikietan hausnar ezazue bertan agertzen dena.

• Petrolio plataforma hori hondoratu izan balute, zein ondorio edukiko lituzkeela uste duzu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Zure ustez, zein zen Shell enpresaren benetako interesa plataformaren gai horretan?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Uste duzu enpresak egindako ingurugiro inpaktu azterketa nahikoa dela? Zergatik?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Zer iruditzen zaizu Greenpeaceren jarrera?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Zure ustez, herritarren presioak zein neurritan eragin du enpresak hartutako erabakian?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................



283

B





...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Honelako gertaeretan inplikatzen al zara?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

PROPOSAMEN BATZUK

1. Antzeko gertaerei buruzko dokumentazioa lortzeko jar zaitez harremanetan Greenpeace bezalako era-kundeekin. Egunkariak, aldizkariak eta Internet ere erabil ditzakezu horretarako (unitate didaktikoko bi-bliografia atalean begiratu).

2. Itsas ekosistementzako jarduera arriskutsuei buruzko informazio bat hauta ezazu, eta hori ez gertatzekoiradokizun zerrenda bat egin.

3. Horrelako gertaerei buruzko informazio eta sentsibilizazio kanpaina diseina ezazu.

284





285

B

13.1.- Arrain harrapaketa

Urtero mundu osoan milioika tona arrain harrapatzen dira. Hala eta guztiz ere, harrapaketa guztiak ez dira berdinbanatzen kontinenteetan, batzuetan gehiago arrantzatzen da besteetan baino, eta urte batzuetan beste batzuetanbaino gehiago harrapatzen da.

Jarraian, 1987tik 1996ra bitartean egindako arrain harrapaketen koadroa duzu kontinenteka banatuta.

HARRAPAKETEN DATUAK (Milioi tonatan)

AFRIKA ASIA EUROPA IPARRAMERIKA OZEANIA HEGOAMERIKA

1987 5.290.548 43.792.260 12.897.820 7.556.623 618.437 12.173.190

1988 5.362.110 45.506.530 13.218.630 7.632.012 665.402 14.603.640

1989 4.985.978 46.394.240 12.625.250 7.411.638 676.378 16.004.040

1990 5.137.410 47.124.200 11.450.600 7.549.854 746.334 14.453.000

1991 4.850.944 47.717.390 11.454.000 7.050.551 829.343 14.402.760

1992 5.293.089 56.679.050 19.374.510 6.970.361 916.881 16.560.680

1993 5.197.057 54.444.130 17.835.170 7.143.193 887.139 17.835.620

1994 5.166.583 58.459.660 17.245.700 7.030.037 895.613 22.739.580

1995 5.539.600 63.299.260 18.633.160 6.515.759 1.020.058 19.997.310

1996 5.540.670 67.228.860 18.292.570 6.515.759 1.003.749 20.607.720

HARRAPAKETEN MUNDUKO DATUAK (Milioi tonatan)

MUNDUAN

1987 68.918.800

1988 72.500.910

1989 72.718.950

1990 69.423.260

1991 68.258.630

1992 68.825.380

1993 69.387.350

1994 74.004.920

1995 73.120.420

1996 75.356.270

13. jarduera— HEMEN ARRANTZATU, HAN KONTSUMITU!




286

Grafiko batean ere irudikatuta daude datuak. Grafikoko datuak, ordea, Europa eta Afrikakoak dira soilik.

Grafiko horretan irudika itzazu, lerro edo kolore desberdinez, gainerako kontinenteen datuak.

Erantzun iezaiezu galdera hauei.

1.-Zein lekutan harrapatzen da arrainik gehien?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2.- Zein izan daitezke desberdintasun horien arrazoiak?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

(Mt)

60

50

40

30

20

10

01987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996

AfrikaEuropa





287

B

3.- Zein da arrain harrapaketen joera kontinente mailan eta mundu mailan? Adieraziko al zenuke zergatik gerta-tzen den hori?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

13.2.- Arrain kontsumoa per capita

Pertsona bakoitzak urtean 16 kilo arrain kontsumitzen ditu. Hala ere, datu hori ez da mundu guztian berdina, izanere Europa eta Iparramerikan pertsonako 23 kilo ingurukoa baita, eta garatze bidean dauden herrialdeetan (Asia,Afrika, Hegoamerika eta Ozeania) ez da kopuru horren erdia ere.

Iturria:“Ozeanoen ustiapena”. Michel Béguery. Muy Interesante editoriala.

Afrika Afrika

TxinaTxina

Japon

ia

Japonia

EuropaEkialdeko

Herrialdeak

EuropaEkialdeko

HerrialdeakHegoa-merika

Hegoamerika

Europaeta

Iparramerika

Europaeta

Iparramerika

Asiaeta Ozeania

Asiaeta Ozeania

Munduko Biztanleak Arrain Kontsumoa

Bi grafiko dituzu, eta bertan munduko biztanleen eta arrain kontsumoaren banaketa adierazten da. Horietatik abia-tuta per capita kontsumoa kalkulatu beharko duzu. Horretarako honakoa egin beharko duzu:

Munduko biztanleak:

1.o- Angelu garraiagailu baten bidez, kontinente bakoitzak grafikoan betetzen dituen graduak neurtu itzazu eta ja-rraian duzun koadrora pasa.

2.o- Grafiko zirkularrean zati bakoitzak duen ehunekoa aurkitu.

Datuak koadroan jar itzazu.





288

3.o- Munduko biztanleen kantitatea abiatutzat hartuta, kontinente bakoitzeko biztanle kantitatea kalkula ezazu, au-rreko datuak erabiliz.

Datuak koadroan jar itzazu.

KONTINENTEAK GRADUAK EHUNEKOA BIZTANLEAK

ASIA ETA OZEANIA

EUROPA ETA IPARRA-MERIKA

AFRIKA

TXINA

JAPONIA

EUROPA EKIALDEKOHERRIALDEAK

HEGOAMERIKA

GUZTIRA 360º %100 5.812.500.000 biztanle

KONTINENTEAK GRADUAK EHUNEKOAK ARRAINKONTSUMOA

ASIA ETA OZEANIA

EUROPA ETAIPARRAMERIKA

AFRIKA

TXINA

JAPONIA

EUROPA EKIALDEKOHERRIALDEAK

HEGOAMERIKA

GUZTIRA 360º %100 93.000.000 tona

Arrain kontsumoa:

1.o- Arrain kontsumoaren grafikoari dagozkion gradu eta ehuneko datuak lortzeko, munduko biztanleen 1. eta 2.ariketako pausuei jarrai iezaiezu.

Jar itzazu datuak koadroan.

2.o- Mundu mailan kontsumitutako arrainaren datuetan oinarrituta, kalkula itzazu kontinente bakoitzeko kontsu-moaren datuak. Horretarako, erabil itzazu aurreko datuak.

Jar itzazu datuak koadroan.





289

B

Lortutako datuekin arrain kontsumo per capita kalkulatuko duzu. Horretarako, lehenik kalkulu batzuk egin behar-ko dituzu eta ondorengo koadroan jarri:Gogora ezazu arrain kontsumoa tonatan kalkulatu duzula, eta hurrengo koadroan kilogramotan jartzea eskatzenzaizula.

KONTINENTEAK KILOGRAMOAK BIZTANLEAK PER CAPITAKONTSUMOA GRADUAK

ASIA ETAOZEANIA

EUROPA ETA IPA-RRAMERIKA

AFRIKA

TXINA

JAPONIA

EUROPA EKIALDE-KO HERRIALDEAK

HEGOAMERIKA

GUZTIRA 93.000.000.000 kilogramoak

5.812.500.000 biz-tanle

………Kilogramopertsonako

360º

Lortutako datuekin per capita kontsumoa irudikatuko duen grafiko zirkularra egin ezazu. Horretarako, aurretik ba-koitzaren per capitak dituen graduak kalkulatu beharko dituzu.





290

• Arrain kontsumoaren datua biztanle kantitatearen proportzionala dela uste al duzu? Azaldu ezazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• “Arrain kontsumo handiena duten herrialdeak beraien lurraldeetan egindako arrantzaz hornitzen dira”.Adierazpen horrekin ados al zaude? Zure erantzuna arrazoitu ezazu.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Arrantza jarduera ekonomiko oso garrantzitsua da, eta lehen mailako industria eta transformazio industria asko-ren lan iturri.Itsas ontziak leku batetik bestera ibiltzen dira, gero saldu ahal izango dituzten espezie batzuen bila. Hemen arran-tzatzen dute eta han saltzen.

• Zein etekin ateratzen da jarduera horrekin, eta norentzat dira etekin horiek

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Eta desabantailak, zein dira eta norentzat?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

13.3.- Espezie batzuen harrapaketaren eboluzioa

1995 eta 1996 artean, munduko arrain harrapaketak %1,9 igo ziren. Besteak beste, lehen baliorik ez zuen espeziebatzuk harrapatzen hasi direlako. Espezie horiek 80ko hamarkadan %73 igo ziren, eta oraindik igotzen ari dira.

