Azterkosta Lehen Hezkuntza

AZTERKOSTAUNITATE DIDAKTIKOAK

KOSTALDEARI BURUZKOINGURUGIRO HEZKUNTZA

LEHEN HEZKUNTZA

6528 Portada y aurkezpena 28/1/04 10:56 Pgina 1

Argitaraldia:Edicin:

Ale kopurua: 1.150 Tirada: 1.150 ejemplares

Euskal Autonomia Erkidegoko AdministrazioaLurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro SailaAdministracin de la Comunidad Autnoma del Pas VascoDepartamento de Ordenacin del Territorio, Vivienda y Medio Ambiente

Internet: www.euskadi.netInternet:

Zuzendaritza, Koordinazioa eta Jarraipena: Ingurugiro Hezkuntzako Zerbitzua (Lurralde Antolamendu, Etxebizitzaeta Ingurugiro Saila)CEIDA (Ingurugiroarekiko Irakasbideen Hezkuntza eta Ikerketarako Ikastegiak)

Direccin, Coordinacin y Seguimiento: Servicio de Educacin Ambiental (Dpto. de Ordenacin del Territorio, Vivienday Medio Ambiente)CEIDA (Centros de Educacin e Investigacin Didctico Ambiental)

Koordinazio Teknikoa: ORTZADAR, S. L.Coordinacin Tcnica:

Egileak: Lourdes Muela - Cristina Gmez de Segura - Gonzalo Torre - Josu LarruskainAutores:

Euskararako Itzulpena: BAKUN S. L.Traduccin Euskera:

Irudiak: Miguel Angel SarroIlustraciones:

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaEdita: Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

Duque de Wellington, 2 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Maketazioa: ARGIA, Servicios GrficosMaquetacin:

Inprimaketa:Impresin:

ISBN:

L.G.:D.L.:


A U R K I B I D E AOrr.

Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Informazio orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Lehen Hezkuntzako lehen zikloa:Kostaldea ezagutu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.1. Irakasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554.2. Ikasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

Lehen Hezkuntzako bigarren zikloa:Kostaldea ulertu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121


Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloa:Kostaldea aztertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205


Jarduera Osagarriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Bibliografi eta Ikus-entzunezko Baliabideak . . . 327

1

0

2

3

4

5

6

7

INGURUGIR

OHEZKUNTZAKO

MATERIA

LA

LEHEN HEZKUNTZA

AZTERKOSTA

6528 Azterkosta Sarrera 28/1/04 10:59 Pgina 3

AURKEZPENA


eta hezkuntza kudeaketaren arduradunak garenez, hezkuntzako materialeko bi karpeta berri aurkeztenditugu. Bertan bost unitate didaktiko dituzue, lehen hezkuntzako eta derrigorrezko bigarren hezkuntzako zikloguztietarako.

Materialak ekoiztea IIHII-CEIDAren (arekiko Irakasbideen Hezkuntza eta Ikerketarako Ikastegia) lan ildoegonkorretako bat da, eta unibertsitate mailakoa ez den hezkuntza sistemaren Hezkuntzarako Programan aurrei-kusitako Urteko Egitasmoen alderdietako bat da. Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Sailaren nahiz Hezkuntza,Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren lehentasunezko bitartekoa dugu hori, ingurugiroaren ikuspegia ikastetxeetakoalor guztietan sartzeko, bai curriculumaren bai antolaketaren alderdiei dagokienez ere.

Material berri honek jarraipena ematen die unibertsitate mailakoak ez diren hezkuntza mailetara zuzenduta-ko orain arteko unitate didaktiko ugariei: haur hezkuntzara, lehen hezkuntzara, derrigorrezko bigarren hezkuntza-ra, helduen hezkuntzara eta derrigorrezko bigarren hezkuntzaren ondoko heziketa zikloetara zuzendutakoei, alegia.

Orain aurkezten dizkizuegun unitate didaktiko berri hauek kostaldeko ekosistemaren inguruan dihardute,nagusiki. Izan ere, kostaldeko ekosistemak interes berezia du ingurugiroaren ikuspegitik, hainbat arrazoirengatik,besteak beste, bere aberastasun fisiko eta biologikoagatik, erraz honda daitekeelako, jasaten duen giza presioaga-tik eta berau babesteko hartzen ari diren neurriengatik.

Material hau erraz batera daiteke lehenago aipatutako ziklo guztietako programekin. Eta horrez gain, unita-te didaktiko hauek balio handiko material osagarria dira, udazkenero Azterkostan parte hartzen duten ikastetxe-entzat. Coastwatch izeneko nazioarteko kanpainaren EAEko bertsioa da Azterkosta eta ingurugiroarekiko gizar-tearen parte hartzea eta kontzientziazioa sustatzea du helburu. Kanpainaren bidez, gizarteak gure kostaldeareningurugiro egoera hobeto ezagutzea eta kostaldearen babeserako eta defentsarako neurriak sustatzearekiko kon-promisoa handiagotzea lortu nahi da.

Gure eguneroko jokabide eta ohiturak eta gure antolaketa sozioekonomikoa aldatu beharra dugu, baldin etagure kostalderi galdutako kalitatea itzuliko dion eta, azken batean, gure bizitza hobetuko duen oreka ekologikoalortuko badugu. Belaunaldi berriak ere erronka horretan inplikatu behar ditugu, jakina. Eta material hau ikastetxeguztietara banatzearekin horixe lortu nahi dugu, hain zuzen, irakasleei ikasleen ingurugiro hezkuntza hobetzekobitarteko bat eskaintzea, alegia.

LURRALDE ANTOLAMENDU, ETXEBIZITZA ETA INGURUGIRO SAILBURUAPatxi Ormazabal Zamakona

HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE ETA IKERKETA SAILBURUAInaxio Oliveri Albisu

AZ T E R KO S TA

AURKEZPENA

7



Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Informazio orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Lehen Hezkuntzako lehen zikloa:Kostaldea ezagutu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51


Lehen Hezkuntzako bigarren zikloa:Kostaldea ulertu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121


Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloa:Kostaldea aztertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205


Jarduera Osagarriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Bibliografi eta Ikus-entzunezko Baliabideak . . . 327

1

0

2

3

4

5

6

7

INGURUGIR

OHEZKUNTZAKO

MATERIA

LA

LEHEN HEZKUNTZA

AZTERKOSTA


SARRERA


Gizakia lurrean bizi denetik, itsasertzak eta itsasoakarreta berezia piztu izan dute oinarrizko baliabideenhornitzaile gisa.Hainbat jarduera egiten dira kostalde-an: batzuk historikoak (herriak ezartzeko lurren oku-pazioa edo arrantza, kasu), beste batzuk berriagoak(aisialdiarekin zerikusia dutenak, adibidez). Jarduerahorien eraginez, kostaldean hainbat interes elkartzenda, eta interes horiek beti ez dira bateragarriak izaten.

Interes horiek direla-eta, maila ezberdinetako hainbaterakundek (herrietakoek,herrialdetakoek, estatukoek,nazioartekoek...) garapen eta kontserbazioaren artekooreka lortzeko arauak egin eta zabaldu dituzte. Halaere, beharrezkoa da herritarrok lege horiek betearaz-teko eskatzea eta babes maila handiagoak lortzekoahaleginak egitea, baina horretarako ezinbestekoa daingurunearen eta bere arazoen ezagutza handiagoaizatea. Eta balio, gaitasun eta ezagutza horiek eskura-tzeko ezinbestekoa da ingurugiro hezkuntza.

Ingurugiro hezkuntza prozesu iraunkorra da, hainbatgaitako irakaskuntza eta ikasketa edukiak barne har-tzen ditu, eta ez du hezkuntza aldi jakin batera soilikmugatu behar.Zentzu horretan, ikastetxeak ezagutza-ren arlo guztietan balio, jarrera eta jokaera positibo-ak sustatu behar ditu, eta beraz, baita gure ingurugi-roari dagokion guztian ere, heziketari dagokionezgizarteko oinarrizko elementua den heinean.

Beraz, funtsezkoa da hezitzaileak zenbait tresnaz hor-nitzea, Ingurugiro Hezkuntza programak aurrera era-man ahal izateko behar dituzten tresnez, alegia, lanaerraztuko dieten zenbait material emanez.Horixe da,hain zuzen, itsasertzari buruzko ondorengo unitatedidaktikoen helburua. Unitate hauek bilduma zabalbaten zatiak dira eta bilduma hori hainbat ingurugiroarazo ikuspuntu horretatik lantzera zuzenduta dago(ibaietako ekosistemak, energia, bioaniztasuna, kutsa-dura...).

UNITATE DIDAKTIKOAK

Honako materiala bost unitate didaktikoz osatutadago; horietako hiru Lehen Hezkuntzara zuzendutadaude eta beste biak Derrigorrezko Bigarren Hez-kuntzara; beraz, hezkuntza ziklo bakoitzari unitatebana dagokio.

Bi karpetatan aurkezten dira (Lehen Hezkuntza, aldebatetik,eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza, beste-tik) eta denek oinarrizko egitura bera dute, bi zatitanbereizita: irakasleei zuzendutako materiala eta ikasle-entzako materiala.

Irakasleen atalari dagokionez, Unitate Didaktiko ba-koitzak ondorengo gidoiari jarraitzen dio:

Eskema kontzeptuala: unitatean landu-tako kontzeptuen laburpena egiten da grafi-koki, lau ataletan sailkatuz: ezaugarriak,erabilerak eta ondorioak, arazoak eta irten-bideak.

Unitatearen helburu orokorrak. Landuko diren edukiak, honako hirure-

tan sailkatuta: gertakariak, kontzeptuak etaprintzipioak; prozedurak; jarrerak, balioaketa arauak.

Orientabide didaktikoak, jarduerak lan-du ahal izateko.

Ebaluaziorako orientabideak: jardue-rak ebaluatzeko modu ezberdinak deskriba-tzen dira.

Jarduerak eta curriculumarekiko lo-tura: alde batetik, proposatutako jarduerabakoitza azaltzen da, lantzen dituen curricu-lum arloekin batera. Bestetik, curriculumedukiekiko lotura azaltzen da.

Jardueren deskribapena: jarduera ba-koitzari buruzko honako informazioa adie-razten da: lortu nahi diren berariazko hel-buruak, gutxi gorabeherako iraupena,jardueraren garapena eta zein material be-har den. Beraz, edozein jarduera egiterako-an honako hau irakaslearen gida da.

Laburpen taula: jarduera guztien zerren-da azaltzen da, bakoitzean lantzen diren hel-buru, kontzeptu, prozedura eta balioekinbatera.

Ikasleentzako materialari dagokionez: lan fitxakazaltzen dira soilik, horrela fotokopiak errazago egineta ikasleen artean banatzeko.

Unitate bakoitzak, batez beste, 14 jarduera biltzenditu, eta lau ataletan sailkatuta daude, jarduerokin lor-tu nahi den helburu nagusiaren arabera.Hona hemen

L E H EN H E Z KUNT ZA - AZ T E R KO S TA

11

SARRERA



atalak: aldez aurretiko ideien etamotibazio jar-duerak:horien bidez, hasierako momentuan, ikasleenaldez aurretiko ezaguera, jarrera eta balioak ebaluadaitezke.Ulermen jarduerak: helburu nagusia ikas-leei zenbait gertakari eta erlazio ulertzen laguntzeada. Horiei esker, itsasertzeko ekosistemaren arazoeiburuz kontzientzia hartu ahal izango dute geroago,beste jarduera batzuen bidez: kontzientziazio jar-dueren bidez, hain zuzen ere. Azkenik, parte-har-tze, sintesi eta komunikazio jarduerak proposa-tzen dira.

Hautatu den metodologia konstruktibista eta parte-hartzailea da bost unitateetan, eta ikasleak ditu ar-datz.

Lehen Hezkuntza

Lehen zikloko unitate didaktikoak Kostaldea eza-gutu izena du eta honako helburua du: ikasleei itsa-sertzeko ingurunea zer den ezagutaraztea, itsaser-tzaren erabilera eta gehiegizko erabileraren arteanezberdintzen irakastea eta kostaldearekiko senti-mendu positiboa garatzen eta berau balioesten la-guntzea.

Bigarren zikloko unitate didaktikoak Kostaldeaulertu izena du eta ikasleengan itsasertzaren eza-gutza eta ikerketarekiko interesa piztea du helburu,baina baita itsasbazterra osatzen duten hainbat ele-menturen arteko harremanak ulertzen laguntzea ere,gizakiaren eragina barne.

Kostaldea aztertu da hirugarren zikloko unitatedidaktikoaren izenburua eta bere helburua honakoada: ikasleek Euskal Autonomia Erkidegoko kostaldeagehiago ezagutzea da eta, horren bidez, itsasbazterra

zaindu eta babestearen beharra ikusaraztea, beharhorrekin bat datozen jarrerak garatuz.