Gehiegizko arrantzaren arrazoietako bat arrantzaren nazioarteko merkataritzak izandako garapena da. Merkatari-tza hori, bereziki, garapen bidean dauden herrialdeetan egiten da (Txina,Txile, Peru, India eta Thailandia). Herrial-de horietan soldatak oso txikiak dira, eta bertan egiten da munduko harrapaketaren %75. Hala ere, inportazioen%85 garatuta dauden herrialdeetan kontsumitzen da.





291

B

Begira grafikoak adierazten dituen datuei:

ATUNA: mendebaldeko Atlantikoan 10 urtetik go-rako atunen kopurua %94 jaitsi da.Iturria: International Commission for the Conservation of AtlanticTuna.

ANTXOA: gehiegizko arrantzak eta El Niñok sortu-tako klima aldaketak 1972an antxoaren harrapaketanjaitsiera handia ekarri zuen. Harrapaketak 1983an pix-ka bat igotzen hasi ziren.Iturria: FAO.

160.000

80.000

(Mendebaldeko Atlantikokobiztanleak)

1970 1980 1990

15

10

5

0

(Urteko arrantza,milioi tonatan)

Gutxi-gora-beherakoekoizpen jasangarri

maximoa

1960 1970 1980 1990

BAKAILAOA: gaur egun 60ko hamarkadan harra-patzen zen kopuruaren laurdena harrapatzen da.Iturria: FAO.

4,0

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0

(Urteko arrantza,milioi tonatan)

1950 1955 1960 19651970 19751980 1985 19901993

• Zein izan daiteke espezi horien harrapaketaren jai-tsieraren arrazoia? Horri buruz dakizuna adierazezazu.

...................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................................

• Mundu mailako harrapaketak zergatik mantendu dira, espezie batzuek asko urritu baldin badira?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................





292

• Espezie bat agortu egiten bada, balio gutxiagoko beste bat harrapatzen da. Zer dakar horrek? Zein ondorio di-tu? Joera horrek zer eragin dezake?

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Arrantza espezien agortzeak zein ondorio ditu? Alternatibak pentsa itzazu espezieak ez agortzeko.

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

13.4.- Arrantzaren inguruko arazoak

Bi zutabeen artean egon daitezkeen erlazio guztiak gezi bidez adieraz itzazu.

Arrantza baliabideen agortzeari buruzkohausnarketak.

Arrain harrapaketak 100 milioi tonara iristea eta horrieustea oso zaila izango da, arrainen erreserbak hobetokudeatzen ez badira.Iturria: Galera netoak; arrantza, enplegua eta itsas ingurugi-

roa. Peter Weber.

Itsas ontzi txikiak eta arrantza mota tradizionalak era-biltzen dituzten arrantzaleek azkenean erreserbenagortzearen ondorioak jasango dituzte.Iturria: Ozeanoak bertan behera uztea. Peter Weber.

Europarrak Estatu Batuetara iritsi zirenean, Chesapea-ke badiako ostrek badiako uraren bolumena iragaz ze-zaketen bi astetan. Orain ostra gutxi batzuk besterik ezdaudenez, urte betetik gora behar dute.Iturria: Galera netoak; arrantza, enplegua eta itsas ingurugiroa. Pe-

ter Weber.

Gehiegizko arrantzaren arrazoiak,ondorioak eta alternatibak.

Arrantza jardueran Iparra eta Hegoaren arteko elkar-tasun eza jartzen da agirian.

Arrantzaren inguruan jarduera ekonomiko handia dago,eta hor ez dira balio ekologikoak aintzat hartzen.

Baliabideen banaketa zuzena, munduko desberdintasu-nen alternatiba da.

Itsasoko espezien desagerpenak krisi ekonomikoa da-kar: langabezia, diru sarreren eta esportazioen jaitsiera.Arrantza lan iturri garrantzitsua da.

Arrantza jardueraren kudeaketa jasangarriak espeziendesagerpena eta baliabideen agortzea geldituko luke.





293

B

Arrantza baliabideen agortzeariburuzko hausnarketak.

Estatu Batuetako gobernuaren 1985eko ikerketa batekdioenez, Afrikako herrialdeek arrantza akordioen on-dorioz gehiegizko arrantza, desnutrizioa eta konpentsa-zio txiki batzuk besterik ez zituzten jaso.Iturria: Bizitza adierazpenak. Michael Strauss.

FAOren iritziz munduko arrantza leku nagusietatik 17euren muga naturalera iritsi dira edo hori gainditu egindute.Iturria: Ozeanoak bertan behera uztea. Peter Weber.

Baliabide tekniko modernoek bitartekoak ematen di-tuzte (eta merkatuari motibazioa) arrantza tradiziona-lean erabili ezin diren arrantza moduen bidez arrantzaerreserbak gutxitzeko.Iturria: Galera netoak; arrantza, enplegua eta itsas ingurugiroa. Pe-

ter Weber.

Gehiegizko arrantzaren arrazoiak,ondorioak eta alternatibak.

Arrantza mota tradizionalak sustatzea oso garrantzi-tsua da itsas bizitzarako.Arrantza baliabideei buruzko eskubideak defendatukobalira ez lirateke gaur egungo gehiegikeriak gertatuko.

Gehiegizko arrantza planifikazio ezaren eta itsas balia-bideen kudeaketa urriaren ondorioa da.

Arrantza oinarrizko elikagaia da, bereziki herrialde ba-tzuetan.

Denen artean azter ezazue. Ondoren horren inguruan eztabaida ezazue gertaeren jatorria, ondorioak, alternati-bak eta abar kontuan hartuz.



JARDUERAOSAGARRIAK

Azterkosta • Mat. Komplem. 28/1/04 17:10 Página 295

Helburuak:

• Itsasoarekin lotutako literaturaren garaidesberdinetako poemak ezagutzea.

• Norberak bere poesia egitea lankidetzan.

Iraupena: 60´ baino gehiago


1. Lehenbizi ozenki irakurriko dira bi poesiak. Poesiabakotiza bi edo hiru pertsonak irakurriko dituzte. Bi-tartean, besteek, irakurketa bakoitzak iradokitzen die-naren arteko desberdintasunak behatuko dituzte. Po-esia irakurri duten pertsonek euren bizipenak adierazditzakete.

Ondoren, bi poesien artean dauden desberdintasunakkomentatuko dira. Horretarako kontuan hartuko daidazlearen une biografikoa lan hori idatzi zuenean etapoesia bakoitza zein garaitan idatzi zen. Lan hori egi-teko poeta bakoitzari eta bere bizitzari buruzko in-formazioa bilatu beharko dute idazlana non kokatzenden eta poesia hori idazterakoan eragina izan zezake-ten faktoreak aztertuz.

2. Bi poesia horiek entzuterakoan erritmo batzukidentifikatuko ditugu. Erritmo horiek txaloekin edoperkusio instrumentuekin markatu daitezke, poesiabakoitzaren erritmoak bereiziz.

Ondoren, poesia bakoitzari musika jar diezaiokeguerrezitatzeko: musika tresnekin, norbere ahotsarekin,edo beren ezaugarriengatik poesiarekin ondo etordaitezkeen musikekin.

3. Joseba Sarrionandiaren lana, “Itsasoaz gogoeta”abesti gisa aurki daiteke Mikel Laboa euskal abeslaria-ren lanean.Abesti hori entzuterakoan irakurritako etaabestutako poesiaren arteko desberdintasunak ikusdaitezke. Horretarako honako alderdi hauei errepara-tu behar zaie:

• Erritmoari begiratu.• Ahotsaren tonua.• Doinua.• Soinuaren intentsitatea.• Lanaren izaera (alaia, tristea, malenkoliatsua…)

4. Bukatzeko, ikasleak talde txikitan banatu eta itsa-soarekin zerikusia duen poesiaren bat idazteko pro-posatuko zaie. Hona hemen jarraitu beharreko urra-tsak:• Pertsona bakoitzak itsasoan pentsatu eta pentsa-

mentu horrek iradokitutako hitza adieraziko du.• Talde bakoitzeko lauzpabost hitz bildu eta horiekin

poesia egiten da.• Talde guztiek bukatzen dutenean, ozenki irakurriko

da talde osoak entzun dezan.

Materiala:

• Ikasleen fitxa.• Kasetea eta musika.• Eskulanetarako materiala

Hartzen dituen curriculum arloak: Hizkuntzaeta Literatura, Musika.

OHARRA: Jarduera hau gaztelaniaz ere sartu dugu.Horrela, hizkuntza hori ikasgai gisa duten ikasleekgaztelaniako arloko jarduera gisa egin dezakete.

J A R D U E R A O S A G A R R I A K

297

1-AP O E S I A E TA I T S A S OA



Joseba SarrionandiaIurretan jaio zen, 1958ko apirilaren 13an. Filologian Lizentziatua da, Pott bandaren sortzaileetakoa, eta euskal lite-ratura ia genero guztietan aberastu duena. Poesiazkoa izan zen Sarrionandiaren lehen liburua eta poesia egiten se-gitu du harrezkero.

Bere antologia pertsonalak –Marinel zaharrak (1987)– eta nonahiko eta noiznahiko poema kutunen bildumak –Iz-kiriaturik aurkitu ditudan ene poemak (1985), Hezurrezko xirulak (1991)– ahaztu gabe, hiru dira egilearen poema-liburu inportanteenak, bere bizitzako arlo bana hartzen dutenak.

ITSASOAZ GOGOETA

Gure oroitzapenakItsas galeretako oholak bezalaEz dira itsas hondoan

Ezabatzen,Ez dute inongo porturik

Helburu,Gure oroitzapenakItsas galeretako oholak bezalaUr gainean linburtuz doaz,Jitoan uhainek eraginakDesegin ezin eta

xederik gabe.

Lar hurrin kalatxori hezurrezOsaturiko hondartzak.

Jon Mirande (1925-1972)Ez ditu poesia asko idatzi, baina bere lanak oso ezagunak dira beren zentzu berritzaile eta kritikoagatik. Hori izanda, hain zuzen, euskera garaikidearen literatur modernoaren mugarrietako bat. Poliglota zen eta 12 hizkuntza men-peratzen zituen. Lehenbiziko idazlanak 1948an egin zituen Gernika aldizkarian. Bere nobelen artean “Ahijada” idaz-lana nabarmentzen da. Liburu honetan amodiozko istorioa kontatzen da. Garai hartan eskandalua izan zen. 1972koabenduaren 28an, segur aski, hil zen.

UNDINA

Itxaso urrunen harmonietanUhinen alhaba jaio zinaden.Geroztik zabiltza zure orhoitzanIzaro gardenak ezin eriden.

298

1-B P O E S I A E TA I T S A S OA



299

1-BP O E S I A E TA I T S A S OA

Eguerdi handiko iguzki-sapakErre izaroak. HegoialderantzItxasneskak dantzan –zure ahizpak-Dihardute hantxe, bainan zuk ahantz...

Eta, dela hantxe zohardi thipilUhin geldituen gainean, gauetan,Itxasneskak oro, elkhar maitez, bilDeitez leihorrerat argizaritan.

Zuk ahizpen dantzak utzi dituzu,Irrikaz jin zara izotz-aldera;Elhur, iphar-haize, gaupe odeitsuHor dituzu: gure ganat jin zara

Geroztik zabiltza gure iphartarItxaso hotzetan. Noizetik behinBeha zakozkigu, bihotzean har;Eta guk so’ ginda bazoaz arin.

Ontzitan jarraikiz gizon-ametsa......bainan alpherretan ihes joan zoazet’ itxaslariak, beldur itxesa,itzuli behar du arraun-indarraz.

Minetan daukazu giza-gogoa,Ainigma zaitugu adimenentzat.Nor zara? Alar bethi gezurrezkoa?Gogorapen, ala dirudi soil bat?

Poesiak irakurri ondoren, poeta bakoitzaren bizitzari buruzko informazioa bilatuko duzu, eta batez ere lan honi bu-ruz, idazlea lan hori idaztera bultzatu zuen arrazoia aztertuz.

JOSEBA SARRIONANDIA

JON MIRANDE



300

1-B P O E S I A E TA I T S A S OA

Poesia bakoitzak transmititzen dizunari buruzko gogoeta egin:

Zer iradokitzen dizu poesiak? Zure ustez, zein sentimendu edobizipen transmititu nahi ditu idazleak?

JOSEBA SARRIONANDIA

JON MIRANDE

IDATZI HEMEN ZURE POESIA


Objetivos:

• Conocer poemas relacionados con el marcorrespondientes a diversas épocas de la li-teratura.

• Elaborar su propia poesía de forma coope-rativa.

Duración: Más de 60´

Desarrollo de la actividad:

1. La actividad comienza con la lectura en voz alta delas tres poesías. Cada una de ellas será leída por doso tres personas, mientras el resto del grupo observalas diferencias entre lo que les sugiere cada lectura.Las mismas personas que han leído las poesías pue-den expresar sus vivencias.

A continuación, se comentan las diferencias que per-ciben entre las tres poesías, teniendo en cuenta elmomento biográfico de su autor o autora al escribirsu obra y las distintas épocas en las que están escri-tas. Para ello han de buscar documentación sobrecada poeta, sobre su vida, investigando donde se en-marca su obra y los factores que han podido influir alescribir esta poesía.

2. La audición de las tres obras permite extraer unosritmos que forman parte de ellas y que, tras identifi-carlos, pueden ser marcados con palmas o instru-mentos de percusión, diferenciando los propios decada poesía.

Tras ello, se puede buscar la posibilidad de ponerlesmúsica para recitarlas; se pueden usar instrumentosmusicales, la propia voz emitiendo sonidos, o músicasque, por sus características, puedan ir acordes concada poesía.

3. La obra de Alfonsina Storni, “Alfonsina y el Mar”se puede encontrar en forma de canción en la obrade la cantautora Mercedes Sosa. Su audición puedepermitir establecer las diferencias entre una poesíaleída y cantada, fijándose en diversos aspectos:

• Observar el ritmo.• El tono de voz.• La melodía.• La intensidad del sonido.• El carácter de la obra (alegre, triste, melancóli-

co…)

4. Para finalizar, se propone al alumnado que, en pe-queños grupos, escriba una poesía relacionada con elmar. El modo de hacerlo es el siguiente:• Cada persona piensa en el mar y expresa una pala-

bra que le sea sugerida por ese pensamiento.• Se juntan las cuatro o cinco palabras de cada grupo

y, a partir de ellas, hacen una poesía.• Cuando todos los grupos han finalizado, se leen en

voz alta para todo el grupo.

Material necesario:

• Fichas para el alumnado.• Radiocasete y música.• Material de papelería

Áreas curriculares que se abarcan: Lengua y Li-teratura y Música.


301

1-AL A P O E S I A Y E L M A R


Rosalía de Castro (1.837-1.885)Nació en Santiago de Compostela. Era hija ilegítima, lo que siemprele produjo una gran amargura. Se casó con Manuel Murguía, un no-table historiador gallego, con el que vivió en distintos sitios de Cas-tilla. Pero Rosalía no se encontraba a gusto fuera de su Galicia, asíque regresaron y vivieron en La Coruña, Santiago y Padrón, dondemoriría. Su vida estuvo llena de penalidades, a pesar del aprecio quesiempre le mostró la gente de su tierra.

YO NO SÉ…

Del mar azul las transparentes olasmientras blandas murmuran

sobre la arena, hasta mis pies rodando,tentadoras me besan y me buscan

Inquietas lamen de mi planta el borde,lánzanme airosas su nevada espuma,y pienso que me llaman, que me atraen

hacia sus alas húmedas.Mas cuando ansiosa quiero

seguirlas por la lípida llanura,se hunde mi pie en la linfa transparente

y ellas de mí se burlan.

Juan Ramón Jiménez (1.881-1.958)Nació en Moguer (Huelva) de familia acomodada. Se dedica por entero a la poesía, siendo ya en 1.900 un poetaconocido luchando por el modernismo, adoptando la postura de poeta puro. En 1.916 se casa con Zenobia Cam-prubí, con quien vive en Madrid hasta que la guerra les obliga a iniciar un largo peregrinaje por América. Perma-neció en el exilio hasta su muerte, habiéndole concedido dos años antes el Premio Nobel de Literatura.

SOLEDAD

En ti estás todo, mar, y sin embargo,¡qué sin ti estás, qué sólo,qué lejos, siempre, de ti mismo!

Abierto en mil heridas, cada instante,cual mi frente,tus olas van, como mis pensamientos,y vienen, van y vienen,besándose, apartándose,con un eterno conocerse,mar, y desconocerse.

Eres tú, y no lo sabes,tu corazón te late y no lo sientes…¡Qué plenitud de soledad, mar solo!.

302


1-B L A P O E S I A Y E L M A R


Alfonsina Storni (1.892-1.938)Nació en Capriasca (Suiza), de donde era originaria su familia, pero se crió en Argentina. Fue una mujer valiente,que luchó por la independencia de las mujeres y vivió de acuerdo con sus principios en medio de una sociedadque la rechazaba. Se suicidó en el Mar de Plata (Argentina) el mismo año que lo hacía Leopoldo Lugones y unodespués Horacio Quiroga.

ALFONSINA Y EL MAR

Por la blanda arena que lame el marsu pequeña huella, no vuelve másy un sendero solo, de pena y silencio, llevóhasta el agua profunday un sendero sólo de penas mudas llevóhasta la espuma

Sabes Dios que angustias te acompañóque dolores viejos, calló tu vozpara recostarte arrullada en el canto, de lascaracolas marinasla canción que canta en el fondo oscuro del marla caracola

Te vas Alfonsina con tu soledadque poemas nuevos fuiste a buscary una voz antigua de viento y de marte requiebra el almay la está llevandoy te vas, hacia allá, como en sueñosdormida Alfonsina, vestida de mar

Cinco sirenitas te llevaránpor caminos de algas y de coraly fosforescentes caballos marinos haránuna ronda a tu ladoy los habitantes del agua van a jugarpronto a tu lado

Bájame la lámpara un poco másdéjame que duerma nodriza en pazy si llama él no le digas que estoydile que Alfonsina se ha idoy si llama él, no le digas nunca que estoy dile que me he ido

Te vas Alfonsina con tu soledadque poemas nuevos fuiste a buscary una voz antigua de viento y de marte requiebra el almay la está llevandoy te vas, hacia allá, como en sueñosdormida Alfonsina, vestida de mar

303


1-BL A P O E S I A Y E L M A R


Tras la lectura de las poesías, vas a buscar información sobre la vida de cada poeta, y sobre esta obra en concre-to, investigando acerca de lo que le incitó a escribirla.