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza

Lehen zikloko unitate didaktikoak Kostaldea eza-gutzearen abentura izena du eta helburua ikasle-engan kostalde ekosistema osatzen duten elementuaketa horien guztien artean sortzen diren harremanakezagutzeko interesa piztea da, baina baita kostaldea-ren erabilera eta gehiegizko erabileraren ondoriozsortzen diren arazoak ezagutzekoa ere. Hori guztialortzeko hurbileko errealitatetik eta beraien interese-tatik abiatu beharko dugu, beraien portaera ohiturakaztertu beharko ditugu eta kostaldearen defentsarakoekintzetan parte har dezaten bultzatu beharko dugu.

Bigarren zikloari dagokionez, Kostaldearen ara-zoak aztertu unitate didaktikoa itsasertzeko eko-sistemaren ingurugiro arazo orokorraren ezagutzaazpimarratzen ahalegintzen da, euskal kostaldea ar-datz harturik. Aurreko zikloan bezala, honetan erepertsona bakoitzaren berezko ohiturak eta jarduerakaztertu nahi dira, tokian tokiko eta mundu mailako in-gurugiro gatazkekiko erantzukizunei buruz hausnar-tuz, honako helburuarekin: kostaldearen babesa, zain-tza eta begiruneari lotutako balioen defentsarakoirtenbide posibleak mahaigaineratzea.

Azkenik, ezin dugu ahaztu ikastetxea ez dela hezkun-tza eragile bakarra, eta familiak, auzokoek,herriak edokomunikabideek funtsezko zeregina dutela ingurugirohezkuntza gizarteko sektore guztietan sar dadin. Ga-rrantzitsua da, beraz, esperientziak eta proposamenakikasgeletatik kaleratzea, gainerako bizilagunei ere be-rauen berri emanez eta itsasertzaren zaintzan partehar dezaten ahaleginak eginez.

12

SARRERA


INFORMAZIOOROKORRA



ITSAS INGURUNEA.ITSASOAK ETA OZEANOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.1. Ozeanografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.2. Itsas hondoaren morfologia. . . . . . . . . . 201.3. Itsaso eta ozeanoen

produktibitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.4. Itsasoa garraiobide gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.5. Ozeanoa: etorkizuneko botika

eta landetxea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAKETA DESKRIBAPEN OROKORRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.1. Ezaugarri ozeanografikoak . . . . . . . . . . 252.2. Ezaugarri geologiko eta

geomorfologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262.3. Ezaugarri biogeografikoak . . . . . . . . . . . . . 292.4. Itsasertzeko ekosistemak . . . . . . . . . . . . . . . 29

ITSASERTZAREN ETA GIZAKIARENARTEKO HARREMANAREN BILAKAERAHISTORIKOA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3.1. Historiaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.2. Garai erromatarra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.3. ErdiAroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343.4. Aro modernoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

INGURUGIRO ETAARAZOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384.1. Itsasertzeko eraikinak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384.2. Aisialdia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404.3. Itsasoaren kutsadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404.4. Arrantza masiboa eta

ez-selektiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434.5. Akuikultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIAETA BABESTEKO ERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

1

2

3

4

5

INGURUGIR

OHEZKUNTZAKO

MATERIA

LA

INFORMAZIO OROKORRA



17

1

Ozeanoek lurrazal gehiena estaltzen dute,%71 zehaz-ki (hots, azalaren ia hiru laurdenak). Hiru ozeano na-gusiak Ozeano Barea,Atlantikoa eta Indiakoa dira; ta-maina handikoak dira eta kontinenteek geografikokiondo zehazten dituzte bakoitzaren mugak. OzeanoArtikoa aurreko hirurak baino txikiagoa da, izotzezestalita dago ia erabat eta bere mugak ere zehatzakdira. Horiez gain, ozeanografi irizpideetan oinarritutabosgarren ozeano bat ere aipatzen da, Ozeano Aus-trala izenekoa, nahiz eta geografikoki OzeanoAtlanti-koaren, Barearen eta Indiako Ozeanoaren zati hegoal-dekoenez osatuta egon.

Itsasoak deritzenak aipatutako bost ozeanoak bainotxikiagoak dira eta beraien muga geografikoak osoondo zehaztuta daude. Mota ezberdinetakoak izandaitezke: itsaso periferikoak (adibidez Karibe edoTasmaniako irlak inguratzen dituztenak), barne itsa-soak (Itsaso Beltza edo Kaspiar Itsasoa, adibidez) edogolko handiak osatzen dituzten ozeano adarrak(Bizkaiko Itsasoa edo urrunekoArabiar Itsasoa, kasu).

1.1 OZEANOGRAFIA

Itsasoko urak hainbat substantzia ditu disolbatuta;ugarienak sodioa eta kloroa dira eta horien konbina-zioaz sodio kloruroa edo gatz arrunta sortzen da.Urgezatan ere badagoen arren, itsasoan askoz ugariagoada. Substantzia horrek, magnesioa, kaltzioa eta pota-sioarekin batera, itsasoko uretan ionikoki disolbatutadauden elementuen %90 inguru osatzen du.Gainera-koak mantenugaiak dira eta oso urriak dira (fosfato-ak, silikatoak eta nitrogeno konposatuak, adibidez),baina ezinbestekoak dira landareen eta animalien bizi-tzarako. Uretan gasak ere badaude disolbatuta; azpi-marragarrienak oxigenoa, karbono dioxidoa eta ni-trogenoa dira.

Gazitasuna

Gazitasuna litro edo kilogramo bat uretan dagoengatz kopurua da eta o/oo pisuan neurtzen da, hau da,ur kilogramoko dagoen gatz gramo kopuruan. Itsasuraren gazitasuna, batez beste, o/oo35 ingurukoa da,hots,milako 35 parte gatz du; gazitasuna toki batzue-tatik besteetara aldatu egiten da, beti ere gatzen ar-teko proportzio erlatiboak konstante mantenduz, eta

ondorioz, nahikoa da horietako edozeinen kontzen-trazioa jakitea gazitasuna guztira zenbatekoa den kal-kulatu ahal izateko.

Itsasoko uretan dauden gatzak bi jatorritakoak izatendira nagusiki: alde batetik, bai ibaien bai eurien bidezurgaineratutako lurretatik ekarritako materialak, etabestetik, itsas hondoko geruza arrokatsutik askatzendena, batez ere jarduera geologikoa dagoen itsaspekogandor edo dortsaletatik libratutakoa.

Esan bezala, itsas uraren gazitasuna aldakorra da: urgeza gehituz gutxiagotu egiten da eta lurrunketazgehiagotu egiten da; bi faktore horietan eragin zuzenaizaten du kokapen geografikoak. Horrela, gazitasunaeskuarki txikia izaten da izotz eta elur asko urtzen denlekuetan (zirkulu polarretatik hurbil dauden latitudee-tan, kasu) edo ibaiek eta euriek ur asko eramaten du-ten tokietan (adibidez ibai tropikal handien boka-leetan). Mutur-muturreko zenbait kasutan, gazitasunaizugarri jaitsi daiteke; esate baterako, Baltiko Itsasokouraren gazitasuna o/oo7koa izan ohi da, eta Amazonasibaiaren bokalekoa ia ur gezarena adinakoa da.

Aldiz, latitude epelagoetako itsasoetan (intsolazioahandiagoa delako) gazitasuna handiagoa izaten da,eta baita etengabeko haizeak lurrunketa gertatzeaerrazten duen itsasoetan ere.Ozeano Bareko, Atlan-tikoko eta Indiako Ozeanoko erdialdean gazitasunao/oo46ra iristen da.

Gazitasuna arroaren formaren arabera ere aldatzenda; horrela, itsaso itxietan gehiagotu egiten da, adibi-dez Mediterraneoa edo Itsaso Hilean.Azken horretanizaten dira Lurreko baliorik handienak, o/oo250 ingu-ruko gazitasuna baitu, eta gatz kontzentrazio mailahain handia izateak, denborarekin, gatz meatze bilaka-tzera eraman lezake.

Azkenik, sakontasunaren arabera ere gazitasun alda-ketak izan daitezke, zeren gazitasun gutxiagoko urakdentsitate gutxiago baitu, eta gatz gehiago duen ura-ren gainean kokatzen da.

Gazitasun aldaketa horien ondorioz gorabeherak iza-ten dira, bai uraren dentsitatean, baita ur horrek ga-sak disolbatzeko duen ahalmenean ere (azken puntuhori hurrengo atalean landuko da). Horrela, adibidez,

I TSAS INGURUNEA . I TSASOAK ETA OZEANOAK



1 I TSAS INGURUNEA . I TSASOAK ETA OZEANOAK

gazitasun gutxiagoko uretako organismoek moldatuegin beharko dute, euren flotagarritasuna hobetzeko;beste hainbeste gertatzen da itsasontziekin, zerenfuntsezkoa baita gazitasuna kontuan izatea, Lurrekoozeano handiak alderik alde zeharkatzen dituztenitsasontzien itsas bideak antolatzerakoan.

Disolbatutako gasak

Lehenago aipatutako gatzez gain, itsasoko uretan ga-sak ere badaude disolbatuta (besteak beste,oxigenoa,karbono dioxidoa edo nitrogenoa); horiexek dira ga-rrantzitsuenak, funtsezko funtzio biologikoak baitituz-te. Jatorriari dagokionez, hiru gas horiek bi lekutatikdatoz: batetik, jarduera biologikotik, eta bestetik, gasatmosferikoak ozeanoan disolbatzearen ondorioz.Ugaritasunaren ikuspuntutik, azpimarragarrienak ni-trogenoa (%62), karbono dioxidoa (%1,8), argona(%1,7) eta oxigenoa (%0,9) dira, eta honako gasak ereaurki daitezke: neona, helioa eta baita hidrogenoa ere.

Itsasoko uretan disolbatutako gasen kontzentrazioagutxiagotu egiten da tenperatura eta gazitasuna han-diagotzen diren heinean. Zenbait kasutan, aldaketahandiak jazotzen dira halaber eguneko eta gaueko or-duetan, alga eta beste organismo urtarren jarduerabiologikoaren ondorioz.

Oxigenoa ezinbesteko gasa da bizitza urtarrerako,berari esker burutzen baitira arnasketa prozesuak.Gas horren kontzentrazioa handiagoa izan ohi da urhotzetan eta fotosintesi ekoizpena handia den lekue-tan (mantenugaien kopuru handiaren edo argitasunonaren ondorioz). Aldiz, oxigeno kontzentrazioa txi-kiagotu egin ohi da ur epeletan eta hildako materia or-ganikoaren kontzentrazioa handia den uretan, zerenmateria hori deskonposatzeko oxigeno eskaera han-dia baitago. Oxigeno kontzentrazioaren txikiagotzehori zenbaitzuetan organismoentzat oso arriskutsuaizan daiteke, itota hil baitaitezke.Materia organikoarenmetaketa hori prozesu naturalen edo giza jarduerenondorio izaten da. Giza jarduerek eragindakoen arte-an aipa ditzagun itsasora egindako isurketak, adibidez.

Karbono dioxidoa ere garrantzitsua da fotosintesijarduerarako: organismo autotrofoek gas hori ureta-tik hartzen dute materia organiko bizia bilakatzeko.

Batzuetan zuzenean gas gisa hartzen dute; beste ba-tzuetan azidoen zati gisa (CO2ak disolbatuta sortzenduena) edo gatz zati gisa (karbonato edo bikarbona-toak, kasu). Azken horiek, halaber, funtsezkoak dirazenbait itsas animalia eta algen oskol eta eskeleto ka-redunak sortzeko.

Gainera, itsasoko uretan disolbatutako karbono dio-xidoak badu beste eginkizun bat:pHa tarte estu batenbarruan mantentzea. Uretako pHak ez du izan beharez azidoegia ez basikoegia, eta uraren jarduera biolo-gikoaren arabera 7,4 eta 8,4 artean ibili behar du. Fo-tosintesiak pHa igoarazten du eta, aldiz, leku sakone-tan,materia organikoen deskonposizioa dela-eta, pHa7 baino txikiagoa izatera hel daiteke.

Horrela, nahiz eta itsasoak ahalmen aparta izan karbo-no dioxidoaren kontzentrazioan oreka berrezartzeko,momentu eta leku jakinetan materia organikoa isur-tzen da, eta isurketa horien ondorioz, tokian tokikopHaren aldaketak eragiten dira.Aldaketa horiek eraginnegatiboa izaten dute bertako fauna eta florarengan,planeta mailan arazo larriegirik sortzen ez den arren.

Nitrogenoa bi eratan aurkitzen da itsasoan: disolba-tuta, edo bestela konposatu organikoak eta ez-orga-nikoak osatuz. Izaki bizidunentzat behar-beharrezkoada,molekula esentzialen parte baita (adibidez protei-na, azido nukleiko edo bitaminena). Nitrogeno iturrinagusia atmosfera da; bertan gas egoeran dago etaegoera berean disolbatzen da itsasoko uretan etazenbait fitoplankton espezie nitrogenoz hornitzekoere baliagarria da.

Nitrogeno molekularra materia organikoa deskonpo-satzerakoan gertatzen diren zenbait erreakzio kimi-kok ere ematen du, eta itsasoko uretan disolbatutamantentzen da edo atmosferarantz barreiatzen da.

Tenperatura

Tenperatura itsas uraren faktore garrantzitsuenetakobat da, alde batetik, itsas espezieen banaketa geografi-koarekin zerikusi zuzena duelako, eta bestetik, ureta-ko oxigenoaren eta beste zenbait gasen disoluzioabaldintzatzen duelako; lurrunketa dela-eta uraren ga-zitasuna ere baldintzatzen du. Planetaren beroketa

18


orokorrak, hots, berotegi efektua deritzonak, izotzezestalitako poloetako lurraldeak urtzeaz gain, epe lu-zera itsasoko ura bero dezake eta, horren ondorioz,habitaten aldaketak eta espezieen tokialdatzeak era-gin ditzake.

Tenperatura gorabeherak aztertzerakoan bi faktoreizan behar dira kontuan.Batetik, latitudearen arabera-ko ur azaleko tenperatura aldaketa eta, horren ondo-rioz, eguzkipean gehiago edo gutxiago egotearen ara-berakoak; horrela, ekuatoreko eta tropikoko urakepelagoak dira. Bestetik, sakonera, ur hotzen masekdentsitate handiago izateagatik ur epelagoen azpirahondoratzen baitira; beraz, zenbat eta sakonago, or-duan eta hotzago egongo da ura, eta alderantziz.

Itsasoko ura momentu jakinetan berotzen denean(adibidez hozteko urak isurtzean), gasen kontzentra-zioa txikiagotu egiten da (tartean oxigenoa ere bai);horrek bertako espezieei bizirik irauteko arazo latzakeragiten dizkiete eta, sarritan, espezie horiek hiltzean,ur epelagoko espezieek ordezten dituzte.

Argia

Jarduera fotosintetikoak eta, beraz, ozeanoen eman-kortasunak, lotura zuzena du argiarekin. Eguzki argiada energi iturri nagusia. Itsas landareek materia orga-nikoa sintetizatu behar dute hazteko, edo bestelaesanda,materia organiko berria sortu behar dute, etaeguzki argia erabiliko dute horretarako (landare ho-riek fitoplanktoneko izaki unizelularrez osatuta daudebatik bat). Baina itsasoaren gainazala baino ez dagoongi argiztatuta, izan ere zenbat eta sakonago jaitsi,orduan eta ahalmen txikiagoa du argiak itsasoan bar-neratzeko; horren ondorioz, flora eta faunaren zonifi-kazioa gertatzen da, sakontasunaren arabera.

Ura uhertu eta argi gutxiago sartzea eragiten duenedozein prozesuk, eta zehazki lehorretik edo itsason-tzietatik egindako isurketek, eragin negatiboa du foto-sintesian eta, horren ondorioz, tokian tokiko kate tro-fikoen egituraketaren gain. Zentzu horretan, petrolioeta olio isurketek aipu berezia merezi dute, oso arris-kutsuak dira-eta: itsasazalean geruza koipetsua eratzendute eta itsasazalaren eta atmosferaren arteko subs-tantzien truke normala gauzatzea eragozten dute.

Olatuak

Olatu gehienak haizearen eraginez sortzen dira, ura-ren azalaren gainean, baina ura lekuz aldatu gabe, hai-zeak ia etengabe jotzearen ondorioz. Haize olatuakitsas zabalean sortzen dira eta, uhina kostaldera iris-ten denean eta bere azpialdeak hondoa jotzen due-nean, gogor lehertzen dira; indar horri esker, olatuakhigadura eragile indartsuak dira, eta kostaldeko erlie-bea modelatzen dute. Hala ere, badaude beste olatumota batzuk, lurrikarek edo itsaspeko sumendienerupzioek sortarazitakoak; olatu horiek tamaina han-diko olatuak izaten dira, tsunami deritze eta indarsuntsitzaile handia dute.

Olatu handiak jasan behar dituzten tokietako itsas or-ganismoek, olatuen indarrari aurre egiteko, moldaeramorfologiko bereziak izan behar dituzte, adibidez,txaparrote antzeko formak hartzea edo substratuarieutsita jarraitzeko aukera ematen dieten mekanismo-ak eratzea.Gauza bera gertatzen da kostaldeko lanakegiterakoan ere, esate baterako, errepideak, dikeaketa malekoiak, horien altuera eta egiturak tokian to-kiko berezko itsas erasoei aurre egiteko modukoakizan behar baitute.Halaber, itsasontziak eraikitzerako-an ere gogoan izan behar dira olatu handien aurkakosegurtasun neurriak.

Mareak

Ilargiak eta Eguzkiak Lurrarengan eragiten duten gra-bitate erakarpenaren ondorioz sortzen dira mareak;erakarpen hori ur masa handietan nabarmenagoa daeta ozeanoen mailan aldaketak sortarazten ditu. Era-karpen handiena Ilargiaren parean dagoen Lurrarenaldean izaten da eta, erakarpen horrek itsasgora sor-tarazten du alde horretan. Erakarpen txikiena bestealdean gertatzen da, eta hor ere itsasoko ura igo egi-ten da, Ilargiarengandik urrunduz, eta berriro ereitsasgora sortzen da. Ilargiarekiko angelu zuzeneankokatuta dauden Lurraren aldeetan ere grabitate era-karpena txikia da eta, horren ondorioz, itsasbeheraksortzen dira. Horregatik gertatzen dira gure kostal-dean bi itsasgora eta bi itsasbehera egunean.

Ilargia eta Eguzkia Lurrarekin lerrokatuta daudenean,erakarpen indarra handiagotu egiten da, bi indarrak


19

1I TSAS INGURUNEA . I TSASOAK ETA OZEANOAK



20

batzen baitira,eta marea biziak sortzen dira.Marea hi-lak, aldiz, Ilargiak eta Eguzkiak Lurrarekiko angelu zu-zena osatzen dutenean gertatzen dira, zeren erakar-penak kontrako noranzkokoak baitira eta, ondorioz,bi indarrek elkar deuseztatzen dute. Zenbait kasutan,Bretainiako kostaldean adibidez, itsasgora handienak12 m-ko kotatara iristen dira; are gehiago igotzen diraFundy badiako marea ospetsuak, Eskozia Berrian (Ka-nada), ura 15,4 m ere igotzen baita.Aldiz, Mediterra-neoan edo Sahara eta Mauritaniako kostalde atlanti-koan,marea koten artean ia ez dago alderik.

Marearen joan-etorriek itsasertzean itsasmailarenigoera eta jaitsierak sortarazten dituzte.Azken horiekoso interesgarriak dira ekologiaren ikuspegitik, itsa-sertzeko hainbat organismo goragoko edo beherago-ko zerrenda altitudinalean haztera behartzen baitituz-te, uretatik kanpo gehiago edo gutxiago irautekoahalmenaren arabera. Era berean, kostaldeko eraiki-nak ere (adibidez moilak, azpiegiturak eta hondartze-tako zerbitzuak) mareak gainezka ez egiteko adinakoaltuerarekin eraiki behar dira. Eta hori kontuan izanbehar da hirigintza antolamendua egiterakoan.

Itsaslasterrak

Ozeanoetako uraren joan-etorriak dira itsaslasteredo itsas korronteak, eta hainbat eragilek sortzen di-tuzte, tenperatura eta haizeak, kasu. Sakonera ezber-

dinetako tenperatura aldaketek ur masa handienjoan-etorriak sortarazten dituzte, baita ozeano bate-tik bestera ere, beraien arteko dentsitate ezberdinta-sunak direla-eta. Haizeek ozeano azalaren gertukoitsaslasterrak bultzatzen dituzte, baina korronteakhaizeak baino motelago mugitzen dira,eta ez dute no-rabide bera jarraitzen, baizik eta alde batera desbide-ratzen dira Lurraren errotazio efektua dela-eta.

Itsas organismo asko baliatzen dira itsaslasterren in-darraz mugitzeko. Horietako batzuk pasiboki lekual-datzen dira, marmokak adibidez; beste batzuk, aldiz,igerilari aktiboak dira eta itsaslasterrei etekina atera-tzen diete migrazio joan-etorritan, denbora eta ener-gia aurreztuz, zenbaitzuetan ozeanoak muturretikmuturrera zeharkatu behar izaten baitituzte. Era be-rean, ozeanoarteko itsas bideak antolatzerakoan kon-tuan hartzen dira itsaslasterrak, itsasontziaren abiadu-ra azkartzen lagundu baitezakete, baina baitamantsotu ere, eta horrek aparteko erregaia gastatzeaeragin dezake.

Alde negatiboen artean honakoak aipa daitezke: bate-tik, itsaslasterrek barreiatzen dituzten kutsatzaileak,isuri toxikoen ondorioak milia askotako itzulingururaeramaten baititu, eta bestetik, kostaldeko eraikinenondorioz (malekoiak edo portuak, adibidez) itsaslas-terrek jasaten dituzten aldaketak; izan ere, aldaketahoriek aurreikusi gabeko sedimentu mugimenduaketa hondartza eta padurak galtzea eragin baitituzte.


Urpeko ArroilaUrpeko Ildaskak

Guyot Irla Bolkanikoak

Atoloia

Ozeanoetako fosa

Dortsal ozeanikoaLantada abisalak

Arro ozeanikoa

Kontinente ezponda

Plataformakontinentala

Malkar kontinentala


1.2 ITSAS HONDOAREN MORFOLOGIA

Itsaspeko erliebea ez da beti berdina. Kontinentetikhurbilen dagoen hondoaren zatiari alde kontinentaladeritzo, eta bertan hiru zona bereiz daitezke: plata-forma kontinentala, kontinente ezponda eta,batzuetan, malkar kontinentala. Plataforma konti-nentala sakonera gutxien duen zona da (200 m ingu-ru) eta nahiko laua da. Ezponda da kontinentearenbenetako muga, eta horren gainetik eta azpitik sedi-mentazio ohantze zabalak daude.Malkar kontinen-tala batzuetan ezpondaren oinean sortzen den alda-pa txikia da.

Kostaldetik gertu dagoenez, plataforma kontinentala-ren gainean kokatutako urak mantenugai ekarpenugari jasotzen du ibaien bidez. Gainera, ur masa horibereziki emankorra da. Izan ere, plataforma horrenbatez besteko sakonerak bat egiten du fotosintesiaahalbidetzen duten eguzki erradiazioak iristen direnlimitearekin. Ez da harritzekoa, beraz,munduko arran-tza gehiena plataforma kontinentaleko uretan egitea.

Dortsal ozeanikoak itsaspeko mendikateak dira,oso aktiboak; sarritan ozeanoen erdialdean daude etaelkarri lotuta egoten dira, sistema bat osatuz. Batezbeste, dortsalen gailurrak 2500 m-ko sakoneran ego-ten dira eta, zenbait lekutan, urgaineratu egiten diraeta irla bolkanikoak osatzen dituzte. Dortsaletanetengabe sortzen dira material berriak eta, materialhoriek, ondoren, litosfera ozeanikoa osatzen dute.

Dortsal ozeanikoen eta alde kontinentalen arteanlautada abisalak daude.Hondoaren zati horiek osolauak eta uniformeak dira eta, zenbait lekutan, lautadahorien tartean itsaspeko sumendiak ageri dira.

Ozeanoetako leku sakonenak ozeanoetako fosakdira, eta bi eratakoak izan daitezke: kontinentearenbazterrarekiko paraleloak, kontinente ezpondaren sa-kon-sakonean; edo ozeanoaren erdian kokatuak, arkuitxurakoak.

Beste itsas formazio azpimarragarri batzuk atoloiakdira. Horiek, zirkulu formako koral hesiak dira eta,pixkanaka, irla bolkaniko baten inguruan eraztun itxu-rako koral arrezifeak sortzen dituzte. Irla hondora-tzen denean, koralezko egiturak iraun egiten du, eta

egituraren barrualdean barne urmaelak sortzen dira,lagon izenekoak.

Arro ozeanikoak ozeano hondoan beheratuta dau-den zonak dira eta sedimentu ugari jasotzen dituzte.

1.3 ITSASO ETA OZEANOENPRODUKTIBITATEA

Fotosintesi ahalmenari deritzo produktibitatea, hots,ozeanoko ur masetako algek ingurunetik karbonodioxidoa hartuta materia organikoa ekoizteko dutenahalmenari. Produktibitate horri lehen mailakoa deri-tzo, zeren algak kate trofikoaren lehenengo maila di-renez eta, jakina, ondorengoek algak jaten dituztenez,aipatutako produktibitatea kate trofikoan algen ondo-rengo organismoak ugaltzeko oinarria baita. Fito-planktona alga mikroskopikoz osatuta dago eta lehenmailako produktibitate gehienaren arduraduna da, ze-ren, Eguzkiaren argiak ematen duen energiatik etauretako gatz mineraletatik abiatuz, materia bizia (or-ganikoa) ekoizteko ahalmena baitu.Horiei organismoautotrofoak deritze, beraien elikadura karbono ez-organikotik lortzen dutelako.