ROSALÍA DE CASTRO

JUAN RAMON JIMÉNEZ

ALFONSINA STORNI

Reflexiona sobre lo que te transmite cada poesía:

Qué te sugiere la poesía Qué sentimientos o vivencias crees que quiere transmitir

su autor o autora

ROSALÍA DE CASTRO

JUAN RAMÓN JIMÉNEZ

ALFONSINA STORNI

304


1-B L A P O E S I A Y E L M A R


305


1-BL A P O E S I A Y E L M A R

ESCRIBE AQUÍ TU POESIA



306

I T S A S PA I S A J E A R E N TA I L E R R A2-A

Helburuak:

• Itsas paisajea behatzea.

• Kolorearen bitartez, paisajea begiratuz ja-sotako pertzepzioak azaltzea.

• Pertsona guztiok irudiak modu berean ezditugula barneratzen konprobatzea.

Iraupena:

Iraupena aldaktu egin daiteke, gaia zenbat sakondunahi denaren arabera.


Jarduera hau egiteko orduan, interesgarriagoa izandaiteke itsasoarekin kontaktuan egotea. Inguruarekinzuzenean bizitako esperientziaren bitartez, ikusitakoirudia hobetu barneratu eta ondoren hobeto azaldu-ko dugu. Hala eta guztiz ere, ikasgelan ere egin daite-ke, nahiz eta emaitzak desberdinak izango diren.

1. Jarduera hau egiteko itsas paisajea ikusi behar da.Hori bi modutara egin daiteke:• Itsasoa hurbil dagoela aprobetxatuz edo kostaldera

irteera bat eginez.• Ikasgelan, argazki batekin, edo ikasleek itsasoaren

irudi bati buruz duten oroimenarekin.

Aukeraren arabera, behatzeko denbora aldatu egindaiteke. Irakaslea arduratuko da denbora zehazteaz.Garrantzitsua da pertsona bakoitzak nahikoa denbo-ra edukitzea iriudia barneratzeko, kontuan hartzenbadugu pertsona bakoitzaren erritmoak ez direla ber-dinak.

2. Behatzeko denbora igaro ondoren, taldeari beha-tutako eta barneratutako itsas paisajea azaltzeko es-katuko zaio kolorearen bidez. Horrez gain zera azpi-marratu behar da: paisajea ez dela irudikatu beharden bezalakoa bakarrik, irudi horrek iradokitzen di-zuna baizik. Horretarako behar den materiala eman-go zaio talde bakoitzari.

3. Ikasleei esango zaie ikusi duten paisajeari buruzkoikuspegi berri bat emateko aukera dagoela. Horreta-

rako pertsona bakoitzari buruhausgarri baten piezabat emango zaio. Pieza horretan bere paisajea pinta-tutako du eta ondoren taldeko beste pertsonek egin-dako gainerako piezekin batera jarriko da. Horrela,irudi kolektibo batek irudi indibidual multzo bat bil-duko du.Taldea osatzen duten pertsona kopuruaren arabera,buruhausgarri bat edo gehiagoren piezak banatukodira.

4. Lan guztiak bukatu ondoren, horman jarriko diraeta haien inguruan jarrita lan guztiak behatuko dira,lan multzoa eta lan bakoitza banan-banan aztertuz.Horretarako arreta berezia jarriko da honetan:

• Erabilitako koloreak: bakarrik, nahastuta, kolore be-rriak osatuz, tonalitate biziak, leunak…

• Formak: biribilak, geometrikoak, zein tamainakoakdiren …

• Izaki bizidunen edo bizigabeen marrakzi espezifiko-ak

• Azaltzen diren elementuak: ezarritako lehentasunak• Azaltzen ez diren elementuak: zergatik?• Elementu motak: naturalak edo artifizialak

Garrantzitsua da behatzerakoan eta bai isladatzera-koan pertsona bakoitzak bere bizipenak adieraztea,eta baita prozesuan zehar aurkitu dituen zailtasun etaerraztasunak ere.

5. Beste aukera bat honakoa izan daiteke: lokatza era-bili daiteke modelatu eta pintatzeko, pinturarekinplanteatutako ideia beratik abiatuz.



307

I T S A S PA I S A J E A R E N TA I L E R R A 2-A

Materiala:

• Argazkiak edo irudiak itsasora irteerarik ez eginezgero.

• Uretako pinturak.• Pintzelak eta kristalezko poteak.• Akuarelentzako paper berezia.• Trapu edo gasak pintzelak lehortzeko.

Hartzen dituen curriculum arloak: Plastika etaikus-hezkuntza.



308

KO S TA L D E A B A B E S T U Z

Helburuak:

• Kostaldea babesteko eta kontserbatzekoekintzetan parte hartea bai indibidualki nolakolektiboki ere.

• Beste pertsona batzuk bultzatzea kostalde-ko ingurua babestera.

• Jasotako informazioa transmititzea.

Iraupena:

Irakasleek esaten dutenaren arabera.


Jarduera honen iraupena aldakorra izan daiteke aur-keztutako proposamenen aukeraren arabera eta ho-rietan zenbat sakondu nahi denaren arabera.

Jarduerak honetan datza: “Kostaldearen Astea” anto-latu. Horren inguruan testuinguru berearen barruankokatutako hainbat jarduera iradokitzen dira. Horre-kin inplikatu nahi dira alde batetik, unitate didaktiko-ko lan guztia garatu duten ikasleak, eta, bestetik, ikas-tetxeko beste talde batzuk, familiak eta baita auzokojendea beharrezkoa baldin bada. Horretarako honakoekintza hauek proposatzen dira:

1. Erakusketa diseinatu eta egin:

Panel edo hormirudi batzuetan ikasleak egindako la-nen bitartez bildutako informazioa jasotzen da. Ho-rretarako, testua, grafikoak, irudiak eta marrazkiakkonbinatu daitezke. Oso garrantzitsua da sormenakonbinazio hori erakargarriagoa izan dadin.

Erakusketa honen barruan arrantza portu baten ma-keta egin daiteke. Horretarako argazkiak, bideoa edoirteeran jasotako marrazkiak erabiliko dira. Irteerarikez bada egin informazioa eta dokumentazioa bilatubeharko da. Maketaren eusgarria egiteko honako ma-terial hauek erabili daitezke: kartoia, papera, egurra(marketeria tailerra); itsaslabarrak eta dunak egitekomaché papera, itsasoarentzako paper urdina eta hon-dartza egiteko hondarra. Itsasontzi baten maketa erejar daiteke. Maketa horretan itsasontziaren zati ga-rrantzitsuenak seinalatuko dira.

Erakusketa ikastetxean jarriko da denek ikusteko mo-duan. Erakusketa horretatik abiatuz kostaldeari bu-ruzko jardueraren bat ere egin daiteke. Argi utzi be-har da erakusketa hori “Kostaldearen Astea”renbarruan kokatuta dagoela.

2. Kostaldea babestu eta kontserbatzearen al-deko firma bilketa

Erakusketaren inguruan edo erakusketatik at sinadu-ra bilketa bat egin daiteke ikastetxean edo ikastetxe-tik kanpo. Sinadura bilketa horren bitartez kostaldeababestearen aldeko jarrera erakutsiko da. Horretara-

ko dokumentu bat egin be-harko dute sinadura bilketahorren arrazoi eta beharrakazalduz. Sinadura honakotoki hauetara bidali daitez-ke:

• EAEko erakundeetara,esate baterako: IngurugiroSailordetza eta Eusko Jaur-laritzako Nekazaritza etaArrantza Saila.

• Ingurugiro Ministeriora.• Greenpeace: beraiek gara-

tutako kanpainaren bate-kin atxikimendua adiera-ziz.

3-A



309

KO S TA L D E A B A B E S T U Z

• Beste erakunde ezagun batzuk.

3. Kostaldearen aldeko ekintza

Ikastetxeari, familiei eta auzokoei zabaldutako deialdibaten bitartez, taldeak ekintza bat antolatu beharkodu, egun baten edo goiz batean zehar, KostaldearenAsteko programaren barruan. Taldeak berak ekintzazehaztu beharko du, esate baterako: hondartza garbi-tu, oinezko ibilbideren bat egin jendeari ikastetxeanegiten ari diren lanari buruzko informazioa emanez,jokoak eta jarduerak antolatu hondartzan inguruaerrespetatuz... Horretarako parte hartu nahi dutenkolektiboei informazioa eman behar diete, eskura di-tuzten baliabide guztiak erabiliz.

Materiala:

• Ikasleen fitxak eta unitate didaktikoan egindako la-nak.

• Argazkiak, bideoa eta irteeran jasotako irudiak.• Tamaina desberdineko kartoiak eta kartulinak.• Erakusketan erabili daitezkeen hainbat objektu: on-

tziak, ohialak, pilak…• Egurra (hautazkoa marketeria tailerrerako)• Maché papera (hautazkoa)• Hondarra (hautazkoa)• Sinadurak jasotzeko dokumentua.• Erakunde eta taldeen helbideak.• Eskulanetarako materiala.