Lehen mailako produktibitatea handiagoa da mante-nugaiak etengabe ekoizten diren uretan; mantenugaihorien artean, azpimarragarrienak nitratoak, fosfatoaketa silikatoak dira. Ibaien ekarpenez sarritan aberas-ten diren kostaldeko uretan gertatzen da hori, estua-rioetan, adibidez. Lehen mailako produktibitate han-diena, azaleratze lekuak deritzen tokietan gertatzenda (ingeleseko upwelling izenez ere ezagunak) etahainbat motatakoak izan daitezke.Azaleratze lekuenadibide argiak Sahara eta Txilen sortzen diren arran-


21


Ascenso de aguasprofundas UPWELLING

Desplazamiento del aguasuperficial debido al viento

Viento constante yperpendicular a la costaHaize iraunkorra etakostarekiko perpendikularra

Haizearen eraginez urenazateko desplazamendua

Hondoko uren igoeraUPWELLING



22


tza leku aberatsak dira. Leku horietan, hondoko urakpixkanaka sedimentatutako mantenugaien kontzen-trazio handia du. Ur hori ozeanoaren azalera igotzenda haizeen eraginez azaleko ura horizontalki mugi-tzen denean, eta bi kasutan gertatzen da hori: haizeakkostaldearekiko paraleloak direnean eta lehorretikitsasorantz perpendikularki jotzen dutenean.

Beste azaleratze mota bat tenperaturarekin erlazio-natuta dago eta azaleko ura azkar hozten denean ger-tatzen da. Horrelakoetan, dentsitatea handiagotu egi-ten denez, azaleko ura hondoratu egiten da eta, aldiberean, hondoko ur masa azaleratzen da.Gogoan izanur masa horrek pixkanaka hondora eroritako mante-nugai ugari dituela.

Animaliek, kontsumitzaile edo organismo hetero-trofoak ere deritzenak, jaten duten substantzia orga-nikoa beraien biomasa bilakatu behar dute. Beraz, le-hen mailako ekoizleen esku daude bizirik iraungobadute eta, aldi berean, kate trofikoa osatzen dute.Kate horren hasieran fitoplanktona dago eta ondorenzooplanktona, hots, fitoplanktonaz elikatzen diren iza-ki bizidunen multzo bat (hala nola, larbak, krustazeotxikiak eta protozooak), eta itsas kate trofikoaren er-diko kate maila dira.Azpimarratu behar da,organismokontsumitzaileen artean badirela maila ezberdinak;horrela, alde batetik, lehen mailako kontsumitzai-leak deritzenak ditugu (izen hori ematen zaie beharduten energia organismo autotrofoetatik zuzeneanelikatuz lortzen dutelako), eta bestetik, bigarrenmailako kontsumitzaileak izena dutenak (energiabeste animalia batzuengan aurkitzen dutelako).

Komunitate planktoniko honetan, ez da materia orga-niko guzti-guztia lekuz aldatzen galera mailakatua ja-zotzen da, lehen mailako ekoizleek sintetizatutakoedo sortutako materia berri guztia ez baita joaten le-hen mailako kontsumitzaileengana.Halaber, kontsumi-tzaile horiek sintetizatutako guztia ere ez da joatenkate trofikoaren maila goragokoengana. Zooplankto-nak asimilatutako materia organikotik zati bat bainoez dute erabiltzen kate trofikoko hurrengo mailakoorganismoek (adibidez arrain eta krustazeoek) be-raien materia organikoa sortzeko.

Esan bezala, plataformetan eta azaleratze lekuetanlortzen da produktibitate mailarik handiena, eta toki

horietan daude munduko arrantza leku garrantzitsue-nak.Haraino joaten dira itsasontzi-lantegi flota ikara-garriak, eta arraina harrapatzeaz gain, antzaldatu etakontserbatu egiten dute. Horrela, arrantza industriakgarrantzi ekonomiko handia lortu du, eta lehorreankontserba instalazioak eta banaketa sare zabalak iza-ten ditu.

Arrantza kaletara itsasontzi asko joan ohi da eta ho-rrek ekologi arazo larriak sortu ditu, arrantzatutakoahandiagoa izan ohi baita itsasoaren ekoizpen maila bai-no. Ospetsuak dira Ozeano Bareko antxoa txikiarenkasua eta Saharako sardan gertatutako ordezkapena.Izan ere, 70eko hamarkadan antxoak ia agortu egin zi-ren aipatutako ozeanoan, eta zefalopodoek arrainakordeztu zituzten Saharako sardan. Sarritan, leku ho-rietan erabilitako arrantza tresnek beraiek ere inguru-giroaren gaineko eragin itzelak sortarazten dituzte.

Itsas algak ere, ugariak eta anitzak direlako, antzinatikerabili izan dira zeregin askotarako, besteak beste gi-zakiaren kontsumorako, animalien kontsumorako, lu-rraren ongarri gisa edo medikuntzarako. Elikagai itu-rri gisa mendebaldean algak duela gutxitik kontsumitudiren arren, zenbait herrialdetan (Txina edo Japoniankasu) milaka urtetan erabili izan dira. Zenbaitzuetan,itsas hondotik zuzenean errotik aterata biltzen diraalgak eta, horrela, itsaspeko ekosistemak suntsitutageratzen dira.

1.4. ITSASOA GARRAIOBIDE GISA

Bere sorreratik, itsas nabigazioa beti egon izan da zi-bilizazioen garapenarekin erlazionatuta. Lehenengoberriak oso zehatzak ez badira ere, aurkikuntza bidaiahandien garaia baino askoz lehenago bazebiltzan nabi-gatzaile izukaitzak itsasoetan zehar nabigatzen.Txina-tarrek, arabiarrek, polinesiarrek, bikingoek eta euskal-dunek euren kostaldea baino askoz urrunago bidaiatuzuten, beraien jarduera eremua mugatua bazen ere.Ontzigintzan emandako aurrerapenei esker, itsasohandiak komunikazio ibilbide garrantzitsu gisa erabiliahal izan ziren,eta nabigatzaile horien bidaiak gero etaluzeagoak izan ziren.

Itsas nabigazioaren hastapenak feniziar herriari zorzaizkio.Kristo aurreko bigarren milurtekoaren amaie-



23

ratik herri hori Mediterraneo guztian zehar hedatutazegoen eta K.a.koVI eta IV. mendeen artean Gibraltaritsasartea zeharkatua zuten, Europa eta Afrikako kos-talde atlantikotik nabigatuz. Joan-etorrietan beraienjakituria zabaldu zuten: haize eta itsaslasterrei buruz-ko ezagutza, astroen bidez orientatzeari buruzkoa etazehaztasunez nabigatzeko egin beharreko kalkuluakateratzeko teknikei buruzkoa.

Greziako kulturaren garai gorenean nabigazio erei da-gokienez aurrerakada garrantzitsurik ez zen gertatu.Pixka bat beranduago,ordea, erromatar herriari eskeritsas hedapenak benetako iraultza jasan zuen. Herrihorrek astronomia eta geografiari buruzko ezagutzakhandiagotu zituen eta, aldi berean, portuak eta itsa-sargiak eraiki zituenez, itsasoan segurtasuna ikaragarrihandiagotu zen eta kabotaje ibilaldiak egiten zituztenitsasontziak hornitzeko asentamenduak sortu ahalizan ziren. Geroago, hiru herrik ekarpen erabakiga-rriak egin zituzten nabigazioaren garapenerako: flotabikingoak itsasontzi apartak ekarri zituen; italiarrekiparrorratza eta astrolabioaren erabilera zabalduzuten; eta azkenik arabiarrek. Izan ere, herriok gerre-tan itsasontziak erabiltzeko premia larria zuten etahorrek eragin nabarmena izan zuen aurrerapenean.Itsas ontziak egiteko, ordea, egur asko behar zen, etahorrek basoen galeran eragin handia izan zuen.

Itsas zirkulazioa ugaritzean eta herrialde ezberdineta-ko nabigatzaileen arteko harremana handitzean,haize,itsaslaster,marea eta kartografiari buruzko ezagutzakere berehala hobetu ziren, XIV. mendetik aurrera ba-tez ere.Gaur egun ezagutzen ditugun ibilbide komer-tzialak XV eta XVI. mendeetako aurkikuntza handienondorio zuzenak dira. Colon, Vasco da Gama, Maga-llaes, Elkano, Legazpi...bezalako nabigatzaile ospetsuakitsasoratzearen arrazoia ez zen zientifikoa, komertzia-la baizik, baina euren bidaiek ondorio zientifiko ga-rrantzitsuak eragin zituzten. Geografoek eta karto-grafo zorrotzek, nabigatzaileen kontaketak bildu etamunduko geografiari buruzko ezagutza garatu zuten.

XVIII. mendetik aurrera, zientzia nautikoan bi tresnaberri eta garrantzitsu erabili ziren: bata sestantea,zeruertzarekiko astroen altuera zehatza neurtzekotresna. Bestea kronometroa, longitude geografikoazehatz-mehatz kalkulatzeko gailua. Ordura arte osozaila zen longitudea kalkulatzea eta kronometroari

esker arazo larri hori konpondu zen. Hurrengo bimendeetan, joan-etorritarako energia berriak erabil-tzen hasi ziren (lurrun eta erregai fosilen motorrak,kasu), baina horrez gain kalkuluak egiteko prozeduraketa neurketa tresnak hobetu egin ziren (adibidez gi-roskopioak, nabigazio sistema irrati elektrikoak edosatelite bidezkoak eta abar). Horrela, ozeanoetan ze-har egiten ziren joan-etorri luzeak eta nabigazioa ika-ragarri erraztu ziren.

Gaur egun itsasoz garraiatzen diren produktu gehie-nak ontziratu gabeak edo soltean dauden merkan-tziak dira, hala nola, petrolioa, burdina,mineralak, pro-duktu kimiko industrialak eta aleak. Horietakoproduktu asko toxikoak dira eta, ezbeharren bat ger-tatuz gero, konponbide zaileko arazo ekologikoaksortarazten dituzte.Adibidez,hori gertatzen da mareabeltzekin edo zenbait merkantziak eragiten dituztenarnasketa arazoekin (soiak, kasu), portuetan beha-rrezko segurtasun neurririk hartu gabe deskargatuzgero.

Gainera, zenbait itsas lekutan itsasontziak maiztasunhandiz igarotzen dira eta, ondorioz, itsaspeko zarataere handiagotu egiten denez, arrain sardak beste lekubatzuetara joaten dira.Era berean, zenbait zetazeo es-pezie desbideratu egiten dira euren migrazio bideeta-tik, eta sarritan hondartza eta sakonera gutxiko le-kuetan hondoa jotzen dute. Litekeena da aipatutakozarata izatea desbideratze horren erruduna, eurenkomunikazio sistema konplexuen tartean sartzeaga-tik-edo. Zenbait organismo itsasontzien kroskoetanitsatsi eta beraien jatorritik urrunera joaten dira.Zen-baitzuetan munduko leku jakin batzuetan ingurugiroarazo asaldagarriak sortarazi izan dituzte, kroskoanitsatsita bidaiatu ondoren hazi egin izan baitira etabertako espezieekin ekologikoki norgehiagoka arituizan baitira, benetako inbasioak edo kutsadura biolo-gikoak sortaraziz.

Duela hamarkada batzuk arte, bidaia luzeak egitekomodurik onena itsasoz bidaiatzea zen.Gaur egun, or-dea, ez. Horregatik, egungo bidaiari trafikoak itsas bi-daia turistikoak eta bide laburrak (transbordadore li-neen bidez) baino ez ditu egiten, hein handi batean.

Ontzigintzan eman diren aurrerapen teknologikoenondorioz (batisfera, ikerketarako urpekontzi eta ba-




tiskafoak, besteak beste), itsaspea zehatz-mehatz es-ploratu da.

1.5 OZEANOA:ETORKIZUNEKO BOTIKAETA LANDETXEA

Itsasoa antzinatik izan da elikadura baliabideen iturrigizakiarentzat. Gaur egun, aurrerapen zientifikoei es-ker, itsas baliabideen erabilera berriak ikertzen aridira medikuntza eta akuikultura alorretan.

Itsas algak ugariak eta anitzak dira; hori dela-eta, antzi-natik erabili izan dira, bai zuzenean (adibidez giza etaanimalia kontsumorako, lurraren ongarri gisa edo me-dikuntzan), bai zeharka ere, zenbait produktu aterata.Horrela, itsas algak prozesatuz soilik lor daitezke agar,carrageno eta algina izenez ezagutzen ditugun fi-kokoloideak. Fikokoloideek gelak edo disoluzio li-katsuak sortzeko gaitasuna dute urarekin nahasten di-renean, eta hainbat gauzatarako erabiltzen dira:hazkuntza bakteriologikoko inguruneak egiteko, elika-gaiak prestatu eta kontserbatzeko, edo hainbat pro-duktu egiteko, adibidez, botika produktuak, kosmeti-koak, pinturak, ehun produktuak eta abar. Sarrierabiltzen diren alga produktuen adibide argiak hona-koak ditugu, besteak beste: flanak eta jogurtak egitekoerabiltzen diren loditzaileak, alga arre handien zuntzaktxirikordatuz egindako ehunak eta zenbait produktu-ren estalki likatsuak, urdaiazpiko egosiarena, adibidez.

Bestalde, gizakiak lehorreko animaliekin egin bezala,duela 3.000 urte baino gehiago Txinan arrainak hazte-ko hainbat sistema garatu ziren. Gaur egun, hazkundedemografikoa eta arrainaren urritasuna dela-eta, iker-keta sakonak burutzen ari dira hainbat alga espezie,arrain eta bestelako itsas animaliarekin, gatibu daudelaugal eta haz daitezen baldintza egokiak lortzeko asmoz.Helburu horrekin, hainbat itsas espezieren ugalketara-ko haztegi handiak eraikitzen dira,esate baterako,erre-boiloa, lupia, halibuta, eta alga espezie ugarirena.

Mundu mailako akuikultura ekoizpenaren ia erdiaarrainen hazkuntzara zuzenduta dago, gehientsuenak

ur gezatakoak. Ekoizpen kopuruaren ikuspuntutik, bi-garren mailan algen hazkuntza dago eta akuikulturaekoizpenaren laurdena da. Moluskuen ekoizpena,akuikultura bidez hazitako organismoen kopuru guz-tiaren %20 inguru da, eta krustazeoena, aldiz, ez da%5era iristen. Horietatik guztietatik, azken urteotanbilakaera handiena izan dutenak moluskuak eta algakizan dira.

Itsas akuikulturari berari dagokionez, mundu mailanseriola, urraburu eta arrain zapalen ekoizpenak diraazpimarragarrienak. Bestalde, eta algei dagokienez,akuikultura bidez gehien hazten den taldea alga arre-ena da, eta gero eta ugariagoa da mikroalgen ekoiz-pena.

Azkenik,moluskuen artean aipagarrienak muskuiluak,bi ostra espezie (Ozeano Barekoa eta Europakoa), Ja-poniako erromes maskorrak eta txirlak dira. Ota-rrainska da gehien hazten den krustazeoa, japoniarrabatez ere, eta bere hazkuntza beste leku batzuetarahedatzen ari da.

Garrantzitsua da aipatzea, hazkuntza mota edozeinizanda ere, itsas etxaldearen antolaketa txarraren on-dorioz ura kutsa daitekeela.Aipa ditzagun ura kutsadezaketen eragile batzuk:mantenugaiak, gorozki urak,hazkuntzako gaixotasunei aurre egiteko erabili izandiren botikak, ihes egin ondoren naturalki egoten ezdiren lekuetan ugaltzea lortzen duten organismoaketa abar.

Alabaina, itsas espezieei buruzko ikerketen helburubakarra ez da elikagaiak lortzea. Substantzia batzuekindustria, analitika eta medikuntza aldetik interes han-dia dute eta horietako batzuen jatorria itsas organis-moak dira.Horrela, substantzia berri horiek erauzte-ari buruzko ikerketak ere ari dira egiten. Zenbaitespeziek substantziaren bat erabiltzen dute ekologi-koki norgehiagoka aritzeko; substantzion ondoriozantibiotikoak edo antigorputzak aurkitu dira, eta ho-riek hainbat gaitz sendatzeko edo tratatzeko erabiliizan dira,minbizia kasu.

24



2.1 EZAUGARRI OZEANOGRAFIKOAK

Tenperatura, itsaslasterrak eta mareak

Bizkaiko Golkoko hondoko itsas urak azalean ez dutenperatura aldaketa handirik izaten eta ia urte oso-an zehar nahiko konstante mantentzen da, 12-19 Ctartean. Uda bukaera aldean, azaleko tenperatura 22 C edo gehiagoraino igo daiteke, eta udaberriabaino lehen jazotzen dira tenperaturarik baxuenak,11,5 C ingurukoak. Itsasadar eta estuarioetan kopu-ru horiek zertxobait txikiago daitezke, ur kontinentalhotzagoen ekarpena dela-eta.

Azpimarratzekoa da, halaber, Bizkaiko Golkoko ekial-dean dagoen poltsa termikoa, 17 C-koa izaten baitahor urteko batez besteko tenperatura; Galizian, or-dea, ez da izaten 16 C baino gehiagokoa, eta Bretai-niako kostaldean ez da iristen 13 C-tara.Aldea arehandiagoa izatera hel daiteke, zeren maiatzetik aurre-ra, penintsulako ipar-mendebaldean, sakoneko ur ho-tzaren azaleratzea jazotzen baita, Bizkaiko Itsasokoekialdeari eragiten dion ozeano dinamika dela-eta.Horren ondorioz, Euskal Herri aurreko kostaldekoura geruzatu eta birberotu egiten da; Galiziako kos-taldeko ura, ordea, ordeztu egiten dute sakonekourek (ur horiek hotzak dira eta mantenugai ugari di-tuzte).

Bizkaiko Golkoko hego-ekialdean itsaslasterren bi zir-kulazio eredu mota daude.Alde batetik, neguko hila-beteetan, Bizkaiko Itsasoaren aurrealdetik mendebal-de-ekialde noranzkoko itsaslasterra iragaten da;ondoren, Frantziako kostaldearen aurrealdean, ipa-rraldekoa bihurtzen da. Itsaslaster hori homogeneoada,eta otsailean izaten du indar gehien,nahiz eta noiz-

behinka eta haize nagusien bizitasunaren arabera ur-teko azken bi hilabeteetan ere indar handikoa izandaitekeen.Ur hotzen itsaslaster horixe da, hain zuzen,euskal kostaldearen aurrealdean tenperaturak jaitsa-razten dituena neguko hilabeteetan.

Bigarren zirkulazio eredua uztaila erditik urria bukae-rara jazotzen da.Oszilazio erako itsaslasterrak izatendira, beti ere kostaldearekiko paraleloak, eta une ba-koitzean nagusi diren haizeen eragin zuzenak izatendira. Uztaila eta abuztuan itsaslaster nagusia mende-balderantz iragaten da, baina egoera horrek ez duirauten denbora luzez, eta sarritan aurkako noranz-koa daraman itsaslasterren bat azaltzen da. Zanbuluerako itsaslaster horiek ura Golkoaren hondora sar-tzen dute; horren ondorioz, ura berotu egiten da eta,azken batean, udako hilabeteetan gertatzen diren ten-peratura igoerak sortarazten dituzte.

Euskal kostaldeko mareen batez besteko maila 4,5 m-koa da altueran; kota hori igo egiten da marea biziengaraian, eta marea hilak direnean, aldiz, gutxi gorabe-hera metro bat gutxiagotzen da.

Argia

Euskal kostaldean argia sakonera gehiagora iristen daneguan eta itsas zabalean. Bai ibaiek ekarritako parti-kulek, baita marea eta olatu handien eraginez sortu-tako ur mugimenduek, itsasertzeko uraren uhertasu-na handiagotzen dute, eta horren ondorioz, eguzkierradiazioen barneratze ahalmena gutxiagotu egitenda. Orokorrean, esan liteke fotosintesirako erabilga-rriak diren erradiazioak 20-25 m-ko sakonerara iris-ten direla.


25

2EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA

NEGUA UDA ITSAS KORRONTE

BizkaikoGolkoa

BizkaikoGolkoa



2

2.2 EZAUGARRI GEOLOGIKO ETAGEOMORFOLOGIKOAK

Euskal kostaldearen bilakaera geologikoa

Euskal itsas espazioa atlantikoa da, noski, eta angeluitxurako eremua osatzen du, alde batera penintsulakoipar kostaldea eta bestera kostalde frantsesa dituela-rik. Erpinean, euskal kostaldea dago kokatuta, Bizkaikoedo Gaskoniako Golkoa deritzonaren atzealdean. Es-pazio hori ulertzeko funtsezko gertaera geologiko batizan behar da kontuan; izan ere, angelu hori ireki eginzen iberiar penintsula irudizko banda baten gaineankulunkatu zenean eta,ondorioz, gaur egungo kostaldekantauriar eta frantsesa urratu eta banandu egin zi-ren. Horrek esan nahi du, egun hain urrun dauden bileku, Galizia eta Bretainia, adibidez, antzinako garai ge-ologikoren batean elkartuta zeudela.

Antzina, lur azal bakarra zegoen, Pangea izenekoa,Panthalasa zeritzon itsaso bakar baten erdian koka-tua. Gaur egungo kontinenteak lur azal bakar horre-tatik bereiziz eratu ziren.Triasikoaren amaieran (due-la 230 milioi urte), Afrika ekialderantz mugitzen hasizen eta, horren ondorioz, Hego Amerika eta Afrikapixkanaka banandu egin ziren. Une horretan, HegoAtlantikoa irekitzen hasi zen. Mugimendu horretan,

plaka afrikarrak iberiarra ere ekialderantz eramanzuen, plaka europarragandik banantzera behartuzuen, eta hego-ekialderantz biratu zuen, erlojuarenaurkako norabidean, hain zuzen. Prozesu horrek azal-tzen du Bizkaiko Golkoaren agerpena eta bere egitu-ra.

Euskal kostaldearen geologia.Osagai geomor-fologikoak

Euskal kostaldearen ezaugarri geologikoak ondokofaktoreek baldintzatzen dituzte: alde batetik, litolo-giak, eta bestetik, haizeak eta olatuek kostaldean era-giten duten higadura prozesuak.Haitzak gogorrak etatrinkoak diren lekuetan, kostaldearen atzeraegiteatxikiagoa izan ohi da eta itsaslabarrak, irtenguneak,lurmuturrak eta uharteak sortzen dira.Aldiz, haitz bi-gunak azaleratzen direnetan, hondartzak, badiak etaestuarioak agertzen dira.

Euskal kostalde gehiena kare itsaslabarrez osatutadago; itsas hondoan sortu ziren, Behe-kretazeo etaEozeno artean, eta bere oinetan hondar edo harrikoskorrezko hondartzak sortzea ohikoa da. Noiz-behinka, zenbait itsasadarren bokaleak direla-etaitsaslabar lerroa eten egiten da eta, horietan, paduraketa hezeguneak sortzen dira. Lapurdin, alabaina, itsa-sertza gehienetan hondarrezkoa da, eta hondartza lu-zeak eta altuera txikiko kostaldeak ditu. Olatuaketengabe ari dira eragiten eta, ondorioz, kostaldekolerroaren atzeraegite azkarra eragiten duten higaduraprozesuak dira nagusi itsasertz horretan.

Kostalde motari dagokionez, esan daiteke euskal kos-taldea lau bloke handitan banatzen dela, itsaslabarrenezaugarrien arabera. Lehen mota Higer lurmuturretikZumaiaraino eta Sopelatik Bilboraino ikus daiteke;

26

EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA

230 miloi urte

65 miloi urte


zati horietan, itsaslabarrak Paleozeno-Eozeno garaie-tako hondarrezko materialez osatuta daude.Bestalde,Zumaia-Deba bitarteko kostaldean eta Billano lurmu-turretik Sopelarainokoan, Goi-kretazeoko margaka-reak agertzen dira. Hirugarren mota, Deba eta Le-keitio bitarteko eta Bermeotik Billanorainokoitsaslabarrek osatzen dute; horko haitzak Erdi-kreta-zeokoak dira,materia organiko asko dute eta, horre-gatik, kolore ilunekoak dira.Azkenik, Bizkaiko kostal-deko erdialdea, Lekeitio eta Bermeo bitartekoa,Behe-kretazeoan sortutako marga eta kare-harri osogogorrez osatuta dago.

Euskal kostaldean hainbat prozesu geomorfologikonatural gertatzen dira, baina nagusi eta berezkoenakhonako biak dira: prozesu suntsitzaileak eta prozesukonstruktiboak; lehenengoetan higadura da nagusi etabesteetan, aldiz, sedimentazioa. Gainera, Bilboko itsa-sadarraren aurrealdean giza jatorriko gertakari aipa-garria jazo da: sarritan karbonatoz aberastutakogaldategi zaborrak isuri izan dira eta gai horiek kos-taldetik milia gutxira jalki izan dira, pixkanaka-pixka-naka hondartzak eratuz. Zementatutako hondartzahoriei beach rock deritze.

Prozesu suntsitzaileen edo higadura proze-suen ezaugarritzat honakoak hartzen dira kontuan:zabaluneak, abrasio plataformak eta lurmutur, uhar-tea, badia eta itsaslabarren eraketa.