Hartzen dituen curriculum arloak: Natur Zien-tziak, Gizarte Zientziak, Hizkuntza eta Literatura, Eus-kera, Plastika eta ikus-hezkuntza, Teknologia, Etica,Gorputz Hezkuntza.

3-A



310

B E H I N B AT E A N B A Z E N B A L E A … . .

Helburuak:

• Itsasoan eta kostaldean itsas animalien ingu-ruan gertatzen diren gertakizunei buruzkohausnarketa egitea.

• Ikasleen sormenerako gaitasuna garatzea.

Iraupena:

Gutxienez 60´-ko bi saio


Bale batek bere bizitza eta berak eta bere espezie be-rekoek gainditu behar dituzten erasoei aurre egitekodituzten zailtasunak kontatzen ditu.

Jardueraren hasieran testu hau emango zaie ikasleei.Testu hau ozenki irakur daiteke. Istorio horretatikabiatuz, haur txikientzako ipuin bat egin daiteke ma-

rrazki eta guzti. Zein adinetarako idatziko duten au-kera emango zaie. Horretarako adierazpen mota guz-tiak, musika eta abar erabili ditzakete. Oso garrantzi-tsua da ikasleen sormen gaitasuna martxan jartzeaamaiera itsaropentsua emateko.

Azkenik, parte hartze erronda bat egingo da pertso-na bakoitzaren lana ezagutzeko. Edo trukea egingo dapatxadaz ipuin guztiak begiratu ahal izateko.

Materiala:

• Ikasleen fitxa.• Kasetea eta musika.• Eskulanetarako materiala

Hartzen dituen curriculum arloak: Natur Zien-tziak, Gizarte Zientziak, Hizkuntza eta Literatura,Plastika eta ikus-hezkuntza, Musika.

4-A



311

B E H I N B AT E A B B A Z E N B A L E A … . . 4-B

XAHUTZAILEAK

Nekatuta nago, oso nekatuta. Orain itsasoa ordezkatzen duen brumak, jaten eman diezaket. Egia esan, janari baka-rra da, bai nire gorputzarentza eta bai nire begientzat ere. Era berean nire belarrietara heltzen den soinu bakarrada, ozeanoetan jadanik ez baitaude planktoenaren algara kosmikoaren artean milaka kilometro zeharkatzen zituz-ten amodiozko dei eder haiek. Orain, inork ezabatu ezin dituen eta dena zikintzen duen elizeak bakarrik entzutendira. Eta horrelaxe eman bederatzi urte. Bakarrik. Eta ez saiatu ez naizelako.Txoko guztiak miatu ditut, nire espeziebereko inor ikusi gabe. Koipe orban hori gure odolarekin behin baino gehiagotan nola zikintzen den ikusi dut baka-rrik. Baina hori ez da larriena, nahiz eta guztiak bezala errepikaezinak garen.

Garrantzitsuena zera da: itsas hondoak egarria dauka, iturburuak bukatu egin direlako, argi izpiak lehortu egin diraeta garbitasunaren mekanika hondatu egin da. Ez baita ahaztu behar gu, zerutik murgildutakook zenbat edaten du-gun: urdinak ozeanoetako iturri betierekotik edaten duen adina. Eta ziklo honen erdian, ia-ia lur jota, zuek eta zuei ja-ten ematen dizuen hori zaudete. Baina malko gutxi batzuen gardentasun pikardatua geratzen da. Eta malko horiekez dira nahikoa berriro ere martxan jartzeko.

Hemen handi honetan dena elkartzen baita: hemen itsasoratzen dira hondakinak. Hemen harrapakeriak altsumaketeten ditu. Hemen gizonen hurrats beltzak aurrera egiten du inolako oztoporik gabe. Eta itzalak dena hartzen du.Agur zaitezte hemen baitago guztiaren hilobia, hemen sortu baitzen dena.

Harrituta,

BALEA

Joakin Araujo-ren “Todavía” liburutik


BIBLIOGRAFIA ETAIKUS-ENTZUNEZKO

BALIABIDEAK

Azterkosta • Bibliografia 28/1/04 17:19 Página 313

Jarraian,Azterkostako unitate didaktikoak diseinatze-an eta egitean erabilitako baliabide bibliografikoakazalduko ditugu.

Lehenengo, unitateetan egindako lanari jarraipenaemateko eta sakontzeko aholkatzen diren liburuak ja-rri ditugu. Liburu bakoitzari buruzko aipamentxo batere irakur daiteke, edukiaren nondik norakoa jakite-ko.

GUÍA DE ACTIVIDADES PARA LA EDUCA-CIÓN AMBIENTAL. Hábitat. Franquesa,Teresa etabeste batzuk. Argitalpen Zentroa, Idazkaritza NagusiTeknikoa. Ingurugiro Ministerioa. Madril, 1996.

Hezitzaileei zuzenduta dago, bai hezkuntza arautuanbai ez-arautuan aritzen direnei. Bertan 50 jardueraazaltzen dira zehatz-mehatz eta ondorengo helburuakbetetzera bideratuta daude: ingurugiroarekiko senti-kortzea eta kontzientziatzea, printzipio ekologikoenezguera, ondare naturala eta kulturala kudeatzen etakontserbatzen ikastea, ingurugiro arazoak ulertzeaeta joerak eztabaidatzea.

Proposatutako jarduerak egiteko beharrezko datuguztiak ematen ditu. Ondo osatua. Maila guztietarakojarduera egokiak aurki daitezke.

URDAIBAIRI BURUZKO MINIGIDA. URDAI-BAIKO AZTERLARI TXIKIENTZAKO BEHA-KETA-KOADERNOA. Díez Salinas, Mónica etaValverde, Mikel. Unesco Etxea. Bizkaiko Foru Aldun-dia, Ingurugiro eta Lurralde Ekintza Saila. Bilbo, 1997.

Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren aberastasun natu-rala eta ondare kulturala ezagutzeko landa koadernoada. 10 eta 12 urte arteko gazteentzat. Formatua zeinedukia adin horretako gazteentzat erakargarriak etaegokiak dira.

INVESTIGANDO A LA ORILLA DEL MAR. Ji-ménez Aleixandre, Mª Pilar.Teide argitaletxea, 1986.

Itsasertzean gertatzen denari buruzko azalpen ulerte-rrazak eskaintzen ditu, oso ilustrazio argigarriekin,gainera. Horrez gain, kostaldea ezagutzeko jardueraugari proposatzen ditu. Interesgarria izan daiteke Le-hen Hezkuntzako 3. ziklotik aurrerakoentzat.

LA RASAY SU ENTORNO. UNIDAD DIDÁC-TICA DE ZUMAIA. Orixol Elkartea. Eusko Jaurla-ritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. Gasteiz, 1995.

Unitate hau bereziki Bigarren Hezkuntzako 2. ziklokoikasleentzat dago prestatuta. 60 jarduera inguru pro-posatzen ditu Zumaia eta inguruak ezagutzeko: klima,geologia, landaredia eta fauna, ekosistemak eta gizaekintzak. Baina batez ere abrasio zabalune edo plata-formako ekosistema jorratzen du. Jarduera gehienakitsasertz ingurunearen ezagutza orokorra lantzekoegokitu ahal dira.

CUADERNO DE CAMPO BUSTURIA-TXA-TXARRAMENDI. ITINERARIO ECOLÓGI-CO. Aixerreku, natur gidak.

Koaderno honetan irakurleari Urdaibaiko inguru na-turala erakusten zaio: padura, dunak, landazabal atlan-tikoa, artadi kantauriarra eta abar, labur eta samur gai-nera. Hizkuntza ulerterraza, ilustrazioekin.

ITINERARIO ECOLÓGICO DE LA BAHÍADE SANTOÑA. Aja, J.J. eta beste batzuk. Santander,1987. Diputación Regional de Cantabria.

Escalante itsasadarraren estuarioan ibilbide osoa egi-teko gida. Bertan jarraitzen diren pausoak eta ingu-ruari behatzeko metodoak antzeko beste itsasada-rretan ere erabil daitezke. Batik bat BigarrenHezkuntzako ikasleentzat da egokia.

LA SENDA DE LA NATURALEZA. COSTASYPLAYAS. Swallow, Su. SM argitaletxea. Madril, 1988.

Ilustrazioz betetako liburua, oso erakargarria. Euro-pako kostaldeetako landare eta animaliak nola bizi di-ren azaltzen du, eta nola bilatu eta nola behatu erebai.

LOS RECURSOS PESQUEROS Y LA INDUS-TRIA CONSERVERA DE URDAIBAI. OrbelaElkartea. Eusko Jaurlaritzak, Urdaibaiko Patronatuaketa Eroskik lagunduta.

Argitalpen labur honetan hizkuntza ulerterraza erabi-liz arrain kontserbei buruzko informazioa ematen da:zer diren, nola fabrikatzen diren, zein osagai eta zeinontzi erabiltzen diren. Halaber, lan honen beste hel-buru bat arazo batzuen aurrean sentsibilizatzea da:

B I B L I O G R A F I A E TA I K U S - E N T Z U N E Z K O B A L I A B I D E A K

B I B L I O G R A F I A

315

1




gehiegizko arrantza, arrantza aparailu ez-selektiboaketa itsas kutsadura.