Itsaslabarren eraketa

Duela 40 milioi urte gutxi gorabehera, Lurraren mu-gimendu tektonikoek lurrazala ikaragarri jasotzeaeragin zuten; horrela sortu ziren Pirinioak eta EuskalHerria inguratzen duten mendilerroak. Lurrazalarenaltxaketa horren ondorioz, itsas hondoan sedimenta-zioz eratutako haitzak urgaineratu egin ziren. Horre-gatik aurki daitezke orain itsas fosilak kostaldeko le-rrotik nahiko urrun dauden zenbait menditan.

Geroago, duela 15.000 urte inguru, azken glaziazioaamaitu ondoren izotza urtzen hasi zenean, itsas mailaigo egin zen, eta ordura arte kostaldetik hainbat kilo-metrora zeuden barnealdeko leku menditsu batzueta-ra iritsi zen.Harrezkero, bai itsasoko olatuek bai gurekostaldea jotzen duten haizeek, lehen barnealdekoak

ziren mendi horiek higatu egin dituzte pixkanaka; eus-kal itsasertza moldatu egin dute eta itsaslabarrak etahondartzak sortu dituzte.

Oro har, euskal kostaldean bi itsaslabar mota bereizdaitezke, gogortasunaren arabera. Zenbaitzuetan,Ogoo lurmutur aldean adibidez, itsaslabarrak gogo-rrak dira eta kare-harri eta marga bloke trinkoz osa-tuta daude. Beste batzuetan, gainezarritako haitz ge-ruzez osatuta daude itsaslabarrak eta, oro har,bigunagoak izaten dira; adibide gisa, Endata muturraaldea eta Sopelako hondartza ditugu, margakare ha-rriak direlarik nagusi.

Abrasio plataformak

Itsaslabarra pixkanaka higatzen denean eta atzeraegiten duenean, oinarrian itsasoak higatu ezin izanduenaren aztarnak geratzen dira. Eremu hori lauaizan ohi da eta urgainean geratzen da itsasbeheran;zati horri abrasio plataforma deritzo eta kostaldekolabarraren atzeraegite horren isla da. Ogeia aldean,edo Deba eta Zumaia artean, abrasio plataforma han-diak daude.

Itsas zabaluneak

Kostaldeko zenbait lekutan, lurrazalaren tolesturekantzinako itsas abrasio plataformak goratu izan dituz-te eta, orain, itsas mailaren gainetik metro batzuetaraagertzen dira. Lautada garai eta lau horiei itsas zaba-luneak deritze eta, euskal kostaldean, adibide gisa, Ga-lea muturrean dugu.

Lurmuturrak, uharteak eta badiak

Haitz gogor eta bigunen tarteak txandakatuta ageridirenean, zonalde batzuetan higadura besteetan bainohandiagoa izaten da, eta horrela sortzen dira zenbaitformazio geologiko: haitz irtenguneak gogorrak izanikbere inguruan higadura jazoz gero, uharteak edo lur-muturrak sortuko dira: lur zati bat bakartuta geratzenbada, uhartea eratuko da; eta lur zatia irtenda gera-tzen bada, lurmuturra; aldiz, substratua biguna izanikhigaduraren ondorioz sartuneak sortzen direnean,badiak sortzen dira.


27




Euskal kostaldean nabarienak Higer, Ogoo edo Ma-txitxako lurmuturrak, eta Izaro edo Santa Klara uhar-teak dira. Badiei dagokienez, Kontxa eta Gorliz-Plen-tziakoak nahiko ospetsuak dira.

Prozesu konstruktiboen ezaugarri morfologikoenbarruan estuarioak, hondartzak eta tonboloak dau-de.

Hondartza eta dunen eraketaItsasoaren higadura eragina eguraldiaren arabera al-datu egiten da. Itsaso barea dagoenean eta haizea ahu-la edo arina denean, higadura ez da ekaitz handiakdaudenean bezain handia izaten. Ekaitza izaten dene-an, olatuak askoz handiagoak dira eta, itsaslabarrarenaurka indar handiagoz jotzen dutenez, eragiten dutenhigadura ere handiagoa da, itsaslabarra hausten duteeta haitz puskak saltarazten dituzte.

Haitz puska horiek, olatuen eraginez, elkarren arteanigurtzi eta talka egiten dute eta, horren ondorioz, hi-gatu eta gero eta zati txikiagoak sortzen dira. Parti-kula horiek kostaldeko leku ezberdinetan jalkitzendira, tamaina eta pisuaren arabera; handienak, adibi-dez haitz blokeak eta errekarriak, berehala jalkikodira, eta kostaldetik gertu geratuko dira; finenak, al-diz, lohi eta lokatzak, kasu, itsas zabalera eraman etahondoan jalkiko dira, lokatzezko ohantzeak osatuz.Hondarrak eta hartxintxarrak, tamaina eta pisu er-tainekoak, kostaldean geldituko dira eta hondartzaketa itsasertzeko hondarrezko hondarpeak sortukodituzte.

Geroago, hondartzetan, haizeak hondarrezko partiku-la finenak goragora eramango ditu, eta dunak eta kos-taldeko hareatzak eratuko dira. Hondarrezko lerrohoriek ekosistema interesgarriak ez ezik, hesi naturalezin hobeak ere badira,olatu handiak direnean itsasoageldiarazten eta barnealdea babesten baitute, bertakohigadura eta materialak itsasoratzea galaraziz.

Batzuetan, itsas bazterreraino eraiki nahiaren grinadela-eta, harresi natural hori desagertarazi egin izanda, eta horrek ondorio kaltegarriak ekarri izan ditu.Eraikuntzek pantaila handi gisa jokatzen dute eta zen-bait prozesu natural aldatzen dituzte, hots, hondar-tzen eraketa, haizearena, eta baita olatuena ere; ho-

rrek guztiak, hondarraldeak erabat desagertzea ekarlezake.

Euskal kostaldean badira badien barruan kokatutakohondartzak (Gorliz, Kontxa), itsasadarren bokaleetankokatutakoak (Laida, Ibarrangelun;Antilla, Orion), bai-ta itsaslabarren oinetan kokatutako hondartza estuakere (Azkorri eta Itzurun, Zumaian). Kostaldeko hare-atza eta duna sistema garrantzitsuenak Zarautz, Zu-maia eta Gorlizen daude.

Hondarpe eta tonboloen eraketa

Itsasoaren abrasioak sortutako hondarra batzuetanleku babestuagoetara eramaten dute mareek, ola-tuen eragina hain handia ez den lekuetara, eta hanjalki ahal da, itsasertzeko jitoa deritzon hondar mu-gimendu bati esker. Itsasertzeko jito horren bidezhondarra badiaren barrura eramaten bada, eta ba-diako alderen batean pilatzen bada, itsasertzeko hon-darpea sortuko da. Euskal kostaldean ohikoa da itsa-sertzeko hondarpeak eratzea itsasadarren eskuinaldean; horren adibide ditugu Oka eta Oriaren itsa-sadarrak.

Beste batzuetan, itsasertzeko hondarpe horiek uhar-tetxoak eta lurra elkar lotzen dituzte; horrelakoetan,tonbolo deritzen formazioak eratzen dira. Gure kos-taldean badugu tonbolo baten adibide on bat, Donos-tia-Urgull zabalgunea, hain zuzen ere.

Marea itsaslasterren metaketak eta padurak

Mareen itsaslasterrek edo, bestela esanda, itsasgoraeta itsasbeherek, berebiziko eginkizuna betetzen dutekostaldeko formazio geologikoen modelatzeari dago-kionez. Itsaslaster horiek material asko garraiatzendute (buztin eta lohi esekiak, adibidez), bai itsaslaba-rren higaduraren ondorioz sortuak, baita itsasadarrekekarritakoak ere. Estuarioetan, ur gazia eta geza na-hastu egiten dira eta itsasadarrak abiadura galtzen du;horren ondorioz, erreakzio kimiko bat sortzen da, etahorrek,material esekia hondoan jalkitzera bultzatzendu. Horrela, material horien sedimentazioarekin, ge-ruzaz geruza estuarioa kolmatatu egiten da pixkana-ka, hau da, itsasgoraren maila lortzen du, eta eremu

28

2 EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA


handi oso lauak sortzen dira. Eremu horiei lokatz lau-tadak deritze.

Denborarekin, lokatz gainean zenbait gatz landare ha-ziko dira. Landare horien sustraiek sedimentu gehiagozurgatzen dute eta lautadak itsasgora mailaren gaine-tik hazten jarraituko du, eta azkenean padura bilakatu-ko da. Padurek ekotonoa osatzen dute, hots, bi ingu-rune edo gehiagoren arteko ukitze eremua, kasuhonetan, itsasoa, ibaia, lurra eta airearena; horregatik,hain zuzen, lurreko ekosistema anitzenetakoak dira.Gure kostaldean baditugu padura eremu handiko zen-bait estuario eta, azpimarragarrienak, bere kontserba-zio mailari begiratuz gero, Urdaibai eta Txingudi dira.

2.3 EZAUGARRI BIOGEOGRAFIKOAK

Animalia eta landare espezieen banaketa geografikoazeta horretan eragiten duen ingurune egoeraren az-terketaz arduratzen da biogeografia. Itsasoko urarenegoera fisiko eta kimikoaren arabera, era bateko edobesteko kostaldeko ekosistema sortuko da, eta espe-zie bakoitzak bizirik irauteko lekurik egokiena auke-ratuko du.

Zentzu horretan, euskal kostaldeak zenbait berezita-sun biogeografiko ditu, eta Bizkaiko Itsasoko bi mutu-rren artean jazotzen den tenperatura aldaketakgradiente biogeografikoa sortarazten du bere kostal-dean, eta horrek, halaber, itsasertzean bizi diren alga,ornogabe eta arrain espezieek kokapen geografiko ja-kina izatea dakar. Horri, laburbilduz, kokapen geogra-fikoko gradiente biogeografikoa deritzo. Esate batera-ko, flora atlantikoa aldatuz doa pixkanaka Marokokokostaldetik Eskandinaviako kostalderaino, baina alda-keta esanguratsuenak euskal kostaldean jazotzen dira.Horren adibide garbia da, adibidez, gure kostaldeantamaina handiko alga arrerik ez egotea. Izan ere, algahoriek oso ugariak baitira inguruko kostaldeetan, baiBritainiako eta Frantziako kostaldeetan, baita Kanta-briatik Galiziarainoko kostaldean ere.

Horrela, euskal kostaldean, bereziki Gipuzkoa eta La-purdiko kostaldeetan, itsas flora eta fauna mediterra-near bilakatzen ari direla hauteman daiteke. Egoerahori are nabarmenagoa da neguan, urtaro horretanipar-mendebaldeko itsasertz iberiarraren aurrealdekoura hozten baita.

2.4 ITSASERTZEKO EKOSISTEMAK

Euskal itsasertzean itsasoaren eragin zuzena dutenzenbait ekosistema aurki daitezke. Horregatik, horie-tan bizi diren organismoak moldatuta daude gazitasu-na jasatera; gazitasun hori hainbat faktorek sortaraztendu: itsasoaren zipriztinek, itsas haizeen lehortze eragi-nak eta mareek eragindako itsasoaren joan-etorriek.

Kostaldeko hareatzak eta dunak

Ekosistema honek itsasoko gazita-sunaren eta haizeen eragin zuze-na jasaten du.Oinarri gisa hon-

dar ezegonkorra duenez,landareen bizitza oso zai-la da. Hondarra porotsuada eta, horren ondorioz,erortzen den ura sartu

eta lurrundu egitenda berehala. Egoera

horietan bizirik iraunahal izateko, landareek zen-

bait mekanismo hartu dituzte,besteak beste, sustrai-tzeko sistema oso kon-

plexuak eta herrestadarrak, hon-darretan itsatsi eta ahalik eta lur eremu zabaleneanura eta mantenugaiak bilatu ahal izateko. Landare ba-tzuk lodiak dira (adibidez kaktusak), eta barruan uraeta mineralak metatzeko gai diren zelulak dituzte in-tsolazioa jasan ahal izateko; beste batzuk iletsuak dira,eta eguzki argia isla dezakete, horrela barne beroketasaihesten dutelarik.

Ondo kontserbatu-tako landaretza da-goen kostaldeko ha-reatzetan, zenbaitlandaredi zerrendabereiz daitezke, itsa-soarekiko hurbiltasu-naren (gazitasun maila-ren) eta hondarragehiago edo gutxiagoitsatsita egotearen arabera.Itsasotik gertuen dagoen ze-


29


Salicorniaramossissima

Itsas Armika



rrenda, hondartza alegia, gazia eta hezea da, eta Cakilemaritima bezalako landareak bizi dira bertan.Hondar-tza bukatzen den lekuan mendixkak eta dunak eratzenhasten dira, eta hondarra oso mugikorra edo nahikofinkoa izan daiteke. Zona horretan espezie talde ugarimoldatzen dira bai substratuaren mugikortasunera(haizeak hondarra eramaten baitu), baita uraren gabe-ziara ere (ura erraz sartzen baita hondarretan). Ho-rretarako beraien errizoma luzeez edo erraboilez ba-liatzen dira. Landare talde horretakoak dira, besteakbeste, harenondokoa eta itsas armika.

Horren ondoren, barnealderago, hondarra ia guztizfinkatuta dago eta gatz ekarpena jada oso urria da; lu-rra landarez estaliago dago aurreko zonetan baino etaitsasertzekoak bakarrik diren landare espezieez gain,bestelakoak ere agertzen dira, zenbait zuhaitz etazuhaixkarekin batera.Aipagarrienak, Festuca rubra ize-neko graminea soropilak dira, baina baita gurbitzak, le-geltxorrak, arteak eta abar ere.

Hareatza eta dunetako animalia ohikoenak ornogabe-ak dira, batez ere intsektuak, armiarmak eta moluskugastropodo batzuk. Ornodunen artean azpimarraga-rrienak, musker berdea eta hegazti txiki batzuk dira;azken horiek, ingurutako zuhaitzetan habia egiten du-tenak edo migrazio garaietan hareatzetan atsedenhartzeko geratu direnak izaten dira.

Padurak

Padurak ibaiak itsasoratzen diren guneetan eratzendira, estuarioak deritzenetan alegia. Eremu horretan,marearen eraginez itsasoko ur gazia ibaiaren ur geza-rekin nahasten da eta, gainera, sedimentu fin asko jal-kitzen da. Marea igotzen denean, ibilguaren ondoankokatutako altuera txikiko lur tarteak urpetu egitendira, baita ibilguan bertan sortzen diren uhartetxoakere.Aipatutako lurrak bustitzen dituen uraren gazita-suna oso aldakorra denez,oso habitat berezia eratzenda; horrek, aldi berean, landaredia ikaragarri baldintza-tzen du, eta baldintza horietara moldatutako espeziegutxi batzuk soilik bizi daitezke bertan.Horregatik, es-tuarioetan hazten diren landaretza komunitateak (pa-durak deritzenak), oso bereziak ez ezik, barnealdekohezegune ez-gazietan hazten direnekin alderatuta osoezberdinak dira.

Paduretan hainbat landaredi zerrenda ikus daitezke, bifaktoreren arabera, batik bat: bata uraren gazitasunmaila; bestea lurra mareen urpean edota marea pu-tzuetan blaituta egoten den denbora. Zonarik baxue-na oso gutxitan geratzen da kanpoan edo urgainera-tuta eta itsas fanerogamen belardiak agertzen dirabertan. Maila hau baino zertxobait gorago, alga ber-deen mosaikoak hazten dira.

Jarraian, pixka bat gorago, belardi itxi eta bereziakeratzen dira; zona hori oraindik mareen uraz urpe-tzen da, guztiz eta egunero. Belardi horiek Spartinageneroko landarez osatuta egon ohi dira eta mareabizietan guztiz urpetuta gera daitezke.Horiek ingura-tuz Salicornia sp-en populazioak egon ohi dira. Beraz,landareen kokapena aldatu egiten da. Horrela, gatzaondoen jasan dezaketenak itsasotik gertu kokatzendira, eta sentikorrenak, aldiz, aldendu egiten dira (itsasgetozka adibidez).

Noizean behin baino urpetzen ez den zerrendan, etaibairen baten bidez ur geza iristen bada, ihiak eta lez-kak agertzen dira. Gazitasuna hautemangarria ez denlekuetan ibaiertzeko zuhaitzak agertzen dira, adibidezzumeak eta burzuntzak, eta baita arteak eta euskalgeografian ohikoak diren hosto erorkorreko basoakere.

Paduretako fauna batez ere ornogabeek eta hegaz-tiek osatzen dute. Ornogabeak dira, besteak beste,bibalbioak, zizareak eta krustazeoak, eta estuarioe-tako arrainen elikagai izan ohi dira, esate baterako,platuxa latz, barbarin edo hondoetako korrokoiena.Hegaztiek, berriz, paduretan bizi edo atseden har-tzen dute eta horien artean azpimarragarrienakanatidoak, zangaluzeak eta itsas zabaleko hegaztiakdira, aliotak eta marikoiak, kasu; hegaztiok estuario-etan barneratzen dira ekaitz aldietan atseden har-tzera.

Padura eremuek ingurune barietate handia osatzendute eta horrek bioaniztasun handiko lekuak izateadakar,oso moldatutako landare eta animalia ugari aur-ki daitezke eta hainbat arrainen gaztaroko elikagaiizango dira. Arrain espezie komertzialen %60 bainogehiagok habitat horietan ematen dituzte beraien le-hen aroak.

30



Marearteko plataformak

Ekosistema honetako flora eta faunak egoera oso al-dakorrak jasan behar izaten dituzte, itsasgoretan ur-pean egoten baitira eta itsasbeheretan, aldiz, kanpoanedota marea putzuetan bakartuta geratzen baitira.Horregatik, bizirik irauteko hainbat estrategia hartuohi dituzte: talde ugari eta itxiak eratzen dituzte urapilatu ahal izateko, putzuetan babesten dira ingurugi-ro egoerak hain aldakorrak ez direlako eta abar. Ma-rearteko plataforma (itsasgora eta itsasbeheraren ar-tean geratzen den zona), itsaslabarraren higadurareneta kostaldeko lerroaren atzeraegitearen ondoriozsortzen da, eta bertan, izaki bizidunak zerrenda edozonatan kokatzen dira.Zerrenda horiek marea mailakberak zehazten ditu.

Itsasgoren maila gorenaren gaineko zonari zona supra-litorala deritzo eta itsas ura marea bizietan edo ekai-tzetako olatuei esker iristen da bakarrik.Aipatu zonahorretan dauden organismoak, urgainean denbora osoluzez egotea ondoen jasaten dutenak dira. Itsasbehe-raren azpitik, ozeanoaren hondorantz dagoen zonarizona infralitorala deritzo; itsasbehera bizienetan soilikikus daiteke eta kanpoan edo urgainean egotea gutxia-go jasaten duten espezieak bizi dira bertan.

Bi zona horien artean dagoenari zona mesolitoraladeritzo eta itsasbehera guztietan geratzen da agerian.Zona horretako flora hainbat alga espeziek osatzendute, bai mikroskopikoek bai begiratu hutsarekin ikusdaitezkeenek ere, eta lurrari itsatsita egoten dira. Fau-na oso anitza da eta,marea putzuetan batez ere, on-dorengoak beha daitezke: hainbat belaki mota, ane-monak, hainbat zizare mota, moluskuak (adibidez,magurioak eta olagarroak), krustazeoak, ekinoderma-tuak eta arrainak.

Marearteko plataformetan baliabide ugari daude; horidela-eta, erraza da zenbait hegazti bertako marea pu-tzuetan jaten ikustea, itsas mika edo lertxuntxo txikia,adibidez.

Itsaslabarrak

Itsaslabar arrokatsuek ez dute bizirik irautea askorikerrazten, haitzen arrailetan eratzen den lur urria, hai-

zea eta gazitasuna jasan behar izaten baitute espezie-ek. Haitz mota eta itsaslabarraren maldaren arabera,landaretzaren kokapena oso aldakorra da eta, besteekosistema batzuetan bezala, zonazioa ere agertzenda, eta uretatik urrundu ahala bizi baldintzak pixkana-ka hobetzen dira.

Behealdeko zonetan, itsasoaren zipriztinak iristen di-ren lekuetan, alegia, hosto eta zurtoin mamitsuko es-pezieak aurki daitezke artesietan bizitzen; landare ho-riek, ingurunearen elkortasunera moldatuta daudeeta, adibide gisa, hauek aipa daitezke: itsas mihilua etaitsas plantaina.

Landaretza hori baino goraxeago, lurra eratzen hastenda, olatuen eragin etengabea eta gazitasuna gutxiago-tu egiten baitira, eta jada badaude belardiak eratzekoezinbesteko baldintzak.Belardi horretan, Festuca rubrasubsp. Pruinosa nagusitzen da, beste landare oso bere-zi batzuekin batera; horien artean azpimarragarrienaArmeria euskadiensis da, euskal itsasertzean baino ezbaita hazten.

Goien dagoen zerrenda zenbait mulu eta zuhaixkezkolonizatuta egon ohi da, substratu motaren arabera.Txilarrak eta oteak ageri dira, baita arteren bat ere,eta mulu txiki eta zapalak osatzen dituzte (txaparroa-ren antzeko formakoak, alegia), haizearen eraginariaurre egiteko-edo.

Itsaslabarraren trinkotasunak aukera eskainiz gero,erlaitz eta harkaitzak hainbat hegazti espezieren habi-tatak izan ohi dira, esate baterako ubarroi mottodun,ekaitz txori eta belatz handiarena.

Bizkaiko Itsasoko artadia

Artea Mediterraneo inguruko berezko zuhaitza da.Zona atlantikoan gutxi garatutako lurretan bertako-tzen da, eguteratan. Horrek ingurua lehorra izateaerrazten du, eta hori ezinbestekoa da artea hemengoklima hain euritsuan hazi ahal izateko.

Artearekin batera hazten diren beste espezieen arte-an, azpimarragarrienak hosto iraunkorreko zenbaitzuhaixka dira, gurbitza,erramua edo gartxua, adibidez.Oihanpea oso itxia eta trinkoa da eta, leku batzuetan,


31




32

oso zaila da artadian barneratzea, liana arantzatsuakegoten baitira (endalaharra, alegia), eta baita espezieigokariak ere (huntza, kasu). Artadiaren bazterreanorla bat eratzen da landare bereziekin, esate batera-ko, arkakaratsekin (basoko arrosak) eta txorbeltze-kin.

Artadiko faunari dagokionez, azpimarragarrienak ho-nakoak dira: harrapari gautarrak (hontza, esaterako),hegazti txikiak (txinboak, kaskabeltzak edo txontak,adibidez) eta mikrougaztunak (muxarra edo erbinu-dea, esate baterako).Artadia nahiko handia bada edobehar adinako balioa baldin badu, azeri edo basurde-ak aurkitzea ez da harritzekoa izango.



3.1 HISTORIAURREA

Euskal Herrian egindako ikerketa pa-leontologikoek erakutsi dutenez,itsasoak eragin handia izan zuen his-toriaurreko poblazioetan. Ikerketahoriek haitzuloetan aztarnak aurki-tu ondoren egin ziren eta horiei es-ker baiezta dezakegu Behe Paleoli-totik aurrera Euskal Herrian gizakiaitsasbazterrean bizi dela. Alabaina,Erdi Paleolitoa arte ez dago gizakiaitsaskitan ibiltzen zela egiaztatzenduen aztarnarik (adibidez ostren, la-pen eta abarren hondarrik). Garaihartan gizakiak elikagaiak ingurutikbildu eta tresna sofistikatuak egitenzituen, beti ere inguruak eskaintzenzionaren araberakoak.

Duela gutxi gorabehera 20.000 urte itsa-sertzeko lerroa lekuz aldatu zen.Azken gla-ziazioaren amaieran poloetako izotza urtu zenean,itsas mailak gora egin zuen eta itsasoak lur eremu za-balak hartu eta itsasertzeko lerroa lehorraldean ba-rrena eraman zuen. Hain zuzen ere, badakigu garaihartan itsasertzeko lerroa urrutiago zegoela, gauregun baino 12-14 km itsasalderago, gutxi gorabehera.Beraz, itsasertzeko lerroa gerturatu egin zen eta, ho-rren ondorioz,Mesolitoan gizakiek are gehiago jardunzuten itsaskitan. Itsaskiak harrapatzeaz gain, badakigugarai hartan gizakia arrantzan ere aritzen zela eta ho-rren erakusle dira Altxerriko (Aia) haitzuloan eginda-ko lanak (oilarren eta urraburuen grabatuak); halaber,Ekainen (Zestoa) arrantzarako azkonak azaldu ziren.

Neolitoan giza taldeak ekoizle bihurtu ziren. Gehieninteresatzen zitzaizkien landareak hautatzen zituzteneta espezierik onuragarrienen ugalketa eragiten zu-ten. Horrela, Neolitoko ekonomia nekazaritzan ezezik, abeltzaintzan ere oinarritu zen. Lehenengo aldizlanaren gizarte eraketa azaldu zen, adibidez baso sailhandien mozketetan, zingira eta padurak lehortzean,uholdeei aurre egiteko eraikinetan eta abar. Itsaskitanibiltzea gero eta garrantzitsuagoa zen eta horren era-kusle garbia da Santimamieko haitzuloa. Izan ere, lei-ze horretara molusku ugari eraman zituzten eratuberria zen Gernikako itsasadarretik eta azkenean hai-

tzuloan maskortegi garrantzitsu bat era-tu zen.

Garai hartan, Bizkaiko itsasoko biz-tanleek ez zuten nabigatzen itsas za-balean.Historiaurretik ezagutzen zu-ten itsasertza eta bertatik elikagaibatzuk lortzen zituzten. Baina batezere ibaietan aritzen ziren arrantzan. Es-tuarioetan eta ibaietan gora egiten zu-ten espezieak arrantzatzen zituzten eta

horretarako otarreak, salabardoak etatranpa batzuk erabiltzen zituzten.Ontzieidagokienez, padurak eta estuarioak zehar-

katzeko hasieran larruzko ontziak erabil-tzen zituzten eta geroago kanoa monoxiloak,

hau da, hustutako zuhaitz enborrez egindakoak.