IIHII-CEIDAREN MATERIALAK: ¿NONDAGO HARRY? UNITATE DIDAKTIKOA.

Material hauetan itsasertza lantzeko jarduera batzukproposatzen dira eta itsas ekosistemako zenbait al-derdiri buruzko dokumentu osagarri pedagogikoaketa informatiboak ematen dira.

AZTERKOSTA, EZAGUTU ETA MAITATU97. IIHII-CEIDA. Eusko Jaurlaritzako Lurralde Antola-mendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailak argitaratua.Vitoria 1999.

Azterkosta Programaren urteko txostena. Bertan,Az-terkostako irteera materiala ez ezik, euskal kostalde-ari buruzko informazio osagarria ere jasotzen da.

DOCUMENTACIÓN COASTWATCH; ESTU-DIO DE LA CONTAMINACIÓN LITORAL(DOSIER). Departamento de Ingeniería de la Cons-trucción de la Universidad Politécnica de Valencia.1997

Coastwatch proiektuaren deskribapena. Halaber, le-geak eta arteztarauak jasotzen dira eta itsasertza in-terpretatzeko eskuliburutxo bat ere bai, espezie ohi-koenekin.

MANUAL DE INTERPRETACIÓN DEL LITO-RAL. Eduardo Peris Mora.Argitaratzailea: FundaciónCultural de la Caja de Ahorros del Mediterráneo.Ali-cante, 1995.

Itsasertza ekosistemaren alderdi orokorrak azaltzenditu.Halaber,kostaldea babesteko legedia aipatzen du.Horrez gain, Coastwatch proiektua zehatz-mehatzdeskribatzen du.

A LA ORILLA DEL MAR; CARPETA DE NA-TURALEZA. Carlos Cegarra Ximénez eta bestebatzuk. Ingurugirorako eta Naturarako Agentziak ar-gitaratua, 1991

Fitxa bidezko material didaktikoa, itsasoko hainbatgairi buruzko informazioa jasotzeko.

COMPARTIR EL AMOR POR LA NATURALE-ZA. Joseph Cornell. Ibis argitaletxea. Bartzelona, 1994.

• • •

Sakondu beharreko gaiaren arabera interesgarriakizan daitezkeen beste liburu batzuk, ere, jarraian azal-tzen dira.

DOSSIER GREENPEACE. EL MEDITERRÁ-NEO. Greenpeacek eta Integralek argitaratua. Pas-tor, Xavier eta beste batzuk. Bartzelona.

Mediterraneo itsasoa mehatxatzen duten arriskuakaztertzen dira: kutsadura, nuklearizazioa, turismoareneraginez itsasertza hondatzea, gehiegizko arrantza,kostaldeko eta itsasoko habitatak suntsitzea eta abar.

PÁJAROS. CÓMO OBSERVAR Y ENTENDEREL MUNDO MARAVILLOSO DE LOS PÁJA-ROS. Biblioteca exploramundos. Bailey, Jill eta Bur-nie, David. SM argitaletxea. Londres, 1992.

Ilustrazioak, argazkiak eta testua erabiliz liburu hone-tan hegaztiak nolakoak diren, nola bizi diren eta nolabehatu behar diren azaltzen da.Adin guztietarako go-mendagarria da, baina bereziki haurrentzat eta gazte-entzat.

LA GUERRA NEGRA. IMPACTO ECOLÓGI-CO DEL CONFLICTO DEL GOLFO. Araujo, Jo-aquín. Biblioteca de El Sol. Compañía Europea de Co-municación e Información, S.A.-k argitaratua.Bartzelona, 1991.

Liburu honetan datu asko ematen dira Golkoko ge-rrari buruz, gerraren eragin ekologikoaren ikuspegiaizateko. Gure gaiari dagokionez, bereziki interesgarriada ekosistema urtarrean marea beltzen eraginari bu-ruzko kapitulua,“Itsasoaren gainean lutoa” izenekoa.

MIL AÑOS DE CUENTOS DEL MAR. Hainbategile. Edelvives argitaletxea.

Herrialde eta kultura desberdinetako ipuin eta kon-dairen bilduma, baina guztiak itsasoarekin erlazionatu-takoak.Ipuin bakoitzean zehazten da, ipuin entzulearen gu-

316

1


txieneko adina eta irakurketaren batez besteko irau-pena. Ipuinak nola kontatu behar diren jakiteko argi-bideak ematen dira.

UN CIENTÍFICO A LA ORILLA DEL MAR. S.Trefil, James. Planeta argitaletxea. Bartzelona, 1989.

Itsasoko misterioen ikuspuntu zientifikoa eskaintzendu. Ikuspuntu fisiko eta kimikotik hainbat fenomeno-ren azalpena ematen da: uraren gazitasuna, olatuen ja-torria, mareak eta horiek planetako bizitzan duteneragina, hondartza eta kostaldeen eraketa eta higadu-ra eta abar. Zientzia fisiko eta kimikoaren alorreanezer ez dakitenentzat agian konplikatu samarra izandaiteke, baina gai horietaz ezagutzak izanez gero inte-resgarria. Irakasleentzat gomendagarria.

BIBLIOTECA DE LOS EXPERIMENTOS. EX-PERIMENTOS Y HECHOS ECOLÓGICOS.Harlow, Rosie eta Morgan, Sally. Everest argitaletxea.Leon, 1997.

Ekologiako gai batzuk jorratzen dira azalpen ulerte-rrazak, ilustrazioak eta jarduera praktikoen bidez. Le-hen Hezkuntzako 2. ziklotik aurrerakoentzat.

ESTUDIO MEDIO AMBIENTAL SOBRE LACOSTA VIZCAÍNA. VIII. LIBURUKIA (DO-SIERRA). Javier Valle eta beste batzuk. Gurutze Go-rria, Ingurugiro Alorra.

Bizkaiko kostaldearen egoerari buruzko txostena da.Isurkien ondorio kaltegarriak aztertu eta konponbi-deak proposatzen ditu etorkizunerako.

LA POLUCIÓN DE LOS MARES.Tony Hare. SMargitaletxea. Madril, 1991.

Isuriek itsasoko bizitzan eragindako hainbat arazoazaltzen ditu.

EL ABANDONO DE LOS OCÉANOS: POLÍ-TICAS PARA SU RECUPERACIÓN.Weber, Pe-ter. Bakeaz argitaletxea. 1993

Giza jarduerek itsasoan eragindako arazoak eta itsa-soa berreskuratzeko aukera errealak aztertzen ditu.

MARES Y COSTAS; COLECCIÓN EL JOVENINVESTIGADOR.Terry Jennings. Madril, 1987. S.M.argitaletxea.

Itsasoari lotutako hainbat gai jorratzen ditu. Horreta-rako galderak, eginkisunak eta esperimentu errazakeskaintzen ditu, lanerako atal batzuetan antolatuta.

APROXIMACIÓN A UN ECOSISTEMA LITO-RAL; LA PLAYA DE ARENA. Julia Espluges etabeste batzuk.Valentziako Generalitat-ek argitaratua.

Ikasleentzako landa koadernoa da. Material didaktikohonen bidez hondartzari buruzko informazioa jaso-tzen da (bai alderdi fisikoak, bai biologikoak).

ECOSISTEMA LITORAL, GUÍA DE ESTU-DIO. Grupo Quercus. Ereinek argitaratua. Donostia,1986.

Gida txiki honetan Bizkaiko La Arena hondartzan ibil-bide bat proposatzen da eta bertako espezieak azal-tzen dira.

FAUNA Y FLORA DEL MAR MEDITERRÁ-NEO. Riedl, R. Omega argitaletxea. 1986.

Mediterraneo itsasoko berezko faunaren eta florarendeskribapen zientifikoa.

BIOLOGÍA MARINA BÁSICA. Fincham A.A. Edi-ciones Omega. Bartzelona, 1987.

Ikuspuntu zientifikotik itsasoko bizitzaren alderdi fisi-ko, biologiko eta geologikoen azterketa orokorra.

PÉRDIDAS NETAS; PESCA, EMPLEO Y ME-DIO AMBIENTE. Peter Weber. Bakeaz-ek argitara-tua. Bilbao, 1994

Gehiegizko arrantzak eragindako arazoak jorratzenditu. Arrantza harrapaketetan izandako gorabehereiburuzko datuak ematen dira.

• • •

Azkenik, aldian-behin kontsultatutako lanak aipatukoditugu: atlasa, entziklopediak, katalogoak, gidak eta abar.



317

1



FAUNA DE EUSKAL HERRIA. Ibáñez, Miguel etabeste batzuk. Kriselu argitaletxea. Donostia, 1986.

Euskal Herrian bizi den lurreko, ur kontinentaletakoeta itsasoko faunaren gida. Lan interesgarria da, motaguztietako irakurleentzat egokia, dibulgaziozkoa, lor-tzeko eta ulertzeko erraza.

AVIFAUNA DE LA RÍA DE GERNIKA. Galarza,Aitor eta Domínguez, Angel. Bizkaiko Foru Aldundia.Nekazaritza Saila. Bilbo, 1989.

Urdaibai inguruko hegaztiei buruzko azterketa osoosatua. Erabat erabilgarria da, bai ezagutza zientifiko-rako, baita hegaztiak atsegin hutsagatik behatzeko ere.Ilustrazio eta argazki onak.

GRAN ATLAS HISTÓRICO DEL MUNDOVASCO. El Mundo País Vasco argitaletxea. Bilbo,1994.

ITSASOA. EL MAR DE EUSKAL HERRIA. Lanaturaleza, el hombre y su historia. Etor argitaletxea.Donostia, 1989.

CATÁLOGOABIERTO DE ESPACIOS NATU-RALES RELEVANTES DE LA CAPV. Lizaur Su-kia, Xavier eta beste batzuk. Eusko Jaurlaritzaren Ar-gitalpen Zerbitzu Nagusia. Gasteiz, 1996.

NATURALEZA AMENAZADA. Correas Galán,Ana eta Varela Simó, Juan Mª. Sopec argitaletxea. Ma-dril, 1996.

MATERIALES DE EDUCACIÓN AMBIEN-TAL. IIHII-CEIDA. Eusko Jaurlaritzako Lurralde Anto-lamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila. 1997.

318

B I B L I O G R A F I A1

I K U S - E N T Z U N E Z KO B A L I A B I D E A K2

ARRAIN SALMENTA. MERCABILBAO. ETB.Secorun, J.L. 1991. Iraupena: 5’. Hizkuntza: Euskara.

Denbora laburrean, Mercabilbaon arraina sartzen de-netik berriz ere irteten den arte zer egiten den azal-tzen da.Interesgarria izan daiteke Lehen Hezkuntzako 3. zi-klotik aurrera.

EUSKADIKO PORTUEN EGOERA ETA GE-ROA. Aretxabaleta, J. 1992. Iraupena: 28’. Hizkuntza:Euskara.

Kostaldeko portuak berritako Eusko Jaurlaritzarenplanak azaltzen dira. Gobernuaren ustez ekonomiaturismoaren eta aisialdiaren bidez sustatu beharradago, kirol portuak eraiki behar dira. Baina aurkakoiritziak ere azaltzen dira.

Bigarren Hezkuntzan erabil daiteke, batez ere biga-rren zikloan, itsasertzeko baliabideen kudeaketari bu-ruzko eztabaidarako oinarri gisa.

LA PESCA Y SU TRANSFORMACIÓN. Cobo,F. Antzinako dokumentua. Iraupena: 23’. Hizkuntza:Gaztelania.

Kontserba marka baten erreportaje publizitarioa da,60ko hamarkadan egina.Atun eta antxoa kontserbaknola egiten ziren azaltzen du. Garai hartako metodo-ak eta gaur egungoak, oro har, nahikoa antzekoakdira.Bestalde, garai hartan balearen arrantzari eta komer-tzializazioari buruz gehienek aldeko iritzia zuten etaerreportajean ikuspegi hori ematen digu, hau da, ba-liabide ekonomiko bidezko eta preziatu gisa.Dokumentu nahikoa bitxia da eta interesgarria izandaiteke garai hartako eta gaur egungo kontserbagin-


tzak alderatzeko, eta baita balearen arrantza histori-koki aztertzeko ere.

LA FIEBRE DE LA BALLENA. ETB. III Milenio.1993. Iraupena: 15’. Hizkuntza: Gaztelania.

1993an herrialde askok balearen arrantzari zegokionluzamendua sinatu zuten. Baina Norvegiak ez. Norve-gia herrialde aberatsa eta aurreratua izanik, ez daerraza ulertzen zergatik dagoen gainerako herrialde-en aurka balea batzuk arrantzatzea dela-eta. Errepor-taje honetan arrazoiak azaltzen dira.Bigarren Hezkuntzan erabil daiteke, gaiari buruzkojarduerak osatzeko edo eztabaidatzeko.

ARRANTZA.Llagostera, F. 1995. Iraupena: 24’. Hiz-kuntza: Euskara.

Mallorca, Galizia, Katalunia eta Euskal Herriko arran-tza mota batzuk erakusten dira: inguraketa sareekin,eskuzko sareekin, gauez argiekin, arrain sardak aurki-tzeko zundekin eta abar.Halaber, bideo honetan beste gai batzuei buruzkodatu interesgarriak ere ematen dira: arrainen jokaera,arrantza garaiak, traineru estropaden jatorria eta an-txoak erdikontserban nola prestatzen diren.Lehen Hezkuntzako 3. ziklotik aurrera erabiltzeko.

ITSAS GARBIA. Euskadiko Itsas Gazteria. 1997.Iraupena: 11’. Hizkuntza: Gaztelania.

“Itsas garbia” ingurugiroarekiko sentsibilizatzeko Eus-kadiko Itsas Gazteria elkarteak bultzatutako kanpai-naren leloa da. Itsasoarekin erlazionatutako jendearizuzenduta dago.Bideoan kanpainaren helburuak zeintzuk ziren etakanpaina nola garatu zen azaltzen da. Horrez gain, iru-di zirraragarriak azaltzen dira, Mediterraneoko hon-dakin solidoen kutsadurarenak.Lehen Hezkuntzako 2. ziklotik aurrera ere egokia da.Irudiak eta mezuak oso argiak dira.

TXINGUDI.Arrizabalaga, J. Eusko Jaurlaritzak argi-taratua. 1993. Iraupena: 14’. Hizkuntza: Euskara etagaztelania.Bidasoa estuarioaren aberastasun ekologikoa, bertaneragiten duten arazo ekologikoak eta inguru hori be-rreskuratzeko Eusko Jaurlaritzaren planak azaltzen

ditu. Irudiak onak dira eta bertan paduretako hegaztieta landaredi mota batzuk agertzen dira.Unitate didaktikoetan padura bisitatzeko gomenda-tzen da (hain zuzen ere Lehen Hezkuntzako 3. ziklo-an eta Bigarren Hezkuntzako 1. zikloan). Bideo irtee-ra horren osagarri gisa egokia izan daiteke. Bainakontuan izan bigarren zatian (Bidasoa estuariorakogobernuaren planak azaltzen dituenean) erabiltzenden hizkuntza konplikatu samarra dela eta ez delaulerterraza izango ikasleentzat. Horregatik, bideoanesaten dena ulertzeko agian irakasleen laguntza etaazalpenak beharrezkoak izango dira.

LA RASA MAREAL DE DEBA – ZUMAIA. In-sub Kultur Elkartea. 1991. Iraupena: 30’. Hizkuntza:Euskara eta gaztelania.

Marearteko zabalunea nola eratu zen eta berez nola-ko aberastasun biologikoa duen sakon eta argi azal-tzen du. Azterkostan landutako kontzeptu eta feno-menoak azaltzen dira, besteak beste espezieakingurunera egokitzea, itsaslabarren atzeraegitea, itsa-sertzeko flora eta fauna, algen komertzializazioa, kos-taldeko ekosisteman kalteak eragiten dituzten gizaekintzak eta abar. Flora eta faunaren irudiak zoraga-rriak dira.Merezi du erreportaje hau ikustea. Gainera, Azter-kostako jarduera askoren osagarria izan daiteke, baiLehen Hezkuntzan, baita Bigarrengoan ere.

PLENTZIAKO ITSASADARRA; NATURAERA GIZA-AZTARNA.Txipio Bai. 1996. Iraupena:24’. Hizkuntza: Euskara eta gaztelania.

Erreportajea bi zatitan banatuta dago. Lehenengoakondorengoak jorratzen ditu:

• Ibai adarraren kokapen geografikoa eta balia-bide naturalak.

• Estuarioaren jatorria eta eraketa.• Padurak: — Produktibitate organikoa.

— Giza Erabilera.— Berreskuratzeko prozesu natu-

ralak.Bigarren zatian, berriz, ondorengoak aztertzen dira:

• Plentziaren eraldaketa historiko, ekonomikoeta turistikoa.

• Duna sistema eta hondartzen eraketa.• Itsaslabarrak.


I K U S - E N T Z U N E Z KO B A L I A B I D E A K

319

2


PAUL WINTER.Missa Gaia (1982)Concert for the earth (1984)Whales alive (1987)Earth: voices of a planet (1990)Spanish Angel (1993)

Saxofonista hau planetaren kontserbazioan konpro-metituta dago eta bere lan batzuetan naturarekikosentikortasun handia erakusten du.Abesti batzuk itsaskantak dira, horietako gehienak ugaztunei buruzkoak(adibidez baleei eskainiak).

SAINT-SAËNS. “ANIMALIEN INAUTERIA”

DEBUSSY. “ITSASOA”

HAENDEL. “URETAKO MUSIKA”Musika klasikoko garai desberdinetako hiru obra.Hainbat diskoetxetan aurki daitezke (Deustche gra-mophon, Sony...)

GURE HEGAZTI URTARRAK. Kasetea

ESPAINIAKO HEZEGUNEETAKO HEGAZTIOHIKOENEN GIDA SOINUDUNA. Kasetea

Hainbat hegaztien hotsen grabazioa, hegaztiak identi-fikatzeko. CENEAM (Valsaín, Segovia) artxiboan mai-leguan uzten dituzte.Tfnoa: 921 47 17 11

ESPAINIAKO HEGAZTIEN GIDA SOINU-DUNA. (3 CDtako bilduma ). Matheu, E.AAD.Alosa.1995


• Silex hobiak Kurtzian.

Gida bat ere badakar. Bertan orientazio didaktikoakazaltzen dira hezkuntza baliabide gisa erabiltzeko, ba-tez ere Bigarren hezkuntzan eta Batxilergoan.

RED DE VIGILANCIA Y CONTROL DE LACALIDAD DE LAS AGUAS LITORALES DELPAÍSVASCO (Otoño 1995-Verano 1996).Azti. Irau-pena: 16´. Hizkuntza: Euskara eta gaztelania.

Itsasertzeko gune batzuetan egindako ur kontrolakdeskribatzen ditu. Gune horietan geldialdia egin etaitsasoko arazoak aztertzen ditu.

COSTA GUIPUZCOANA. Gipuzkoako Foru Al-dundia. Iraupena: 11´. Hizkuntza: Gaztelania eta eus-kara.

Gipuzkoako kostaldean zehar ibilaldia.

MAREA NEGRA: LA TRAGEDIA DEL EX-XONVALDEZ. 1990. Channel D. Iraupena: 50´. Hiz-kuntza: Gaztelania.

Alaskako kostaldean 1989ko martxoaren 24an gerta-tutakoa azaltzen du. Egun hartan Exxon Valdez petro-liontziak sotoetan zituen 40 milioi litro petrolio gor-din isuri zituen itsasora.

ITSASOKO BIZIA + ARRANTZA. Hainbat egile.1997. Iraupena: 37´. Hizkuntza: Euskara.

Arrantzari buruzko dokumentalen bilduma.

BEGI AUNDI. Gipuzkoako Foru Aldundia. Iraupena:40´. Hizkuntza: Euskara eta gaztelania

Txipiroiaren arrantzari buruzkoa da, nola eta nonarrantzatzen den.

320

I K U S - E N T Z U N E Z KO B A L I A B I D E A K2

D I S KO G R A F I A3


HEGAZTI URTARRAK IKERTZEKO NAZIO-ARTEKO BULEGOA (Ramsar-eko Hitzarmenarieta beste batzuei buruzko informazioa). IWRB, Slim-bridge, Glos. GL2 7BX, Ingalaterra.

SOCIEDAD ESPAÑOLA DE ORNITOLOGÍA.SEO, Facultad de Biología, P1.9 / 28040 Madrid.

GREENPEACE.San Pedro Rodríguez 58. 28013 Madrid.Tel. 91-2439900

• • •

EUSKO JAURLARITZA ETA FORU ALDUN-DIAK

Hari Berdea: 900 411 111

Eusko Jaurlaritza

Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta IngurugiroSaila.Donostia, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz. 945 019 542

Nekazaritza eta Arrantza SailaDonostia, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz.Tel. 945 019 542

Garraio eta Herri Lanak Saila.Donostia, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz.Tel. 945 019 542

Bizkaiko Foru Aldundia

Nekazaritza Saila.Madariaga Etorbidea, 1. 48014 Bilbo.Tel. 944 207 400

Ingurugiro eta Lurralde Ekintzapide Saila.Errekalde Zumardia, 30. 48009 Bilbo.Tel. 944 207 400

Gipuzkoako Foru Aldundia

Obra Hidraulikoak eta Hirigintza Saila.Gipuzkoa Plaza, z/g. 20004 Donostia.Tel. 943 482 911

Nekazaritza eta Ingurugiroa Saila.Plaza Gipuzkoa, z/g. 20004 Donostia.Tel. 943 482 199

• • •

CEIDAk

CEIDA (Bilbo)Ondarroa, 2. 48004 Bilbo (Txurdinaga). Tel. 944 114999

CEIDA (Urdaibai)Udetxea Jauregia, Gernika-Lumo errepidea z/g 48300Gernika.Tel. 946 257 125

CEIDA (Legazpi)Brinkola Auzoa, z/g 20220 Legazpi.Tel. 943 731 697

CEIDA (Vitoria-Gasteiz)Baiona, 56-58 01010 Gasteiz.Tel. 945 179 030

CEIDA (Donostia)Basotxiki 5. 20015. Donostia.Tel. 943 321 859

• • •

MUSEOAK, EKIPAMENDUAK ETA INGURU-GIRO HEZKUNTZAKO JARDUERAK

Miarritzeko Itsas Museoa. BP 89. Miarritze. 003Tel. 359 540 269

Donostiako Aquarium-a. Kaiko pasealekua 43.20003 Donostia.Tel. 943 421 905

Donostiako Untzi Museoa. Kaiko pasealekua 24.20003 Donostia.Tel. 943 430 051

Bermeoko Arrantzalearen Museoa.Torrontero-aren eskilarak z/g. Bermeo.Tel. 946 881 171

Bilboko Arkeologia, Etnografia eta HistoriaMuseoa. Ontzigintza gela. La Cruz kalea 4 (sarre-ra Maria Muñoz kaletik). Bilbo.Tel. 944 155 423


H E L B I D E I N T E R E S G A R R I B AT Z U K

321

4




Zarautzeko Itsas Natura itsaso Eskola. Malekoipasealekua, Eguzki-lore eraikina z.g. 20800 Zarautz.Tel. 943 131 836

Urdaibaiko Biosfera Erreserba. Udetxea Jauregia,Gernika-Lumo errepidea s/n. 48300 Gernika.Tel. 946 257 125

Ondarroako Arrigorri Aterpetxea. Bizkaiko ForuAldundia.Tel. 944 700 747 (Suspergintza Elkartea)

Sukarrietako CEEP. Bermeo errepidea z/g. 48395Pedernales.Tel. 946 131 836

Uliako Itsas Eskola. Donostiako Udala. Igeldo ibil-bidea 25. 20008 Donostia.Tel. 943 310 268

KANTAURI Arrantzari buruzko IngurugiroHezkuntza Programa. Haizelan S.Coop.Tel. 944 967 717

• • •

ELKARTEAK

Txingudiren Aldeko Koordinakundea. 466 Pos-takutxa. 20300 Irun

Zumaia Bizirik. 103 Postakutxa. 20750 Zumaia

Itsas Enara Ornitologi Elkartea. 3193 Postaku-txa. 20080 Donostia

Txipio Bai. 40 Postakutxa. 48620 Plentzia.

Ekologistak Martxan. Pelota, 19 . 48005 Bilbo.Tel. 944 790 119

• • •

ARRANTZA FEDERAKUNDEAK

Bizkaia: Iparragirre, 46. 48010 Bilbo.Tel. 944 276 537

Gipuzkoa: Anoeta pasealekua, 5. 20014. Donostia.Tel. 943 472 466

• • •

HONDAKIN TOXIKOAK

IHOBE. Ingurugiroaren Kudeaketaren Elkarte Publi-koa Tel. 944 230 743

Hari Berdea Tel. 900 411 111

• • •

ZAURITUTAKO ANIMALIAK

Bizkaia: Base Gorria (Bizkaiko Foru Aldundiaren ko-munikazio zentrua) Tel. 944 465 297

Gipuzkoa: Igeldoko suspertze zentroa.Tel. 943 210 584

• • •

ITSAS IKERKETARAKO ZENTRO ETATALDEAK

AZTI. Satrustegi 8. 20008 Donostia.Tel. 943 214 124Txatxarramendi z.g. 48395 Sukarrieta-Pedernales.946 870 700

INSUB. 3223 Postakutxa. 20013 Donostia.Tel. 943 291 920

• • •

WEB ORRIALDEAK

Lurraren Lagunak:http://www.tierra.org/index.asp

Kataluinako itsas baliabideak ikertzeko NazioartekoZentroa: www.upc.es/ciirc

322

4


Coastwatch-Kantabria:h t t p : / / w w w . g e o c i t i e s . c o m / C o l l e g e P a r k /Theater/3107/Coastwatch/

Coastwatch-Galizia :http://www.geocities.com/RainForest/Vines/7382/Coastwatch-Valentzia:http://www.upv.es/ofiverde/coast/coast.htm

Ramsar Hitzarmena:www.iucn.org/themes/ramsar/index.html

Portsmouth-eko Unibertsitateko Geografia Departa-mentua. Kostaldearen Kudeaketa:www.strabo.geog.ac.uk/research/cczm/intro.htm

Greenpeace: www.greenpeace.es

Hezeguneak eta Kostaldeak (Natura Babesteko Na-zioarteko Elkartea):www.uicnhumedales.orgNetCoast. Kostaldearen Kudeaketa IntegralerakoGida:http://www.minvenw.nl/projects/netcoast/index.htm

Europako Batasuneko Kostaldeen Kudeaketaren era-kusketa Programa:www.europa.eu.int/en/comm/dg11/iczm/home.htm

Europako Batasuneko TERRA Programa:http://www.inforegio.cec.eu.int/terra/terra.html

Word Wide Foundation WWF:http://www.panda.org/



323

4


Azterkosta Bigarren hezkuntza

Documents

Transcript of Azterkosta Bigarren hezkuntza