3.2 GARAI ERROMATARRA

Gure kostaldean nabigazioa antzinako jarduera da,hain zuzen ere erromatarrak Bizkaiko itsasoko ge-rretan esku hartzen hasi zirenekoa. Erromatarrakkolonizatzaile gisa iritsi ziren, hau da, kolonizatzaileguztiek bezala nola edo hala etekinak lortu nahi zi-tuzten, hemen aurki zitzaketen aberastasunak aterazeta salerosketak eginez. Baina jarduera kolonizatzai-le hori azkenean bertakoentzat ere mesedegarriaizan zen.

Erromatarrek jarduera ugari egin zituzten, baina ho-rien artean aipagarriena meatzaritza izan zen. Burdi-na, beruna eta zilarra ateratzen zuten lurpetik, etaagian urrea ere bai.Aberastasun horiek ibaietan be-hera eramaten zituzten eta, horregatik, asentamen-duak ibaien itsasadarretan sortu zituzten. Ekoizpengune nagusiak Nerbioi, Urdaibai eta Bidasoa inguru-ko eskualdeak izan ziren. Materiala ibaietan garraia-tzeko gila lauko ontziak erabiltzen zituzten, gerokogabarra eta txanelen aurrekariak, eta ekoizten zenmaterial guztia estuarioetatik irteten zen. Bidasoarenestuarioan asentamendu erromatar oso garrantzitsubaten aztarnak aurkitu ziren eta, horri esker, han era-biltzen ziren tresna ugari berreskuratu ahal izan dira,adibidez pikatxoiak, meatzeetarako argizuloak edolanparatxoak eta jaterakoan erabiltzen ziren zerami-ka tresnak.


33

3ITSASERTZAREN ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANAREN BILAKAERA HISTORIKOA



34

Denborak aurrera egin ahala, itsas ibilbideez gain lu-rrekoak ere eratzen hasi ziren, itsasertzean edoibaien alboan eta ibarretan zehar.Meatzaldeetan meaateratzeko eta garraiatzeko eskulan asko behar izatenzen eta, horregatik, pentsatzen dugu jende ugari bizi-ko zela han inguruan sakabanatuta, lantokitik gertu,estuarioen bi aldeetan.

Erromatarren garaiko Euskal Herria gaur egungoare-kin paisaia aldetik alderatuta oso desberdina zen, baiibaiei eta kostaldeari dagokienez, baita flora eta fau-nari dagokienez ere. Meatzaritzaren ondorioz basougari soildu ziren, galdaketarako egurra lortzeko, etaontziak egiteko zerrategiak eta ontziolak eraiki ziren.Horien ondorioz, kostaldeko paisaia izugarri aldatuzen. Halaber, arrantza sektorea orduantxe hasi zenelikagai soberakinak ematen eta sobera zeuden arrai-nak gazitu eta esportatu egiten ziren. Horrela, geroeta gatz gehiago behar zen kontserbagintzarako eta,horregatik, gatzagak sortu ziren zenbait lekutan, adibi-dez Gesaltzan.

3.3 ERDI AROA

Erromatar inperioa zatitu eta herri germaniarrak sar-tu zirenean, ordura arte gure itsasertzean nagusi zenpax erromatarra desagertu zen eta itsas lapurretakugaritu ziren.V. mendean tribu germaniarrak iberiarpenintsula aldera iragan ziren. Herri horiek ez zutenlotura esturik itsasoarekin, barrualdekoak baitziren.Alabaina, irteera handi horietan batzuetan itsason-tziak erabili izan zituzten, lapurretak eta harrapaketakegiteko.Horregatik, itsasertzean antzinako segurtasu-nik ez zegoela-eta, jendeak barnealdera egin zuen,ibaiadarretan gora. Itsasaldeko harrapaketak oso bor-titzak eta gogorrak izaten ziren, baina,hala ere, itsasoazen komunikaziorako oinarrizko bidea, batez ere na-bigazioan eta ontzi eraikuntzan maila tekniko handiazegoelako.

Germaniarren ondoren bikingoak iritsi ziren. Nor-mando horiek Eskandinaviatik etorri ziren eta, germa-niarrek ez bezala, itsas tradizio handia zuten. Euskalkostaldeko biztanleek ontziak egiteko haien teknikakikasi zituzten, bikingoen itsasontziak oso egokiak bai-tziren salerosketarako eta arrantzarako. Ikasitako tek-nika berriak gauzatzeko ontziolak eraiki zituzten itsa-

sotik hurbil, basoetatik eta burdinoletatik gertu, le-hengaietatik zenbat eta hurbilago egon, hobe baitzen.Halaber, itsasontziak egiteko behar-beharrezkoak zi-ren aditu eta eskulangileak.

Itsasontzi haiek funtzio baterako baino gehiagorakoerabiltzen ziren, beharren arabera, adibidez gerra egi-teko, garraiorako edo arrantzarako. Komeni zenarenarabera itsasontzi berbera zeregin baterako edo bes-terako erabiltzen zen. Salerosketan ibiltzen ziren eus-kal ontziak ez ziren oso handiak, batez ere kargatzeeta deskargatze lanak azkarrago egiteko. Izan ere, lanhoriek eskuz egin behar izaten ziren eta, gehienetan,batelen bidez, portuetan ez zegoelako horretarakokai egokirik.

XII. eta XIII. mendeetan gertaera ekonomiko garran-tzitsu bat izan zen: Gaztelako artilearen eta euskalproduktu siderurgikoen merkataritza Europako baz-ter askotara hedatu zen, adibidez Flandesa eta Bretai-niara. Herrialde horiekin itsasoko eta salerosketakohitzarmen oso garrantzitsuak sinatu ziren eta EuskalHerriari onura ekonomiko handia ekarri zioten.

Balearen harrapaketari dagokionez, esan dezagun eus-kal kostaldean oso antzinatik egiten zela. Hain zuzenere, zetazeo hori lehen aldiz VII. mendean aipatzen da.Baina harrapaketen lehen egiaztapena geroagokoa da,hain zuzen ere XI. mendekoa.Alabaina, frogatuta dagobalea gantz edo olioaren trafikoa oso antzinakoa dela.Balea harrapaketa eta baleetatik lortutako produk-tuen salerosketa betidanik estuki lotuta egon da eus-kal kostaldeko herriekin, baleengandik oso etekinhandiak ateratzen baitziren. Baleen arrantzari eskerproduktu asko eskuratzen ziren, esate baterako jate-ko gantz eta haragia, argi egiteko olioa,mekanismoaklubrifikatzeko edo xaboia egitekoa, larrua, bizarrak...Batzuetan urdaileko anbarra sendagaiak eta lurrinakegiteko erabiltzen zen. Hala ere, ez daukagu datu as-korik kostaldeko herrietako kontsumoari buruz eta,horregatik, pentsatzen dugu ziur aski zetazeoenarrantzari esker lortutako ia produktu gehienak es-portatu egingo zirela.

ErdiAroaren amaiera aldeko froga batzuek erakustendutenez, itsasertzeko arrantza tokietan batez ere bi-siguak eta sardinak harrapatzen ziren, eta neurri apa-lagoan legatzak eta itsas aingirak.Halaber, arrantzatu-

3 ITSASERTZAREN ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANAREN BILAKAERA HISTORIKOA



35

tako produktu batzuk esportatu egiten ziren, adibidezsardinzarrak eta bisiguak Gaztelara eta Frantziaraeramaten ziren, eta egiaztatuta dago euskal arrantza-leak Asturiasen eta Galizian ere ibiltzen zirela.

Itsasbazterreko arrantzarako inguru sozio-ekonomi-ko horrek berdin jarraitu zuen gure kostaldean XVIII.mendea arte, baleak hemen inguruan behin betiko de-sagertu ziren arte.

Bestalde, biztanleriaren banaketari dagokionez, esandezagun ErdiAroaren amaieran jendea ez zegoela XII.mendean bezain sakabanatuta. Lehen ere aipatu dugu,baina gogora dezagun garai hartan itsaslapurretak zi-rela-eta jende askok ihes egin zuela kostaldetik bar-nealdera. Harresiz inguratutako hiribilduak sortu zi-ren eta horrela kostaldean bizitzea seguruago eginzen. Garai berri bat hasi zen. Kostalderako itzulerahori behin betikoa izango zen eta merkataritzaren etadefentsa militarraren oinarriak ezarri ziren.

3.4 ARO MODERNOA

XV. mendeko aurkikuntza handiekin batera bidaia lu-zeak hasi ziren eta euskal nabigatzaile batzuk ere bi-daia horietan ibili ziren, adibidez Elkano, Urdaneta,Okendo, Lope Agirre eta abar. Kolonizazioen garaihartan merkataritzari merkatu berriak zabaldu zi-tzaizkion, Indietatik lortzen ziren produktuei esker.

XVI. mendean hedapen ekonomikoko ziklo bat hasizen. Hedapen horren arrazoi nagusia bertako pro-duktuen eskari handia izan zen, batez ere produktusiderurgikoena. Halaber, zabalkunde ekonomiko ho-rretan garrantzitsuak izan ziren Ipar Europako pro-duktuak inportatzea eta Gaztela aldetik zetozen ma-teria batzuk esportatze

Azterkosta Lehen Hezkuntza

Documents

Transcript of Azterkosta Lehen Hezkuntza

Izarretako zirkoa (Lehen hezkuntza – Izar-eskola - Pamplonetario)

GORPUTZ HEZKUNTZA, LEHEN HEZKUNTZAKO …

Haur Hezkuntza Lehen Hezkuntza Derrigorrezko Bigarren ... file2008an jasotako materialak 2008ko uztailaren 3an eguneratua • Haur Hezkuntza • Lehen Hezkuntza • Derrigorrezko Bigarren

INKLUSIORAKO GIDA Lehen Hezkuntza

T ALO - jakintza.netjakintza.net/wp-content/uploads/ikasmaterialen_katalogoa.pdf · 18 Lehen Hezkuntza (Txanela) 24 Haur eta Lehen Hezkuntza / DBH (Jokogintza) 28 Lehen Hezkuntza

Uraren bila (Lehen hezkuntza / Izar-eskola / Pamplonetario)

LEHEN HEZKUNTZA Matematika€¦ · CD Lehen Hezkuntza IBAIZABAL Lehen Hezkuntza IBAIZABAL IBAIZABAL 4 101990_Cub_Mates_4to_1T.indd 1 14/03/12 11:04 a entzia oa a a Zirkulua a rapezioa

Hezkuntza-Premia Bereziak Lehen Hezkuntzan Euskal ... · Ikerketa Hezkuntza-Premia Bereziak Lehen Hezkuntzan Euskal Sistemaren erantzuna 2005eko abendua

Zeruko marrazkiak (Lehen hezkuntza / Izar-eskola / Pamplonetario)

LEINTZ BAILARA - arizmendi.eus · Haur Hezkuntza Lehen Hezkuntza Bigarren Hezkuntza Lanbide Heziketa Zerbitzu Orokorrak . Arizmendi ikastola Leintz bailarako hezkuntza-kooperatiba

Lehen Hezkuntza Lehen Hezkuntza - Ibaizabal...MATEMATIKA Ibaizabal i.blai Lehen Hezkuntza 05 9 78 84 3 942796 15 2 3 978-84-8394-279-6 Batuan MATEMATIKA 05 Lehen Hezkuntza Lehen Hezkuntza

Banpiroaren gaua (Lehen hezkuntza / Izar-eskola / Pamplonetario)

Arte Hezkuntza-Lehen Hezkuntza-Eskulanak Educación artística Primaria Manualidades

Hezkuntza-premia Bereziak Lehen-mailako …...Lehen-mailako Hezkuntzaren ezaugarri orokorrak Esparru orokorra Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrerako Legea, urriaren 3ko 1/1990

Lehen Hezkuntza 10-12 Urte

Haur hezkuntza eta lehen hezkuntza

HEZKUNTZA Natura LEHEN Zientziak

NAHIKO! LEHEN HEZKUNTZA 5. MAILA Berdintasunerako ... · NAHIKO! LEHEN HEZKUNTZA 5. MAILA Berdintasunerako, Errespeturako eta Biolentzia-Ezarako Hezkidetza Programa NAHIKO! 5º DE

Haur Hezkuntza Lehen Hezkuntza Derrigorrezko Bigarren ... · PDF file2008an jasotako materialak 2008ko uztailaren 3an eguneratua • Haur Hezkuntza • Lehen Hezkuntza • Derrigorrezko

3 HEZKUNTZA LEHEN Matematika · LEHEN Matematika 3 HEZKUNTZA Lehen Hezkuntzako 3. mailarako Matematika liburua Zubia Editoriala, S.L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza