Azterkosta Lehen Hezkuntza

A Z T E R KO S TAUNITATE DIDAKTIKOAK

KOSTALDEARI BURUZKOINGURUGIRO HEZKUNTZA

LEHEN HEZKUNTZA

6528 Portada y aurkezpena 28/1/04 10:56 Página 1

Argitaraldia:Edición:

Ale kopurua: 1.150 Tirada: 1.150 ejemplares

© Euskal Autonomia Erkidegoko AdministrazioaLurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro SailaAdministración de la Comunidad Autónoma del País VascoDepartamento de Ordenación del Territorio, Vivienda y Medio Ambiente

Internet: www.euskadi.netInternet:

Zuzendaritza, Koordinazioa eta Jarraipena: Ingurugiro Hezkuntzako Zerbitzua (Lurralde Antolamendu, Etxebizitzaeta Ingurugiro Saila)CEIDA (Ingurugiroarekiko Irakasbideen Hezkuntza eta Ikerketarako Ikastegiak)

Dirección, Coordinación y Seguimiento: Servicio de Educación Ambiental (Dpto. de Ordenación del Territorio, Vivienday Medio Ambiente)CEIDA (Centros de Educación e Investigación Didáctico Ambiental)

Koordinazio Teknikoa: ORTZADAR, S. L.Coordinación Técnica:

Egileak: Lourdes Muela - Cristina Gómez de Segura - Gonzalo Torre - Josu LarruskainAutores:

Euskararako Itzulpena: BAKUN S. L.Traducción Euskera:

Irudiak: Miguel Angel SarroIlustraciones:

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaEdita: Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

Duque de Wellington, 2 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Maketazioa: ARGIA, Servicios GráficosMaquetación:

Inprimaketa:Impresión:

ISBN:

L.G.:D.L.:


A U R K I B I D E AOrr.

Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Informazio orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Lehen Hezkuntzako lehen zikloa:“Kostaldea ezagutu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.1. Irakasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554.2. Ikasleentzako materiala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

Lehen Hezkuntzako bigarren zikloa:“Kostaldea ulertu”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121


Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloa:“Kostaldea aztertu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205


Jarduera Osagarriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Bibliografi eta Ikus-entzunezko Baliabideak . . . 327

1

0

2

3

4

5

6

7

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AK

OM

AT

ER

IAL

A

LEHEN HEZKUNTZA

AZTERKOSTA

6528 Azterkosta • Sarrera 28/1/04 10:59 Página 3

AURKEZPENA


eta hezkuntza kudeaketaren arduradunak garenez, hezkuntzako materialeko bi karpeta berri aurkeztenditugu. Bertan bost unitate didaktiko dituzue, lehen hezkuntzako eta derrigorrezko bigarren hezkuntzako zikloguztietarako.

Materialak ekoiztea IIHII-CEIDAren (arekiko Irakasbideen Hezkuntza eta Ikerketarako Ikastegia) lan ildoegonkorretako bat da, eta unibertsitate mailakoa ez den hezkuntza sistemaren Hezkuntzarako Programan aurrei-kusitako Urteko Egitasmoen alderdietako bat da. Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta Sailaren nahiz Hezkuntza,Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren lehentasunezko bitartekoa dugu hori, ingurugiroaren ikuspegia ikastetxeetakoalor guztietan sartzeko, bai curriculumaren bai antolaketaren alderdiei dagokienez ere.

Material berri honek jarraipena ematen die unibertsitate mailakoak ez diren hezkuntza mailetara zuzenduta-ko orain arteko unitate didaktiko ugariei: haur hezkuntzara, lehen hezkuntzara, derrigorrezko bigarren hezkuntza-ra, helduen hezkuntzara eta derrigorrezko bigarren hezkuntzaren ondoko heziketa zikloetara zuzendutakoei, alegia.

Orain aurkezten dizkizuegun unitate didaktiko berri hauek kostaldeko ekosistemaren inguruan dihardute,nagusiki. Izan ere, kostaldeko ekosistemak interes berezia du ingurugiroaren ikuspegitik, hainbat arrazoirengatik,besteak beste, bere aberastasun fisiko eta biologikoagatik, erraz honda daitekeelako, jasaten duen giza presioaga-tik eta berau babesteko hartzen ari diren neurriengatik.

Material hau erraz batera daiteke lehenago aipatutako ziklo guztietako programekin. Eta horrez gain, unita-te didaktiko hauek balio handiko material osagarria dira, udazkenero Azterkostan parte hartzen duten ikastetxe-entzat. Coastwatch izeneko nazioarteko kanpainaren EAEko bertsioa da Azterkosta eta ingurugiroarekiko gizar-tearen parte hartzea eta kontzientziazioa sustatzea du helburu. Kanpainaren bidez, gizarteak gure kostaldeareningurugiro egoera hobeto ezagutzea eta kostaldearen babeserako eta defentsarako neurriak sustatzearekiko kon-promisoa handiagotzea lortu nahi da.

Gure eguneroko jokabide eta ohiturak eta gure antolaketa sozioekonomikoa aldatu beharra dugu, baldin etagure kostalderi galdutako kalitatea itzuliko dion eta, azken batean, gure bizitza hobetuko duen oreka ekologikoalortuko badugu. Belaunaldi berriak ere erronka horretan inplikatu behar ditugu, jakina. Eta material hau ikastetxeguztietara banatzearekin horixe lortu nahi dugu, hain zuzen, irakasleei ikasleen ingurugiro hezkuntza hobetzekobitarteko bat eskaintzea, alegia.

LURRALDE ANTOLAMENDU, ETXEBIZITZA ETA INGURUGIRO SAILBURUAPatxi Ormazabal Zamakona

HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE ETA IKERKETA SAILBURUAInaxio Oliveri Albisu

A Z T E R K O S TA

A U R K E Z P E N A

7



Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Informazio orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Lehen Hezkuntzako lehen zikloa:“Kostaldea ezagutu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51


Lehen Hezkuntzako bigarren zikloa:“Kostaldea ulertu”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121


Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloa:“Kostaldea aztertu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205


Jarduera Osagarriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

Bibliografi eta Ikus-entzunezko Baliabideak . . . 327

1

0

2

3

4

5

6

7

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AK

OM

AT

ER

IAL

A

LEHEN HEZKUNTZA

AZTERKOSTA


SARRERA


Gizakia lurrean bizi denetik, itsasertzak eta itsasoakarreta berezia piztu izan dute oinarrizko baliabideenhornitzaile gisa. Hainbat jarduera egiten dira kostalde-an: batzuk historikoak (herriak ezartzeko lurren oku-pazioa edo arrantza, kasu), beste batzuk berriagoak(aisialdiarekin zerikusia dutenak, adibidez). Jarduerahorien eraginez, kostaldean hainbat interes elkartzenda, eta interes horiek beti ez dira bateragarriak izaten.

Interes horiek direla-eta, maila ezberdinetako hainbaterakundek (herrietakoek, herrialdetakoek, estatukoek,nazioartekoek...) garapen eta kontserbazioaren artekooreka lortzeko arauak egin eta zabaldu dituzte. Halaere, beharrezkoa da herritarrok lege horiek betearaz-teko eskatzea eta babes maila handiagoak lortzekoahaleginak egitea, baina horretarako ezinbestekoa daingurunearen eta bere arazoen ezagutza handiagoaizatea. Eta balio, gaitasun eta ezagutza horiek eskura-tzeko ezinbestekoa da ingurugiro hezkuntza.

Ingurugiro hezkuntza prozesu iraunkorra da, hainbatgaitako irakaskuntza eta ikasketa edukiak barne har-tzen ditu, eta ez du hezkuntza aldi jakin batera soilikmugatu behar. Zentzu horretan, ikastetxeak ezagutza-ren arlo guztietan balio, jarrera eta jokaera positibo-ak sustatu behar ditu, eta beraz, baita gure ingurugi-roari dagokion guztian ere, heziketari dagokionezgizarteko oinarrizko elementua den heinean.

Beraz, funtsezkoa da hezitzaileak zenbait tresnaz hor-nitzea, Ingurugiro Hezkuntza programak aurrera era-man ahal izateko behar dituzten tresnez, alegia, lanaerraztuko dieten zenbait material emanez. Horixe da,hain zuzen, itsasertzari buruzko ondorengo unitatedidaktikoen helburua. Unitate hauek bilduma zabalbaten zatiak dira eta bilduma hori hainbat ingurugiroarazo ikuspuntu horretatik lantzera zuzenduta dago(ibaietako ekosistemak, energia, bioaniztasuna, kutsa-dura...).

UNITATE DIDAKTIKOAK

Honako materiala bost unitate didaktikoz osatutadago; horietako hiru Lehen Hezkuntzara zuzendutadaude eta beste biak Derrigorrezko Bigarren Hez-kuntzara; beraz, hezkuntza ziklo bakoitzari unitatebana dagokio.

Bi karpetatan aurkezten dira (Lehen Hezkuntza, aldebatetik, eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza, beste-tik) eta denek oinarrizko egitura bera dute, bi zatitanbereizita: irakasleei zuzendutako materiala eta ikasle-entzako materiala.

Irakasleen atalari dagokionez, Unitate Didaktiko ba-koitzak ondorengo gidoiari jarraitzen dio:

• Eskema kontzeptuala: unitatean landu-tako kontzeptuen laburpena egiten da grafi-koki, lau ataletan sailkatuz: ezaugarriak,erabilerak eta ondorioak, arazoak eta irten-bideak.

• Unitatearen helburu orokorrak.• Landuko diren edukiak, honako hirure-

tan sailkatuta: gertakariak, kontzeptuak etaprintzipioak; prozedurak; jarrerak, balioaketa arauak.

• Orientabide didaktikoak, jarduerak lan-du ahal izateko.

• Ebaluaziorako orientabideak: jardue-rak ebaluatzeko modu ezberdinak deskriba-tzen dira.

• Jarduerak eta curriculumarekiko lo-tura: alde batetik, proposatutako jarduerabakoitza azaltzen da, lantzen dituen curricu-lum arloekin batera. Bestetik, curriculumedukiekiko lotura azaltzen da.

• Jardueren deskribapena: jarduera ba-koitzari buruzko honako informazioa adie-razten da: lortu nahi diren berariazko hel-buruak, gutxi gorabeherako iraupena,jardueraren garapena eta zein material be-har den. Beraz, edozein jarduera egiterako-an honako hau “irakaslearen gida” da.

• Laburpen taula: jarduera guztien zerren-da azaltzen da, bakoitzean lantzen diren hel-buru, kontzeptu, prozedura eta balioekinbatera.

Ikasleentzako materialari dagokionez: lan fitxakazaltzen dira soilik, horrela fotokopiak errazago egineta ikasleen artean banatzeko.

Unitate bakoitzak, batez beste, 14 jarduera biltzenditu, eta lau ataletan sailkatuta daude, jarduerokin lor-tu nahi den helburu nagusiaren arabera. Hona hemen

L E H E N H E Z K U N T Z A - A Z T E R K O S TA

11

S A R R E R A



atalak: aldez aurretiko ideien eta motibazio jar-duerak: horien bidez, hasierako momentuan, ikasleenaldez aurretiko ezaguera, jarrera eta balioak ebaluadaitezke. Ulermen jarduerak: helburu nagusia ikas-leei zenbait gertakari eta erlazio ulertzen laguntzeada. Horiei esker, itsasertzeko ekosistemaren arazoeiburuz kontzientzia hartu ahal izango dute geroago,beste jarduera batzuen bidez: kontzientziazio jar-dueren bidez, hain zuzen ere. Azkenik, parte-har-tze, sintesi eta komunikazio jarduerak proposa-tzen dira.

Hautatu den metodologia konstruktibista eta parte-hartzailea da bost unitateetan, eta ikasleak ditu ar-datz.

Lehen Hezkuntza

Lehen zikloko unitate didaktikoak “Kostaldea eza-gutu” izena du eta honako helburua du: ikasleei itsa-sertzeko ingurunea zer den ezagutaraztea, itsaser-tzaren erabilera eta gehiegizko erabileraren arteanezberdintzen irakastea eta kostaldearekiko senti-mendu positiboa garatzen eta berau balioesten la-guntzea.

Bigarren zikloko unitate didaktikoak “Kostaldeaulertu” izena du eta ikasleengan itsasertzaren eza-gutza eta ikerketarekiko interesa piztea du helburu,baina baita itsasbazterra osatzen duten hainbat ele-menturen arteko harremanak ulertzen laguntzea ere,gizakiaren eragina barne.

“Kostaldea aztertu” da hirugarren zikloko unitatedidaktikoaren izenburua eta bere helburua honakoada: ikasleek Euskal Autonomia Erkidegoko kostaldeagehiago ezagutzea da eta, horren bidez, itsasbazterra

zaindu eta babestearen beharra ikusaraztea, beharhorrekin bat datozen jarrerak garatuz.

Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza

Lehen zikloko unitate didaktikoak “Kostaldea eza-gutzearen abentura” izena du eta helburua ikasle-engan kostalde ekosistema osatzen duten elementuaketa horien guztien artean sortzen diren harremanakezagutzeko interesa piztea da, baina baita kostaldea-ren erabilera eta gehiegizko erabileraren ondoriozsortzen diren arazoak ezagutzekoa ere. Hori guztialortzeko hurbileko errealitatetik eta beraien interese-tatik abiatu beharko dugu, beraien portaera ohiturakaztertu beharko ditugu eta kostaldearen defentsarakoekintzetan parte har dezaten bultzatu beharko dugu.

Bigarren zikloari dagokionez, “Kostaldearen ara-zoak aztertu” unitate didaktikoa itsasertzeko eko-sistemaren ingurugiro arazo orokorraren ezagutzaazpimarratzen ahalegintzen da, euskal kostaldea ar-datz harturik. Aurreko zikloan bezala, honetan erepertsona bakoitzaren berezko ohiturak eta jarduerakaztertu nahi dira, tokian tokiko eta mundu mailako in-gurugiro gatazkekiko erantzukizunei buruz hausnar-tuz, honako helburuarekin: kostaldearen babesa, zain-tza eta begiruneari lotutako balioen defentsarakoirtenbide posibleak mahaigaineratzea.

Azkenik, ezin dugu ahaztu ikastetxea ez dela hezkun-tza eragile bakarra, eta familiak, auzokoek, herriak edokomunikabideek funtsezko zeregina dutela ingurugirohezkuntza gizarteko sektore guztietan sar dadin. Ga-rrantzitsua da, beraz, esperientziak eta proposamenakikasgeletatik kaleratzea, gainerako bizilagunei ere be-rauen berri emanez eta itsasertzaren zaintzan partehar dezaten ahaleginak eginez.

12

S A R R E R A


INFORMAZIOOROKORRA



ITSAS INGURUNEA.ITSASOAK ETA OZEANOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.1. Ozeanografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.2. Itsas hondoaren morfologia. . . . . . . . . . 201.3. Itsaso eta ozeanoen

produktibitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.4. Itsasoa garraiobide gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221.5. Ozeanoa: etorkizuneko botika

eta landetxea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAKETA DESKRIBAPEN OROKORRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

2.1. Ezaugarri ozeanografikoak . . . . . . . . . . 252.2. Ezaugarri geologiko eta

geomorfologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262.3. Ezaugarri biogeografikoak . . . . . . . . . . . . . 292.4. Itsasertzeko ekosistemak . . . . . . . . . . . . . . . 29

ITSASERTZAREN ETA GIZAKIARENARTEKO HARREMANAREN BILAKAERAHISTORIKOA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3.1. Historiaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.2. Garai erromatarra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333.3. Erdi Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343.4. Aro modernoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

INGURUGIRO ETA ARAZOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384.1. Itsasertzeko eraikinak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384.2. Aisialdia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404.3. Itsasoaren kutsadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404.4. Arrantza masiboa eta

ez-selektiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434.5. Akuikultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIAETA BABESTEKO ERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

1

2

3

4

5

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AK

OM

AT

ER

IAL

AINFORMAZIO OROKORRA



17

1

Ozeanoek lurrazal gehiena estaltzen dute, %71 zehaz-ki (hots, azalaren ia hiru laurdenak). Hiru ozeano na-gusiak Ozeano Barea,Atlantikoa eta Indiakoa dira; ta-maina handikoak dira eta kontinenteek geografikokiondo zehazten dituzte bakoitzaren mugak. OzeanoArtikoa aurreko hirurak baino txikiagoa da, izotzezestalita dago ia erabat eta bere mugak ere zehatzakdira. Horiez gain, ozeanografi irizpideetan oinarritutabosgarren ozeano bat ere aipatzen da, Ozeano Aus-trala izenekoa, nahiz eta geografikoki Ozeano Atlanti-koaren, Barearen eta Indiako Ozeanoaren zati hegoal-dekoenez osatuta egon.

Itsasoak deritzenak aipatutako bost ozeanoak bainotxikiagoak dira eta beraien muga geografikoak osoondo zehaztuta daude. Mota ezberdinetakoak izandaitezke: itsaso periferikoak (adibidez Karibe edoTasmaniako irlak inguratzen dituztenak), barne itsa-soak (Itsaso Beltza edo Kaspiar Itsasoa, adibidez) edogolko handiak osatzen dituzten ozeano adarrak(Bizkaiko Itsasoa edo urruneko Arabiar Itsasoa, kasu).

1.1 OZEANOGRAFIA

Itsasoko urak hainbat substantzia ditu disolbatuta;ugarienak sodioa eta kloroa dira eta horien konbina-zioaz sodio kloruroa edo gatz arrunta sortzen da. Urgezatan ere badagoen arren, itsasoan askoz ugariagoada. Substantzia horrek, magnesioa, kaltzioa eta pota-sioarekin batera, itsasoko uretan ionikoki disolbatutadauden elementuen %90 inguru osatzen du. Gainera-koak mantenugaiak dira eta oso urriak dira (fosfato-ak, silikatoak eta nitrogeno konposatuak, adibidez),baina ezinbestekoak dira landareen eta animalien bizi-tzarako. Uretan gasak ere badaude disolbatuta; azpi-marragarrienak oxigenoa, karbono dioxidoa eta ni-trogenoa dira.

Gazitasuna

Gazitasuna litro edo kilogramo bat uretan dagoengatz kopurua da eta o/oo pisuan neurtzen da, hau da,ur kilogramoko dagoen gatz gramo kopuruan. Itsasuraren gazitasuna, batez beste, o/oo35 ingurukoa da,hots, milako 35 parte gatz du; gazitasuna toki batzue-tatik besteetara aldatu egiten da, beti ere gatzen ar-teko proportzio erlatiboak konstante mantenduz, eta

ondorioz, nahikoa da horietako edozeinen kontzen-trazioa jakitea gazitasuna guztira zenbatekoa den kal-kulatu ahal izateko.

Itsasoko uretan dauden gatzak bi jatorritakoak izatendira nagusiki: alde batetik, bai ibaien bai eurien bidezurgaineratutako lurretatik ekarritako materialak, etabestetik, itsas hondoko geruza arrokatsutik askatzendena, batez ere jarduera geologikoa dagoen itsaspekogandor edo dortsaletatik libratutakoa.

Esan bezala, itsas uraren gazitasuna aldakorra da: urgeza gehituz gutxiagotu egiten da eta lurrunketazgehiagotu egiten da; bi faktore horietan eragin zuzenaizaten du kokapen geografikoak. Horrela, gazitasunaeskuarki txikia izaten da izotz eta elur asko urtzen denlekuetan (zirkulu polarretatik hurbil dauden latitudee-tan, kasu) edo ibaiek eta euriek ur asko eramaten du-ten tokietan (adibidez ibai tropikal handien boka-leetan). Mutur-muturreko zenbait kasutan, gazitasunaizugarri jaitsi daiteke; esate baterako, Baltiko Itsasokouraren gazitasuna o/oo7koa izan ohi da, eta Amazonasibaiaren bokalekoa ia ur gezarena adinakoa da.

Aldiz, latitude epelagoetako itsasoetan (intsolazioahandiagoa delako) gazitasuna handiagoa izaten da,eta baita etengabeko haizeak lurrunketa gertatzeaerrazten duen itsasoetan ere. Ozeano Bareko, Atlan-tikoko eta Indiako Ozeanoko erdialdean gazitasunao/oo46ra iristen da.

Gazitasuna arroaren formaren arabera ere aldatzenda; horrela, itsaso itxietan gehiagotu egiten da, adibi-dez Mediterraneoa edo Itsaso Hilean.Azken horretanizaten dira Lurreko baliorik handienak, o/oo250 ingu-ruko gazitasuna baitu, eta gatz kontzentrazio mailahain handia izateak, denborarekin, gatz meatze bilaka-tzera eraman lezake.

Azkenik, sakontasunaren arabera ere gazitasun alda-ketak izan daitezke, zeren gazitasun gutxiagoko urakdentsitate gutxiago baitu, eta gatz gehiago duen ura-ren gainean kokatzen da.

Gazitasun aldaketa horien ondorioz gorabeherak iza-ten dira, bai uraren dentsitatean, baita ur horrek ga-sak disolbatzeko duen ahalmenean ere (azken puntuhori hurrengo atalean landuko da). Horrela, adibidez,

I T S A S I N G U R U N E A . I T S A S OA K E TA O Z E A N OA K



1 I T S A S I N G U R U N E A . I T S A S OA K E TA O Z E A N OA K

gazitasun gutxiagoko uretako organismoek moldatuegin beharko dute, euren flotagarritasuna hobetzeko;beste hainbeste gertatzen da itsasontziekin, zerenfuntsezkoa baita gazitasuna kontuan izatea, Lurrekoozeano handiak alderik alde zeharkatzen dituztenitsasontzien itsas bideak antolatzerakoan.

Disolbatutako gasak

Lehenago aipatutako gatzez gain, itsasoko uretan ga-sak ere badaude disolbatuta (besteak beste, oxigenoa,karbono dioxidoa edo nitrogenoa); horiexek dira ga-rrantzitsuenak, funtsezko funtzio biologikoak baitituz-te. Jatorriari dagokionez, hiru gas horiek bi lekutatikdatoz: batetik, jarduera biologikotik, eta bestetik, gasatmosferikoak ozeanoan disolbatzearen ondorioz.Ugaritasunaren ikuspuntutik, azpimarragarrienak ni-trogenoa (%62), karbono dioxidoa (%1,8), argona(%1,7) eta oxigenoa (%0,9) dira, eta honako gasak ereaurki daitezke: neona, helioa eta baita hidrogenoa ere.

Itsasoko uretan disolbatutako gasen kontzentrazioagutxiagotu egiten da tenperatura eta gazitasuna han-diagotzen diren heinean. Zenbait kasutan, aldaketahandiak jazotzen dira halaber eguneko eta gaueko or-duetan, alga eta beste organismo urtarren jarduerabiologikoaren ondorioz.

Oxigenoa ezinbesteko gasa da bizitza urtarrerako,berari esker burutzen baitira arnasketa prozesuak.Gas horren kontzentrazioa handiagoa izan ohi da urhotzetan eta fotosintesi ekoizpena handia den lekue-tan (mantenugaien kopuru handiaren edo argitasunonaren ondorioz). Aldiz, oxigeno kontzentrazioa txi-kiagotu egin ohi da ur epeletan eta hildako materia or-ganikoaren kontzentrazioa handia den uretan, zerenmateria hori deskonposatzeko oxigeno eskaera han-dia baitago. Oxigeno kontzentrazioaren txikiagotzehori zenbaitzuetan organismoentzat oso arriskutsuaizan daiteke, itota hil baitaitezke. Materia organikoarenmetaketa hori prozesu naturalen edo giza jarduerenondorio izaten da. Giza jarduerek eragindakoen arte-an aipa ditzagun itsasora egindako isurketak, adibidez.

Karbono dioxidoa ere garrantzitsua da fotosintesijarduerarako: organismo autotrofoek gas hori ureta-tik hartzen dute materia organiko bizia bilakatzeko.

Batzuetan zuzenean gas gisa hartzen dute; beste ba-tzuetan azidoen zati gisa (CO2ak disolbatuta sortzenduena) edo gatz zati gisa (karbonato edo bikarbona-toak, kasu). Azken horiek, halaber, funtsezkoak dirazenbait itsas animalia eta algen oskol eta eskeleto ka-redunak sortzeko.

Gainera, itsasoko uretan disolbatutako karbono dio-xidoak badu beste eginkizun bat: pHa tarte estu batenbarruan mantentzea. Uretako pHak ez du izan beharez azidoegia ez basikoegia, eta uraren jarduera biolo-gikoaren arabera 7,4 eta 8,4 artean ibili behar du. Fo-tosintesiak pHa igoarazten du eta, aldiz, leku sakone-tan, materia organikoen deskonposizioa dela-eta, pHa7 baino txikiagoa izatera hel daiteke.

Horrela, nahiz eta itsasoak ahalmen aparta izan karbo-no dioxidoaren kontzentrazioan oreka berrezartzeko,momentu eta leku jakinetan materia organikoa isur-tzen da, eta isurketa horien ondorioz, tokian tokikopHaren aldaketak eragiten dira.Aldaketa horiek eraginnegatiboa izaten dute bertako fauna eta florarengan,planeta mailan arazo larriegirik sortzen ez den arren.

Nitrogenoa bi eratan aurkitzen da itsasoan: disolba-tuta, edo bestela konposatu organikoak eta ez-orga-nikoak osatuz. Izaki bizidunentzat behar-beharrezkoada, molekula esentzialen parte baita (adibidez protei-na, azido nukleiko edo bitaminena). Nitrogeno iturrinagusia atmosfera da; bertan gas egoeran dago etaegoera berean disolbatzen da itsasoko uretan etazenbait fitoplankton espezie nitrogenoz hornitzekoere baliagarria da.

Nitrogeno molekularra materia organikoa deskonpo-satzerakoan gertatzen diren zenbait erreakzio kimi-kok ere ematen du, eta itsasoko uretan disolbatutamantentzen da edo atmosferarantz barreiatzen da.

Tenperatura

Tenperatura itsas uraren faktore garrantzitsuenetakobat da, alde batetik, itsas espezieen banaketa geografi-koarekin zerikusi zuzena duelako, eta bestetik, ureta-ko oxigenoaren eta beste zenbait gasen disoluzioabaldintzatzen duelako; lurrunketa dela-eta uraren ga-zitasuna ere baldintzatzen du. Planetaren beroketa

18


orokorrak, hots, berotegi efektua deritzonak, izotzezestalitako poloetako lurraldeak urtzeaz gain, epe lu-zera itsasoko ura bero dezake eta, horren ondorioz,habitaten aldaketak eta espezieen tokialdatzeak era-gin ditzake.

Tenperatura gorabeherak aztertzerakoan bi faktoreizan behar dira kontuan. Batetik, latitudearen arabera-ko ur azaleko tenperatura aldaketa eta, horren ondo-rioz, eguzkipean gehiago edo gutxiago egotearen ara-berakoak; horrela, ekuatoreko eta tropikoko urakepelagoak dira. Bestetik, sakonera, ur hotzen masekdentsitate handiago izateagatik ur epelagoen azpirahondoratzen baitira; beraz, zenbat eta sakonago, or-duan eta hotzago egongo da ura, eta alderantziz.

Itsasoko ura momentu jakinetan berotzen denean(adibidez hozteko urak isurtzean), gasen kontzentra-zioa txikiagotu egiten da (tartean oxigenoa ere bai);horrek bertako espezieei bizirik irauteko arazo latzakeragiten dizkiete eta, sarritan, espezie horiek hiltzean,ur epelagoko espezieek ordezten dituzte.

Argia

Jarduera fotosintetikoak eta, beraz, ozeanoen eman-kortasunak, lotura zuzena du argiarekin. Eguzki argiada energi iturri nagusia. Itsas landareek materia orga-nikoa sintetizatu behar dute hazteko, edo bestelaesanda, materia organiko berria sortu behar dute, etaeguzki argia erabiliko dute horretarako (landare ho-riek fitoplanktoneko izaki unizelularrez osatuta daudebatik bat). Baina itsasoaren gainazala baino ez dagoongi argiztatuta, izan ere zenbat eta sakonago jaitsi,orduan eta ahalmen txikiagoa du argiak itsasoan bar-neratzeko; horren ondorioz, flora eta faunaren zonifi-kazioa gertatzen da, sakontasunaren arabera.

Ura uhertu eta argi gutxiago sartzea eragiten duenedozein prozesuk, eta zehazki lehorretik edo itsason-tzietatik egindako isurketek, eragin negatiboa du foto-sintesian eta, horren ondorioz, tokian tokiko kate tro-fikoen egituraketaren gain. Zentzu horretan, petrolioeta olio isurketek aipu berezia merezi dute, oso arris-kutsuak dira-eta: itsasazalean geruza koipetsua eratzendute eta itsasazalaren eta atmosferaren arteko subs-tantzien truke normala gauzatzea eragozten dute.

Olatuak

Olatu gehienak haizearen eraginez sortzen dira, ura-ren azalaren gainean, baina ura lekuz aldatu gabe, hai-zeak ia etengabe jotzearen ondorioz. Haize olatuakitsas zabalean sortzen dira eta, uhina kostaldera iris-ten denean eta bere azpialdeak hondoa jotzen due-nean, gogor lehertzen dira; indar horri esker, olatuakhigadura eragile indartsuak dira, eta kostaldeko erlie-bea modelatzen dute. Hala ere, badaude beste olatumota batzuk, lurrikarek edo itsaspeko sumendienerupzioek sortarazitakoak; olatu horiek tamaina han-diko olatuak izaten dira, tsunami deritze eta indarsuntsitzaile handia dute.

Olatu handiak jasan behar dituzten tokietako itsas or-ganismoek, olatuen indarrari aurre egiteko, moldaeramorfologiko bereziak izan behar dituzte, adibidez,txaparrote antzeko formak hartzea edo substratuarieutsita jarraitzeko aukera ematen dieten mekanismo-ak eratzea. Gauza bera gertatzen da kostaldeko lanakegiterakoan ere, esate baterako, errepideak, dikeaketa malekoiak, horien altuera eta egiturak tokian to-kiko berezko itsas erasoei aurre egiteko modukoakizan behar baitute. Halaber, itsasontziak eraikitzerako-an ere gogoan izan behar dira olatu handien aurkakosegurtasun neurriak.

Mareak

Ilargiak eta Eguzkiak Lurrarengan eragiten duten gra-bitate erakarpenaren ondorioz sortzen dira mareak;erakarpen hori ur masa handietan nabarmenagoa daeta ozeanoen mailan aldaketak sortarazten ditu. Era-karpen handiena Ilargiaren parean dagoen Lurrarenaldean izaten da eta, erakarpen horrek itsasgora sor-tarazten du alde horretan. Erakarpen txikiena bestealdean gertatzen da, eta hor ere itsasoko ura igo egi-ten da, Ilargiarengandik urrunduz, eta berriro ereitsasgora sortzen da. Ilargiarekiko angelu zuzeneankokatuta dauden Lurraren aldeetan ere grabitate era-karpena txikia da eta, horren ondorioz, itsasbeheraksortzen dira. Horregatik gertatzen dira gure kostal-dean bi itsasgora eta bi itsasbehera egunean.

Ilargia eta Eguzkia Lurrarekin lerrokatuta daudenean,erakarpen indarra handiagotu egiten da, bi indarrak


19

1I T S A S I N G U R U N E A . I T S A S OA K E TA O Z E A N OA K



20

batzen baitira, eta marea biziak sortzen dira. Marea hi-lak, aldiz, Ilargiak eta Eguzkiak Lurrarekiko angelu zu-zena osatzen dutenean gertatzen dira, zeren erakar-penak kontrako noranzkokoak baitira eta, ondorioz,bi indarrek elkar deuseztatzen dute. Zenbait kasutan,Bretainiako kostaldean adibidez, itsasgora handienak12 m-ko kotatara iristen dira; are gehiago igotzen diraFundy badiako marea ospetsuak, Eskozia Berrian (Ka-nada), ura 15,4 m ere igotzen baita.Aldiz, Mediterra-neoan edo Sahara eta Mauritaniako kostalde atlanti-koan, marea koten artean ia ez dago alderik.

Marearen joan-etorriek itsasertzean itsasmailarenigoera eta jaitsierak sortarazten dituzte.Azken horiekoso interesgarriak dira ekologiaren ikuspegitik, itsa-sertzeko hainbat organismo goragoko edo beherago-ko zerrenda altitudinalean haztera behartzen baitituz-te, uretatik kanpo gehiago edo gutxiago irautekoahalmenaren arabera. Era berean, kostaldeko eraiki-nak ere (adibidez moilak, azpiegiturak eta hondartze-tako zerbitzuak) mareak gainezka ez egiteko adinakoaltuerarekin eraiki behar dira. Eta hori kontuan izanbehar da hirigintza antolamendua egiterakoan.

Itsaslasterrak

Ozeanoetako uraren joan-etorriak dira itsaslasteredo itsas korronteak, eta hainbat eragilek sortzen di-tuzte, tenperatura eta haizeak, kasu. Sakonera ezber-

dinetako tenperatura aldaketek ur masa handienjoan-etorriak sortarazten dituzte, baita ozeano bate-tik bestera ere, beraien arteko dentsitate ezberdinta-sunak direla-eta. Haizeek ozeano azalaren gertukoitsaslasterrak bultzatzen dituzte, baina korronteakhaizeak baino motelago mugitzen dira, eta ez dute no-rabide bera jarraitzen, baizik eta alde batera desbide-ratzen dira Lurraren errotazio efektua dela-eta.

Itsas organismo asko baliatzen dira itsaslasterren in-darraz mugitzeko. Horietako batzuk pasiboki lekual-datzen dira, marmokak adibidez; beste batzuk, aldiz,igerilari aktiboak dira eta itsaslasterrei etekina atera-tzen diete migrazio joan-etorritan, denbora eta ener-gia aurreztuz, zenbaitzuetan ozeanoak muturretikmuturrera zeharkatu behar izaten baitituzte. Era be-rean, ozeanoarteko itsas bideak antolatzerakoan kon-tuan hartzen dira itsaslasterrak, itsasontziaren abiadu-ra azkartzen lagundu baitezakete, baina baitamantsotu ere, eta horrek aparteko erregaia gastatzeaeragin dezake.

Alde negatiboen artean honakoak aipa daitezke: bate-tik, itsaslasterrek barreiatzen dituzten kutsatzaileak,isuri toxikoen ondorioak milia askotako itzulingururaeramaten baititu, eta bestetik, kostaldeko eraikinenondorioz (malekoiak edo portuak, adibidez) itsaslas-terrek jasaten dituzten aldaketak; izan ere, aldaketahoriek aurreikusi gabeko sedimentu mugimenduaketa hondartza eta padurak galtzea eragin baitituzte.


Urpeko ArroilaUrpeko Ildaskak

Guyot Irla Bolkanikoak

Atoloia

Ozeanoetako fosa

Dortsal ozeanikoaLantada abisalak

Arro ozeanikoa

Kontinente ezponda

Plataformakontinentala

Malkar kontinentala


1.2 ITSAS HONDOAREN MORFOLOGIA

Itsaspeko erliebea ez da beti berdina. Kontinentetikhurbilen dagoen hondoaren zatiari alde kontinentaladeritzo, eta bertan hiru zona bereiz daitezke: plata-forma kontinentala, kontinente ezponda eta,batzuetan, malkar kontinentala. Plataforma konti-nentala sakonera gutxien duen zona da (200 m ingu-ru) eta nahiko laua da. Ezponda da kontinentearenbenetako muga, eta horren gainetik eta azpitik sedi-mentazio ohantze zabalak daude. Malkar kontinen-tala batzuetan ezpondaren oinean sortzen den alda-pa txikia da.

Kostaldetik gertu dagoenez, plataforma kontinentala-ren gainean kokatutako urak mantenugai ekarpenugari jasotzen du ibaien bidez. Gainera, ur masa horibereziki emankorra da. Izan ere, plataforma horrenbatez besteko sakonerak bat egiten du fotosintesiaahalbidetzen duten eguzki erradiazioak iristen direnlimitearekin. Ez da harritzekoa, beraz, munduko arran-tza gehiena plataforma kontinentaleko uretan egitea.

Dortsal ozeanikoak itsaspeko mendikateak dira,oso aktiboak; sarritan ozeanoen erdialdean daude etaelkarri lotuta egoten dira, sistema bat osatuz. Batezbeste, dortsalen gailurrak 2500 m-ko sakoneran ego-ten dira eta, zenbait lekutan, urgaineratu egiten diraeta irla bolkanikoak osatzen dituzte. Dortsaletanetengabe sortzen dira material berriak eta, materialhoriek, ondoren, litosfera ozeanikoa osatzen dute.

Dortsal ozeanikoen eta alde kontinentalen arteanlautada abisalak daude. Hondoaren zati horiek osolauak eta uniformeak dira eta, zenbait lekutan, lautadahorien tartean itsaspeko sumendiak ageri dira.

Ozeanoetako leku sakonenak ozeanoetako fosakdira, eta bi eratakoak izan daitezke: kontinentearenbazterrarekiko paraleloak, kontinente ezpondaren sa-kon-sakonean; edo ozeanoaren erdian kokatuak, arkuitxurakoak.

Beste itsas formazio azpimarragarri batzuk atoloiakdira. Horiek, zirkulu formako koral hesiak dira eta,pixkanaka, irla bolkaniko baten inguruan eraztun itxu-rako koral arrezifeak sortzen dituzte. Irla hondora-tzen denean, koralezko egiturak iraun egiten du, eta

egituraren barrualdean barne urmaelak sortzen dira,“lagon” izenekoak.

Arro ozeanikoak ozeano hondoan beheratuta dau-den zonak dira eta sedimentu ugari jasotzen dituzte.

1.3 ITSASO ETA OZEANOENPRODUKTIBITATEA

Fotosintesi ahalmenari deritzo produktibitatea, hots,ozeanoko ur masetako algek ingurunetik karbonodioxidoa hartuta materia organikoa ekoizteko dutenahalmenari. Produktibitate horri lehen mailakoa deri-tzo, zeren algak kate trofikoaren lehenengo maila di-renez eta, jakina, ondorengoek algak jaten dituztenez,aipatutako produktibitatea kate trofikoan algen ondo-rengo organismoak ugaltzeko oinarria baita. Fito-planktona alga mikroskopikoz osatuta dago eta lehenmailako produktibitate gehienaren arduraduna da, ze-ren, Eguzkiaren argiak ematen duen energiatik etauretako gatz mineraletatik abiatuz, materia bizia (or-ganikoa) ekoizteko ahalmena baitu. Horiei organismoautotrofoak deritze, beraien elikadura karbono ez-organikotik lortzen dutelako.

Lehen mailako produktibitatea handiagoa da mante-nugaiak etengabe ekoizten diren uretan; mantenugaihorien artean, azpimarragarrienak nitratoak, fosfatoaketa silikatoak dira. Ibaien ekarpenez sarritan aberas-ten diren kostaldeko uretan gertatzen da hori, estua-rioetan, adibidez. Lehen mailako produktibitate han-diena, azaleratze lekuak deritzen tokietan gertatzenda (ingeleseko “upwelling” izenez ere ezagunak) etahainbat motatakoak izan daitezke. Azaleratze lekuenadibide argiak Sahara eta Txilen sortzen diren arran-


21


Ascenso de aguasprofundas UPWELLING

Desplazamiento del aguasuperficial debido al viento

Viento constante yperpendicular a la costaHaize iraunkorra etakostarekiko perpendikularra

Haizearen eraginez urenazateko desplazamendua

Hondoko uren igoeraUPWELLING



22


tza leku aberatsak dira. Leku horietan, hondoko urakpixkanaka sedimentatutako mantenugaien kontzen-trazio handia du. Ur hori ozeanoaren azalera igotzenda haizeen eraginez azaleko ura horizontalki mugi-tzen denean, eta bi kasutan gertatzen da hori: haizeakkostaldearekiko paraleloak direnean eta lehorretikitsasorantz perpendikularki jotzen dutenean.

Beste azaleratze mota bat tenperaturarekin erlazio-natuta dago eta azaleko ura azkar hozten denean ger-tatzen da. Horrelakoetan, dentsitatea handiagotu egi-ten denez, azaleko ura hondoratu egiten da eta, aldiberean, hondoko ur masa azaleratzen da. Gogoan izanur masa horrek pixkanaka hondora eroritako mante-nugai ugari dituela.

Animaliek, kontsumitzaile edo organismo hetero-trofoak ere deritzenak, jaten duten substantzia orga-nikoa beraien biomasa bilakatu behar dute. Beraz, le-hen mailako ekoizleen esku daude bizirik iraungobadute eta, aldi berean, kate trofikoa osatzen dute.Kate horren hasieran fitoplanktona dago eta ondorenzooplanktona, hots, fitoplanktonaz elikatzen diren iza-ki bizidunen multzo bat (hala nola, larbak, krustazeotxikiak eta protozooak), eta itsas kate trofikoaren er-diko kate maila dira.Azpimarratu behar da, organismokontsumitzaileen artean badirela maila ezberdinak;horrela, alde batetik, lehen mailako kontsumitzai-leak deritzenak ditugu (izen hori ematen zaie beharduten energia organismo autotrofoetatik zuzeneanelikatuz lortzen dutelako), eta bestetik, bigarrenmailako kontsumitzaileak izena dutenak (energiabeste animalia batzuengan aurkitzen dutelako).

Komunitate planktoniko honetan, ez da materia orga-niko guzti-guztia lekuz aldatzen galera mailakatua ja-zotzen da, lehen mailako ekoizleek sintetizatutakoedo sortutako materia berri guztia ez baita joaten le-hen mailako kontsumitzaileengana. Halaber, kontsumi-tzaile horiek sintetizatutako guztia ere ez da joatenkate trofikoaren maila goragokoengana. Zooplankto-nak asimilatutako materia organikotik zati bat bainoez dute erabiltzen kate trofikoko hurrengo mailakoorganismoek (adibidez arrain eta krustazeoek) be-raien materia organikoa sortzeko.

Esan bezala, plataformetan eta azaleratze lekuetanlortzen da produktibitate mailarik handiena, eta toki

horietan daude munduko arrantza leku garrantzitsue-nak. Haraino joaten dira itsasontzi-lantegi flota ikara-garriak, eta arraina harrapatzeaz gain, antzaldatu etakontserbatu egiten dute. Horrela, arrantza industriakgarrantzi ekonomiko handia lortu du, eta lehorreankontserba instalazioak eta banaketa sare zabalak iza-ten ditu.

Arrantza kaletara itsasontzi asko joan ohi da eta ho-rrek ekologi arazo larriak sortu ditu, arrantzatutakoahandiagoa izan ohi baita itsasoaren ekoizpen maila bai-no. Ospetsuak dira Ozeano Bareko antxoa txikiarenkasua eta Saharako sardan gertatutako ordezkapena.Izan ere, 70eko hamarkadan antxoak ia agortu egin zi-ren aipatutako ozeanoan, eta zefalopodoek arrainakordeztu zituzten Saharako sardan. Sarritan, leku ho-rietan erabilitako arrantza tresnek beraiek ere inguru-giroaren gaineko eragin itzelak sortarazten dituzte.

Itsas algak ere, ugariak eta anitzak direlako, antzinatikerabili izan dira zeregin askotarako, besteak beste gi-zakiaren kontsumorako, animalien kontsumorako, lu-rraren ongarri gisa edo medikuntzarako. Elikagai itu-rri gisa mendebaldean algak duela gutxitik kontsumitudiren arren, zenbait herrialdetan (Txina edo Japoniankasu) milaka urtetan erabili izan dira. Zenbaitzuetan,itsas hondotik zuzenean errotik aterata biltzen diraalgak eta, horrela, itsaspeko ekosistemak suntsitutageratzen dira.

1.4. ITSASOA GARRAIOBIDE GISA

Bere sorreratik, itsas nabigazioa beti egon izan da zi-bilizazioen garapenarekin erlazionatuta. Lehenengoberriak oso zehatzak ez badira ere, aurkikuntza bidaiahandien garaia baino askoz lehenago bazebiltzan nabi-gatzaile izukaitzak itsasoetan zehar nabigatzen.Txina-tarrek, arabiarrek, polinesiarrek, bikingoek eta euskal-dunek euren kostaldea baino askoz urrunago bidaiatuzuten, beraien jarduera eremua mugatua bazen ere.Ontzigintzan emandako aurrerapenei esker, itsasohandiak komunikazio ibilbide garrantzitsu gisa erabiliahal izan ziren,eta nabigatzaile horien bidaiak gero etaluzeagoak izan ziren.

Itsas nabigazioaren hastapenak feniziar herriari zorzaizkio. Kristo aurreko bigarren milurtekoaren amaie-



23

ratik herri hori Mediterraneo guztian zehar hedatutazegoen eta K.a.koVI eta IV. mendeen artean Gibraltaritsasartea zeharkatua zuten, Europa eta Afrikako kos-talde atlantikotik nabigatuz. Joan-etorrietan beraienjakituria zabaldu zuten: haize eta itsaslasterrei buruz-ko ezagutza, astroen bidez orientatzeari buruzkoa etazehaztasunez nabigatzeko egin beharreko kalkuluakateratzeko teknikei buruzkoa.

Greziako kulturaren garai gorenean nabigazio erei da-gokienez aurrerakada garrantzitsurik ez zen gertatu.Pixka bat beranduago, ordea, erromatar herriari eskeritsas hedapenak benetako iraultza jasan zuen. Herrihorrek astronomia eta geografiari buruzko ezagutzakhandiagotu zituen eta, aldi berean, portuak eta itsa-sargiak eraiki zituenez, itsasoan segurtasuna ikaragarrihandiagotu zen eta kabotaje ibilaldiak egiten zituztenitsasontziak hornitzeko asentamenduak sortu ahalizan ziren. Geroago, hiru herrik ekarpen erabakiga-rriak egin zituzten nabigazioaren garapenerako: flotabikingoak itsasontzi apartak ekarri zituen; italiarrekiparrorratza eta astrolabioaren erabilera zabalduzuten; eta azkenik arabiarrek. Izan ere, herriok gerre-tan itsasontziak erabiltzeko premia larria zuten etahorrek eragin nabarmena izan zuen aurrerapenean.Itsas ontziak egiteko, ordea, egur asko behar zen, etahorrek basoen galeran eragin handia izan zuen.

Itsas zirkulazioa ugaritzean eta herrialde ezberdineta-ko nabigatzaileen arteko harremana handitzean, haize,itsaslaster, marea eta kartografiari buruzko ezagutzakere berehala hobetu ziren, XIV. mendetik aurrera ba-tez ere. Gaur egun ezagutzen ditugun ibilbide komer-tzialak XV eta XVI. mendeetako aurkikuntza handienondorio zuzenak dira. Colon, Vasco da Gama, Maga-llaes, Elkano, Legazpi... bezalako nabigatzaile ospetsuakitsasoratzearen arrazoia ez zen zientifikoa, komertzia-la baizik, baina euren bidaiek ondorio zientifiko ga-rrantzitsuak eragin zituzten. Geografoek eta karto-grafo zorrotzek, nabigatzaileen kontaketak bildu etamunduko geografiari buruzko ezagutza garatu zuten.

XVIII. mendetik aurrera, zientzia nautikoan bi tresnaberri eta garrantzitsu erabili ziren: bata sestantea,zeruertzarekiko astroen altuera zehatza neurtzekotresna. Bestea kronometroa, longitude geografikoazehatz-mehatz kalkulatzeko gailua. Ordura arte osozaila zen longitudea kalkulatzea eta kronometroari

esker arazo larri hori konpondu zen. Hurrengo bimendeetan, joan-etorritarako energia berriak erabil-tzen hasi ziren (lurrun eta erregai fosilen motorrak,kasu), baina horrez gain kalkuluak egiteko prozeduraketa neurketa tresnak hobetu egin ziren (adibidez gi-roskopioak, nabigazio sistema irrati elektrikoak edosatelite bidezkoak eta abar). Horrela, ozeanoetan ze-har egiten ziren joan-etorri luzeak eta nabigazioa ika-ragarri erraztu ziren.

Gaur egun itsasoz garraiatzen diren produktu gehie-nak ontziratu gabeak edo soltean dauden merkan-tziak dira, hala nola, petrolioa, burdina, mineralak, pro-duktu kimiko industrialak eta aleak. Horietakoproduktu asko toxikoak dira eta, ezbeharren bat ger-tatuz gero, konponbide zaileko arazo ekologikoaksortarazten dituzte.Adibidez, hori gertatzen da mareabeltzekin edo zenbait merkantziak eragiten dituztenarnasketa arazoekin (soiak, kasu), portuetan beha-rrezko segurtasun neurririk hartu gabe deskargatuzgero.

Gainera, zenbait itsas lekutan itsasontziak maiztasunhandiz igarotzen dira eta, ondorioz, itsaspeko zarataere handiagotu egiten denez, arrain sardak beste lekubatzuetara joaten dira. Era berean, zenbait zetazeo es-pezie desbideratu egiten dira euren migrazio bideeta-tik, eta sarritan hondartza eta sakonera gutxiko le-kuetan hondoa jotzen dute. Litekeena da aipatutakozarata izatea desbideratze horren erruduna, eurenkomunikazio sistema konplexuen tartean sartzeaga-tik-edo. Zenbait organismo itsasontzien kroskoetanitsatsi eta beraien jatorritik urrunera joaten dira. Zen-baitzuetan munduko leku jakin batzuetan ingurugiroarazo asaldagarriak sortarazi izan dituzte, kroskoanitsatsita bidaiatu ondoren hazi egin izan baitira etabertako espezieekin ekologikoki norgehiagoka arituizan baitira, benetako inbasioak edo kutsadura biolo-gikoak sortaraziz.

Duela hamarkada batzuk arte, bidaia luzeak egitekomodurik onena itsasoz bidaiatzea zen. Gaur egun, or-dea, ez. Horregatik, egungo bidaiari trafikoak itsas bi-daia turistikoak eta bide laburrak (transbordadore li-neen bidez) baino ez ditu egiten, hein handi batean.

Ontzigintzan eman diren aurrerapen teknologikoenondorioz (batisfera, ikerketarako urpekontzi eta ba-




tiskafoak, besteak beste), itsaspea zehatz-mehatz es-ploratu da.

1.5 OZEANOA: ETORKIZUNEKO BOTIKAETA LANDETXEA

Itsasoa antzinatik izan da elikadura baliabideen iturrigizakiarentzat. Gaur egun, aurrerapen zientifikoei es-ker, itsas baliabideen erabilera berriak ikertzen aridira medikuntza eta akuikultura alorretan.

Itsas algak ugariak eta anitzak dira; hori dela-eta, antzi-natik erabili izan dira, bai zuzenean (adibidez giza etaanimalia kontsumorako, lurraren ongarri gisa edo me-dikuntzan), bai zeharka ere, zenbait produktu aterata.Horrela, itsas algak prozesatuz soilik lor daitezke agar,“carrageno” eta “algina” izenez ezagutzen ditugun “fi-kokoloide”ak. “Fikokoloide”ek gelak edo disoluzio li-katsuak sortzeko gaitasuna dute urarekin nahasten di-renean, eta hainbat gauzatarako erabiltzen dira:hazkuntza bakteriologikoko inguruneak egiteko, elika-gaiak prestatu eta kontserbatzeko, edo hainbat pro-duktu egiteko, adibidez, botika produktuak, kosmeti-koak, pinturak, ehun produktuak eta abar. Sarrierabiltzen diren alga produktuen adibide argiak hona-koak ditugu, besteak beste: flanak eta jogurtak egitekoerabiltzen diren loditzaileak, alga arre handien zuntzaktxirikordatuz egindako ehunak eta zenbait produktu-ren estalki likatsuak, urdaiazpiko egosiarena, adibidez.

Bestalde, gizakiak lehorreko animaliekin egin bezala,duela 3.000 urte baino gehiago Txinan arrainak hazte-ko hainbat sistema garatu ziren. Gaur egun, hazkundedemografikoa eta arrainaren urritasuna dela-eta, iker-keta sakonak burutzen ari dira hainbat alga espezie,arrain eta bestelako itsas animaliarekin, gatibu daudelaugal eta haz daitezen baldintza egokiak lortzeko asmoz.Helburu horrekin, hainbat itsas espezieren ugalketara-ko haztegi handiak eraikitzen dira,esate baterako,erre-boiloa, lupia, halibuta, eta alga espezie ugarirena.

Mundu mailako akuikultura ekoizpenaren ia erdiaarrainen hazkuntzara zuzenduta dago, gehientsuenak

ur gezatakoak. Ekoizpen kopuruaren ikuspuntutik, bi-garren mailan algen hazkuntza dago eta akuikulturaekoizpenaren laurdena da. Moluskuen ekoizpena,akuikultura bidez hazitako organismoen kopuru guz-tiaren %20 inguru da, eta krustazeoena, aldiz, ez da%5era iristen. Horietatik guztietatik, azken urteotanbilakaera handiena izan dutenak moluskuak eta algakizan dira.

Itsas akuikulturari berari dagokionez, mundu mailanseriola, urraburu eta arrain zapalen ekoizpenak diraazpimarragarrienak. Bestalde, eta algei dagokienez,akuikultura bidez gehien hazten den taldea alga arre-ena da, eta gero eta ugariagoa da mikroalgen ekoiz-pena.

Azkenik, moluskuen artean aipagarrienak muskuiluak,bi ostra espezie (Ozeano Barekoa eta Europakoa), Ja-poniako erromes maskorrak eta txirlak dira. Ota-rrainska da gehien hazten den krustazeoa, japoniarrabatez ere, eta bere hazkuntza beste leku batzuetarahedatzen ari da.

Garrantzitsua da aipatzea, hazkuntza mota edozeinizanda ere, itsas etxaldearen antolaketa txarraren on-dorioz ura kutsa daitekeela. Aipa ditzagun ura kutsadezaketen eragile batzuk: mantenugaiak, gorozki urak,hazkuntzako gaixotasunei aurre egiteko erabili izandiren botikak, ihes egin ondoren naturalki egoten ezdiren lekuetan ugaltzea lortzen duten organismoaketa abar.

Alabaina, itsas espezieei buruzko ikerketen helburubakarra ez da elikagaiak lortzea. Substantzia batzuekindustria, analitika eta medikuntza aldetik interes han-dia dute eta horietako batzuen jatorria itsas organis-moak dira. Horrela, substantzia berri horiek erauzte-ari buruzko ikerketak ere ari dira egiten. Zenbaitespeziek substantziaren bat erabiltzen dute ekologi-koki norgehiagoka aritzeko; substantzion ondoriozantibiotikoak edo antigorputzak aurkitu dira, eta ho-riek hainbat gaitz sendatzeko edo tratatzeko erabiliizan dira, minbizia kasu.

24



2.1 EZAUGARRI OZEANOGRAFIKOAK

Tenperatura, itsaslasterrak eta mareak

Bizkaiko Golkoko hondoko itsas urak azalean ez dutenperatura aldaketa handirik izaten eta ia urte oso-an zehar nahiko konstante mantentzen da, 12-19º Ctartean. Uda bukaera aldean, azaleko tenperatura 22º C edo gehiagoraino igo daiteke, eta udaberriabaino lehen jazotzen dira tenperaturarik baxuenak,11,5º C ingurukoak. Itsasadar eta estuarioetan kopu-ru horiek zertxobait txikiago daitezke, ur kontinentalhotzagoen ekarpena dela-eta.

Azpimarratzekoa da, halaber, Bizkaiko Golkoko ekial-dean dagoen poltsa termikoa, 17º C-koa izaten baitahor urteko batez besteko tenperatura; Galizian, or-dea, ez da izaten 16º C baino gehiagokoa, eta Bretai-niako kostaldean ez da iristen 13º C-tara. Aldea arehandiagoa izatera hel daiteke, zeren maiatzetik aurre-ra, penintsulako ipar-mendebaldean, sakoneko ur ho-tzaren azaleratzea jazotzen baita, Bizkaiko Itsasokoekialdeari eragiten dion ozeano dinamika dela-eta.Horren ondorioz, Euskal Herri aurreko kostaldekoura geruzatu eta birberotu egiten da; Galiziako kos-taldeko ura, ordea, ordeztu egiten dute sakonekourek (ur horiek hotzak dira eta mantenugai ugari di-tuzte).

Bizkaiko Golkoko hego-ekialdean itsaslasterren bi zir-kulazio eredu mota daude. Alde batetik, neguko hila-beteetan, Bizkaiko Itsasoaren aurrealdetik mendebal-de-ekialde noranzkoko itsaslasterra iragaten da;ondoren, Frantziako kostaldearen aurrealdean, ipa-rraldekoa bihurtzen da. Itsaslaster hori homogeneoada, eta otsailean izaten du indar gehien, nahiz eta noiz-

behinka eta haize nagusien bizitasunaren arabera ur-teko azken bi hilabeteetan ere indar handikoa izandaitekeen. Ur hotzen itsaslaster horixe da, hain zuzen,euskal kostaldearen aurrealdean tenperaturak jaitsa-razten dituena neguko hilabeteetan.

Bigarren zirkulazio eredua uztaila erditik urria bukae-rara jazotzen da. Oszilazio erako itsaslasterrak izatendira, beti ere kostaldearekiko paraleloak, eta une ba-koitzean nagusi diren haizeen eragin zuzenak izatendira. Uztaila eta abuztuan itsaslaster nagusia mende-balderantz iragaten da, baina egoera horrek ez duirauten denbora luzez, eta sarritan aurkako noranz-koa daraman itsaslasterren bat azaltzen da. Zanbuluerako itsaslaster horiek ura Golkoaren hondora sar-tzen dute; horren ondorioz, ura berotu egiten da eta,azken batean, udako hilabeteetan gertatzen diren ten-peratura igoerak sortarazten dituzte.

Euskal kostaldeko mareen batez besteko maila 4,5 m-koa da altueran; kota hori igo egiten da marea biziengaraian, eta marea hilak direnean, aldiz, gutxi gorabe-hera metro bat gutxiagotzen da.

Argia

Euskal kostaldean argia sakonera gehiagora iristen daneguan eta itsas zabalean. Bai ibaiek ekarritako parti-kulek, baita marea eta olatu handien eraginez sortu-tako ur mugimenduek, itsasertzeko uraren uhertasu-na handiagotzen dute, eta horren ondorioz, eguzkierradiazioen barneratze ahalmena gutxiagotu egitenda. Orokorrean, esan liteke fotosintesirako erabilga-rriak diren erradiazioak 20-25 m-ko sakonerara iris-ten direla.


25

2EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA

NEGUA UDA ITSAS KORRONTE

BizkaikoGolkoa

BizkaikoGolkoa



2

2.2 EZAUGARRI GEOLOGIKO ETAGEOMORFOLOGIKOAK

Euskal kostaldearen bilakaera geologikoa

Euskal itsas espazioa atlantikoa da, noski, eta angeluitxurako eremua osatzen du, alde batera penintsulakoipar kostaldea eta bestera kostalde frantsesa dituela-rik. Erpinean, euskal kostaldea dago kokatuta, Bizkaikoedo Gaskoniako Golkoa deritzonaren atzealdean. Es-pazio hori ulertzeko funtsezko gertaera geologiko batizan behar da kontuan; izan ere, angelu hori ireki eginzen iberiar penintsula irudizko banda baten gaineankulunkatu zenean eta, ondorioz, gaur egungo kostaldekantauriar eta frantsesa urratu eta banandu egin zi-ren. Horrek esan nahi du, egun hain urrun dauden bileku, Galizia eta Bretainia, adibidez, antzinako garai ge-ologikoren batean elkartuta zeudela.

Antzina, lur azal bakarra zegoen, Pangea izenekoa,Panthalasa zeritzon itsaso bakar baten erdian koka-tua. Gaur egungo kontinenteak lur azal bakar horre-tatik bereiziz eratu ziren.Triasikoaren amaieran (due-la 230 milioi urte), Afrika ekialderantz mugitzen hasizen eta, horren ondorioz, Hego Amerika eta Afrikapixkanaka banandu egin ziren. Une horretan, HegoAtlantikoa irekitzen hasi zen. Mugimendu horretan,

plaka afrikarrak iberiarra ere ekialderantz eramanzuen, plaka europarragandik banantzera behartuzuen, eta hego-ekialderantz biratu zuen, erlojuarenaurkako norabidean, hain zuzen. Prozesu horrek azal-tzen du Bizkaiko Golkoaren agerpena eta bere egitu-ra.

Euskal kostaldearen geologia. Osagai geomor-fologikoak

Euskal kostaldearen ezaugarri geologikoak ondokofaktoreek baldintzatzen dituzte: alde batetik, litolo-giak, eta bestetik, haizeak eta olatuek kostaldean era-giten duten higadura prozesuak. Haitzak gogorrak etatrinkoak diren lekuetan, kostaldearen atzeraegiteatxikiagoa izan ohi da eta itsaslabarrak, irtenguneak,lurmuturrak eta uharteak sortzen dira.Aldiz, haitz bi-gunak azaleratzen direnetan, hondartzak, badiak etaestuarioak agertzen dira.

Euskal kostalde gehiena kare itsaslabarrez osatutadago; itsas hondoan sortu ziren, Behe-kretazeo etaEozeno artean, eta bere oinetan hondar edo harrikoskorrezko hondartzak sortzea ohikoa da. Noiz-behinka, zenbait itsasadarren bokaleak direla-etaitsaslabar lerroa eten egiten da eta, horietan, paduraketa hezeguneak sortzen dira. Lapurdin, alabaina, itsa-sertza gehienetan hondarrezkoa da, eta hondartza lu-zeak eta altuera txikiko kostaldeak ditu. Olatuaketengabe ari dira eragiten eta, ondorioz, kostaldekolerroaren atzeraegite azkarra eragiten duten higaduraprozesuak dira nagusi itsasertz horretan.

Kostalde motari dagokionez, esan daiteke euskal kos-taldea lau bloke handitan banatzen dela, itsaslabarrenezaugarrien arabera. Lehen mota Higer lurmuturretikZumaiaraino eta Sopelatik Bilboraino ikus daiteke;

26

EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA

230 miloi urte

65 miloi urte


zati horietan, itsaslabarrak Paleozeno-Eozeno garaie-tako hondarrezko materialez osatuta daude. Bestalde,Zumaia-Deba bitarteko kostaldean eta Billano lurmu-turretik Sopelarainokoan, Goi-kretazeoko margaka-reak agertzen dira. Hirugarren mota, Deba eta Le-keitio bitarteko eta Bermeotik Billanorainokoitsaslabarrek osatzen dute; horko haitzak Erdi-kreta-zeokoak dira, materia organiko asko dute eta, horre-gatik, kolore ilunekoak dira. Azkenik, Bizkaiko kostal-deko erdialdea, Lekeitio eta Bermeo bitartekoa,Behe-kretazeoan sortutako marga eta kare-harri osogogorrez osatuta dago.

Euskal kostaldean hainbat prozesu geomorfologikonatural gertatzen dira, baina nagusi eta berezkoenakhonako biak dira: prozesu suntsitzaileak eta prozesukonstruktiboak; lehenengoetan higadura da nagusi etabesteetan, aldiz, sedimentazioa. Gainera, Bilboko itsa-sadarraren aurrealdean giza jatorriko gertakari aipa-garria jazo da: sarritan karbonatoz aberastutakogaldategi zaborrak isuri izan dira eta gai horiek kos-taldetik milia gutxira jalki izan dira, pixkanaka-pixka-naka hondartzak eratuz. Zementatutako hondartzahoriei “beach rock” deritze.

Prozesu suntsitzaileen edo higadura proze-suen ezaugarritzat honakoak hartzen dira kontuan:zabaluneak, abrasio plataformak eta lurmutur, uhar-tea, badia eta itsaslabarren eraketa.

Itsaslabarren eraketa

Duela 40 milioi urte gutxi gorabehera, Lurraren mu-gimendu tektonikoek lurrazala ikaragarri jasotzeaeragin zuten; horrela sortu ziren Pirinioak eta EuskalHerria inguratzen duten mendilerroak. Lurrazalarenaltxaketa horren ondorioz, itsas hondoan sedimenta-zioz eratutako haitzak urgaineratu egin ziren. Horre-gatik aurki daitezke orain itsas fosilak kostaldeko le-rrotik nahiko urrun dauden zenbait menditan.

Geroago, duela 15.000 urte inguru, azken glaziazioaamaitu ondoren izotza urtzen hasi zenean, itsas mailaigo egin zen, eta ordura arte kostaldetik hainbat kilo-metrora zeuden barnealdeko leku menditsu batzueta-ra iritsi zen. Harrezkero, bai itsasoko olatuek bai gurekostaldea jotzen duten haizeek, lehen barnealdekoak

ziren mendi horiek higatu egin dituzte pixkanaka; eus-kal itsasertza moldatu egin dute eta itsaslabarrak etahondartzak sortu dituzte.

Oro har, euskal kostaldean bi itsaslabar mota bereizdaitezke, gogortasunaren arabera. Zenbaitzuetan,Ogoño lurmutur aldean adibidez, itsaslabarrak gogo-rrak dira eta kare-harri eta marga bloke trinkoz osa-tuta daude. Beste batzuetan, gainezarritako haitz ge-ruzez osatuta daude itsaslabarrak eta, oro har,bigunagoak izaten dira; adibide gisa, Endata muturraaldea eta Sopelako hondartza ditugu, margakare ha-rriak direlarik nagusi.

Abrasio plataformak

Itsaslabarra pixkanaka higatzen denean eta atzeraegiten duenean, oinarrian itsasoak higatu ezin izanduenaren aztarnak geratzen dira. Eremu hori lauaizan ohi da eta urgainean geratzen da itsasbeheran;zati horri abrasio plataforma deritzo eta kostaldekolabarraren atzeraegite horren isla da. Ogeia aldean,edo Deba eta Zumaia artean, abrasio plataforma han-diak daude.

Itsas zabaluneak

Kostaldeko zenbait lekutan, lurrazalaren tolesturekantzinako itsas abrasio plataformak goratu izan dituz-te eta, orain, itsas mailaren gainetik metro batzuetaraagertzen dira. Lautada garai eta lau horiei itsas zaba-luneak deritze eta, euskal kostaldean, adibide gisa, Ga-lea muturrean dugu.

Lurmuturrak, uharteak eta badiak

Haitz gogor eta bigunen tarteak txandakatuta ageridirenean, zonalde batzuetan higadura besteetan bainohandiagoa izaten da, eta horrela sortzen dira zenbaitformazio geologiko: haitz irtenguneak gogorrak izanikbere inguruan higadura jazoz gero, uharteak edo lur-muturrak sortuko dira: lur zati bat bakartuta geratzenbada, uhartea eratuko da; eta lur zatia irtenda gera-tzen bada, lurmuturra; aldiz, substratua biguna izanikhigaduraren ondorioz sartuneak sortzen direnean,badiak sortzen dira.


27




Euskal kostaldean nabarienak Higer, Ogoño edo Ma-txitxako lurmuturrak, eta Izaro edo Santa Klara uhar-teak dira. Badiei dagokienez, Kontxa eta Gorliz-Plen-tziakoak nahiko ospetsuak dira.

Prozesu konstruktiboen ezaugarri morfologikoenbarruan estuarioak, hondartzak eta tonboloak dau-de.

Hondartza eta dunen eraketaItsasoaren higadura eragina eguraldiaren arabera al-datu egiten da. Itsaso barea dagoenean eta haizea ahu-la edo arina denean, higadura ez da ekaitz handiakdaudenean bezain handia izaten. Ekaitza izaten dene-an, olatuak askoz handiagoak dira eta, itsaslabarrarenaurka indar handiagoz jotzen dutenez, eragiten dutenhigadura ere handiagoa da, itsaslabarra hausten duteeta haitz puskak saltarazten dituzte.

Haitz puska horiek, olatuen eraginez, elkarren arteanigurtzi eta talka egiten dute eta, horren ondorioz, hi-gatu eta gero eta zati txikiagoak sortzen dira. Parti-kula horiek kostaldeko leku ezberdinetan jalkitzendira, tamaina eta pisuaren arabera; handienak, adibi-dez haitz blokeak eta errekarriak, berehala jalkikodira, eta kostaldetik gertu geratuko dira; finenak, al-diz, lohi eta lokatzak, kasu, itsas zabalera eraman etahondoan jalkiko dira, lokatzezko ohantzeak osatuz.Hondarrak eta hartxintxarrak, tamaina eta pisu er-tainekoak, kostaldean geldituko dira eta hondartzaketa itsasertzeko hondarrezko hondarpeak sortukodituzte.

Geroago, hondartzetan, haizeak hondarrezko partiku-la finenak goragora eramango ditu, eta dunak eta kos-taldeko hareatzak eratuko dira. Hondarrezko lerrohoriek ekosistema interesgarriak ez ezik, hesi naturalezin hobeak ere badira, olatu handiak direnean itsasoageldiarazten eta barnealdea babesten baitute, bertakohigadura eta materialak itsasoratzea galaraziz.

Batzuetan, itsas bazterreraino eraiki nahiaren grinadela-eta, harresi natural hori desagertarazi egin izanda, eta horrek ondorio kaltegarriak ekarri izan ditu.Eraikuntzek pantaila handi gisa jokatzen dute eta zen-bait prozesu natural aldatzen dituzte, hots, hondar-tzen eraketa, haizearena, eta baita olatuena ere; ho-

rrek guztiak, hondarraldeak erabat desagertzea ekarlezake.

Euskal kostaldean badira badien barruan kokatutakohondartzak (Gorliz, Kontxa), itsasadarren bokaleetankokatutakoak (Laida, Ibarrangelun;Antilla, Orion), bai-ta itsaslabarren oinetan kokatutako hondartza estuakere (Azkorri eta Itzurun, Zumaian). Kostaldeko hare-atza eta duna sistema garrantzitsuenak Zarautz, Zu-maia eta Gorlizen daude.

Hondarpe eta tonboloen eraketa

Itsasoaren abrasioak sortutako hondarra batzuetanleku babestuagoetara eramaten dute mareek, ola-tuen eragina hain handia ez den lekuetara, eta hanjalki ahal da, itsasertzeko jitoa deritzon hondar mu-gimendu bati esker. Itsasertzeko jito horren bidezhondarra badiaren barrura eramaten bada, eta ba-diako alderen batean pilatzen bada, itsasertzeko hon-darpea sortuko da. Euskal kostaldean ohikoa da itsa-sertzeko hondarpeak eratzea itsasadarren eskuinaldean; horren adibide ditugu Oka eta Oriaren itsa-sadarrak.

Beste batzuetan, itsasertzeko hondarpe horiek uhar-tetxoak eta lurra elkar lotzen dituzte; horrelakoetan,tonbolo deritzen formazioak eratzen dira. Gure kos-taldean badugu tonbolo baten adibide on bat, Donos-tia-Urgull zabalgunea, hain zuzen ere.

Marea itsaslasterren metaketak eta padurak

Mareen itsaslasterrek edo, bestela esanda, itsasgoraeta itsasbeherek, berebiziko eginkizuna betetzen dutekostaldeko formazio geologikoen modelatzeari dago-kionez. Itsaslaster horiek material asko garraiatzendute (buztin eta lohi esekiak, adibidez), bai itsaslaba-rren higaduraren ondorioz sortuak, baita itsasadarrekekarritakoak ere. Estuarioetan, ur gazia eta geza na-hastu egiten dira eta itsasadarrak abiadura galtzen du;horren ondorioz, erreakzio kimiko bat sortzen da, etahorrek, material esekia hondoan jalkitzera bultzatzendu. Horrela, material horien sedimentazioarekin, ge-ruzaz geruza estuarioa kolmatatu egiten da pixkana-ka, hau da, itsasgoraren maila lortzen du, eta eremu

28

2 EUSKAL KOSTALDEAREN EZAUGARRIAK ETA DESKRIBAPEN OROKORRA


handi oso lauak sortzen dira. Eremu horiei lokatz lau-tadak deritze.

Denborarekin, lokatz gainean zenbait gatz landare ha-ziko dira. Landare horien sustraiek sedimentu gehiagozurgatzen dute eta lautadak itsasgora mailaren gaine-tik hazten jarraituko du, eta azkenean padura bilakatu-ko da. Padurek ekotonoa osatzen dute, hots, bi ingu-rune edo gehiagoren arteko ukitze eremua, kasuhonetan, itsasoa, ibaia, lurra eta airearena; horregatik,hain zuzen, lurreko ekosistema anitzenetakoak dira.Gure kostaldean baditugu padura eremu handiko zen-bait estuario eta, azpimarragarrienak, bere kontserba-zio mailari begiratuz gero, Urdaibai eta Txingudi dira.

2.3 EZAUGARRI BIOGEOGRAFIKOAK

Animalia eta landare espezieen banaketa geografikoazeta horretan eragiten duen ingurune egoeraren az-terketaz arduratzen da biogeografia. Itsasoko urarenegoera fisiko eta kimikoaren arabera, era bateko edobesteko kostaldeko ekosistema sortuko da, eta espe-zie bakoitzak bizirik irauteko lekurik egokiena auke-ratuko du.

Zentzu horretan, euskal kostaldeak zenbait berezita-sun biogeografiko ditu, eta Bizkaiko Itsasoko bi mutu-rren artean jazotzen den tenperatura aldaketakgradiente biogeografikoa sortarazten du bere kostal-dean, eta horrek, halaber, itsasertzean bizi diren alga,ornogabe eta arrain espezieek kokapen geografiko ja-kina izatea dakar. Horri, laburbilduz, kokapen geogra-fikoko gradiente biogeografikoa deritzo. Esate batera-ko, flora atlantikoa aldatuz doa pixkanaka Marokokokostaldetik Eskandinaviako kostalderaino, baina alda-keta esanguratsuenak euskal kostaldean jazotzen dira.Horren adibide garbia da, adibidez, gure kostaldeantamaina handiko alga arrerik ez egotea. Izan ere, algahoriek oso ugariak baitira inguruko kostaldeetan, baiBritainiako eta Frantziako kostaldeetan, baita Kanta-briatik Galiziarainoko kostaldean ere.

Horrela, euskal kostaldean, bereziki Gipuzkoa eta La-purdiko kostaldeetan, itsas flora eta fauna mediterra-near bilakatzen ari direla hauteman daiteke. Egoerahori are nabarmenagoa da neguan, urtaro horretanipar-mendebaldeko itsasertz iberiarraren aurrealdekoura hozten baita.

2.4 ITSASERTZEKO EKOSISTEMAK

Euskal itsasertzean itsasoaren eragin zuzena dutenzenbait ekosistema aurki daitezke. Horregatik, horie-tan bizi diren organismoak moldatuta daude gazitasu-na jasatera; gazitasun hori hainbat faktorek sortaraztendu: itsasoaren zipriztinek, itsas haizeen lehortze eragi-nak eta mareek eragindako itsasoaren joan-etorriek.

Kostaldeko hareatzak eta dunak

Ekosistema honek itsasoko gazita-sunaren eta haizeen eragin zuze-

na jasaten du. Oinarri gisa hon-dar ezegonkorra duenez,landareen bizitza oso zai-la da. Hondarra porotsuada eta, horren ondorioz,

erortzen den ura sartueta lurrundu egitenda berehala. Egoera

horietan bizirik iraunahal izateko, landareek zen-

bait mekanismo hartu dituzte,besteak beste, sustrai-tzeko sistema oso kon-

plexuak eta herrestadarrak, hon-darretan itsatsi eta ahalik eta lur eremu zabaleneanura eta mantenugaiak bilatu ahal izateko. Landare ba-tzuk lodiak dira (adibidez kaktusak), eta barruan uraeta mineralak metatzeko gai diren zelulak dituzte in-tsolazioa jasan ahal izateko; beste batzuk iletsuak dira,eta eguzki argia isla dezakete, horrela barne beroketasaihesten dutelarik.

Ondo kontserbatu-tako landaretza da-goen kostaldeko ha-reatzetan, zenbaitlandaredi zerrendabereiz daitezke, itsa-soarekiko hurbiltasu-naren (gazitasun maila-ren) eta hondarragehiago edo gutxiagoitsatsita egotearen arabera.Itsasotik gertuen dagoen ze-


29


Salicorniaramossissima

Itsas Armika



rrenda, hondartza alegia, gazia eta hezea da, eta Cakilemaritima bezalako landareak bizi dira bertan. Hondar-tza bukatzen den lekuan mendixkak eta dunak eratzenhasten dira, eta hondarra oso mugikorra edo nahikofinkoa izan daiteke. Zona horretan espezie talde ugarimoldatzen dira bai substratuaren mugikortasunera(haizeak hondarra eramaten baitu), baita uraren gabe-ziara ere (ura erraz sartzen baita hondarretan). Ho-rretarako beraien errizoma luzeez edo erraboilez ba-liatzen dira. Landare talde horretakoak dira, besteakbeste, harenondokoa eta itsas armika.

Horren ondoren, barnealderago, hondarra ia guztizfinkatuta dago eta gatz ekarpena jada oso urria da; lu-rra landarez estaliago dago aurreko zonetan baino etaitsasertzekoak bakarrik diren landare espezieez gain,bestelakoak ere agertzen dira, zenbait zuhaitz etazuhaixkarekin batera.Aipagarrienak, Festuca rubra ize-neko graminea soropilak dira, baina baita gurbitzak, le-geltxorrak, arteak eta abar ere.

Hareatza eta dunetako animalia ohikoenak ornogabe-ak dira, batez ere intsektuak, armiarmak eta moluskugastropodo batzuk. Ornodunen artean azpimarraga-rrienak, musker berdea eta hegazti txiki batzuk dira;azken horiek, ingurutako zuhaitzetan habia egiten du-tenak edo migrazio garaietan hareatzetan atsedenhartzeko geratu direnak izaten dira.

Padurak

Padurak ibaiak itsasoratzen diren guneetan eratzendira, estuarioak deritzenetan alegia. Eremu horretan,marearen eraginez itsasoko ur gazia ibaiaren ur geza-rekin nahasten da eta, gainera, sedimentu fin asko jal-kitzen da. Marea igotzen denean, ibilguaren ondoankokatutako altuera txikiko lur tarteak urpetu egitendira, baita ibilguan bertan sortzen diren uhartetxoakere.Aipatutako lurrak bustitzen dituen uraren gazita-suna oso aldakorra denez, oso habitat berezia eratzenda; horrek, aldi berean, landaredia ikaragarri baldintza-tzen du, eta baldintza horietara moldatutako espeziegutxi batzuk soilik bizi daitezke bertan. Horregatik, es-tuarioetan hazten diren landaretza komunitateak (pa-durak deritzenak), oso bereziak ez ezik, barnealdekohezegune ez-gazietan hazten direnekin alderatuta osoezberdinak dira.

Paduretan hainbat landaredi zerrenda ikus daitezke, bifaktoreren arabera, batik bat: bata uraren gazitasunmaila; bestea lurra mareen urpean edota marea pu-tzuetan blaituta egoten den denbora. Zonarik baxue-na oso gutxitan geratzen da kanpoan edo urgainera-tuta eta itsas fanerogamen belardiak agertzen dirabertan. Maila hau baino zertxobait gorago, alga ber-deen mosaikoak hazten dira.

Jarraian, pixka bat gorago, belardi itxi eta bereziakeratzen dira; zona hori oraindik mareen uraz urpe-tzen da, guztiz eta egunero. Belardi horiek Spartinageneroko landarez osatuta egon ohi dira eta mareabizietan guztiz urpetuta gera daitezke. Horiek ingura-tuz Salicornia sp-en populazioak egon ohi dira. Beraz,landareen kokapena aldatu egiten da. Horrela, gatzaondoen jasan dezaketenak itsasotik gertu kokatzendira, eta sentikorrenak, aldiz, aldendu egiten dira (itsasgetozka adibidez).

Noizean behin baino urpetzen ez den zerrendan, etaibairen baten bidez ur geza iristen bada, ihiak eta lez-kak agertzen dira. Gazitasuna hautemangarria ez denlekuetan ibaiertzeko zuhaitzak agertzen dira, adibidezzumeak eta burzuntzak, eta baita arteak eta euskalgeografian ohikoak diren hosto erorkorreko basoakere.

Paduretako fauna batez ere ornogabeek eta hegaz-tiek osatzen dute. Ornogabeak dira, besteak beste,bibalbioak, zizareak eta krustazeoak, eta estuarioe-tako arrainen elikagai izan ohi dira, esate baterako,platuxa latz, barbarin edo hondoetako korrokoiena.Hegaztiek, berriz, paduretan bizi edo atseden har-tzen dute eta horien artean azpimarragarrienakanatidoak, zangaluzeak eta itsas zabaleko hegaztiakdira, aliotak eta marikoiak, kasu; hegaztiok estuario-etan barneratzen dira ekaitz aldietan atseden har-tzera.

Padura eremuek ingurune barietate handia osatzendute eta horrek bioaniztasun handiko lekuak izateadakar,oso moldatutako landare eta animalia ugari aur-ki daitezke eta hainbat arrainen gaztaroko elikagaiizango dira. Arrain espezie komertzialen %60 bainogehiagok habitat horietan ematen dituzte beraien le-hen aroak.

30



Marearteko plataformak

Ekosistema honetako flora eta faunak egoera oso al-dakorrak jasan behar izaten dituzte, itsasgoretan ur-pean egoten baitira eta itsasbeheretan, aldiz, kanpoanedota marea putzuetan bakartuta geratzen baitira.Horregatik, bizirik irauteko hainbat estrategia hartuohi dituzte: talde ugari eta itxiak eratzen dituzte urapilatu ahal izateko, putzuetan babesten dira ingurugi-ro egoerak hain aldakorrak ez direlako eta abar. Ma-rearteko plataforma (itsasgora eta itsasbeheraren ar-tean geratzen den zona), itsaslabarraren higadurareneta kostaldeko lerroaren atzeraegitearen ondoriozsortzen da, eta bertan, izaki bizidunak zerrenda edozonatan kokatzen dira. Zerrenda horiek marea mailakberak zehazten ditu.

Itsasgoren maila gorenaren gaineko zonari zona supra-litorala deritzo eta itsas ura marea bizietan edo ekai-tzetako olatuei esker iristen da bakarrik. Aipatu zonahorretan dauden organismoak, urgainean denbora osoluzez egotea ondoen jasaten dutenak dira. Itsasbehe-raren azpitik, ozeanoaren hondorantz dagoen zonarizona infralitorala deritzo; itsasbehera bizienetan soilikikus daiteke eta kanpoan edo urgainean egotea gutxia-go jasaten duten espezieak bizi dira bertan.

Bi zona horien artean dagoenari zona mesolitoraladeritzo eta itsasbehera guztietan geratzen da agerian.Zona horretako flora hainbat alga espeziek osatzendute, bai mikroskopikoek bai begiratu hutsarekin ikusdaitezkeenek ere, eta lurrari itsatsita egoten dira. Fau-na oso anitza da eta, marea putzuetan batez ere, on-dorengoak beha daitezke: hainbat belaki mota, ane-monak, hainbat zizare mota, moluskuak (adibidez,magurioak eta olagarroak), krustazeoak, ekinoderma-tuak eta arrainak.

Marearteko plataformetan baliabide ugari daude; horidela-eta, erraza da zenbait hegazti bertako marea pu-tzuetan jaten ikustea, itsas mika edo lertxuntxo txikia,adibidez.

Itsaslabarrak

Itsaslabar arrokatsuek ez dute bizirik irautea askorikerrazten, haitzen arrailetan eratzen den lur urria, hai-

zea eta gazitasuna jasan behar izaten baitute espezie-ek. Haitz mota eta itsaslabarraren maldaren arabera,landaretzaren kokapena oso aldakorra da eta, besteekosistema batzuetan bezala, zonazioa ere agertzenda, eta uretatik urrundu ahala bizi baldintzak pixkana-ka hobetzen dira.

Behealdeko zonetan, itsasoaren zipriztinak iristen di-ren lekuetan, alegia, hosto eta zurtoin mamitsuko es-pezieak aurki daitezke artesietan bizitzen; landare ho-riek, ingurunearen elkortasunera moldatuta daudeeta, adibide gisa, hauek aipa daitezke: itsas mihilua etaitsas plantaina.

Landaretza hori baino goraxeago, lurra eratzen hastenda, olatuen eragin etengabea eta gazitasuna gutxiago-tu egiten baitira, eta jada badaude belardiak eratzekoezinbesteko baldintzak. Belardi horretan, Festuca rubrasubsp. Pruinosa nagusitzen da, beste landare oso bere-zi batzuekin batera; horien artean azpimarragarrienaArmeria euskadiensis da, euskal itsasertzean baino ezbaita hazten.

Goien dagoen zerrenda zenbait mulu eta zuhaixkezkolonizatuta egon ohi da, substratu motaren arabera.Txilarrak eta oteak ageri dira, baita arteren bat ere,eta mulu txiki eta zapalak osatzen dituzte (txaparroa-ren antzeko formakoak, alegia), haizearen eraginariaurre egiteko-edo.

Itsaslabarraren trinkotasunak aukera eskainiz gero,erlaitz eta harkaitzak hainbat hegazti espezieren habi-tatak izan ohi dira, esate baterako ubarroi mottodun,ekaitz txori eta belatz handiarena.

Bizkaiko Itsasoko artadia

Artea Mediterraneo inguruko berezko zuhaitza da.Zona atlantikoan gutxi garatutako lurretan bertako-tzen da, eguteratan. Horrek ingurua lehorra izateaerrazten du, eta hori ezinbestekoa da artea hemengoklima hain euritsuan hazi ahal izateko.

Artearekin batera hazten diren beste espezieen arte-an, azpimarragarrienak hosto iraunkorreko zenbaitzuhaixka dira, gurbitza, erramua edo gartxua, adibidez.Oihanpea oso itxia eta trinkoa da eta, leku batzuetan,


31




32

oso zaila da artadian barneratzea, liana arantzatsuakegoten baitira (endalaharra, alegia), eta baita espezieigokariak ere (huntza, kasu). Artadiaren bazterreanorla bat eratzen da landare bereziekin, esate batera-ko, arkakaratsekin (basoko arrosak) eta txorbeltze-kin.

Artadiko faunari dagokionez, azpimarragarrienak ho-nakoak dira: harrapari gautarrak (hontza, esaterako),hegazti txikiak (txinboak, kaskabeltzak edo txontak,adibidez) eta mikrougaztunak (muxarra edo erbinu-dea, esate baterako).Artadia nahiko handia bada edobehar adinako balioa baldin badu, azeri edo basurde-ak aurkitzea ez da harritzekoa izango.



3.1 HISTORIAURREA

Euskal Herrian egindako ikerketa pa-leontologikoek erakutsi dutenez,itsasoak eragin handia izan zuen his-toriaurreko poblazioetan. Ikerketahoriek haitzuloetan aztarnak aurki-tu ondoren egin ziren eta horiei es-ker baiezta dezakegu Behe Paleoli-totik aurrera Euskal Herrian gizakiaitsasbazterrean bizi dela. Alabaina,Erdi Paleolitoa arte ez dago gizakiaitsaskitan ibiltzen zela egiaztatzenduen aztarnarik (adibidez ostren, la-pen eta abarren hondarrik). Garaihartan gizakiak elikagaiak ingurutikbildu eta tresna sofistikatuak egitenzituen, beti ere inguruak eskaintzenzionaren araberakoak.

Duela gutxi gorabehera 20.000 urte itsa-sertzeko lerroa lekuz aldatu zen.Azken gla-ziazioaren amaieran poloetako izotza urtu zenean,itsas mailak gora egin zuen eta itsasoak lur eremu za-balak hartu eta itsasertzeko lerroa lehorraldean ba-rrena eraman zuen. Hain zuzen ere, badakigu garaihartan itsasertzeko lerroa urrutiago zegoela, gauregun baino 12-14 km itsasalderago, gutxi gorabehera.Beraz, itsasertzeko lerroa gerturatu egin zen eta, ho-rren ondorioz, Mesolitoan gizakiek are gehiago jardunzuten itsaskitan. Itsaskiak harrapatzeaz gain, badakigugarai hartan gizakia arrantzan ere aritzen zela eta ho-rren erakusle dira Altxerriko (Aia) haitzuloan eginda-ko lanak (oilarren eta urraburuen grabatuak); halaber,Ekainen (Zestoa) arrantzarako azkonak azaldu ziren.

Neolitoan giza taldeak ekoizle bihurtu ziren. Gehieninteresatzen zitzaizkien landareak hautatzen zituzteneta espezierik onuragarrienen ugalketa eragiten zu-ten. Horrela, Neolitoko ekonomia nekazaritzan ezezik, abeltzaintzan ere oinarritu zen. Lehenengo aldizlanaren gizarte eraketa azaldu zen, adibidez baso sailhandien mozketetan, zingira eta padurak lehortzean,uholdeei aurre egiteko eraikinetan eta abar. Itsaskitanibiltzea gero eta garrantzitsuagoa zen eta horren era-kusle garbia da Santimamiñeko haitzuloa. Izan ere, lei-ze horretara molusku ugari eraman zituzten eratuberria zen Gernikako itsasadarretik eta azkenean hai-

tzuloan maskortegi garrantzitsu bat era-tu zen.

Garai hartan, Bizkaiko itsasoko biz-tanleek ez zuten nabigatzen itsas za-balean. Historiaurretik ezagutzen zu-ten itsasertza eta bertatik elikagai

batzuk lortzen zituzten. Baina batezere ibaietan aritzen ziren arrantzan. Es-tuarioetan eta ibaietan gora egiten zu-ten espezieak arrantzatzen zituzten eta

horretarako otarreak, salabardoak etatranpa batzuk erabiltzen zituzten. Ontzieidagokienez, padurak eta estuarioak zehar-

katzeko hasieran larruzko ontziak erabil-tzen zituzten eta geroago kanoa monoxiloak,

hau da, hustutako zuhaitz enborrez egindakoak.

3.2 GARAI ERROMATARRA

Gure kostaldean nabigazioa antzinako jarduera da,hain zuzen ere erromatarrak Bizkaiko itsasoko ge-rretan esku hartzen hasi zirenekoa. Erromatarrakkolonizatzaile gisa iritsi ziren, hau da, kolonizatzaileguztiek bezala nola edo hala etekinak lortu nahi zi-tuzten, hemen aurki zitzaketen aberastasunak aterazeta salerosketak eginez. Baina jarduera kolonizatzai-le hori azkenean bertakoentzat ere mesedegarriaizan zen.

Erromatarrek jarduera ugari egin zituzten, baina ho-rien artean aipagarriena meatzaritza izan zen. Burdi-na, beruna eta zilarra ateratzen zuten lurpetik, etaagian urrea ere bai. Aberastasun horiek ibaietan be-hera eramaten zituzten eta, horregatik, asentamen-duak ibaien itsasadarretan sortu zituzten. Ekoizpengune nagusiak Nerbioi, Urdaibai eta Bidasoa inguru-ko eskualdeak izan ziren. Materiala ibaietan garraia-tzeko gila lauko ontziak erabiltzen zituzten, gerokogabarra eta txanelen aurrekariak, eta ekoizten zenmaterial guztia estuarioetatik irteten zen. Bidasoarenestuarioan asentamendu erromatar oso garrantzitsubaten aztarnak aurkitu ziren eta, horri esker, han era-biltzen ziren tresna ugari berreskuratu ahal izan dira,adibidez pikatxoiak, meatzeetarako argizuloak edolanparatxoak eta jaterakoan erabiltzen ziren zerami-ka tresnak.


33

3ITSASERTZAREN ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANAREN BILAKAERA HISTORIKOA



34

Denborak aurrera egin ahala, itsas ibilbideez gain lu-rrekoak ere eratzen hasi ziren, itsasertzean edoibaien alboan eta ibarretan zehar. Meatzaldeetan meaateratzeko eta garraiatzeko eskulan asko behar izatenzen eta, horregatik, pentsatzen dugu jende ugari bizi-ko zela han inguruan sakabanatuta, lantokitik gertu,estuarioen bi aldeetan.

Erromatarren garaiko Euskal Herria gaur egungoare-kin paisaia aldetik alderatuta oso desberdina zen, baiibaiei eta kostaldeari dagokienez, baita flora eta fau-nari dagokienez ere. Meatzaritzaren ondorioz basougari soildu ziren, galdaketarako egurra lortzeko, etaontziak egiteko zerrategiak eta ontziolak eraiki ziren.Horien ondorioz, kostaldeko paisaia izugarri aldatuzen. Halaber, arrantza sektorea orduantxe hasi zenelikagai soberakinak ematen eta sobera zeuden arrai-nak gazitu eta esportatu egiten ziren. Horrela, geroeta gatz gehiago behar zen kontserbagintzarako eta,horregatik, gatzagak sortu ziren zenbait lekutan, adibi-dez Gesaltzan.

3.3 ERDI AROA

Erromatar inperioa zatitu eta herri germaniarrak sar-tu zirenean, ordura arte gure itsasertzean nagusi zen“pax” erromatarra desagertu zen eta itsas lapurretakugaritu ziren. V. mendean tribu germaniarrak iberiarpenintsula aldera iragan ziren. Herri horiek ez zutenlotura esturik itsasoarekin, barrualdekoak baitziren.Alabaina, irteera handi horietan batzuetan itsason-tziak erabili izan zituzten, lapurretak eta harrapaketakegiteko. Horregatik, itsasertzean antzinako segurtasu-nik ez zegoela-eta, jendeak barnealdera egin zuen,ibaiadarretan gora. Itsasaldeko harrapaketak oso bor-titzak eta gogorrak izaten ziren, baina, hala ere, itsasoazen komunikaziorako oinarrizko bidea, batez ere na-bigazioan eta ontzi eraikuntzan maila tekniko handiazegoelako.

Germaniarren ondoren bikingoak iritsi ziren. Nor-mando horiek Eskandinaviatik etorri ziren eta, germa-niarrek ez bezala, itsas tradizio handia zuten. Euskalkostaldeko biztanleek ontziak egiteko haien teknikakikasi zituzten, bikingoen itsasontziak oso egokiak bai-tziren salerosketarako eta arrantzarako. Ikasitako tek-nika berriak gauzatzeko ontziolak eraiki zituzten itsa-

sotik hurbil, basoetatik eta burdinoletatik gertu, le-hengaietatik zenbat eta hurbilago egon, hobe baitzen.Halaber, itsasontziak egiteko behar-beharrezkoak zi-ren aditu eta eskulangileak.

Itsasontzi haiek funtzio baterako baino gehiagorakoerabiltzen ziren, beharren arabera, adibidez gerra egi-teko, garraiorako edo arrantzarako. Komeni zenarenarabera itsasontzi berbera zeregin baterako edo bes-terako erabiltzen zen. Salerosketan ibiltzen ziren eus-kal ontziak ez ziren oso handiak, batez ere kargatzeeta deskargatze lanak azkarrago egiteko. Izan ere, lanhoriek eskuz egin behar izaten ziren eta, gehienetan,batelen bidez, portuetan ez zegoelako horretarakokai egokirik.

XII. eta XIII. mendeetan gertaera ekonomiko garran-tzitsu bat izan zen: Gaztelako artilearen eta euskalproduktu siderurgikoen merkataritza Europako baz-ter askotara hedatu zen, adibidez Flandesa eta Bretai-niara. Herrialde horiekin itsasoko eta salerosketakohitzarmen oso garrantzitsuak sinatu ziren eta EuskalHerriari onura ekonomiko handia ekarri zioten.

Balearen harrapaketari dagokionez, esan dezagun eus-kal kostaldean oso antzinatik egiten zela. Hain zuzenere, zetazeo hori lehen aldiz VII. mendean aipatzen da.Baina harrapaketen lehen egiaztapena geroagokoa da,hain zuzen ere XI. mendekoa.Alabaina, frogatuta dagobalea gantz edo olioaren trafikoa oso antzinakoa dela.Balea harrapaketa eta baleetatik lortutako produk-tuen salerosketa betidanik estuki lotuta egon da eus-kal kostaldeko herriekin, baleengandik oso etekinhandiak ateratzen baitziren. Baleen arrantzari eskerproduktu asko eskuratzen ziren, esate baterako jate-ko gantz eta haragia, argi egiteko olioa, mekanismoaklubrifikatzeko edo xaboia egitekoa, larrua, bizarrak...Batzuetan urdaileko anbarra sendagaiak eta lurrinakegiteko erabiltzen zen. Hala ere, ez daukagu datu as-korik kostaldeko herrietako kontsumoari buruz eta,horregatik, pentsatzen dugu ziur aski zetazeoenarrantzari esker lortutako ia produktu gehienak es-portatu egingo zirela.

Erdi Aroaren amaiera aldeko froga batzuek erakustendutenez, itsasertzeko arrantza tokietan batez ere bi-siguak eta sardinak harrapatzen ziren, eta neurri apa-lagoan legatzak eta itsas aingirak. Halaber, arrantzatu-

3 ITSASERTZAREN ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANAREN BILAKAERA HISTORIKOA



35

tako produktu batzuk esportatu egiten ziren, adibidezsardinzarrak eta bisiguak Gaztelara eta Frantziaraeramaten ziren, eta egiaztatuta dago euskal arrantza-leak Asturiasen eta Galizian ere ibiltzen zirela.

Itsasbazterreko arrantzarako inguru sozio-ekonomi-ko horrek berdin jarraitu zuen gure kostaldean XVIII.mendea arte, baleak hemen inguruan behin betiko de-sagertu ziren arte.

Bestalde, biztanleriaren banaketari dagokionez, esandezagun Erdi Aroaren amaieran jendea ez zegoela XII.mendean bezain sakabanatuta. Lehen ere aipatu dugu,baina gogora dezagun garai hartan itsaslapurretak zi-rela-eta jende askok ihes egin zuela kostaldetik bar-nealdera. Harresiz inguratutako hiribilduak sortu zi-ren eta horrela kostaldean bizitzea seguruago eginzen. Garai berri bat hasi zen. Kostalderako itzulerahori behin betikoa izango zen eta merkataritzaren etadefentsa militarraren oinarriak ezarri ziren.

3.4 ARO MODERNOA

XV. mendeko aurkikuntza handiekin batera bidaia lu-zeak hasi ziren eta euskal nabigatzaile batzuk ere bi-daia horietan ibili ziren, adibidez Elkano, Urdaneta,Okendo, Lope Agirre eta abar. Kolonizazioen garaihartan merkataritzari merkatu berriak zabaldu zi-tzaizkion, Indietatik lortzen ziren produktuei esker.

XVI. mendean hedapen ekonomikoko ziklo bat hasizen. Hedapen horren arrazoi nagusia bertako pro-duktuen eskari handia izan zen, batez ere produktusiderurgikoena. Halaber, zabalkunde ekonomiko ho-rretan garrantzitsuak izan ziren Ipar Europako pro-duktuak inportatzea eta Gaztela aldetik zetozen ma-teria batzuk esportatzea. Aipagarria da, ordea,esportatze horietan euskaldunak garraiolari lanak bai-no ez zituztela egiten, hau da, artile salerosketarenmonopolioa zutenen langile hutsak zirela.

Arestian aipatu dugunez, merkataritza siderurgikoaeta ontzi eraikuntza Erdi Arotik zeuden eta biek era-gin handia izan zuten gure inguruan. Basoetatik egurasko ateratzen zen eta horrek kezka larria eraginzuen. Horregatik, basoak babesteko eta ahalik eta on-gien mantentzeko foru arauak ezarri ziren basoak

oihaneztatzeko eta zerbitzuak sortu ziren basoakgainbegiratzeko.

Hemen inguruan arrantza gero eta urriagoa zen eta,horregatik, euskal itsasontziek urrutiko beste kala ba-tzuetara abiatu behar izan zuten. Horrela sortu zirenOzeanoAtlantikoaz bestaldeko arrantza tokiak.Teoriabaten arabera, gure kostaldean balea gutxi zegoela-etabalearen atzetik abiatutakoan aurkitu omen zuteneuskaldunek Ternua. Beste agiri batzuek adieraztendutenez, ordea, euskaldunak Ternuara abiatzeko arra-zoi nagusia “bakailao bidaia” izan zen eta han baleakere bazeudela ikusi zutenean, orduan hasi omen zirenbaleak arrantzatzen. Dirudienez, euskaldunei ez zi-tzaien gehiegi kostatu bidaia luze horiei ekitea, batezere itsasontziak tresnatzen eta hornitzen eskarmentuhandia zutelako (XV. mendeko bidaia handiek, adibi-dez, bi edo hiru hilabete irauten zuten).

XVII. mendeko euskal itsasontzi gehienak OzeanoAtlantikoaren bestaldeko balea industrian erabiltzenziren. Baina itsasontzi horiek Erregetzak babestutazeuden eta, horren ondorioz, balea arrantzan ez ezik,beste zeregin batzuetan ere ibili behar izaten zuten,batez ere gerretan. Itsasontziak bahitu egiten zirengerretan erabiltzeko; sarritan kalte ekonomiko han-diak eragiten ziren. Izan ere, batailetan itsasontzi askohondatzen edo hondoratzen ziren eta berriak eginarte itsasontzien jabeek ezin izaten zuten ez saleros-ketan ibili, ez arrantzan egin.

XVII. mendean, meatze ustiakuntzen eta industriiraultzaren ondorioz, gero eta energia berri eta balia-bide berri gehiago behar ziren eta, horregatik, meta-lurgi eta erauzketa industriek gora egin zuten. Garaihartan garraioak izugarri garatu eta aurreratu zireneta, horrela, posible zen oso urrun ateratako lehen-gaiak industri guneetara eramatea. Euskal portuetanmerkantzien garraioa indartu eta sendotu egin zen.Portuetako merkataritza hori, ordea, lehen bezala ba-tez ere burdinan eta Gaztelako artilean oinarritutazegoen.

Beste alde batetik, itsasontzi eraikuntzak eta merka-taritzak behera egin zuten. XVII. mendean gerra askoizan ziren eta, horien ondorioz, itsasontzi eta giza bi-zitza asko galdu ziren. Arestian aipatu dugun bezala,Erregetzak itsasontziak bahitu egiten zituen gerrarako




36

eta itsas merkataritzak behera egin zuten. Holandare-kin izandako gerren ondorioz, ordura arte Flandese-kin ezarritako merkataritza harremanak etenda gera-tu ziren. Ingalaterrarekiko zegoen etsaitasunakazkenean Hogeita Hamar Urteko gerra eragin zuen.Frantziarekiko loturak ere eten egin ziren. Ondorio-ak oso kaltegarriak izan ziren: azkenean ez zen itsa-sontzirik egiten eta merkataritza porrot eginda etaatzerritarren esku geratu zen.

Garai hartantxe salerosketetarako konpainiak sortze-ko saiakera bat egin zen. Hain zuzen ere, HolandakoIndietarako konpainia arrakastatsuen antzekoak sor-tzen saiatu ziren, baina Indietarako salerosketei buruzaraudi politiko oso zorrotza zegoen indarrean eta de-bekatuta zegoen horrelakoak martxan jartzea. Saiake-ra horiek mende bat beranduago gauzatu ziren, Cara-casko Erret Konpainia Gipuzkoarra sortu zenean.Konpainia hori XVIII. mendean sortu zen, Gaztelakomonopolioak gainbehera egin zuenean. CaracaskoErret Konpainiako itsasontziak Gipuzkoako portue-tan kargatu eta zuzen-zuzenean Caracasa abiatzen zi-ren, Erret Ogasunari zegozkion zergak ordaindu on-doren. Itzultzen zirenean, berriz, merkantzia batzukCadizen deskargatzen zituzten (han inguruan kontsu-mitu eta trafikatzekoak) eta gero Gipuzkoa alderaabiatzen ziren. Gipuzkoako portuetatik Amerikakoproduktuak inguruetara eramaten ziren, hau da, Gaz-telara, Nafarroara,Aragoira eta Errioxara.Ameriketa-tik ekartzen ziren produktu nagusiak hauek ziren: ka-kaoa, larruak, tabakoa, kotoia eta kafea.

Arrantzari dagokionez, Utrecht-eko itunek (1713)ondorio kaltegarriak ekarri zituzten euskal arrantzaontzientzat, kala garrantzitsuenak kendu baitzizkieten(Kanada,Ternua, Groenlandia) eta izugarrizko krisial-dia eragin zuen Euskal Herriko arrantzan. Horren on-dorioz, arrantza sektorean aldaketa garrantzitsuakizan ziren. Kontserbagintza indartu egin zen, batez eresardina gazituarena (esportatu egiten zen, batik batEspainia aldera).

Aipatutako krisialdia arrazoi batek baino gehiagokeragin zuen, horietako batzuk marinelekin erlaziona-tutakoak izanik. Izan ere, alde batetik marinel asko etaasko Caracasco Erret Konpainia Gipuzkoarrarekinmerkataritzan aritzen ziren eta, bestetik, EspainiakoErregetzak marinelak gerrarako indarrez errekluta-

tzen zituen. Itsasontzi eta arrantzale gehienak Biz-kaian zeuden eta eskabetxatzeko eta arrain freskoagarbitzeko industriak herrialde horretan baino ez zi-ren hazi.

XIX. mendearen hasieran gure lurrak frantsesen men-pe zeuden. Garai hartan krisi oso sakona izan zenarrazoi batzuk zirela medio: iraultza frantsesaren ideiaberriak, Ingalaterrarekin etengabeko gerrak,Amerika-ko kolonia batzuk galtzea...Azkenean Lehen Karlista-da etorri zen. Merkataritza ere ikaragarri murriztuzen eta Bizkaiko itsasoko portu guztietan behera eginzuen garraiatutako tona kopuruak. Ingalaterrarekin ezzegoen inolako harreman komertzialik eta blokeo ko-mertzialek eta kortsarioen jarduerek kalte larriakeragiten zituzten Europako gainerako hiriekin zeudenloturetan.

Hain zuzen ere, garai hartako gertaerak ederki isla-tzen dira ontzigintzan. Izan ere, mende horretan on-tziolek hiru garai nagusi izan zituzten. Lehenengoa Le-hen Karlistada (1833-1839) artekoa izan zen eta garaihartan ontzioletan normal aritu ziren lanean. Bigarrengaraia gerra artekoa da eta ezaugarri nagusia jo eta suitsasontziak egiten aritzea da. Izan ere, garai hartanitsasontziak egiteko teknika berriak sartu ziren (bes-teak beste altzairuzko kroskoak eta itsasontziak mu-giarazteko lurrunezko makinak) eta teknika horiekitsas garraioan aldaketa handiak eragin zituzten.Azkengaraia Bigarren Karlistadari (1872-1876) dagokio etaizugarrizko krisialdia izan zen sektorean (ordura arteinoiz ezagutu ez zen bezalakoa).

Baina itsas merkataritzan ez ezik, beste hainbat ere-mutan ere antzeman ziren zailtasunak XIX. mendean,adibidez kostaldeko herrietan. Gerra garaietan herrihoriek sarritan militarren helburu izaten ziren eta ha-rrapaketak gertatzen zirenean, jende ugari hiltzeazgain, bertako itsasontziak ere hondatuta geratzen zi-ren.

XIX. mendearen lehen erdialdean batez ere hiru es-pezie arrantzatzen ziren: bisigua, legatza eta atuna.Mendeak aurrera egin ahala, ordea, horien ordez on-dorengoen arrantza nagusitu zen: antxoa, sardina, ber-dela eta txitxarroa. Arrain horietatik tamaina txikikoasko kontserban eta gazituta jartzen ziren, saleroske-tetarako.

3 ITSASERTZAREN ETA GIZAKIAREN ARTEKO HARREMANAREN BILAKAERA HISTORIKOA



37

XX. mendean, berriz, garapen industrial handia izanzen eta XIX. mende amaierako krisialdia atzean gera-tu zen. Euskal lurralde guztian mota askotako indus-triak ezarri ziren: siderurgikoak, petrolio findegiak, ki-mikoak, plastikoa egitekoak, paper fabrikak, porlanfabrikak eta abar, horietako asko kostaldetik gertuezarri ere, eta ondorioz kostaldeko biztanle dentsita-tean izugarrizko hazkundea izan zen.

Gaur egun hemengo arrantza batez ere hiru jardue-ratan oinarritzen da: lehenengoa, hegaluzearen etaantxoaren arrantza; bigarrena, kostaldetik gertu lega-

tzetarako ontziek edo ontzi txikiek burutzen dutena;hirugarrena, berriz, Gran Soleko eta plataforma kon-tinental franko-atlantikoko arrantza (han aritzen di-ren ontzi gehienak Pasaiakoak eta Ondarroakoak iza-ten dira eta zapo, oilar eta abar harrapatzen dituzte).Euskal flotak atuna Europako Atlantikoan arrantza-tzen du; antxoa, berriz, Bizkaiko itsasoan. Halaber,beste itsasontzi batzuk –gero eta gutxiago– Ternua,Saharako Arrain Sarda eta Seychelleak aldera joatendira. Itsasontzi horiek arraina kontserbatzeko etaeraldatzeko beharrezko teknologiaz hornituta ego-ten dira.




38

Antzina-antzinatik, bizirik irauteko eta bizi kalitateahobetzeko gizakiak ikaragarri aldatu du inguruko pai-saia, baita itsasertzekoa ere. Biztanleriak izugarri egindu gora eta, horren ondorioz, gero eta hondakin urgehiago eragiten da eta horretarako azpiegitura gehia-go egin behar izan dira. Beste alde batetik, merkatari-tzaren eta arrantza jardueraren bilakaeraren ondo-rioz Euskal Herriko kostaldeko herrietan portuakegin izan dira aspaldidanik –erromatarren garaitik ha-sita– merkataritzako eta arrantzako produktuen kar-ga eta deskarga errazteko. Horiekin batera, kai muturhandiak eraiki dira itsasontziak ibaiadarretara erraza-go eta erosoago iristeko, baina lan horien ondoriozpaisaia eraldatu egin da eta eragin handia izan duteberezko ekosistemetan.

Mende honetan nekazaritzako laborantza eremuakare gehiago hedatu dira eta nekazaritza estentsiboalantzen da. Horrela, nekazaritzak ibaietan ere eraginhandia izaten du, lur horietako asko ibaien erribere-tan baitaude. Nekazaritzan erabiltzen diren ongarrieta pestizida batzuk ibaietara iragazten dira, inguruhorietako faunan eta floran eragiten dute eta, hori gu-txi balitz, korronteak itsasoraino eramaten ditu. Gai-nera, estuarioen goialdean betidanik ezarri izan dirabaratze eta laboreak ibaiertzetan. Izan ere, noizeanbehin lur horiek ureztatu egiten dira eta etengabe mi-neralak jasotzen dituztenez, oso emankorrak izatendira.

Beste alde batetik, gero eta arrain eta itsaski gehiagokontsumitzen dira. Urtetik urtera eskaria handiagoaizaten denez, uretatik gero eta arrain gehiago harra-patzen da eta 80ko hamarkadaren amaiera aldetikarrantza agortzeko arriskuan dago. Sarritan arrantzaez-selektiboa burutzen da, debekatutako arrantzaaparailuak erabiltzen dira eta arrainkumeak ez diraerrespetatzen. Beste batzuetan, berriz, arazoak sortudira herrialdeen artean, arrantza tokietako jurisdik-zioaren inguruko irizpide desberdinak direla-eta. Lis-kar horiek gehienetan diplomazia mailan konpondutageratzen dira, baina inoiz indarra ere erabili beharizan da (adibidez Ipar Atlantikoan, bakailaoaren gerrazela-eta). Hain urrutira joan gabe, ordea, ezagunagoakegingo zaizkigu euskal arrantza ontzien arazoak, adibi-dez 70eko hamarkadan Frantziak 200 miliako arran-tza jurisdikzioa ezarritakoan sortutakoak.

Itsasontzi asko egin behar izan ziren (merkataritzako-ak, arrantzakoak, militarrak...) eta, horretarako, on-tziolak eraiki ziren. Itsasontziak hasieran egurrezkoakziren eta gerora altzairuzkoak. Erdi Arotik aurrerakostaldeko herrien inguruko paisaia izugarri aldatu da,baso asko soildu baitziren egurra lortzeko. Egur horihasiera batean itsasontziak egiteko erabiltzen zen etagerora industria siderurgikoan, burdina urtzeko. Hain-beste egur moztearen ondorioz, iberiar penintsulanizugarrizko baso sailak galdu ziren.

Beste alde batetik, garapen industrialaren ondoriozazken mende eta erdian jende asko ezarri da ibaier-tzetan eta merkataritza asko hedatu da. Garraioakhobetzeko asmoz, ibaiadar batzuetan paisaia eraldatuegin da, behar berriei erantzuteko hainbat lan burutubaitira: ibaiak erabat ubideratu, hondoak dragatu, ibil-guak desbideratu eta abar. Jokaera horien ondoriozerriberako ekosistemak, padurak eta estuarioak desa-gertu egin dira.

Azkenik, aipa dezagun hondakinen eragina. Izan ere,industria batzuek (kimikoek, petrolio findegiek, plasti-koa egitekoek, ontzigintzakoek, papergintzakoek, por-langintzakoek) hondakin ugari sortzen baitute eta hirihondakinekin batera itsasertzean eraldaketa zuzenakeragiten dituzte. Horrez gain, zenbait giza jarduerakhondakinak ibaien bidez desagerrarazten ditu eta az-kenean hondakin horiek itsasora iristen dira. Bainaitsasoak, berez, bere burua arazteko ahalmen mugatuadauka eta ezin du araztu hainbeste hondakin.

4.1 ITSASERTZEKO ERAIKINAK

Duela urte gutxi arte gizarte klase gorenak baino ezziren gozatzen kostaldeaz eta uda pasatzera bertarajoaten ziren. 70eko hamarkadatik aurrera, ordea, tu-rismoak hondartzetarako joera areagotu zuen etajende ugari turismo guneetara joaten hasi zen, lan au-kera handia egoten baitzen bertan. Horrela, mundukojende gehiena itsasertzean bizi da, hain zuzen ere biz-tanleen 2/3. Hainbesteko jendetza itsasertzetan bil-tzeko arrazoi nagusiak bi dira: bata, kostaldeko he-rrien berezko hazkunde demografikoa; bestea,barnealdetik lanera edo bizitzera itsasaldera etorrita-ko jendea.

4 I N G U RU G I R O E R AG I N E TA A R A Z OA K



39

Horrela, kostaldeko biztanle dentsitateak leku ba-tzuetan ikaragarri egin du gora; adibidez, mendebalde-ko Mediterraneoko leku batzuetan 925 biztanle/km2-ko ere bazen, 90eko hamarkadaren erdialdean. Bainadentsitatea ez da berdina leku guztietan eta normale-an aipatutakoa baino baxuagoa izaten da. Adibidez,Euskal Autonomia Erkidegoko batez besteko biztanledentsitatea 290 biztanle/km2-koa zen 1996an, nahikoahandia beste lurralde batzuetakoarekin alderatuzgero. Adibidez, estatu espainiarreko batez bestekobiztanle dentsitatea urte hartan 80 biztanle/km2-koazen.

Kostaldeko biztanle dentsitatea hainbestekoa dela-eta, ingurugiro arazo ugari sortzen dira eta horietakobat lurrak urbanizatu beharra da (bai bizileku bihur-tzeko, bai industria kokatzeko).Antzina-antzinatik ur-banizazio eta poligono industrial horiek kostaldekoekosistemen gainean eraiki izan dira, duna eta padu-rak beteta eta, horren ondorioz, paisaian aldaketahandiak eragin izan dira. Horren adibide garbiak diraZarautz eta Bakio, herri horietan etxebizitzen eraikinerraldoiak itsasertzeraino bertaraino hedatzen baiti-ra. Edo hor daukagu bestela La Arenako hondartza,petrolio findegi batetik oso gertu.

Arestian aipatu dugunez, ibaiadarren ubideraketa dagure kostaldeko arazo batzuen eragileetako bat. Ubi-deraketa eta ibilgu desbideraketa horiek euriteetanuholdeak saihesteko eraikitzen dira. Baina lan horiekibaiadarren berezko ingurua erabat aldatzen dute.Izan ere, ibaiadarrek normalean sedimentuak eramaneta erriberak eratzen dituzte eta lan horiek eginezgero erriberak, padurak eta estuarioak desagerraraziegiten dira. Halaber, lan horiek egindakoan ibaiek be-ren burua arazteko daukaten ahalmena murriztutageratzen da, arazketarako ibaiak behar-beharrezkoabaitu berezko erriberako landaretza.

Batzuetan, ordea, estuarioetako lursailak hartzearenondorioz bertako paisaia ez ezik, funtzio ekologikoaere erabat aldatu da, eta hori bai dela larria. Hori ger-tatzen da, adibidez, Bilbon eta Pasaian. Horrela, pixka-naka-pixkanaka produktibitate handiko ekosistemakgaldu egin dira. Ekosistema horien artean azpimarraditzagun padurak. Izan ere, itsas espezie asko eta askojoaten baitira bertara ugaltzera, elikatzera edo, beste-rik gabe, babestera.

Duela 2.000 urtetik (ordukoa baita Irungo Oiassoportu erromatarra) portu gehienak estuarioen etapaduren babesean eraiki izan dira. Itsasontziak sartueta irteteko, ordea, portuek sakonera egokia izan be-har dute eta horregatik aldian behin hondoa dragatubeharra dago, sedimentuak kentzeko. Baina dragatzehoriek ere eragin ekologiko handia izaten dute. Izanere, ateratako sedimentu batzuk toxikoak izan daitez-ke (metal astunak eta beste kutsatzaile batzuk, den-bora luzez pilatutakoak). Eta, bestalde, dragatzearenondorioz hondoko komunitate biologikoak (bentosizenekoa) desager daitezke eta elementu horiek baidirela garrantzitsuak ekosistema horiek eratzerakoan.

Halaber, portu askotan kai mutur handiak eraiki dira,adibidez Orion, Bermeon edo Bilboko Superportuan.Kai mutur horiek inguruan eragin handia izan dezake-te, besteak beste itsaslasterretan aldaketak eraginez,ibaiadarretako sedimentazioak aldatuz eta hurbilekoitsasertzeko ekosistemetan izugarri eraginez.

Aipa dezagun portuetan gertatutako beste fenomenobat. 80ko hamarkadan kostaldeko herri batzuetan tu-rismoa bultzatu izan da baliabide ekonomikotzat, in-dustriak eta arrantzak behera egin duenean batik bat.

4I N G U RU G I R O E R AG I N E TA A R A Z OA K



Turismoa erakartzeko hainbat lan burutu dira: kirolportuak (Getxon, Zumaian eta Hondarribian), itsaser-tzean pasealekuak (adibidez Zarautzen) edo hondar-tzetan aldaketak (adibidez Donostiako Zurriolan).

Aitatutako pasealekuak itsasertzeko zerrendetan edoduna edo hareatzen gainean eraikitzen dira eta, ho-rren ondorioz, ekosistema horietako berezko floraeta faunako zenbait espezieren habitat naturala desa-gerrarazi eta, azkenean, paisaia ikaragarri eraldatzeneta aldatzen da.

Azkenik, aipa ditzagun zenbait hondartzatan egin izandiren eraberritze lanak. Adibidez kai muturrak eginizan dira hondarra hondartzan gerarazteko eta ola-tuek ez eramateko. Lan horiek eragin handia daukate,begi bistaz ere erraz hautemateko modukoa, eta pai-saia eta kostaldeko dinamika aldarazten dute. Gainera,hondartza batzuetan itsaslasterrek sedimentuak ken-du eta itsas barnealdera eramaten dituzte.Hondartzakbere horretan mantendu nahian gizakiak hondarraekartzen du beste leku batzuetatik, normalean itsashondotik. Baina sarritan hondarra ateratzerakoanhondoan ezarritako komunitateak suntsitu egiten dira.

4.2 AISIALDIA

Jende askok itsasertza aukeratzen du ongi pasatzekoeta aisialdirako. Baina giza jarduerek eragin handia iza-ten dute ekosistemetan, adibidez jendea hondartze-tan edo harkaitzetan egoten denean edo ur kirol ba-tzuk praktikatzen direnean. Kostaldeko eraikinetanbezala, aisialdiko jarduera horien eragina are handia-goa da duela 30 urtetik, itsasertzaren turismo masifi-kazioa gertatu zenetik.

Alde batetik, egun guztia hondartzetan edo harkaitze-tan pasatuz gero zabor ugari sortzen dira, adibidezplastikoak, latak, papera eta abar. Esate baterako,1996an garbiketa zerbitzuek euskal hondartzetatik5.000 tona zabor jaso zituzten, horietatik %40 hantxebertan sortuak, hondartzak udaldian erabili zirenean.

Baina harkaitzetan eta hondartzetan beste jardueraarriskutsu batzuk ere egiten dira, adibidez molusku,krustazeo eta itsasertzeko beste espezie batzuk ino-lako baimenik edo kontrolik gabe harrapatzen ibil-tzea, batzuetan espezie horiek babestuta egoten dira-

eta. Urtaro batzuetan (batez ere udaberrian eta udan)lagun asko hurbiltzen dira hondartza eta harkaitzeta-ra eta denbora pasatzearren jendea espezie batzukharrapatzen edo biltzen aritzen da eta inguru horie-tan izugarri eragiten du (nahiz eta zaila izan neurtzeaeragin hori zenbaterainokoa den). Hori gertatzen da,adibidez, Mendata muturra eta Ogeiako mareartekoplataformetan. Jendearentzat oso erraza eta erosoada itsasbeheran geratutako ur putzuetara hurbiltzeaeta, horren ondorioz, itsaskitan ibiltzeak arazo larriakeragiten ditu.

Beste alde batetik, jarduera batzuek ere eragin handiadute ekosistema hauetako floran eta faunan.Adibidezur kirol batzuek (uretako motorrek), txalupa moto-redunetan, txalupetan edo yateetan itsasora edoibaian gora irteteak eta abarrek zaratak, hondakinaketa olio zikinguneak sortzen dituzte. Halaber, jendeabatzuetan aisialdian itsasora irteten da eta kirol arran-tzan baimenik gabe edo arauak bete gabe jarduten dueta horrek ere eragin nahikoa handia izaten du eko-sistemetan.

Itsasertza aisialdirako oso erakargarria da eta, horre-gatik, kostaldean etxebizitza ugari eraikitzen dira, bes-te leku batzuetatik (gehienetan barnealdetik) datozenkanpotarrek bigarren etxebizitza izan dezaten. Herriaskotan (adibidez Plentzia, Bakio, Zarautz edo Deban)urte guztian zehar etxebizitza asko hutsik egoten diraeta udaldian baino ez dira alokatzen. Gehiegizko oku-pazio urbano hori gutxi balitz, kontuan izan dezagunkostaldeko herrietako biztanleriak berez gora egitenduela.

Beraz, itsasertzeko lurraren okupazioak arazo ugarieragiten ditu eta, horregatik, kostaldea babesteko legezehatzak egin dira. Lege horien xede nagusiak bi dira:itxurarik gabeko eraiki nahi izatearen zurrunbiloarenaurrean kostaldeko leku jakin batzuk babestea etakostaldearen berezko ezaugarriak mantentzea. Legehorien adibide garbia dugu estatuko Kosten Legea(3.5 kapituluan jardungo dugu horri buruz).

4.3 ITSASOAREN KUTSADURA

Azken hamarkadetan biztanleriak nabarmen egin dugora eta, horren ondorioz, lehen baino askoz ere urgehiago kontsumitzen da etxeetan eta industrian eta

40




41

pixkanaka-pixkanaka ura hondakinez bete da. Ondo-rengo taulan itsas kutsaduraren arrazoi nagusiak azal-tzen dira, mundu mailan. Bertan ikus daitekeenez, ku-tsadurarako arrazoi gehienak jatorriz –%75 bainogehiago– barnealdekoak dira eta airearen eta ibaienbidez kutsatzaile ugari etengabe iristen dira barrual-detik itsasora.

Zenbait fenomeno ozeanografikok eta metereologi-kok (adibidez mareek, itsaslasterrek edo haizeek) are-agotu egiten dute kutsadura arazoa eta baita kutsa-dura horrekin erlazionatutako arazo ekologikoak etaosasun arazoak ere, itsasora botatako kutsatzaileakmundu guztira sakabanatzen dituztelako eta batzue-tan itsas hondoko arro ozeanikoetan pilatuta gera-tzen direlako.

Itsas kutsaduraren harian, esan dezagun Bizkaiko gol-koak itsaso itxia balitz bezala jokatzen duela, hau da,oso gutxi berritzen duela ura eta, horren ondorioz,isurketa kutsatzaileek eragin handiagoa izaten dutela.

Hona hemen euskal kostaldean urtero isurtzen direnkopuru batzuk: 1.700 tona metriko detergente, 144Tm pestizida eta plagizida, 2.250 Tm hidrokarburo eta5.480 Tm metal astun. Bolumenari dagokionez, esandezagun euskal kostaldean urtero 380 milioi m3 hon-dakin ur baino gehiago isurtzen direla eta horietatik

%75 baino gehiago etxeetakoak direla, batik bat go-rozki kutsadura dutenak. Gainerako hondakin ura in-dustriala da eta, nahiz eta bolumen aldetik txikiagoaizan, kutsagarriagoa izaten da.

Hondakinen jatorriari dagokionez, multzo nagusi ba-tzuk bereiziko ditugu. Alde batetik etxeetako komu-netakoak, lokal komertzialak edo kaleak garbitzerako-an eragindakoak aipatuko ditugu. Hondakin horiekgehienetan ondorengoez osatuta daude: esekitakomateria organikoa, konposatu fenolikoen substan-tziak, metal astunak (adibidez motoreetako beruna),lorategietako drainatzetik datozen intsektizidak etaongarriak eta abar.

Beste multzo bat industriatik datorren kutsaduraridagokio. Eragin handia du itsasertzeko uretan, etamota eta jatorri desberdineko kutsatzaileak isurtzenditu bertan. Horien artean nabarmenenak aipa ditza-gun: kloruroak, sulfatoak, amonioa, sulfuroak, fenolak,materia organikoa eta metal astunak. Industrian nor-malean produktu kimikoen disoluzioak erabiltzen diraeta ekoizpenean erabili ondoren, noizbehinkako isur-keta bihurtzen dira eta, hain zuzen ere, horiexek iza-ten dira isurketarik kutsatzaileenak. Halaber, kontuanizan behar da industriako hainbat jardueratan ura era-biltzen dela, adibidez fabrikazio prozesuan, materialakgarraiatzeko, garbitzeko eta hozteko. Prozesu horie-tan sortutako kutsadura txikiagoa izanagatik, bolumenaldetik askoz ere handiagoa izan daiteke, batzuetanhondakin likidoak baino 50 aldiz handiagoa ere bai,eta horrela eragin handiagoa izaten du.

Jatorriari dagokionez, beste multzo batean nekazari-tza jarduerak eta itsasontzietatik edo hegazkinetatikegindako isurketak biltzen dira. Nekazaritza jarduerekeragindakoen barnean, aipa ditzagun ongarri eta pro-duktu fitosanitarioak. Produktu horiek gehiegi erabil-tzen dira eta ibaietara iritsi ondoren, azkenean betiitsasoan amaitzen dute. Halaber, nekazaritzatik dato-zen kutsatzaileak atmosferaren bidez ere iristen diraitsasora, hegazkinetatik botatako pestiziden honda-rrak batzuetan airez ere iristen baitira.

Itsasontzi eta hegazkinetatik ere kutsatzen da itsasoa.Hain zuzen ere, ozeanoetara iristen diren agente ku-tsatzaileen %20 baino zertxobait gehiago dira. Nor-malean, bi motatako kutsadura izaten da: lehenengoa


ITSAS KUTSADURAREN JATORRIA

KopuruaJatorria (%)

Lehorretik egindako isurketaketa deskargak 44

Lurgainetik (atmosferaren bidez)eramandako igorpenak 33

Itsasontzietatik egindako isurketak 12

Itsasontzi edo aireontzietatikitsasora egindako isurketa zuzenak 10

Meatzaritzan eta kostaldean petrolioaeta gasa ateratzeko egindako zulaketak 1

Iturria: Itsas Inguruari buruzko Adituen Taldea, GESAMP (1990)



zuzenekoa, adibidez zaborrak eta errekin hondarrakbotatzen direnean edo uraren edo errekinaren ande-lak garbitzen direnean eragindakoa; bigarrena zehar-kakoa, adibidez istripuren bat gertatu eta itsason-tzietako kargak itsasora erori edo isuritakoaneragindakoa.

Azkenik, aipa dezagun portuetako kutsadura, kutsadu-ra horrek ere azkenean itsasoan amaitzen baitu. Bes-teak beste, kutsatzaile nabarmenenak hauek dira: itsa-sontzietatik ihes egindako gasolioa, olio zikinguneak,baterien azidoak eta garbiketa produktuak. Gasolioeta olio zikinguneak direla kausa argia ez da urazpirairisten eta, horren ondorioz, fotosintesi prozesua al-datu egiten da, lehenik sare trofikoko lehen mailan etageroago goragoko mailetan ere bai.

Kutsadurari aurre egiteko azkenaldian neurri bereziakhartu dira euskal portuetan.Adibidez erabilitako olioajasotzeko edukiontziak ezarri dira, olioak uretan era-giten dituen ondorio kaltegarriak saihesteko asmoz.Horrez gain, ordea, beharrezkoa izango litzateke bes-te neurri batzuk ere hartzea, besteak beste baterieta-ko azidoa jasotzeko edo sare eta kaxa hondakinakbotatzeko edukiontzi bereziak jartzea, ahal den neu-rrian gasolio ihesak saihestea eta garbiketetako hon-dakinak uretara ez botatzea.

Kutsatzaile motak eta ur sistemetan duteneragina

p Metal astunak: Arriskutsuenak merkurioa,kadmioa eta beruna dira. Izan ere, metal horiekorganismoen ehunetan pixkanaka pilatu, kon-tzentrazioa areagotu eta azkenerako hilgarriakizan daitezke, edo gutxienez patologia larriakeragin bai. Prozesu horri biometaketa esatenzaio eta metalak kate trofikoaren zehar trans-mititzen dira.

p Konposatu organohalogenatuak: Mota ho-netako konposatuak dira, adibidez, intsektuakhiltzeko erabiltzen den DDTa, industrian ond-doei aurre egiteko erabiltzen den PCBa eta on-tziak egiteko erabiltzen den PVCa. Konposatuhauek ere biometagarriak dira eta iraun egitendute denboran zehar (hau da, ez dira biodegra-darriak).

p Solido esekiak: Solidoak uretan esekita egote-ak argi gutxiago sartzea eragiten du. Horrek fo-tosintesia egiten duten landareen ekoizpenamurriztu egiten du, eta eguzkiaren argia iristenden sakonera txikiagoa da.

p Materia organikoa: Oxigenoa behar-beha-rrezkoa izaten da hondakinetatik datorren ma-teria organikoa deskonposatzeko. Horregatik,batzuetan gas kopuru horren kontzentrazioaasko murrizten da eta organismo batzuk hil egi-ten dira.

p Mantenugaiak: Detergenteen eta nekazari-tzan erabilitako ongarrien hondarrek urari man-tenugai ugari ematen dizkiote, batez ere nitra-toak eta fosfatoak, eta horren ondorioz algaugari hazten dira uretan.Algak hiltzen direneanbakterioek oxigeno asko behar izaten dute des-konposatze prozesuak burutzeko, eta uretakooxigeno guztia kontsumitzen dute. Oxigenorikgabe arrainak hil egiten dira eta sistema ekolo-gikoa pobretu egiten da. Fenomeno horri eu-trofizazioa deitzen zaio eta are nabarmenagoaizaten da fosfatoak eta deskonposizioan dagoenmateria organikoa metatzen den lekuetan.

p Kutsadura termikoa: Zenbait prozesu buru-tzeko gizakiak ura berotu egiten du eta, horrenondorioz, urak oxigenoa disolbatzeko duenahalmena murriztu egiten da. Hori gertatzen da,adibidez, zentral termiko eta nuklearretan(energia produzitzeko erabiltzen den ur lurrun-duarekin) eta hozketa prozesuetan (makineria-ren tenperatura jaisteko erabiltzen den urare-kin). Ingurura itzultzen denean, ur horrektenperatura baxuagoa eta disolbatutako oxige-no kontzentrazio gutxiago izaten du eta aldake-tak izaten dira floran eta faunan, baldintza ho-rietara ezin direlako egokitu.

p Erradiaktibitatea: Itsasoak berezko erra-diaktibitate maila jakin bat dauka, baina zenbaitjardueraren ondorioz (adibidez zentral nuklea-rrena edo fosforo isotopo erradiaktiboko onga-rrien erabilera) maila hori areagotu egiten da.Erradiaktibitateak ondorio larriak eragiten ditueta horien artean aipagarrienak izaki bizidunen-

42



gan eragindako biometaketa eta material geneti-koaren aldaketa dira.Azken horien ondorioz zen-bait arazo sor daitezke, besteak beste ezin ugalduizatea edo ondorengoengan deformazio larriak.

p Kutsadura bakteriologikoa: Hirietako hon-dakin urak itsasora isurtzen direnean, tarteangizakiaren gorozki produktuak eta mikroorga-nismo patogenoak ere isurtzen dira. Bakteriohorietako asko egoera normalean ez dira pato-genoak izaten, baina horiekin batera dauden mi-kroorganismo batzuk bai. Horren ondorioz, gai-xotasun larriak eragin daitezke, adibidez tifusa,kolera, botulismoa edo tetanoa.Ildo horretatik, parasitoen arrautzak (tenienak,askaridoenak...), bakterioak (salmonellak, kolera-rena, Cock-en baziloa...), onddoak (kandida...) az-kenean itsasora joaten dira eta kutsadura bakte-riologikoa eragiten dute. Horregatik, euskalitsasertzeko hondartza askotan debekatuta ego-ten da bainatzea edo ez da gomendatzen baina-tzea.

Marea beltzak

Gure gizarteak gero eta energia gehiago behar du, aregehiago mende erdialdean industria ugaritu zenetik.Eskari horri erantzuteko sare korapilatsua eratu be-har izan da petrolioz hornitzeko, ateratzen den leku-tik errekin bihurtzen duten findegietara eramateko.Garraio hori sarritan itsasoz egiten da, petroliontzienbidez. Baina batzuetan istripuak gertatzen dira etaitsasontzi horiek hondoa jotzen dute edo hondoratuegiten dira. Orduan sekulako hondamendi ekologiko-ak gertatzen dira, petrolio gordina itsasora isuri etamarea beltzak eragiten baitira.Tamalez, oso ezagunakdira horietako hondamendi batzuk, adibidez TorreyCanyon petroliontziari gertatutakoa Mantxako kanale-an 1970ean edo Exxon Valdez petroliontziak 1989anizandako ezbeharra. Azken petroliontzi horren istri-puan Alaskako kostaldean 40 milioi litro petrolio gor-din isuri ziren itsasora, zikingunea handik 600 miliahegoalderaino zabaldu zen eta historiako marea bel-tzik handiena eragin zuen.

Garraioetako istripuez gain, ordea, isurketa gehiagoere izaten dira. Esate baterako, itsasontzietako erre-

kin depositoak eta sentinak garbitzerakoan petrolio-tik ateratako produktuak botatzen dira uretara. Egiaesan, isurketa horiek tamaina aldetik ez dira hainbes-tekoak, baina sarriago gertatzen dira.

Petrolio zikinguneek ez diote uzten argiari urazpiansartzen eta, horren ondorioz, uretako baldintza fisikoeta kimikoak izugarri aldatzen dira. Marea beltzen on-dorioz itsas hegazti ugari hiltzen dira, baina petroliokutsadura are arriskutsuagoa da urazalpean daudenorganismoentzat (arrainak, krustazeoak, moluskuak,algak eta abarrentzat), arestian aipatutako baldintza fi-siko eta kimikoetan gertatutako aldaketengatik. Itsa-soko organismoen artean lotura estua dago eta pe-trolio gordina isuritakoan arazoa segituan hedatzenda sare trofiko guztira.

Itsaslasterrek, mareek eta haizeek petrolio zikingune-ak oso erraz zabaltzen dituzte eta oso neketsua etazaila izaten da zikingune horiek garbitzea. Isuritakopetrolioa ezabatzeko agente tentsoaktiboak (xaboiak)erabiltzen dira gaur egun.Agente horiek petrolio gor-dina tanta txiki-txiki bihurtzen dute eta horrela de-gradatze naturaleko prozesuak azkarrago eta erabatburutzen dira. Baina agente sakabanatzaile horiek erearriskutsuak izan daitezke, petrolio gordinak bainokalte handiagoak eragiten baitizkiete itsas espezie ba-tzuei eta espezie horien garapen etapa batzuei. Petro-lio isurketetako kalte ekologikoa murriztu nahi izanezgero, agente horiek behar bezala eta egoera egokie-tan erabili behar dira.

Azkenik, esan dezagun badagoela marea beltz horie-tako asko saihestea. Horretarako nahikoa litzatekeitsasontzietako motoreak behar bezala mantentzeaeta gai batzuen inguruan behar bezala informatzea(adibidez egoera metereologikoak, itsaslasterrak, itsaserliebea eta nabigazioko beste datu guztiak).

4.4 ARRANTZA MASIBOA ETAEZ-SELEKTIBOA

Historiaurretik bertatik hasita, gizakiak arrantzan era-biltzen zituen metodoak aldatu egin dira pixkanaka,bai praktikan, baita denboran zehar ere. Horregatik,gaur egun askoz ere errazagoa da itsasoan arrainakharrapatzea.Arrainak bilatzeko teknikak oso aurrera-


43




tuta daude, arrantza ontziak askoz ere hobeto tres-natuta daude eta arrantza aparailuetan ikerkuntza sa-konak egin dira. Baina hain teknologia aurreratuakgauzatzeko inbertsio handiak egin behar izaten diraeta inbertitutakoa errentagarri egiteko enpresa arma-doreek gero eta arrantza handiagoak egiten dituzte.Sarri askotan flota handiek bidaia luzeak egin beharizaten dituzte mundu guztiko kaletara eta maiz nazio-arteko gatazkak sortzen dira, uren erabilera dela-eta.

Arrantza harrapaketek gora egin dute mende hone-tan, batez ere erdialdetik aurrera. Kopuru batzuk ai-patzearren, esan dezagun XX. mendearen erdialdeanmundu guztian 20 milioi tona arrain (bai zuzeneankontsumitzekoak, bai pentsu eta ongarri bihurtzeko-ak) harrapatzen zirela. Kopuru altuena 1989an izanzen eta 86 milioi tona arrain harrapatu ziren, hau da,mende erdialdekoaren laukoitza. Urte horretatik au-rrera, ordea, munduko harrapaketek behera egin duteetengabe. Hain zuzen ere, 1992an %7 jaitsi zen eta 80milioi tonakoa izan zen.

Gaur egun, munduko arrain sarda nagusiak agortutaedo agortzeko arriskuan daude.Arrain sarda batzue-tan izugarri aldatu da komunitate biologikoetako egi-tura trofikoa, espezie jakin bat edo batzuk baino ezarrantzatzeagatik. Arrantzaren ondorioz, batzuetanharrapari-harrapakinen arteko erlazioko oinarrizkooreka hautsi egin da eta ekonomia aldetik errentaga-rriak ez diren espezieak ugaritu egin dira. Beste ba-tzuetan, berriz, arrantza aparailu batzuk erabiltzeaga-tik itsas hondoa erabat suntsituta geratu da, edoarrantza aparailu ez-selektiboak erabiltzeagatik ko-munitate oso-osoak desagerrarazi dira, aparailu ho-riek parean jartzen zaien guztia harrapatzen dutelako.

Euskal kostaldean ere gertatu dira horrelakoak.Adibi-dez, aipa dezagun arrain oso estimatu baten kasua: bi-siguarena. Arrazoi ugari direla medio (bai naturalak,bai gizakiak eragindakoak) bisigua lehen baino askozere urriagoa da eta euskal arrantza ontziek dagoene-ko ia ez dute bisigurik harrapatzen. Halaber, antxoaeta hegaluzearen kanpainetako harrapaketetan eregorabehera handiak izaten dira urtetik urtera etaarrantza hori agortzen ari den seinale izan liteke.Emaitza horiek behar bezala aztertu eta gugandik ger-tuen ditugun arrain sarden egoerari buruz hausnartubeharko genuke.

Beste alde batetik, arrantza aparailu ez-selektiboakerabiltzen direnean (adibidez jitoko sareak edo bo-lantak, arraste sareak eta tretzak), gero lehorrean sal-tzeko balio ez duten arrainak harrapatzen dira sarri-sarri. Arrantza aparailu ez-selektibo horien bidez,berez arrantzatu nahi diren arrain, molusku eta krus-tazeoez gain, sare eta amuetan berez harrapatu nahiez ziren beste espezie asko eta asko erortzen dira,adibidez itsas ugaztunak, itsas hegaztiak, dortokak,

44


ARRASTE SAREAK

BOLANTAK

TRETZAK

Besoa

Kopoa

Seinaleztapenbuia

Ur gaineko flotagailuak

Flotagailuen erlinga

Flotazio sokak

Flotazio eta seinaleztapen buiak

Eraztunak Liña ama350 m.

20-25 m-ko potxerak amuekin

100 m-ko luzerakooihala

Lasta erlinga

Oihalaren altuera: 15-20 m.

Flotagailuen erlinga

Lastatutako erlinga


marrazoak eta abar. Ondoren arrantza aparailu ez-se-lektibo horietako batzuen funtzionamendua azaldukodugu, eta nola arrantzatzen duten eta erabiltzearenondoriozko arriskuak ere bai:

Bolantak luzera desberdineko sareak dira. Jitoan uz-ten dira inolako loturarik gabe eta arrainak pasatzeankateatuta geratzen dira bertan. Nazioarteko legeenarabera, sareek gehienez ere 2,5 km-koak izan behardute, baina Ipar Atlantikoko itsasontzi askok 70 km lu-zeko sareekin arrantzatzen dute. Sareak ordu askoegoten dira uretan eta migratzaile handiak harrapatze-ko erabiltzen dira (adibidez atunak edo ezpatarrainak),baina beste espezie batzuk ere erortzen dira: dorto-kak, izurdeak,marrazoak eta itsas hegazti itsaspekariak.

2002. urterako Europako Batasunean arrantza aparai-lu hauek erabat debekatzea espero da.

Arraste sareak zaku handien itxurakoak izaten diraeta itsasontzietatik kableen bidez arrastaka eramatendira. Zaku handi horien ahoak 35-40 m-ko altuerako-ak izaten dira, 70-100 m-ko zabalerakoak eta barruandozena bat hegazkin sartzeko adinako lekua egotenda. Arrastea bi motatakoa izaten da, harrapatu nahiden arrainen arabera: hondokoa (substratuan bizi di-ren espezieak harrapatzekoa) eta pelagikoa (uretanigeri dabiltzan arrainak harrapatzekoa).

Arraste sareek ere arazo ugari eragiten dituzte. On-dorengo hauek dira nagusiak: itsas hondoa suntsitzea,saltzeko balio ez duten arrainak harrapatzea eta saretxikiagoko gainsareak erabiltzea (sarritan arrainkume-ak ere harrapatuta geratzen baitira bertan).

Tretzak uretan murgildutako subil izeneko soka lu-zeak dira eta bertatik amu beitatuak dituzten potxe-rak zintzilikatzen dira.Tretza luzeenak 80-140 subile-koak izaten dira. Subil horietako bakoitzak 300 metroneurtzen ditu eta 10-15 amu izan ditzake.

Bolantek bezala, tretzek ere sarri askotan espezie ez-komertzialak harrapatzen dituzte, batzuetan urriak,beitak erakarrita amuan erori eta ezin izaten baituteihes egin.

Azkenik, aipa ditzagun bazterketak. Arrantza eginda-koan, arrain, molusku eta krustazeo batzuk baztertu

eta berriz ere itsasora botatzen dira arrazoi batzukdirela medio (gehienetan txikiak edo saltzeko modu-koak ez izatea), baina maiz hilda. Botatzen den edobaztertutako arrantza harrapatutako guztiaren %30izaten da batez beste, baina batzuetan harrapatutako%82ra ere iritsi izan da. Halaber, arrainkumeen arran-tza ere arazo latza da. Izan ere, arrain txikiak heldubaino lehen harrapatuz gero belaunaldi osoak inongoondorengorik utzi gabe desagertzen dira eta espeziehorien poblazioak ikaragarri gutxitzen dira.

Jarduera horien guztien ondorioz gehiegizko ustiape-na gerta daiteke. Fenomeno horri overfishing deitzenzaio eta leku jakin batean birsortzen den baino arraingehiago harrapatzen denean gertatzen da. Horrela,munduko arrantza leku asko iritsi dira muga natura-letara eta batzuk muga hori gainditu ere egin dute.Beste batzuk, berriz, baliabideak agortzeko zoriandaude.

4.5 AKUIKULTURA

Txinan duela 3.000 urtetik ezaguna bada ere, mailahandian landutako akuikultura jarduera nahikoa berriada. Baina dagoeneko akuikulturaren ondorioz arazobatzuk sortu dira eta kezka larria eragin dute. Horie-tako arazo bat akuikulturako instalazioak eraikitzekokostaldeko inguru asko hondatzea da (adibidez mun-duko mangladien ia erdia desagertu egin da). Bestealde batetik, akuikultura haztegiek hondakin ugari era-giten dituzte, gehienetan elikagaien hondakinak etaproduktu kimiko sanitarioak. Hondakin horiek ureta-ra iritsitakoan inguruetako itsas organismoetan kutsa-dura larriak eta espezie askoren heriotza eragitendute sarritan.

Baina aipatutakoez gain, akuikulturak beste arazo ba-tzuk ere eragiten ditu, besteak beste hauek: akuikul-turarako egin beharreko arrantzak (zuzenean hazte-gietara eramateko edo haztegietako arrainentzatpentsuak egiteko), genetikoki aldatutako arrainek ihesegitea (batzuetan bertakoak baztertzen eta ordeztenbaitituzte) eta arrantzale arruntek arrain haztegien in-guruan ezin arrantzatzea.

Euskal kostaldean oraingoz akuikulturako oso instala-zio gutxi daude. Hain zuzen ere, hiru: erreboiloa haz-


45





teko bi (Getarian bata eta Donostian bestea) eta ola-garroa loditzeko zentro bat (Plentzian).

Nitxo ekologikoen inbasioa: espezie exotikoak

Arestian aipatutako kutsadura fisiko-kimikoaz gain,badago gero eta sarriago gertatzen den beste kutsa-dura mota bat: biologikoa. Kutsadura hori itsas espe-zie batzuek eragiten dute, beren jatorritik urrun Lu-rreko beste eskualde batzuetan ezartzen direnean.Espezie arrotz horiek bertako poblazioekin lehian ari-tzen dira eta sarritan bertakoak baztertu edo botaegiten dituzte. Orduan, nitxo ekologikoen inbasioagertatu dela esaten da.

Lekualdaketa horiek biogeografiaren berezko arauakhausten dituzte eta modu askotan gertatzen dira. Bai-na beti ere arrazoi nagusia giza jarduera izaten da.Adibidez, itsasontziek barnealdean lasta ur tona askoeramaten dute eta ur horretan milioika larba, esporaeta gameto egon daitezke. Beste batzuetan, berriz, es-pezie horiek itsasontzien kroskoan itsasten dira etaitsasontziak berak eramaten ditu alde batetik bestera.Aipatu berri ditugun bi kasuetan, behin askatutakoaninguruko baldintzak egokiak izanez gero,espezieak ga-

ratu egingo dira. Uste da horrelako zerbait gertatuzela Asparagopsis armatarekin. Alga hori jatorriz aus-traliarra da eta itxura batera itsasontzi baten krosko-an itsatsita iritsi zen Euskal Herrira eta hemen ezarrizen.

Beste kasu bat Sargassum muticum alga arrearena da.Jatorriz japoniarra da eta badirudi hazteko ostren ha-ziekin batera sartu zela gure kostaldean. Dagoenekoinguru batzuetan ugaltzen ari da, hain zuzen ere Hon-darribin, Zumaian eta Zarautzen.

Ez da erraza aurreikustea urruneko organismo horiekeuskal kostaldean nolako ondorioak eragingo dituz-ten eta gaia ez dago behar bezala aztertuta.

Espezie exotikoen inbasio ekologiko batzuk oso eza-gunak dira. Besteak beste, aipa ditzagun bi adibide. Le-henengoa Caulerpa taxifoliarena da.Alga berde horrekMonakoko aquarium batetik ihes egin zuen eta gauregun Mediterraneoan ugaltzen ari da. Beste adibideaitsaso Gorriko Rhopilema nomadicarena da. Marmokamota horrek Suezko kanala ireki ondoren Mediterra-neoko eskualde batzuk inbaditu eta arrantzan galeragarrantzitsuak eragin zituen.

46


Itsasertza inguru konplexu eta berezia da. Bertan, iza-era desberdineko (airea, itsasoa eta lurra) elkarrekin-tza gertatzen da eta erlazio ekologiko oso dinamikoeta konplexuak ezartzen dira. Bestalde, arestian aipa-tu dugu gaur egun munduko biztanleriaren %60 kos-taldeetan bizi dela eta ez da harritzekoa, zenbait fak-tore kontuan izanez gero (besteak beste klimaerakargarria, baliabide natural ustiagarria edo paisaiaaldetik dituen balioak). Datorren mendean Lurrekobiztanleriaren %75 kostaldean biziko dela aurreikus-ten da.

Etorkizun horren aurrean, bidezkoa dirudi kostaldeazuzen kudeatzeko eta babesteko legeria zehatzakezartzea, beti ere bi helburu uztartu nahian: garapensozio-ekonomikoko joera desberdinak eta naturakontserbatzeko irizpideak.

Itsasertz inguruko lege eta eskumenen arloa nahasiaeta korapilatsua da. Alde batetik, esan dezagun esta-tuek bat egiten dutela itsasoa babesteko NazioartekoItun eta Hitzarmen jakin batzuekin.Adibidez Europa-ko Batasuneko estatuek itsasertzaren gestioari bu-ruzko Elkarteko Arteztarauak bete behar dituzte de-rrigorrez. Beste alde batetik, administrazioek(estatuek, autonomia erkidegoek edo udalek) oina-rrizko zeregin batzuk dituzte itsasertza behar bezalazaintzeko, erabilerak kudeatzeko eta Ingurugiroa kon-tserbatzeko.

Labur bada ere, ondoren itsasertza kudeatzeko joka-era eremu bakoitzean dauden oinarrizko tresnak azal-duko ditugu.

Nazioarteko eremua

1. ITUNAK ETA HITZARMENAK:

Nazio Batuen Ingurugiro eta Garapenari bu-ruzko Rio de Janeiroko Konferentzia (1992).Bertan, lehenengo Lurreko ingurugiro arazoak azter-tu ziren eta horren ondoren tresna batzuk hitzartu zi-ren Lurraren garapen eramangarria lortzeko eta bio-aniztasuna mantentzeko. Gailur honi buruzkooinarri-oinarrizko erreferentzi testua Agenda edoPrograma 21 da.

Ramsar-eko Hitzarmena, Irango izen bereko hi-rian sinatua, 1971n. Hitzarmen horren arabera, sina-tzaileek nazioarte mailan garrantzitsuak diren hezegu-neak babestutako eremu izendatu behar dituzte, batezere ur hegaztien habitat gisa duten garrantzia kontuanizanik. Halaber, hitzarmenak gune horiek nazioartemailan “interesko gunetzat” jotzeko zein irizpide etaparametro bete eta neurtu behar diren ezartzen du.Euskal kostaldeko bi hezegune daude Hitzarmen ho-rretako zerrendan: Urdaibai eta Txingudi.

2. EUROPAKO BATASUNA:

Itsasertzaren Europako Karta, 1981ean sinatua,EKko Itsasaldeko Eskualdeen Hitzarmenaren barruan.Aurrerapauso aitzindaria izan zen Europako eskual-deak itsasertzaren alde konprometitzeko. AipatutakoItsasertzaren Kartaren ondoren programa, estrategiaeta Nazioarteko Biltzar ugari izan dira lurralde anto-laketari, itsasertza kontserbatzeari eta garapen era-mangarriari buruz.Beste alde batetik, komunitatearen eremuaren baitanzenbait Europako Arteztarau ere nabarmendu be-har dira.Arau horiek derrigorrez bete behar dira etakostaldearekin erlazionatutako alderdi ugari arautzendituzte. Besteak beste, aipa ditzagun ondorengohauek:

76/160/EK Arteztaraua, bainatzeko uraren kalitateariburuzkoa. Bertan hondartzetako uraren kalitatea eba-luatzerakoan kontuan hartu beharreko parametro mi-krobiologikoak eta fisiko-kimikoak ezartzen dira.Emaitzen arabera, itsasertzeko ura hiru mailatan sail-katzen da: bainatzeko ona, onargarria eta ez onarga-rria.

79/923/EK Arteztaraua, moluskuak hazteko urarenkalitateari buruzkoa. Bainatzeko urarekin egiten zenbezala, hemen ere gizakiak jateko moluskuak haztera-koan edo harrapatzerakoan urak nolako kalitate bal-dintzak bete behar dituen ezartzen da.

91/271/EK Arteztaraua, hirietako hondakin urarentratamenduari buruzkoa. Estuarioen, hondartzen etaalboko guneen inguru kalitatea babesteko itsasertze-an araztegiak jartzeko zein helburu eta epe bete be-har diren ezartzen da.


ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIA ETA BABESTEKO ERAK

47

5



5 ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIA ETA BABESTEKO ERAK

L79/409/EK Arteztaraua, basa hegaztien kontserba-zioari buruzkoa. Arteztarau honen bidez hegaztienkontserbazioa ez ezik, habitatena ere lortu nahi da.Arteztarau hori ezartzearen ondorioz Hegaztien Ba-bes Bereziko Eremuak ezarri ziren (ZEPA). Estatufrantsesean gune horiei ZICOak (Zones importantespour la Conservation des Oiseaux) deitzen zaie. Ildohorretatik, aipa dezagun Euskal Autonomia Erkidego-an Babes Bereziko Eremu bakarra dagoela, hain zuzenere Urdaibai. Ipar Euskal Herrian, berriz, bi ZICOgune daude: Txingudi badiako Hendaiako zatia etaAturri ibaiko padurak.

93/42/EK Arteztaraua, Habitaten Arteztarau gisa ereezagutzen dena. Habitat Naturalen eta basa fauna etafloraren kontserbazioa sustatzen du. Bertan lehenta-suna duten habitat eta espezieak zerrendatzen diraeta horiek babesteko Kontserbazio Bereziko Ere-muak (KBE) izendatu behar dira. Eremu horiekin“NATURA 2000” Europako Eremu naturalen Sareaeratuko zen. Herrialde bakoitzak kontserbatu beha-rreko eremuak proposatu behar ditu eta euskal kos-taldekoak, oraingoz, ondorengoak ditugu: Gazteluga-txe, Urdaibai, Txingudi, Uliako itsaslabarrak etaJaizkibelgo mendigunea.

Estatua. Kosten Legea

Itsas ingurua babesteko estatu mailan oinarrizko biaraudi daude: Kosten Legea (22/18) eta lege hori be-tearazteko arautegia (1/12/89 ED). Lege horien ara-bera, itsasoa eta itsasertza herri jabetzakoak dira etaitsasertza ezin da pribatizatu. Itsas-lurreko herri jabe-tzako ondasunak zeintzuk diren definitzerakoan bieremu bereizten dira: alde batetik itsasertzak etaibaiertzak eta, bestetik,“itsas inguru” gisa defini geni-tzakeen eremuak, hau da: lurraldeko itsasoa, barneal-deko ura (12 milia arte) eta inguru ekonomiko esklu-siboko (200 milia arte) eta plataforma kontinentalekobaliabide naturalak.

Garrantzitsua da azpimarratzea Kosten Legearen ara-bera, ondorengoak direla itsas-lurreko herri jabetza-ko ondasunak: marea bizietan marearen beheko mu-gatik hasi eta marea bizietako goiko muga bitartekoeremua, edo olatuak iristen diren arterainokoa. Hor-tik lehorraldera beste eremu bat hasten da, “babes

zorreko” izenekoa. Eremu hori gehienetan esku pri-batuen menpe egoten da eta erabilera aldetik muga-tuta egoten da. “Babes zorreko” eremu horren zaba-lerari dagokionez, alboko lursailaren kalifikazioarenaraberakoa izaten da. Lursailak urbanizagarriak badira20 m-koa izaten da; landa lurretan, berriz, 100 m-koa.

Halaber, Kosten Legean eragin inguru bat ere defini-tzen da. Inguru horrek gutxienez 500 m zabalekoaizan behar du eta leku horretan ahalik eta arretagehien jartzea gomendatzen da, ingurugiro eragin kal-tegarriak saihesteko.

Autonomia erkidegoa

Kosten Legeak agintzen duenez, itsas-lurreko herri ja-betzako ondasunen eremua estatuko administrazioa-ren eskumen esklusibokoa da. Baina 1996tik aurreraEusko Jaurlaritzak kostaldearen gaineko eskumenakditu. Hain zuzen ere, “babes zorreko” eremuan lur-itsaso isurketa eta erabilera baimenak tramitatzekoeta ebazteko eskumena du.

Arestian aipatutako Kosten Legea leku guztietan eza-rrita dago eta, horrez gain, Eusko Jaurlaritzak bere al-detik araudi batzuk garatu ditu itsasertza kudeatzekoeta babesteko. Hain zuzen ere, hiru dira lege nagusiak:

16/94 Legea, EAEko Natura Kontserbatzeariburuzkoa. Horren arabera, Eusko Jaurlaritzari dago-kio Babes Bereziko Eremuak izendatzeko eskumena.Arauen kudeaketa, berriz, tokian tokiko Foru Aldun-dien esku geratzen da.

Lege honek babestutako hiru eremu ezartzen ditu:Natur Parkeak, Biotopo Babestuak eta Zuhaitz Apar-tekoak. Oraingoz Babestutako Biotopo izendapenakostaldeko bi eremuk baino ez dute lortu: Iñurritza-ko itsasadarreko duna-padurak (Zarautz) eta Gazte-lugatxek. Baina etorkizunean gehiago ere izenda dai-tezke.

L3/98 Legea, EAEko Ingurugiroa Babesteariburuzkoa. 25. kapituluan uraren kalitate ona lortze-ko eta mantentzeko printzipio batzuk ezartzen dira,behar bezalako kalitatea bermatzeko eta itsasertzababesteko.

48


4/90 Legea, EAEko Lurraldearen Antolamen-duari buruzkoa. II.Tituluan lurralde antolamendura-ko baliabideak arautzen ditu eta ondorengoak defini-tzen ditu: Lurralde Antolamendurako Araupideak(LAA), Lurralde Plan Partzialak (LPP) eta SektorekakoLurralde Planak (SLP). Lege honen arabera, LAAk ere-mu orokorrak dira eta kontuan izan beharko dira gai-nerako baliabideak (hau da, LPPak eta SLPak) formu-latzerakoan. LAAk behin betiko 1997ko otsaileanonartu ziren eta 7 C arauan Euskal Autonomia Erki-degoko Itsasertza Arautzeko eta Babesteko Sektore-kako Lurralde Plana egitea aurreikusten da.

Itsasertza arautzeko eta babesteko SLP horien helbu-ruak honako hauek dira: natura aldetik “intereskoeremuak” kontserbatzea, erabilera eta jarduerak be-har bezala kokatzea, sektoreen arteko eta administra-zioen arteko koordinazioa eta gizarte eragin kaltega-rriak geldiaraztea.

Plan hori, ordea, ezin da beti ezarri. Hain zuzen ere,ezin zaie aplikatu portuei, segurtasun eta defentsa na-zionaleko lursailei eta lehendik ere plangintza sekto-riala duten lursailei.Azken horien artean egongo lira-teke Biotopo Babestuak (Euskal Herriko NaturaKontserbatzeko Legearen arabera arautuak), Urdai-baiko Nazioarteko Erreserba (babesteko lege berezibaten arabera arautua),Txingudi ingurua (Plan Berezibaten bidez arautua, 1994an) eta itsasertzeko heze-guneak (Sektorekako Lurralde Plan baten arabera-koa).

Azkenik, aipa dezagun Euskal Autonomia Erkidegoakbeste eskumen batzuk ere badituela, hain zuzen erebarnealdeko urei dagozkienak. Euskal kostaldeko lur-mutur batzuk alegiazko lerro batzuen bidez elkartzendira eta horien barrukoei barnealdeko urak esatenzaie. Ur horiei buruz araudi batzuk ezarri dira zenbaitjarduera arautzeko, besteak beste arrantza (profesio-nala zein aisialdikoa), itsaskitan ibiltzea eta alga bilketa.


ITSASERTZAREN BABESA. LEGERIA ETA BABESTEKO ERAK

49

5


Unitate DidaktikoaLehen Hezkuntzako Lehen Zikloa

KOSTALDEA EZAGUTU

6528 Azterkosta • Libro Ziklo 1 28/1/04 13:25 Página 51

UNITATE DIDAKTIKOAREN AURKIBIDEAOrr.

IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Eskema Kontzeptuala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Helburu Orokorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

Orientabide didaktikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Jarduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . . . . . . 60

Curriculum arloarekiko lotura . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Curriculum edukiekiko lotura . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Jardueren deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Laburpen taula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

IKASLEENTZAKO MATERIALAJardueren programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

A.

1

2

3

4

5

6

7

8

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

Lehen Hezkuntzako

Lehen Zizkloa

KOSTALDEA EZAGUTU


55

A.1

K O S TA L D E A E Z A G U T U

E S K E M A KO N T Z E P T UA L A

EZAUGARRIAK ERABILERAK ETA ONDORIOAK ARAZOAK IRTENBIDEAK

L E H E N H E Z K U N T Z A - L E H E N Z I K L O A

• Itsasoa eta kostaldeakontzeptuak.

• Kostaldekoelementu naturalak:

— Izaki bizidunak.— Osagai ez-

bizidunak.

• Itsasoko ura:

— Ezaugarriak.— Ur gezarekiko

aldeak.

• Hondartzaekosistema:

— Oinarrizkoezaugarriak.

— Fauna eta flora.

• Itsas ekosistema:

— Oinarrizkoezaugarriak.

— Fauna eta flora.

• Ibaien eta itsasoarenarteko lotura.

• Kostaldeari lotutakoelementu artifizialak.

• Itsasertzekoekosistema baliabidegisa:— Elikagaia.— Garraioa.— Paisajea.— Aisialdia eta kirola.— Osasuna.— Lana.

• Itsasoarengertutasunak herrienbizimoduan dueneragina.

• Itsasertzekoekosistemarenerabilera desegokiak(gehiegikeriak):

— Gehiegizkoarrantza.

— Turismo masiboa.— Hondakinen

metaketa.— Bildumazalekeria.— Ibaien kutsadura.

• Ibaietako etaitsasoetako zikinkeria.

— Gizakientzakokalteak

— Itsasokofaunarentzakokalteak.

• Kostalde ingurunearendegradazioa.

• Baliabideak agortzea.

• Itsasoko faunamehatxatzen dutenarriskuak.

• Paisaje naturalahondatzea.

• Itsasertz inguruneaezagutzea eta ikertzea.

• Kostaldeaz gozatzea,baina natura etxeraeraman gabe.

• Eragiten ditugunhondakinak jasotzeaeta leku egokietarabotatzea.

• Inguruneakontserbatzekoinstituzio publikoekezarritako araudiakerrespetatzea.

• Itsasertzingurunearekiko gureerrespetuzko jokaerabeste lagunbatzuentzateredugarria izatea.



56 L E H E N H E Z K U N T Z A - L E H E N Z I K L O A

A.2 H E L B U RU O R O KO R R A K

p Kostaldea eta kostalde ingurunea ezagutzeko in-teresa izatea.

p Itsasertz ingurunea zer den ezagutzea, zeintzukdiren oinarrizko ezaugarriak eta zein osagai aur-ki dezakegun bertan.

p Itsasertzeko ekosistemaz gozatzea, baina erres-petatuz.

p Itsasertz ingurunearen aldeko eta behar bezala-ko balioa emateko sentimendua garatzea.

p Sormena eta irudimena garatzea.

p Itsasertz ingurunea gizakiontzat ezinbesteko ba-liabidea dela jabetzea eta ingurunearen erabile-ra egokiak eta gehiegizkoak bereiztea.

p Gizakiok itsasertzeko ekosisteman egiten ditu-gun gehiegikerien aurrean sentikortzea.

p Ikasleen arteko komunikazioa eta lankidetzaareagotzea.

p Ingurunea kontserbatzearen aldeko jarrerak ga-ratzea.

GERTAKARIAK, KONTZEPTUAK,PRINTZIPIOAK

p Itsasoa eta kostaldea kontzeptuak.

p Kostaldean aurki ditzakegun elementuak: natu-ralak eta gizatiartuak.

p Itsasoko ura. Ezaugarriak eta ur gezarekiko al-deak.

p Itsasertzeko ekosistema eta itsas ingurunea ba-liabide gisa. Erabilerak.

p Kostaldeko herriak.

p Giza ekintzaren ondorioz itsasertzeko ekosiste-maren eta itsas ingurunearen aldaketak.Alterna-tibak.

PROZEDURAK

p Sormena eta adierazmena erabiltzea.

p Ikasleen eta irakasleen arteko elkarrizketa.

p Landa lana: sentimenen bidez behatzea, entzuteaeta hautematea.

p Lankidetza, sentikortze eta ezagutza jolasak.

p Ipuinak, istorioak eta irudiak irakurtzea eta ho-riei buruz aritzea.

JARRERAK, BALIOAK ETA ARAUAK

p Itsas eta itsasertzeko ekosistemak ezagutzekointeresa.

p Naturaz gozatzea, baina errespetatuz.

p Pertsonen arteko komunikazioa.

p Ikasgela mailako lankidetza.

p Itsasertzeko ekosistema gizakiontzat ezinbeste-ko baliabidea dela jabetzea.

p Itsasoko eta itsasertzeko baliabideak arrazional-ki erabiltzea.

p Jarduera batzuk kostaldearentzat eta itsasoa-rentzat kaltegarriak izan daitezke eta horiekikoerrespetuzko jarrera.

A.3 E D U K I A K


Unitate honen helburu nagusia ondorengo hau da:ikasleei itsasertz ingurunea zer den ezagutaraztea etaitsasertz ingurunearen aldeko eta behar bezalako ba-lioa emateko sentimendua garatzea, erabilera egokiaeta gehiegizkoa bereiziz.

Unitate honetan 12 jarduera biltzen dira. Jarduera ho-rien bidez xede nagusi bat edo batzuk bete nahi diraeta xede horiek adierazteko ikonoak erabili ditugu:

ALDEZ AURRETIKO IDEIAK ETAMOTIBAZIOA

Ikono hau daramaten jardueren xedea ikas-leak gaiarekiko interesatzea eta gaiari buruzaldez aurretik dituzten ideiak adierazten la-guntzea da.

ULERMENA

Ikono hau daramaten jardueren bidez on-dorengo xedea lortu nahi da: ikasleek ger-taerak, kontzeptuak, printzipioak eta proze-suak hobeto ezagutzea eta ulertzea.

KONTZIENTZIAZIOA

Ikono hau daramaten jardueren bidez on-dorengo xedea lortu nahi da: ikasleak itsasinguruneko egoera eta arazoen aurreansentikortzea eta kontzientziatzea, horreta-


O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K

57L E H E N H E Z K U N T Z A - L E H E N Z I K L O A

A.4

JARDUERA XEDE NAGUSIA

1.— KOSTALDEARI BURUZ HIZKETAN

2.— JOLAS BAT, IPUIN BAT ETA ABESTI BAT

3.— IKUSI-MAKUSI KOSTALDEAN

4.— KOSTALDEKO HERRIAK, BARRUALDEKO HERRIAK

5.— UR GEZA, UR GAZIA

6.— ZER EMATEN DIGU ITSASOAK?

7. — TXANGOA HONDARTZARA

8.— ITSASOAREN HONDOA

9. — ARRANTZAREN JOLASA

10.— NELDI IZURDEA

11.— ORAIN ASKO DAKIT KOSTALDEARI BURUZ

12.— KOSTALDEARI BURUZKO HORMA IRUDIA



rako konponbideak edo alternatibak bultza-tuz eta ohitura eta jarrerak aldatuz.

PARTE-HARTZEA, SINTESIA,KOMUNIKAZIOA

Ikono hau daramaten jardueren bidez on-dorengo xedea lortu nahi da: ikasleek ikasi-takoa laburtzea eta finkatzea, itsasertz ingu-runearentzat positiboak diren ekintzetanparte har dezaten sustatzea eta, azkenik,jardueretan izandako esperientzien, ikasita-koaren eta bizitakoaren berri ikasleek eu-ren inguruan ezagutzera emateko aukeraeskaintzea.

Irakasle bakoitzak unitate didaktiko hau malguki era-bil dezake. Hau da, bertako jarduerak nahi bezala egi-tura eta nahas ditzake eta, horrela, kostaldeari buruz-ko ingurugiro hezkuntzako prozesu berezia egin ahalizango du. Baina beti ere kontuan izan beharko baiti-tu hainbat faktore: ikasle talde bakoitzaren ezauga-rriak, denbora eta baliabideak, sakondu beharrekokontzeptuak eta abar.

Geure aldetik, lan hauek burutzerakoan jarduera mo-tak kontuan hartzea eta ordena jakin bati jarraitzea go-mendatzen dugu. Hain zuzen ere, ondorengoari: lehe-nengo aldez aurretiko ideiak azaltzeko eta motibatzekojardueraren bat; gero ulermena lantzeko beste jardue-ra batzuk; horien ondoren kontzientziarazteko jardue-rak ere sartu;eta azkenik parte-hartzea, sintesia eta ko-munikazioa lantzeko jardueraren bat eginez amaitzea.

Jarduera horiek guztiak eskolako curriculumean erra-zago sartzeko taula batzuk egin ditugu (A.6. ataleanazaltzen dira). Bertan, jardueren arteko loturak eta cu-rriculumeko alor eta edukiekiko loturak azaltzen dira.

Jardueren iraupenari dagokionez, jarduerak proposa-tzerakoan kontuan izan ditugu Lehen Hezkuntzako le-hen zikloko ikasleen ezaugarri bereziak, batik batarreta ezin dutela denbora luzez mantendu. Horrega-tik, 60’ baino gehiagoko jardueren barruan beste azpi-jarduera laburrago batzuk azaltzen dira. Hala ere, argiutzi nahi dugu jarduera hauen iraupena gutxi gorabe-herakoa dela, beste hainbat faktore ere kontuan izanbeharko baitira: parte-hartzaileen kopurua, taldearenezaugarriak eta maila, jarduerarekiko motibazioa etaonarpena eta abar.

Prozedurei dagokienez, Lehen Hezkuntzako lehen zi-kloko unitate honetan batik bat jolasak, kontakizunak,eskulanak eta adierazpen plastikoko lanak dira nagusi,baina beste mota batzuetakoak ere proposatzen dira,adibidez solasaldiak eta esperimentazioak. Asmoazera da: irakasleek era askotako prozedurak eskuraizatea eta elkarrekin nahasteko aukera izatea. Ustedugu alde horretatik unitate hau nahikoa biribila dela.

Ikasleentzako materialean bereziki landu dira irudiak,marrazkiak eta abarrekoak. Izan ere, material horrekikasleentzat erakargarria izan behar du eta irudiak,marrazkiak eta abarrekoak ezinbesteko elementuakdira ikasleei helarazi nahi zaien mezua uler dezaten.

Azterkostako unitate didaktiko bakoitzerako pertso-naia bat aukeratu da eta pertsonaia hori izango da,hain zuzen ere, unitate bakoitzaren bereizgarri. Ustedugu pertsonaia horien bidez hainbat helburu erraza-go bete daitezkeela: ikasleak gaiarekiko motibatu, uni-tatea garatzeko gidatze lanak egin, eta irakasleak etaikasleak elkarrengana hurbiltzea. Unitate honetakopertsonaia Neldi izurdea da eta sarritan azaltzen daunitatearen diseinuan. Horrez gain, ordea, jarduerabatzuk ere izurdeak berak aurkezten ditu eta Neldibera da 10. jarduerako ipuineko protagonista nagusia.Adin honetako ikasle gehienek izurdeak ezagutzen di-tuzte eta erraza da itsas animalia horrekin identifika-tzea. Batez ere horrexegatik aukeratu dugu pertso-naia hori.

Halaber, unitate honen beste helburuetako bat ikasle-en heziketa integrala da. Horregatik, bai jarduerenedukiak, bai jarduera horiek burutzeko prozeduraketa bai jardueren bidez helarazi nahi diren balioakbeste alor batzuekin erlazionatuta daude, besteakbeste osasun hezkuntzarekin, aukera berdintasunera-ko hezkuntzarekin edo talde lana eta lankidetzarekin.Bereziki nabarmendu nahi dugu azken hori, uste bai-tugu lankidetzan aritzen ikastea oso baliagarria izangodela ikasleentzat, baina hezkuntza prozesurako ezezik, bizitzan zeharrerako ere bai. Horregatik, garran-tzitsua da jarduera bakoitzean bitarteko egokiak jar-tzea ikasleek beti ere errespetuzko jarrerak izan di-tzaten, egiten dutena egiten dutela ere: hitzegiterakoan, entzuterakoan, besteen iritziak onartze-ko orduan, elkarrekin jolasterakoan eta lankidetzanaritzerakoan. Beti ere kontuan izan beharko da erres-petuzko jarrera hori, jarduera planteatzen den unetikebaluaziora arte.


A.4 O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K




A.5E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

Zer da hezkuntza ebaluazioa? Hitz gutxitan honeladefini genezake: jarduera sistematiko eta jarraia, hezi-keta prozesuaren barruan sartua, xede nagusitzat he-ziketa prozesu hori hobetzeko ahalik eta informaziogehien ematea duena. Xede hori lortzeko ezarritakohelburuak beharren arabera berregokitu egiten dira:planak eta programak, metodoak eta baliabideak kri-tikoki berraztertuz eta ikasleei ahalik eta laguntza etaorientazio gehien emanez.

Zer eta noiz ebaluatu behar den erabakitzerakoan,ordea, auziak piztu ohi dira. Horregatik, hori zehazte-rakoan kontuan izan beharra dago benetako hezkun-tza ebaluazioak hezitzailea izan behar duela. Hau da,heziketa prozesuaren baitan ebaluazioak jarraia etadinamikoa izan behar du eta hezkuntza ebaluazioarenbidez prozesuko osagai guztien hausnarketa kritikoaegin behar da (xedeak, helburuak, jarduerak, segida-tzea, metodologia, baliabideak, irakasleen jokaera, in-guruaren eragina eta abar), bete nahi diren helburuaklortzearren beharrezko neurriak hartzeko.

Hezkuntza ebaluazio honek, ordea, ez du alde baterauzten hasierako ebaluazioa. Izan ere, ebaluazio motahori beharrezkoa baita nondik abiatu behar dugun ja-kiteko: gaiari buruzko ikasleen ezagutza maila, espe-rientziak, gaitasunak, trebetasunak eta jarrerak. Horiguztia ezagututakoan, argiago ikusiko dugu prozesuarinondik ekin behar diogun. Ezagutza maila hori neur-tzeko oso egokiak dira , ikonoa daramaten jardue-rak. Izan ere, horien helburua ikasleen ALDEZ AU-RRETIKO IDEIAK ezagutzea eta MOTIBAZIOAareagotzea da.

Halaber, ez da baztertzen amaierako ebaluazioa, hauda, ebaluazio jarraiaren laburpena.Amaierako ebalua-zioaren bidez prozesu guztia azkenean nola finkatuden jakingo dugu eta aurrera begirako hurrengo joka-bideak bideratzeko balioko digu. Horretarako, oso ba-liagarriak izango dira ikonoa daramaten jarduerak,horien xede nagusia PARTE-HARTZEA, SINTESIAETA KOMUNIKAZIOA baita.

Ebaluazioa funtsezko tresna da hezkuntzaren irakas-kuntza-ikaskuntza prozesuan eta oso baliagarria dadiagnostikatzeko eta orientatzeko. Ebaluazioaren bi-dez ikaskuntzako hutsuneak ahalik eta azkarren an-

tzeman behar dira, etorkizunari begira ahalik eta las-terren konpontzeko.Aldi berean, heziketa prozesukofaktore guztiak aztertzen ditu, beharrezkoa deneanfaktore horiek zuzentzeko, aldatzeko eta hobetzeko,eta ontzeko eta berritzeko ere bai.

Ebaluazioaren beste funtzio garrantzitsu bat motiba-zioa da. Izan ere, motibazioa pizten da ikaskuntzakoaurrerapen eta zailtasunak berehala edo, gutxienez,gehiegi berandutu gabe ezagutuz gero. Horregatik,ikasleei etengabe jakinarazi behar diegu nola dabiltzaneta ikasleek euren burua ebalua dezaten saiatu be-harko dugu ahal dugun guztietan.Adibidez hori da 11.jardueraren helburuetako bat.

Ebaluazio lan honetan laguntzeko-edo, unitate didak-tiko honetako hamabi ariketetako bakoitzean ebalua-zio irizpide batzuk sartu dira, jarduera bakoitzarenhelburu zehatzak zenbateraino bete diren neurtu ahalizateko. Jakina, helburu zehatz horiek bat datoz A. 2.atalean azaldutako unitateko helburu nagusiekin etahorien zehaztapenak dira. Helburu nagusi horietara-ko, berriz, ebaluazio irizpide orokor batzuk har dai-tezke kontuan, besteak beste ondorengoak:

p Ikasle gehienek hitzen bidez adieraz dezaketezer diren itsasoa eta kostaldea, eta gai dira ho-rien ezaugarri batzuk ere esateko.

p Ikasle gehienak gai dira itsasertzeko paisaiak iru-dikatzeko, elementu natural zein artifizial des-berdin ugarirekin, horietako bakoitza argi berei-ziz gainera.

p Ikasle gehienek badakite ekintzak bereizten:alde batetik itsas ingurunearentzat edo itsaser-tzarentzat onuragarriak edo ez-kaltegarriak di-renak; eta bestetik kaltegarriak direnak.

p Ikasle gehienek ikasi dute ibaiko uraren eta itsa-sokoaren arteko aldea zein den. Eta badakitehori adierazten.

p Ikasle gehienak gai dira kostaldeko eta barrual-deko herriak bereizteko, nahiz eta barrualdeko-ek ibaiak, urtegiak, aintzirak eta abar izan. Gai-nera, badakite euren herria eta ingurukoaknongoak diren, kostaldekoak ala barrualdekoak.



A.5 E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

p Unitate honetan burututako irakurketa, jolaseta ekintzen ondoren, ikasle gehienak gai dirahausnartu eta oinarrizko ondorioak ateratzeko.

p Ikasle gehienek irudimena eta sormena erabilidituzte, batez ere 3. eta 8. jarduerak burutzera-koan.

p Ikasleak gustura aritu dira elkarlanean.

p Gatazkak sortu direnean, ikasleak elkarrizketa-ren bidez ere konpontzen saiatu dira.

p Ikasleek elkarrekin hitz egiteko eta elkarren iri-tziak entzuteko ahalmena erakutsi dute, nahiz

eta horretarako irakasleek nolabait parte hartubehar izan moderatzaile lanetan.

p Ikasleek aukera izan dutenean gai izan dira ika-sitakoa eta asimilatutakoa egoera errealetaraeramateko, adibidez ingurune naturalez goza-tzerakoan (itsasertzean, ibaietan edo bestelako-etan) errespetuz jokatuz, animaliak eta landare-ak berezko lekuetan ikusi ondoren bertan utziz,hondakinak leku egokietan botaz, inor molesta-tu gabe natura behatuz, ur edangarria aurreztuz,harrapakina jan behar ez dugunean ez arrantza-tuz edo ez ehizatuz eta abar.

p Ikasitakoa eta bizitakoa euren inguruan komuni-katzeko interesa erakutsi dute.


JARDUEREN ZERRENDA CURRICULUM ARLOEKIKO LOTURA

Ingurune Arte Gorputz Hizkuntza Mate-natural Hezkun- Hezkun- matika

eta sozia- tza tzalaren

ezagutza

A.6 J A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A

A.6.1. CURRICULUM ARLOEKIKO LOTURA

1.— Kostaldeari buruz hizketan X

2.— Jolas bat, ipuin bat eta abesti bat. X X X X

3.— Ikusi-makusi kostaldean. X X

4.— Kostaldeko herriak,barrualdeko herriak. X X

5.— Ur geza, ur gazia. X

6.— Zer ematen digu itsasoak? X

7.— Txangoa hondartzara. X X X

8.— Itsasoaren hondoa. X X

9.— Arrantzaren jolasa. X X X

10.— Neldi izurdea. X X

11.— Orain asko dakit kostaldeari buruz. X X X

12.— Kostaldeari buruzko horma irudia. X X



A.6J A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A


Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

A.6.2. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURAJA

RD

UER

AC

UR

RIC

ULU

MA

RLO

EKIK

OLO

TU

RA

1.—

KOST

ALD

EARI

2..m

ultz

oaBU

RUZ

HIZ

KETA

NA1

punt

ua:G

ure

paisa

iana

tura

laek

osist

ema

gisa.

3.m

ultz

oaC1

punt

ua:Iz

akib

izidu

nak

beha

tzek

oet

aaz

tert

zeko

inter

esa

eta

jakin-

mina

.8.

mul

tzoa

A1pu

ntua

:Lur

raPl

anet

a.

2.—

JOLA

SBA

T,3.

mul

tzoa

1.m

ultz

oa1.

mul

tzoa

3.m

ultz

oa.H

izku

ntza

IPU

INBA

TET

AA1

punt

ua:Iz

akib

izidu

nen

Ac1

punt

ua:U

lerm

enA2

pun

tua:

Espa

zioa

liter

atur

an.

eta

bere

nha

bitat

aren

mus

ikala

haut

emat

eaet

aeg

itura

tzea

.Pr

ozed

uraz

koed

ukiak

.ar

teko

harr

eman

a.C1

punt

ua:M

ezu

B3 p

untu

a:Jar

duer

aA1

punt

ua:T

estu

ego

kiak

A2 p

untu

a:La

ndar

een

mus

ikalak

ezag

utza

,m

otriz

akeg

inez g

ozat

zea.

iraku

rtze

a.et

aan

imali

en sa

ilkap

ena.

atse

ginet

aon

gizat

eC3

pun

tua:

Espa

ziono

zioak

.A3

pun

tua:

Iraku

rket

aC1

punt

ua:Iz

aki

pert

sona

leko

iturr

igisa

2.m

ultz

oaad

ieraz

korr

a.biz

idun

akbe

hatz

eko

eta

ezag

utze

koet

a ule

rtze

koA7

pun

tua:

Egok

itzap

enA5

punt

ua:T

estu

etan

azte

rtze

koint

eres

aet

aint

eres

aet

ajak

in-m

ina.

fisiko

orok

orra

.ad

ieraz

itako

ideia

kjak

in-m

ina.

4.m

ultz

oaint

erpr

etat

zea.

B1pu

ntua

:Jolas

Kont

zept

uzko

eduk

iak.

arau

aker

resp

etat

zea.

Apu

ntua

:Idaz

keta

ren

arau

ak.

B7 p

untu

a:Jo

lasak

C2 p

untu

a:Te

stuar

ener

agite

ndu

enat

segin

aes

anah

iaet

apla

na.

eta

konf

iantz

a.Jar

rera

zko

eduk

iak.

D2

punt

ua:L

itera

tura

rekik

oint

eres

a.A5

punt

ua:E

uska

rare

ner

abile

rare

nno

rmali

zazio

arek

ikose

ntiko

rtas

una

gara

tzea

.




Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

3.—

IKU

SI-M

AKU

SI2.

mul

tzoa

1.m

ultz

oa.H

izku

ntza

KOST

ALD

EAN

A1pu

ntua

:Gur

epa

isaia

pert

sone

nar

teko

natu

rala

ekos

istem

agis

a.ha

rrem

anet

an.

B2 p

untu

a:Pa

isajee

nPr

ozed

uraz

koed

ukiak

.os

agaia

kbe

hatz

eaet

aB1

punt

ua:K

omun

ikazio

iden

tifika

tzea

.eg

oera

ren

ezau

garr

iak3.

mul

tzoa

iden

tifika

tzea

.A1

punt

ua:A

nimali

enB9

punt

ua:A

hozk

oet

alan

dare

enm

orfo

logia

.ko

mun

ikazio

anar

au

Izaki

bizid

unen

eta

bere

nelk

arre

ragil

eak

erab

iltze

a.ha

bitat

nat

urala

ren

Kont

zept

uzko

eduk

iak.

arte

koha

rrem

ana.

A1pu

ntua

:Hizk

iak.

Izend

apen

aket

afo

nem

ak.

Jarre

razk

oed

ukiak

.A1

punt

ua:H

izkun

tza

kom

unika

zio tr

esna

gisa

balio

este

a.B1

punt

ua:B

este

ekbe

ren

ideiak

adier

azte

ndit

uzte

nean

jarre

raire

kiaet

aer

resp

etuz

koa

izate

a.

4.—

KOST

ALD

EKO

2.m

ultz

oa4.

mul

tzoa

.Hiz

kunt

zaH

ERRI

AK,

A3 p

untu

a:Er

liebe

aik

asku

ntza

proz

esua

n.BA

RRU

ALD

EKO

paisa

iaren

konf

igura

zioan

.Pr

ozed

uraz

koed

ukiak

.H

ERRI

AK

Giza

kion

bizim

odue

tan

A5pu

ntua

:Esp

erien

tzia,

erag

inak.

bizipe

net

aez

agut

zaB3

pun

tua:

Ingu

ruko

garr

antz

itsue

tatik

abiat

uta

bizim

odue

tan

erag

iten

testu

anad

ieraz

itako

dute

ning

urun

efis

ikoko

ideia

kint

erpr

etat

zea.

elem

entu

akid

entif

ikatz

ea.


A.6.2. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURA




J A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R A


A.6

Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

5.—

UR

GEZ

A,

2.m

ultz

oaU

RG

AZI

AB4

punt

ua:E

sper

imen

tazio

a.Es

perie

ntzia

kpla

nifika

tzea

eta

egite

a.H

ipote

siak

egite

aet

aeg

iazta

tzea

.

6.—

ZER

EMAT

EN2.

mul

tzoa

DIG

UIT

SASO

AK?

A3 p

untu

a:Er

liebe

apa

isaiar

enko

nfigu

razio

an.

Giza

kion

bizim

odua

ner

agina

k.B3

pun

tua:

Ingu

ruko

bizim

odua

ner

agite

ndu

ten

ingur

une

fisiko

koele

men

tuak

iden

tifika

tzea

.C1

punt

ua:In

guru

giroa

kon-

tserb

atze

aren

aldek

ose

n-tik

orta

suna

eta

erre

spet

ua.

7.—

TXA

NG

OA

1.m

ultz

oa1.

mul

tzoa

2.m

ultz

oaH

ON

DA

RTZA

RAC6

pun

tua:

Osa

suna

rent

zat

Aa3

punt

ua:Ir

udim

ena

A1pu

ntua

:Koo

rdina

ziom

esed

egar

riak

dire

n so

rmen

erak

oet

am

ater

ialak

ahalm

ena

erab

iltze

a.giz

arte

ohitu

raet

apr

aktik

aker

abilt

zeko

bitar

teko

gisa.

A2 p

untu

a:O

reka

posit

iboki

balio

este

a.2.

mul

tzoa

ahalm

ena

erab

iltze

a.2.

mul

tzoa

B3 p

untu

a:Ba

t-bat

ekot

asun

a4.

mul

tzoa

B2 p

untu

a:Pa

isajek

oer

abilt

zea.

A1pu

ntua

:Jolas

ego

era

osag

aiak

beha

tzea

3.m

ultz

oako

lektib

oak

anto

latze

koet

aid

entif

ikatz

ea.

B2 p

untu

a:Eg

uner

oko

arau

aker

abilt

zea.

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oaeg

oere

tan

arte

eta

este

tika

Ba1

punt

ua:Jo

las a

raua

kko

ntse

rbat

zear

enald

eko

balia

bidea

ker

abilt

zea.

eta

erre

gelak

erre

spet

atze

a.se

ntiko

rtasu

naet

aerre

spet

ua.





A.6.2. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURAIn

guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut

za

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

3.m

ultz

oaA1

punt

ua:A

nimali

enet

alan

dare

enm

orfo

logia

.B3

pun

tua:

Anim

aliak

eta

landa

reak

beha

tzea

.C1

punt

ua:Iz

akib

izidu

nak

beha

tzek

oet

aaz

tert

zeko

inter

esa

eta

jakin-

mina

.

8.—

ITSA

SOA

REN

2.m

ultz

oa2.

mul

tzoa

HO

ND

OA

A1pu

ntua

:Gur

epa

isaia

B1pu

ntua

:Art

ehiz

kunt

zen

natu

rala

ekos

istem

agis

a.ele

men

tuak

eta

B8pu

ntua

:Mak

eta

bat

ahalb

idea

kba

t-eg

itea.

-bat

ean

erab

iltze

a.3.

mul

tzoa

C1pu

ntua

:Art

eA1

punt

ua:A

nimali

enet

ahiz

kunt

zak

adier

azpid

elan

dare

enm

orfo

logia

.gis

aba

lioes

tea.

A4pu

ntua

:Anim

aliak

eta

3.m

ultz

oalan

dare

akor

eka

Ab1

punt

ua:A

dier

azpe

nek

olog

ikoan

.dr

amat

ikoko

bitar

teko

C1pu

ntua

:Izak

ibizi

duna

ket

aeu

skar

riak.

beha

tzek

oet

aaz

tert

zeko

B6 p

untu

a:Ko

npos

izioa

kint

eres

aet

ajak

in-m

ina.

egite

aet

alan

tzea

.C2

pun

tua:

Tald

elan

aba

lioes

tea.

C7 p

untu

a:N

orbe

rare

nah

almen

artis

tikoe

tan

konf

iantz

aiza

tea

eta

norb

erar

enet

abe

steen

lanak

balio

este

a.






A.6

Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

9.—

ARR

AN

TZA

-4.

mul

tzoa

2.m

ultz

oa2.

mul

tzoa

REN

JOLA

SAA6

pun

tua:

Kont

sum

oa.

A1pu

ntua

:Koo

rdina

zioA1

punt

ua:N

eurk

etar

enC6

pun

tua:

Kont

sum

oare

nah

almen

aer

abilt

zea.

beha

rra

eta

funt

zioak

.au

rrea

njo

kabid

ekr

itiko

a.B2

pun

tua:

Neu

rtze

ko8.

mul

tzoa

tresn

aker

abilt

zea.

A1pu

ntua

:Lur

raPl

anet

a.C4

punt

ua:N

eurt

zeko

Kont

inent

eak

eta

itsas

oak.

tresn

aker

abilt

zear

enIn

guru

giroa

ren

defen

tsaald

eko

jarre

ra.

eta

kont

serb

azio

a.

10.—

NEL

DI

1.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

.Hiz

kunt

zaIZ

URD

EAC6

pun

tua:

Osa

suna

rent

zat

liter

atur

an.

mes

edeg

arria

kdi

ren

gizar

tePr

ozed

uraz

koed

ukiak

.oh

itura

eta

prak

tikak

A3 p

untu

a:Ira

kurk

eta

posit

iboki

balio

este

a.ad

ieraz

korr

a.2.

mul

tzoa

A5pu

ntua

:Tes

tuan

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oaad

ieraz

itako

ideia

kko

ntse

rbat

zear

enald

eko

inter

pret

atze

a.se

ntiko

rtas

una

eta

erre

spet

ua.

A8pu

ntua

:Tes

tuko

osag

aiak

3.m

ultz

oaaz

tert

zea,

alder

atze

aA1

punt

ua:A

nimali

enet

aet

aer

lazio

natz

ea.

landa

reen

mor

folo

gia.Iz

aki

A15

punt

ua:T

estu

anbiz

idun

enet

abe

ren

habit

atba

lioak

iden

tifika

tzea

.na

tura

laren

arte

koha

rrem

ana.

Jarre

razk

oed

ukiak

.C3

pun

tua:

Anim

aliak

B1pu

ntua

:Bes

teek

bere

ner

resp

etat

zea

eta

zaint

zea.

ideiak

adier

azte

ndit

uzte

nean

jarre

raire

kiaet

aer

resp

etuz

koa

izate

a.C4

punt

ua:K

omun

ikazio

kooi

narr

izko

arau

akba

lioes

tea

eta

erre

spet

atze

a.



C O N O C I E N D O L A C O S TA

Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

11.—

ORA

INA

SKO

Aurr

eko

jardu

eret

anaip

atu

3.m

ultz

oaD

AKI

TKO

STA

L-di

ren

mult

zoet

ako

Aa1

punt

ua:Ir

udiak

3.m

ultz

oa.H

izku

ntza

DEA

RIBU

RUZ

punt

uekik

olo

tura

.ad

ieraz

pide

eta

kom

unika

ziolit

erat

uran

.tre

sna

gisa

lantz

ea.

Proz

edur

azko

eduk

iak:

C6 p

untu

a:N

orbe

rare

nak

Bpu

ntua

:Aho

zko

eta

ez d

iren

adier

azpe

nekik

oid

atziz

ko te

stuen

eta

pert

sona

bako

itzar

enek

oizp

ener

ako

proz

edur

a.de

sber

dint

asun

ekiko

jakin-

Kont

zept

uzko

eduk

iak:

-mina

eta

onar

pena

.A

punt

ua:Id

azke

rare

nC7

pun

tua:

Nor

bera

ren

arau

ak.

ahalm

enar

tistik

oeta

nC

punt

ua:T

estu

aren

konf

iantz

aiza

tea

eta

anto

laket

a.no

rber

aren

eta

beste

enJar

rera

zko

eduk

iak:

lanak

balio

este

a.A1

punt

ua:H

izkun

tza

kom

unika

zio tr

esna

gisa

balio

este

a.

12.—

1.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

KOST

ALD

EARI

A5pu

ntua

:Nor

bera

ren

B2 p

untu

a:Ba

liabid

eBU

RUZK

OH

ORM

Aet

agiz

arte

aren

osas

una.

artis

tikoa

keg

uner

oko

IRU

DIA

C6 p

untu

a:O

sasu

nare

ntza

teg

oere

tan

erab

iltze

a.m

esed

egar

riak

dire

ngiz

arte

B5pu

ntua

:Lan

tzek

ooh

itura

eta

prak

tikak

proz

esua

kpla

nifika

tzea

.po

sitibo

kiba

lioes

tea.

C2 p

untu

a:Ta

lde

lana

2.m

ultz

oaba

lioes

tea.

A4pu

ntua

:Ura

ren

ziklo

a.Ar

azke

taet

aku

tsadu

ra.

B8pu

ntua

:Hor

ma-

irudi

aeg

itea.





C O N O C I E N D O L A C O S TA



A.6

Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oako

ntse

rbat

zear

enald

eko

sent

ikort

asun

aet

aer

resp

etua

.3.

mul

tzoa

C3 p

untu

a:An

imali

ak,

park

eak

eta

lora

tegia

ker

resp

etat

zea

eta

zaint

zea.

4.m

ultz

oaC4

punt

ua:P

arte

-har

tzea

eta

lankid

etza

jarre

ra.

8.m

ultz

oaA1

punt

ua:L

urra

Plan

eta.

C1pu

ntua

:Nor

bera

ren

esku

bidea

kba

iezta

tzea

eta

eginb

ehar

rak

bete

tzer

akoa

nar

dura

.



68

1. ja

rdue

raA.7 J A R D U E R E N D E S K R I B A P E N A

KOSTALDEARI BURUZHIZKETAN

Berariazko helburuak:

• Itsasoa eta kostaldeari buruz ikasle-ek dituzten esperientziak eta ezagu-tzak adieraztea eta guztien arteanhoriei buruz hitz egitea.

• Ikasleen arreta kostaldearen gairabideratzea.

Iraupena: 15’.

Jardueraren garapena:

Jarduera honetan ikasleekin hizketan aritukogara. Galderak egingo dizkiegu itsasoari etakostaldeari buruz eta erantzuten dituzteneanberen ezagutzak eta bizipenak ezagutu ahalizango ditugu. Guztion artean horiei buruz hitzegingo dugu.

Hona hemen ikasleei egiteko moduko galderabatzuk, beren esperientziak adieraz ditzaten:

• Guztiok ikusi al duzue itsasoa? No-lakoa da?

• Oroitzen al zarete lehenengo aldiznoiz ikusi zenuten?

• Edan al daiteke itsasoko ura? Zerga-tik?

• Gure herria kostaldetik gertu aldago? Hemendik kostaldera oinezabiatuko bagina, zenbat egun behar-ko genituzke iristeko?

• Ezagutzen al duzue kostaldeko he-rririk? Zein?

• Inoiz izan al zarete hondartzaren ba-tean? Jende asko al zegoen? Garbi alzegoen? Zein jolas edo kirol egitendira hondartzetan?

• Inoiz izan al zarete porturen batean?Zer ikusi zenuten han? Jenderik arial zen lanean? Zertan ari ziren?

• Zein animalia bizi dira itsasoan edoitsasotik gertu?

• Itsasoan eta ibaietan arrain motaberdinak bizi al dira?

• Inoiz joan al zarete arrantza egitera?Zein tresna erabili zenuten arrantza-rako?

• Zein arrain mota jaten duzue? Ba aldakizue non harrapatzen diren?

Ebaluazio irizpideak:

• Hizketaldian gutxienez ikasleen he-renak hartu du parte.

• Solasaldian elkarri entzuteko giroanagusitu da eta hitz egiterakoantxanda errespetatu dute.

• Ikasle gehienek arretaz jarraitu dutehizketaldia.

• Bat-bateko parte-hartzeak izan diranagusi.

• Ikasleek parte hartzen zuteneangaiari buruz aritzen ziren, hau da,kostaldeari buruz.

• Kostaldeari buruzko gauza gehiagojakiteko aukera badagoela esandako-an, ikasle gehienek positiboki eran-tzun dute.

Materiala:

Ez da materialik behar.




J A R D U E R E N D E S K R I B A P E N A

69

2. ja

rdue

raA.7

JOLAS BAT, IPUIN BATETA ABESTI BAT


• Kostaldearekiko eta itsasoarekikointeresa areagotzea.

• Geroko jarduerak motibatzea.

• Kosta eta itsas ingurunearekiko sen-timendu positiboa garatzea.

Iraupena

• Irakurketa: 15’

• Abestia: 15’

• Jolasa: 30’


Lehen Hezkuntzako lehen zikloko ikur bereiz-garritzat izurdea hartu dugu eta lehenengoitsas animalia hori aurkeztuko diegu ikasleei.Horretarako, marrazki bat eta agurtzeko testulabur bat erabiliko ditugu. Horren ondoren,izurdeak hiru jarduera proposatuko ditu, ikas-leak motibatzeko: irakurketa bat, abesti bat etajolas bat, guztiak kostaldearekin eta itsasoare-kin erlazionatuak.Aukeratutako irakurketa etaabestiari buruz, esan dezagun guk hautatuezgain beste batzuk ere badaudela, horietakoasko hemen proposatutakoak bezain egokiakgainera, eta helburuak betetzearren guztiak di-rela baliozkoak.

Jolasaren izena, berriz, Lurra, itsasoa eta kostal-dea da. Jolas eremuak zabalean 2 m inguru

izango ditu; luzean, berriz, ikasleak elkarren se-gidan jarrita guztiak sartzeko modukoa izangoda. Zinta itsaskorra edo lurra markatzeko bes-te zerbait hartu eta jolas eremua bi zati berdi-netan banatuko dugu. Alde bat itsasoa izangoda eta bestea lurra; bi aldeak banantzen dituenlerroa, berriz, kostaldea. Honela:

Jolasten hasteko, ikasle guztiak elkarren segi-dan jarriko dira itsasoari dagokion aldean, kos-taldearen lerroa ezkerraldean geratzen zaiela.Irakaslea jolas zuzendaria izango da eta hurre-nez hurren animalia batzuen izenak esangoditu. Ikasleek animalia horiek zein inguruneta-koak diren asmatu beharko dute, hau da, lu-rrekoak, itsasokoak edo itsasertzekoak diren.Irakasleak aipatutako animalia lurrekoa bada,lurreko aldera salto egin beharko dute. Ureta-koa bada, aldiz, berriz ere salto egin eta itsaso-ari dagokion aldera itzuli beharko dute. Kos-taldeko animalia bada, berriz, erdiko lerrogainera salto egin beharko dute. Hau da, ira-kasleak animaliaren baten izena esaten duenbakoitzean ikasleek salto egin beharko dute.Animaliaren izena entzundakoan, ikasleek zeiningurunetakoa den erabaki eta alde horren gai-nera salto egin beharko dute: itsasoko aldera,lurreko aldera edo bi alde horien arteko kos-taldeko lerroaren gainera.

Litekeena da nahasmena sortzea eta ikasleakados ez jartzea. Orduan, jolasa gelditu eta guz-tien artean hitz egin, gauzak argitu arte. Jolase-an azaldutako kostaldeko animalien izenak ar-


Itxasoa

Lurra



A.7 J A R D U E R E N D E S K R I B A P E N A

70

2. ja

rdue

ra belean apuntatu, eta jolasa amaitutakoan, ikas-leek beren koadernoetan apuntatuko dituzte.


• Ikasle gehienek arreta mantendudute irakurketak iraun bitartean etaabestia ikasi bitartean.

• Jolasa amaitutakoan ikasle gehienakgai ziren kostaldeko bi edo hiru ani-maliaren izenak gogoratzeko, etabaita kostaldean bizi ez diren bestehainbesterena ere.

• Kostaldeari buruzko gauza gehiagojakiteko aukera badagoela azalduta-koan, ikasle gehienen erantzuna po-sitiboa da.

Materiala:

• Ipuinerako:

Ikasleentzako fitxa, 90-92or.

• Abestirako:

Ikasleentzako fitxa, 88-89 or.

• Jolaserako:

Jolaserako eremua. Neurriak: 2 mzabalean; luzeran, berriz, ikasle guz-tiak elkarren segidan jarrita sartzekomodukoa.

Zinta itsaskorra, klariona edo antze-ko beste zerbait.





71

3. ja

rdue

raA.7

IKUSI-MAKUSIKOSTALDEAN”

Berariazko helburua:

• Itsasertz ingurunea ezagutzea: kos-talde ingurunean aurki ditzakegunosagaiak –naturalak zein artifizialak–gogoratzea. Horretarako, guztion ar-tean kostalde ingurunea imajinatukodugu geure buruan.

Iraupena: 20’.


Jarduera honetan kostaldeko lekuren bateangaudela imajinatuko dugu eta “ikusi-makusi”raibiliko gara.

Lehenengo, ikasleek kostaldean daudela imaji-natu beharko dute. Horretarako, begiak ixtekoeta pixka batean isilik egoteko esango diegu.Hori egin ondoren, ikasleentzako fitxa behatueta irakurri egingo dute. Nola jolastuko garenjakiteko fitxa horretan izurdeak pare bat adibi-de ematen ditu eta ikasleek erantzunak asma-tu beharko dituzte. Marrazkien bidez errazagoimajinatuko dituzte kostaldeko paisaiak, bertanitsasertzeko elementu ugari azaltzen baitira.

Hori egin ondoren, ikasleak jolasten hasikodira. Txanda iristen zaionean, ikasle bakoitzakitsasertzeko elementu bat pentsatu beharkodu. Besteei pentsatutako elementua zein hizki-rekin hasten den esan beharko die, eta erraza-go asmatu ahal izateko arrastoren bat-edoeman ere bai, izurdeak adibideotan egitenduen moduan.

Itsasertzean mota askotako elementuak aurkiditzakegu:

• Fauna: hegaztiak, arrainak, molus-kuak, krustazeoak, ugaztunak...

• Flora: algak, goi mailako landareak,zuhaitzak...

• Elementu geografikoak: uhartea,itsaslabarra, hondartza...

• Elementu natural ez-bizidunak: eguz-kia, hondarra, ura, harkaitza...

• Elementu artifizialak: pasealekuak,etxeak, aparkalekuak, itsasontziak,kaiak, jolaslekuak...

Komenigarria da jolasean aipatutako motaguztietako elementuak azaltzea. Euren kasa ir-teten ez badira, irakasleak irten daitezen saia-tu beharko du, horretarako ideiak, adibideaketa abarrekoak emanez.


• Ikasle gehienek hartu dute parte jo-lasean eta arreta mantendu dute.

• Jolasean ikasleek mota askotako ele-mentuak bat-batean aipatu dituzte(flora, fauna, elementu artifizialak,geografikoak eta abar).

• Pentsatutako hitza asmatzeko ema-ten zituzten arrasto gehienak ego-kiak ziren; hau da, imajinatutako ele-mentuarenak ziren.

• Ikasle gehienek bat-batean eta gus-tura hartu dute parte.

Materiala:

Ikasleentzako fitxa, 93 or.





72

4. ja

rdue

ra KOSTALDEKO HERRIAK,BARRUALDEKO HERRIAK


• Kostaldeko eta barrualdeko herrienarteko aldeak bereiztea, eta itsasoa-ren gertutasunak biztanleen bizimo-duan duen eraginaz konturaraztea.

Iraupena: 25’.


Jarduera honetarako ikasleek bakarka lantzekomaterial berezia daukate (ikasleentzako orrie-tan).

Lehenengo eta behin bost herri desberdinekoirudiak ikusiko dituzte. Ikasleek herri horiekkostaldekoak ala barrualdekoak diren bereizibeharko dute. Hori egin ondoren, ikasle bakoi-tzak herri edo hiri batzuen izenak idatzi be-harko ditu koadernoan eta itsasotik gertu alaurrun dauden adierazi beharko du.

Azkenik, ikasleentzako material horretan haurbatzuen irudiak azaltzen dira. Ume horiek be-ren herriak nolakoak diren azaltzen dute.Adierazitakoaren arabera, ikasleek lagun ho-riek kostaldean ala barrualdean bizi diren as-matu beharko dute.

Bakarkako lana amaitutakoan, zuzendu guztienartean. Bereziki azpimarratu itsasoaren gertu-tasunak zenbateraino eragiten duen kliman etajendearen bizimoduan.


• Ikasle gehienek bereizten dituztekostaldeko eta barrualdeko herriak.

• Guztien artean hitz egiterakoan kos-taldeko herri desberdinak aitatu di-tuzte.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxa, 94-95 or.





73

A.7

5. ja

rdue

ra UR GEZA, UR GAZIA


• Ura beti ez dela berdina izaten egiaz-tatzea.Dagoen lekuaren arabera pro-pietate eta disolbatutako substantziadesberdinak dituela egiaztatzea.

• Metodo zientifikoa erabiltzen ohi-tzea.

Iraupena: 30’.


Ikasleek jarduera hau egiten laguntzeko fitxabat daukate. Bertan bi puntu azaltzen dira: Aeta B. Bietan ondorengo pausoei jarraitu behardiete:

1. Norberaren esperientzietan oinarri-tuta, ikasleek hipotesi edo usteakadieraziko dituzte:

• A puntua: Itsasoko ura eta ibai-koa berdinak dira/ez dira berdi-nak.

• B puntua: Itsasoan ur gaineanegotea ibaian egotea baino erra-zagoa/zailagoa da.

2. Hipotesia egiaztatzeko ala bazter-tzeko behaketa edo esperientzia bategingo dugu.

3. Esperientziako emaitzak behatu etaapuntatu ondoren, berriz ere hipo-tesiak aztertuko dituzte, baieztatuedo baztertu egingo dituzte eta zer-gatia azalduko dute.

Azaldutako jarduera burutzeko metodo zienti-fikoa erabili beharko dute, era xumean badaere, eta horixe da, hain zuzen ere, helburueta-ko bat: ikasleak metodo horretara hurbiltzea.

Esperientzia edo behaketak ikasle guztien ar-tean egingo dira, irakasleak lagunduta, bainaikasleek bakarka bete beharko dute fitxa.

A puntuari dagokion behaketa egiteko irakas-leak bi pote handi eta garden prestatuko ditu.Horietako bat ibaiko edo iturriko urez betekodu; bestea, berriz, itsasoko urez (edo itsasokogatza duen urez). Zein den zein jakiteko potebakoitzean paper itsaskorrarekin zein motata-ko ura duen jarriko dugu. Behin hori eginda-koan, esan ikasleei behatzeko eta fitxan apun-tatzeko pote bakoitzeko uraren kolorea etazaporea (horretarako tanta bat dastatu).

B puntuari dagokion esperientziarako ibaikoura eta itsasoko ura dituzten bi poteak hartukoditugu. Arrautza bat hartu eta lehenengo potebatera eta gero bestera botako dugu.Arrautzakhondoratzeko zenbat denbora behar duenegiaztatuko dugu. Bi kasuotan ur masa oso txi-kia da eta ibilbidea oso laburra; horregatik, bienartean ez da alde nabarmenik egongo.Alde horinabarmendu ahal izateko itsasoko uretara gatzkoilarakada batzuk botako ditugu. Zenbat etagatz gehiago bota, arrautza orduan eta motela-go urperatuko dela egiaztatuko dugu; are gehia-go: gatz askoko uretan flotatu ere egin dezake-ela egiaztatuko dugu.

Ebaluazio irizpidea:

• Egindako behaketatik eta esperien-tziatik ikasle gehienek ondorioakatera dituzte.

• Esperientzia burutu eta guztien ar-tean hitz egin ondoren, erantzunokerrak zuzendu egin dituzte.

Materiala:

Bi pote handi eta garden, beirazkoak edo plas-tikozkoak.Paper itsaskorra.Ibaiko edo iturriko ura.Itsasoko ura.Arrautza bat.Itsasoko gatza.Koilara bat.Ikasleentzako fitxa, 96-97 or.



ZER EMATEN DIGUITSASOAK?

Berariazko helburua:

• Gizakiontzat itsasoa baliabide balio-tsua dela konturatzea.

• Itsasoa zaindu eta kontserbatzekobeharra ulertzea.

Iraupena: 40’.


Jarduera honetarako itsasertzeko ekosistema-ren posterra erabiliko da. Ikasleek ongi ikuste-ko eta iristeko moduan jarri behar da.

Ikasleentzako materialean hamabi puzzle piezaazaltzen dira, bakoitza bere zenbakiarekin. Pie-za horiek itsasertzeko ekosistemako posterra-ren zatiak dira eta horien bidez ekosistemahori gizakiak nola erabiltzen duen jakin daiteke:

Eman ikasle bakoitzari fitxa bat. Behar adina fi-txarik ez badago, ikasle batzuek binaka lan egin

dezatela. Itsasertzeko ekosistemaren poste-rraren alboan kartoimehe bat jarrikodugu, puzzleko ha-mabi piezen siluetakazaltzen direla, bosttaldetan banatuta, Airudian azaltzen denmoduan.

Ikasleek txandaka posterrera hurbildu eta iru-dian dagokion lekuan jarri beharko dute. Gai-



74

6. ja

rdue

ra


PUZZLE ZATIAREN ZENBAKIA IRUDIA BALIABIDEA

1 Arrantza profesionala Janaria2 Tonboloa Paisajea, landareak eta animaliak3 Kirol arrantza Dibertsioa eta kirola4 Arrain salmenta Lana5 Kirol nabigazioa Dibertsioa eta kirola6 Karga eta deskargarako portua Garraioa7 Jolasak uretan Dibertsioa eta osasuna8 Eguzkitan jartzea Dibertsioa eta osasuna9 Merkantzi ontzia Garraioa

10 Olagarroa eta algak Janaria11 Padura Paisajea, landareak eta animaliak12 Arrainak Janaria

2

11

6

9

5 8

37

12

10

4

1




75

A.7

6. ja

rdue

ra nerako ikaskideei fitxako irudian zer azaltzenden eta irudi horren arabera itsasoak gizakiarizer eskaintzen dion azalduko diete. Hori eginondoren, kartoi mehean fitxari dagokion iru-dia aurkitu beharko dute, formari eta ingera-dari erreparatuz, eta leku horretan itsatsikodute.

Behin puzzle fitxa guztiak itsatsitakoan, ikasle-ei bost taldetan banatuta daudela esango die-gu. “Zer ematen digu itsasoak?” galdera kon-tuan izanda, ikasle guztien artean taldebakoitzari izenburu bat jarri beharko diote.

Horrela, itsasoak ematen digunarekin kartelbat egingo dugu.


• Ikasle guztiek badakite itsasoak gureeguneroko bizitzarako baliabideakematen dizkigula eta gai dira gutxie-nez bi aipatzeko.

Materiala:

Itsasertzeko ekosistemaren posterra.Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxa, 98-100 or.


7. ja

rdue

ra TXANGOAHONDARTZARA


• Kostaldeaz gozatzea, baina errespe-tuz.

• Sentimenen bidez datuak behatzekoeta hartzeko ahalmenak garatzea.

• Sormena garatzea.

• Hondartza ekosistemaren ezaugarrieta elementu batzuk hondartzetanbertan ezagutzea.

• Itsasertz ingurunean izaten direngehiegikeria batzuen aurrean senti-kortzea: bildumazalekeria eta honda-

kinen metaketa.• Hondartzan hondakinen eta zabo-

rren metaketak dakartzan arriskuakezagutzea eta objektu horiek lekuegokietan jartzen ohitzea.

Iraupena:

• Maskorrak ezagutzea: 25’

• Aztarnez marraztea: 15’.

• Harkaitzen arteko bizitza: 15’.

• Jolasa: 50’.


Ikasgelatik irten eta aztertzen ari den inguru-nea zuzenean ezagutzea oso ona eta gomenda-garria da, eta ahal den guztietan egin beharre-koa, gainera. Txangoak iraute duen bitarteanegiteko lau jarduera proposatzen dira.Txangoa




76

7. ja

rdue

ra egitea ezinezkoa balitz, lehenengo eta bigarren-go jarduerak ikasgelan bertan ere egin daitezke.

1.—JOLASA.


Jolas honetan ikasleek toailetatik itsasorainojoan beharko dute. Horretarako hondartza ze-harkatu beharko dute, baina hondartza horimota guztietako oztopoz beteta egongo da.

Jarduera hau burutzeko lekurik egokiena hon-dartza da, baina beste lekuren batean ere ber-din egin daiteke, bai barruan, bai kanpoan.

Jolasten hasi aurretik, lehenengo jolas eremuazehaztuko dugu. Eremu hori gutxi gorabehera4 m luze eta 3 m zabalekoa izango da. Muturbatean itsasoa egongo da; pareko muturrean,berriz, bi toaila jarriko ditugu. Jolas eremuarenalbo batean biribil bat egingo dugu eta hori pa-perontzia izango da.

EIkasleentzako materialean sarritan hondar-tzetan egoten diren elementuak azaltzen dira,txartel batzuetan idatzita eta bakoitza beremarrazkiarekin. Elementu horietatik guztieta-tik erdiak naturalak dira eta beste erdiak arti-fizialak. Bi txartel bainularientzako izango dira.Irakasleek bi horiek albo batera utzi eta gaine-

rako txartelak ikasleen artean banatuko ditu.Ikasle bakoitzak egokitu zaion objektuarenedo pertsonaiaren papera antzeztu beharkodu jolasean. Nahi izanez gero txartelak poltsi-koan gorde edo bestela kateorratzekin arro-petan jarri.

Bainulariak toailen gainean jarriko dira eta be-giak estaliko dizkiegu. Gainerako ikasleak jolaseremuan ausaz banatuko dira eta eserita edomakurtuta egon beharko dute.

Jolasari ekingo diogu. Bainulariak pixkanaka-pixkanaka itsaso aldera joango dira, baina kon-tu handiz, inork minik ez hartzeko. Oztoporenbatekin topo egindakoan oztopoa zutik jarrikoda eta ahots gora zer den esan beharko du,zergatik dagoen han, hondartza beretzat lekuegokia den ala ez eta non egon beharko luke-en. Objektu naturala baldin bada eta hondar-tzan jarraitu behar badu, bainulariak aurreraegin ahal izango du. Baina hondakinen bat iza-nez gero, bainulariak begietako zapia kendu etapaperontzira eraman beharko du. Oztopoak

paperontzian jarraituko du beste partida batiekin arte.

Bainulariek jolasten jarraituko dute, biak itsa-sora iritsi arte. Orduan, beren bainulari txar-telak beste bi jokalarirekin trukatu eta bestepartida bati ekingo zaio.





77

A.7

7. ja

rdue

ra Partida batzuk jolastutakoan, ikasleak biribile-an jarri eta esperientziatik guztien artean on-dorioak ateratzen saiatuko dira. Irakasleak ho-nelako galdera batzuk egingo dizkie:

• Bainulariak zinetenean, nolako ob-jektuak topatu nahi izaten zenituz-ten?

• Noiz zen errazagoa itsasora iristea?

• Zer gerta dakiguke hondakinen batbenetan zapalduz gero? Eta elemen-tu naturalen bat zapalduz gero?

• Posible al da hondakinez gainezka ezdauden hondartzarik edukitzea?

• Hondakin horien guztien artean,zeintzuk dira arriskutsuenak giza-kiontzat? Eta izaki bizidunentzat?

• Nola iristen dira itsasora hondakinhoriek? Nork jartzen ditu han?

Txarteletan azaltzen diren elementu naturalaketa artifizialak:

• Naturalak: Maskorra, luma, itsas iza-rra, harria, karramarroa, alga, kaioa,zuhaitz adarra, barraskiloa.

• Artifizialak: Zigarro mutxikina, fres-kagarri lata, patata zorroa, izozkiarenmakilatxoa, beirazko botila hautsia,fruta azalak, sokak,plastikozko poltsa,latak eramateko plastikozko uztaiak.

Materiala:

• Bi zapi, begiak estaltzeko modukoak.

• Bi toaila, edo antzeko beste zerbait.

• Klariona edo zinta itsaskorra, jolaseremua markatzeko (ikasgelan edojolaslekuan jolastuz gero).

• Hondartzako ohiko elementuen ize-nak eta marrazkiak dituzten txarte-lak. 101-102 or.

2.—MASKORRAK EZAGUTZEA:

Normalean oso erraza izaten da hondartzetanmaskorrak topatzea eta gainera adin honetakoikasleentzat elementu oso erakargarriak iza-ten dira.

Hondartzan zehar paseotxo bat emango dugu.Esan ikasleei paseoa eman bitartean topatzendituzten maskorrak behatzeko eta ukitzeko,baina lekuz ez aldatzeko. Minutu batzuez ibilieta maskor batzuk behatu ondoren, esan ikas-leei nahi duten maskorra hartzeko, baina baka-rra, gehien gustatu zaiena, eta arrazoitu be-raiekin batera bakarra hartzearen zergatia:elementu naturalak beti ere tamainan bilduma-tu behar dira, ezin dugu parean jartzen zaigunguzti-guztia bildu.

Behin maskorrak bildutakoan, ikasleak biribile-an jarriko dira, maskor guztiak erdialdean pila-tuta dituztela. Ikasle bakoitzak bere maskorranolakoa den deskribatuko du txandaka: tamai-na, forma, kolorea eta abar. Emandako datuakkontuan izanda, gainerako ikasleek zein mas-korri buruz ari den asmatu beharko dute.

Hori egin ondoren, nahi izanez gero, masko-rrak ukimenaren bidez ezagutzera jolas daite-ke. Ikasle bati begiak estali eta hiru maskoremango zaizkio, hain zuzen ere berea eta bes-te bi. Begiak estalita, ukimenaren bidez bereazein den asmatu beharko du.

Jolasa bukatutakoan bi aukera izango ditugu:lehenengoa, berriz ere arestian aipatutakoideia azpimarratzea, alegia posible dela naturazgozatzea natura etxera eraman gabe eta, ho-rregatik, maskorrak zeuden lekuan utziko ditu-gu; bigarrengoa, ikasle bakoitzak maskor baka-rra eramatea, guztien artean bildumatxo bategiteko, baina hori eginez gero, berriz ere az-pimarratu bildumazaletasunak baduela bereneurria. Bigarrena aukeratuz gero, jarraitu on-dorengo pausoei maskorrak kontserbatzeko:





• Garbitu maskorrak ur beroarekin.Barraskiloak baldin badira, lan ho-rretarako pintzel gogorrak ere era-bil ditzakegu.

• Utzi lehortzen egunkari paper batengainean.

• Pintzel batekin eman berniz geruzabat.

• Behin lehortutakoan, gorde kotoizbetetako kartoizko kaxetan.

Azaldu berri dugun jarduera ikasgelan eginnahi izanez gero, berriz, adierazitako jolasa bu-rutzeko derrigorrez maskor batzuk beharkogenituzke. Horrela eginez gero, behaketa etasentimenen bidez datuak hautematea landukogenuke, baina ez genuke lortuko ikasleak bil-dumazalekeriaren aurrean sentikortzerik.

Materiala: Hondartzan egiten bada, ez da mate-rialik behar.Ikasgelan egiten bada, maskor batzukbeharko ditugu.

3.—AZTARNEZ MARRAZTEA:

Hondarra oso material moldakorra da. Hau-rren bat inoiz hondartzan izan bada kontura-tuko zen ezaugarri horretaz. Jakingo du, hala-

ber, objektu edo izaki batek hondar gainean in-dar eginez gero, hondarretan arrastoa gera-tzen dela. Horretaz baliaturik, ikasleek marraz-kiak egingo dituzte objektuak eta guregorputzeko zatiak erabiliz: makilak, maskorrak,harriak, eskuak, oinak, ukondoak eta abar.

Materiala: Ez da materialik behar.

4.—HARKAITZEN ARTEKO BIZITZA:

Hondartzen ondoan harkaitzez betetako ingu-ruak edo zabalguneak egoten dira sarritan.Leku horietan espezie aniztasun handia egotenda eta jarduera honen bidez bertan bizi denfauna eta flora behatuko ditugu. Inguru hauekgorabehera handikoak izaten dira eta horrega-tik kontu handiz gerturatu beharra dago, oine-tako egokiak jantzita eta ahalik eta isilen (ani-maliarik ez beldurtzeko). Harkaitzen ondoaneratutako putzuetako bat aukeratuko dugu etairakasleek zuzenduta behaketari ekingo diogu.Nahi izanez gero, jarraitu ondorengo ereduari:

• Zein kolore da nagusi putzuan?

• Zenbat izaki bizidun desberdin ikusdezakegu?

• Ezagutzen al duzue horietakoren ba-ten izenik?

• Zer jango du izaki horietako bakoi-tzak?

78

7. ja

rdue

ra



• Nola babestuko dira etsaien aurre-an?

• Mareak behera egiten duenean, nolamoldatuko dira urak itsas barreneraez eramateko?

Nahi izanez gero, harriak altxa eta azpialdeanzein animalia ezkutatzen diren behatu, bainaatzera zeuden tokian jarri.

Materiala: Ez da materialik behar.


Ikasleek txangoan nola jokatu duten behatuta,egiaztatu ondorengoak:

• Ikasle gehienek hartu dute parte jo-lasetan eta jardueretan.

• Ikasle gehienek ongi pasatu dutetxangoan.

• Ingurunea kontserbatzeko arauakbete dituzte: elementu naturalaketxera ez eramatea, animaliei ez mo-lestatzea, zaborra paperontzietanuztea eta abar.

• Ikasle gehienek harkaitz arteko fau-na eta flora behatzeko interesa jarridute.

• Inguruneaz gozatu dela erakutsi dutaldeak.

Ikasgelara itzulitakoan interesgarria izan litekebakoitzak bizitakoari buruzko datuak jasotzea.Horretarako, trukatu txangoari buruzko iri-tziak guztien artean.



79

7. ja

rdue

raA.7

ITSASOAREN HONDOA


• Itsas ekosistema nolakoa den etabertan zer aurki dezakegun jakitea.

• Ikasleen sormena eta lankidetza ga-ratzea.

• Itsasoko izaki bizidunak ezagutzekokuriositatea piztea.

Iraupena: 60’.


Lehenengo itsasoaren hondoa egingo dugu.Horretarako, hartu kartoizko kaxa handi bat

eta alboetako hiru aurpegi kenduko dizkiogu.Baina egitura manten dezan ertzetako zenti-metro batzuk utziko dizkiogu. Ikus D irudia.

Osorik geratu den alboko aurpegia urdinezpintatuko dugu. Kaxaren hondoa hondar kolo-rez margotuko dugu eta bertan, nahi izanez

8. ja

rdue

ra





gero, harri biribilduak edota hondarra jarrikoditugu. Hori egin ondoren, ikasleek kartoi me-hez eta plastilinaz itsas animaliak eta landareakegingo dituzte. Hori bukatutakoan, egindakoakhondar gainean jarriko ditugu, alboko alde ur-dinean itsatsita edo zintzilik (igerian aritukobalira bezala). Zintzilikatzeko hari sendoa edopita beharko dugu. Zintzilikatu beharreko iru-diari zulotxo bat egin, bertatik haria pasatu etakorapilo bat egingo dugu. Kaxaren tapan bestezulotxo bat egin, hariaren beste muturra ber-tatik pasatu eta muturra makilatxo bati lotukodiogu. Makilatxo hori kaxaren goialdean gera-tuko da, kanpoan. Ikus irudia.

Ikasleek itsasoaren hondoarekin jolastutako-an, komenigarria da kaxa gordetzea, aurreragoere behar baitezakegu. Gorde aurretik, ordea,estali kaxaren “leihoak” zelofan paperez.


• Ikasleek fauna eta florako osagaidesberdinak egin dituzte (arrain des-berdinak, krustazeoak, moluskuak,algak eta abar).

• Itsasoaren hondoa irudikatzerakoankontuan izan dute hondartzara egin-dako txangoan ikusitakoa.

• Osagaiak “eszenatokian” jartzerako-an ikasleek kontuan izan dute gaine-rako elementuak nola dauden eta el-karren artean hitz egin dute lekurikegokiena aurkitzeko (osagaiak elka-rrekin erlazionatuz).

• Itsasoaren hondoko maketa bukatu-takoan ikasleek maketa hori istorio-ak asmatzeko erabili dute. Istoriohorietan animaliak eta landareak el-karrekin erlazionatzen ziren (harre-man trofikoak, janaria edo lurraldealortzeko borroka, famili harremanaketa abar).

Materiala:

Kartoizko kaxa handi bat.Eskulanetarako materiala.Plastilina.Hari sendoa edo pita.Zotzak.Zelofana (aukeran).Harriak eta hondarra (aukeran).

OHARRA:

Behin egindakoan, komenigarria da ikasleakberen itsasoaren hondoarekin jolastea, izakibizidun desberdinen arteko istorioak asmatuzeta beharrezkoa izanez gero izakiak lekuz al-datuz ere bai, beti ere elementu desberdinenarteko erlazioa eta elkarren menpekotasunakontuan izanik.

80

8. ja

rdue

ra



ARRANTZAREN JOLASA


• Arrantza arruntaren eta gehiegizkoarrantzaren arteko aldea ulertzea.

• Itsas fauna neurri egokian ustiatubeharreko baliabide baliotsua delajabetzea.

Iraupena: 60’.


Jolas honetarako aurreko jardueran (8.ean)egindako itsasoaren hondoa erabiliko da.

1.—Jolasaren prestakuntza:

Ikasleek kartoi mehez tamaina desberdinekoarrainak egingo dituzte:2-5 cm-ko sardinak eta5-10 cm-ko legatzak. Halaber, izurderen batere egingo dute, 15 cm ingurukoa. Guztiek 2cmx2 cm-ko irtenunea izango dute, bertanzulo bat egin eta animalia bakoitzari uztaitxobat jartzeko. Ereduak ikasleentzako materiale-an daude.

Itsasoaren hondoa irudikatzen duen kaxarengoialdean egin zirrikitu batzuk han-hemenkacutter batekin. Zirrikitu bakoitzetik animaliabat sartu, baina goialdean uztaitxoa eta irtenu-nearen zatitxo bat baino azaltzen ez direla.

70-80 cm-ko makilak hartu eta pitarekinarrantzarako kanaberak egingo ditugu. Horre-tarako, hartu pita eta lotu makila bakoitzarenmutur batean.Amua egiteko, berriz, erabili ur-kilak edo antzeko objektuak, gako gisara oker-tuta, baina kontuz ibili minik hartu gabe.

2.—Jolasaren garapena:

Ikasleak arrantzale bihurtuko dira eta taldeanlan egin beharko dute arrantzale onen diplomaeskuratzeko. Horretarako, guztien arteanarrain kopuru bat denbora jakin batean hartubeharko dute. Txandaka egingo dute arran-tzan, binaka jarrita, bikote bakoitza minutu ba-tean. Baina kontuan izan beharko dituztearrantzarako legeak. Hain zuzen ere, lege ho-riek honakoa diote:

• 3 cm baino gutxiagoko sardinak eta7 cm baino gutxiagoko legatzak be-rriz ere itsasora bueltatu behar dirahazteko, handiak egiteko eta geroraugaltzeko.

• Animalia espezie batzuk babestutadaude, oso gutxi daudelako eta de-sagertzeko arriskuan daudelako. Es-pezie horietako bat izurdea da.

Ikasleek arrainen bat harrapatutakoan errege-la hartu eta neurtu egingo dute, zenbatekoakdiren jakiteko, eta horren arabera ikusiko dutezer egin.

Irakasleek ezarriko dute arrantzale onaren di-ploma lortzeko pasatu beharreko denbora etaarrain kopurua.Horretarako,kontuan izan zail-tasunak: uztaitxoen tamaina, ikasleen trebeta-suna eta abar.

3.—Jolasaren ondoren, hausnarketa:

Jolasa amaitutakoan, jarduerari amaiera emate-ko ikasleek minutu batzuez hausnartu egin be-harko dute jolasaren inguruan. Ordura arte jo-las hutsa zenari buruz pentsatu beharko dute,ondorioak atera eta errealitatera eraman.Ikasleei honelako galderak egingo dizkiegu:

• Zenbat animalia geratu dira? Zein-tzuk?



81

9. ja

rdue

raA.7





• Jarrai al genezake arrantzan?

• Arrantzarako araurik egon izan ezbalitz, zer gerta zitekeen?

• Arrantzara joaten garenean edoarrainak erosten ditugunean, zerizan beharko genuke kontuan?


• Ikasleak jabetu dira arrantzatu etakontsumitu ahal izateko espezieekizan behar dituzten tamaina desber-dinaz.

• Ikasleak jabetu dira arrantzari bu-ruzko araudiak beharrezkoak direlaespezieak babesteko.

Materiala:

Uztaitxoak.70-80 cm-ko makilatxoak.Pita.Urkilak edo antzeko zerbait, amuak egiteko.Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxa, 103-104 or.

82

9. ja

rdue

ra

NELDI IZURDEA


• Itsas landare eta animaliekiko etaoro har itsasoarekiko afektibitateaareagotzea.

• Zenbait giza jarduera itsasoarentzateta itsas faunarentzat kaltegarriakdirela ohartzea (adibidez zaborrakitsasora botatzea, zenbait kirol egi-tea edo arrantzan behar bezala ezegitea).

• Itsas eta itsasertz ingurunearekikozainketa eta errespetu jarrera gara-tzea.

Iraupena: 50’


Jarduera honetan hiru lan egin beharko dira:ipuina irakurri, ipuinarekin batera doazen iru-diak behatu eta irakurketaren ondoren iruzki-na egin. Iruzkin hori egiteko ikasleek galderabatzuei erantzun beharko diete eta erantzu-

nak ematerakoan izurdearen istorioari buruz-ko hausnarketak egin eta ondorioak atera be-harko dituzte.

Ipuina txandaka irakurriko da ikasgelan etanahikoa denbora emango diegu ikasleei irudieibeha diezaieten. Horren ondoren, ikasleekikasleentzako materialean agertzen diren uler-menerako eta hausnarketarako galderei eran-tzungo diete, baina bakarka. Gero erantzunakguztien artean alderatuko dira eta ikasleei is-torioari buruzko iritziak emateko eta aterata-ko ondorioei buruzko iruzkinak egiteko auke-ra emango diegu. Azkenik, nahi izanez gero,ipuineko marrazkiak koloreztatu.


• Ikasleen erantzunak bat datoz iraku-rritako testuarekin. Beraz, ikaslegehienek ulertu dute kontakizuna.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxa, 105-115 or.

10. j

ardu

era



ORAIN ASKO DAKITKOSTALDEARI BURUZ


• Unitatean ikasitako kontzeptu edu-kiak eta balioak berrikustea.

• Unitatean egindako lanaren emai-tzak norberak ebaluatzea.

• Aurreko jardueretan bizitakoa adie-raztea eta guztien artean hitz egitea.

• Egindako lanarekin gustura geratzea.

• Esperientzia ezagutzera ematea.

Iraupena: 40’.


Unitate honetako jardueretan aktiboki partehartu baldin badute, honezkero ikasleek eza-gutza eta trebetasun batzuk jakin edo egitenjakin beharko lukete. Ezagutza eta trebetasunhoriek ikasleentzako materialean daude, ze-rrenda batean bilduta, ikasleek euren lanarenemaitzak ebalua ditzaten. Horretarako, ikaslebakoitzak ustez ikasi duen trebetasun edo eza-gutzaren laukian gurutze bat egingo du bakar-ka.

Hori egin ondoren, zerrendako hamar pun-tuak irakurriko dira berriz ere eta zenbat gau-za ikasi ditugun ikusiko dugu guztien artean.

Horren ondoren, ikasle bakoitzak unitateanzehar bizitakoa marrazkia bat eta idatzi laburbaten bidez adierazten saiatuko da: zer moduzpasatu duen kostaldeari buruzko gauzak ikas-ten, zer izan den gehien gustatu zaiona, zerduen bereziki gogoan eta abar. Behin marraz-kiak egindakoan, aztertu egindako lanak guz-tion artean. Ikasle bakoitzak bere marrazkiaerakutsi beharko die gainerakoei. Halaber, nahiizanez gero, lan guztiak ikasgelan jar litezkeerakusgai.


• Ikasle guztiek euren fitxako galdereierantzun diete.

• Ikasle gehienen marrazkiak eta iruz-kinak bat datoz euren materialeanazaldutakoarekin.

• Ikasle gehienak gai izan dira kostal-deaz ezagututakoa besteei adieraz-teko.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxa, 116 or.



83

11. ja

rdue

raA.7





KOSTALDEARI BURUZKOHORMA IRUDIA

Berariazko helburuak:• Unitatean kostalde ingurunea erres-

petatzeko eta zaintzeko jorratu di-ren balioak sendotzea.

• Talde lanean aritzen ohitzea.

• Burututako esperientziaren berriematea.

Iraupena: 40’


1.—Prestakuntza:

Irakasleek irudian azaltzen dena zatar papere-an marraztu beharko dute,gutxi gorabehera 2 mx1,30 tamainan. Irudi horretan kostaldeko pai-

saia bat azaltzen da, bere osagai bereizgarriaketa guzti: hondartza, portua, aisialdigunea etaibai bokalea.Albo batean 20 cm inguruko lekuautziko da; goialdean, berriz, pasatzea debeka-tzen duen seinalea marraztuko da. Behin egin-dakoan, jarri horma batean, baina ikasleak ber-tara erraz iristeko moduan.

Ikasleentzako materialean kostaldean egin li-tezkeen 12 jardueraren irudiak azaltzen dira.Moztu eta banandu horietako bakoitza.

2.—Garapena:

Ikasleek 12 irudi horiek horma irudian jarribeharko dituzte. Euren ustez jarduera horikostalde ingurunearentzat kaltegarria izanezgero, hau da, euren iritziz egin behar ez denzerbait izanez gero, horma irudiaren albo ba-tean jarriko dute, debeku seinalearen azpian,eta lerro diagonal batekin ezabatuko dute.

Aldiz, irudiko jarduera euren ustez ez badakaltegarria ez kostaldearentzat eta ez itsasoa-rentzat, horma irudiaren barruan jarriko dute,gustukoen duten lekuan.

84

12. j

ardu

era



Irudi horiez gain, nahi izanez gero ikasleek eu-rek egin ditzatela jarduera gehiagoren marraz-kiak eta jar ditzatela horma irudian.

Argi utzi ikasleei irudi bakoitza jartzerakoantalde lanean aritu beharko dutela. Ahal denneurrian, behintzat, utzi ikasleei elkarrekin hitzegiten eta erabakiak hartzen, irakasleek gehie-gi esku hartu gabe.

Behin lan hori amaitutakoan, egindako lanarenberri eman eskola eremuaren barruan, adibi-dez pasiloren batean jarriz edo ikastetxekobeste talde batzuei aurkeztuz.


• Taldeak ongi bereizi ditu kostalde in-gurunearentzat kaltegarriak direnekintzak eta ez-kaltegarriak edo po-sitiboak.

• Irudiak jartzerakoan ikasle guztienherenak gutxienez elkarrizketareneta lankidetzaren aldeko jarrera era-kutsi du.

• Jarduerak iraun duen bitartean ira-kasleek oso gutxitan esku hartu be-har izan dute.

• Prestatutako irudiez gain, ikasleekhorma irudia beste elementu des-berdin batzuekin eta elkarrekin erla-zionatutakoekin bete dute.

Materiala:

Zatar papera (2 mx1’30 m-koa, gutxi gorabe-hera)Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxa, 117-119 or.



85

12. j

ardu

era

A.7




A.8


L A B U R P E N TA U L AJA

RD

UER

AB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

1.—

KOST

ALD

EARI

•Itsa

sert

zari

buru

z ika

sleek

dituz

ten

espe

rient

ziak

etae

zagu

tzak

•Kos

taet

aits

asoa

•Jol

asald

ia.•E

lkarr

izket

etan

elkar

BURU

Zad

ieraz

tea

eta

guzt

ienar

tean

horie

ibur

uz h

itz e

gitea

.ko

ntze

ptua

k.•M

intza

era.

erre

spet

atze

a.H

IZKE

TAN

•Ika

sleen

arre

tako

stald

eare

nga

irabid

erat

zea.

•Kos

tald

eare

kin•B

erdi

nen

arte

koer

lazio

natu

tako

osag

aiak.

kom

unika

zioa.

2.—

JOLA

SBA

T,•K

osta

ldea

rekik

oet

aits

asoa

rekik

oint

eres

aar

eago

tzea

.•I

tsas f

auna

.•A

besti

a.•I

ngur

unea

ezag

utze

koIP

UIN

BAT

ETA

•Ger

oko

jardu

erak

mot

ibatz

ea.

•Kos

talde

arek

iner

lazio

natu

-•K

onta

kizun

a.int

eres

a.A

BEST

IBAT

•Itsa

sert

z ing

urun

eare

kiko

sent

imen

du p

ositi

boa

gara

tzea

.ta

koele

men

tuak

.•J

olas

a.

3.—

IKU

SI-M

AKU

SI•I

tsase

rtz in

guru

neae

zagu

tzea;

itsas

ertza

osat

zen

dute

nos

agaia

k•I

tsase

rtze

anda

uden

•Jol

asa.

•Lan

kidet

za.

KOST

ALD

EAN

gogo

ratz

ea,g

uztio

nar

tean

kosta

ldea

geur

ebu

ruan

imaji

natu

z.ele

men

tu n

atur

alak

•Ing

urun

eare

net

agiz

atiar

tuak

.ba

liolud

ikoak

.

4.—

KOST

ALD

EKO

•Kos

tald

eko

eta

barr

uald

eko

herr

ienar

teko

aldea

k•I

tsaso

aren

gert

utas

unak

•IIru

dien

eta

testu

•Nor

bera

ren

ingur

uare

kinH

ERRI

AK,B

ARRU

AL-

bere

iztea

,eta

itsas

oare

nge

rtut

asun

akbiz

tanle

enbiz

imod

uan

bizim

odua

ndu

ener

agina

.lab

urre

naz

terk

etak

.id

entif

ikatz

ea.

DEK

OH

ERRI

AK

duen

erag

inaz k

ontu

rara

ztea

.

5.—

UR

GEZ

A,

•Itsa

soko

ura

ket

aiba

ikoak

,dag

oen

lekua

ren

arab

era,

prop

ietat

e•U

r gez

aet

aga

ziabe

reizt

en•B

ehak

eta

•Nor

bera

ren

uste

akU

RG

AZI

Aet

adiso

lbatu

tako

subs

tant

ziade

sber

dinak

dituz

tela

egiaz

tatz

ea.

ditu

zten

ezau

garr

iak.

•Esp

erim

enta

zioa.

egiaz

tatz

eko

inter

esa.

•Met

odo

zient

ifikoa

erab

iltze

noh

itzea

.

6.—

ZER

EMAT

EN•G

izakio

ntza

t itsa

soa

balia

bide

balio

tsua

dela

kont

urat

zea.

•Itsa

soko

balia

bidea

k.•H

ausn

arke

ta.

•Itsa

sert

zeko

DIG

UIT

SASO

AK?

•Itsa

soa

kont

serb

atu

eta

zaind

u be

harr

az ja

betz

ea.

•Hor

ma

irudi

aet

aek

osist

ema

balia

bide

taula

orok

orra

egite

a.gis

aba

lioes

tea.

7.—

TXA

NG

OA

•Kos

tald

eaz g

ozat

zea,

baina

erre

spet

atuz

.•H

onda

rtza

ekos

istem

a.•L

anda

lana:

•Bild

umaz

aleke

riare

net

aH

ON

DA

RTZA

RA•H

onda

rtza

ekos

istem

aren

ezau

garr

ieta

elem

entu

bat

zuk

•Hon

dakin

ak.

sent

imen

enbid

ezho

ndar

tzet

anho

nda-

hond

artz

etan

bert

anez

agut

zea.

haut

emat

ea.

kinak

met

atze

aren

•Sor

men

aga

ratz

ea.

•Jol

asa.

aurr

ean

sent

ikort

zea.

•Beh

aket

aet

a se

ntim

enen

bidez

dat

uak

haut

emat

eko

•Hau

snar

keta

eta

•Ing

urua

erre

spet

a-ah

almen

aga

ratz

ea.

ondo

rioak

ater

atze

a.tz

eare

nald

eko

•Itsa

sert

z ing

urun

ean

egite

ndi

ren

gehie

giker

iakez

agut

zea

eta

jarre

rape

rtso

nala.

horie

nau

rrea

n se

ntiko

rtze

a.Ba

tikba

t bild

umaz

aleke

riaet

aho

ndak

inen

met

aket

a.•H

onda

rtza

nho

ndak

inen

eta

zabo

rren

met

aket

akda

kart

zan

arris

kuak

ezag

utze

aet

aob

jektu

hor

ieklek

u eg

okiet

anjar

tzen

ohitz

ea.



A.8


L A B U R P E N TA U L AJA

RD

UER

AB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

8.—

ITSA

SOA

REN

•Itsa

s eko

siste

ma

nolak

oade

net

abe

rtan

zer a

urki

•Iza

kibiz

idun

enba

rieta

teak

:•E

redu

aker

aikitz

ea.

•Lan

kidet

za.

HO

ND

OA

deza

kegu

njak

itea.

fauna

eta

flora

.•I

tsaso

koiza

kibiz

idun

ak•I

kasle

en so

rmen

aet

alan

kidet

zaah

almen

aga

ratz

ea.

ezag

utze

kojak

in-m

ina.

•Itsa

soko

izaki

bizid

unak

ezag

utze

koku

riosit

atea

pizte

a.

9.—

ARR

AN

TZA

-•A

rran

tza

arru

ntar

enet

age

hiegiz

koar

rant

zare

nar

teko

•Arr

antz

arak

oar

auak

.•J

olas

a.•I

tsas b

aliab

idea

ker

res-

REN

JOLA

SAald

ea u

lertz

ea.

•Bab

estu

tako

espe

zieak

.pe

tatz

eaet

a•I

tsas f

auna

neur

rieg

okian

usti

atu

beha

rrek

oba

liabid

eko

ntse

rbat

zea.

balio

tsua

dela

jabet

zea.

10.—

NEL

DI

•Itsa

s fau

naet

aflo

rare

kiko

afekt

ibita

tea

area

gotz

ea.

•Itsa

s ing

urun

eare

ngiz

a•I

puina

:Tes

tu e

tairu

dien

•Itsa

s bali

abid

eak

IZU

RDEA

•Zen

bait

giza

jardu

era

itsas

oare

ntza

t eta

itsas

faun

aren

tzat

er

abile

rak.

iruzk

inaet

aer

resp

etat

zea

eta

kalte

garr

iakdi

rela

ohar

tzea

.•E

rabil

era

oker

rek

sort

utak

oha

usna

rket

a.ko

ntse

rbat

zea.

•Itsa

s eta

itsas

ertz

ingu

rune

arek

iko za

inket

aet

aer

resp

etu

erag

inak

jarre

raga

ratz

ea.

11.—

ORA

INA

SKO

•Unit

atea

nika

sitak

oed

ukik

ontz

eptu

alak

eta

balio

ak•U

nitat

ean

landu

tako

•Gald

eren

etaa

diera

zpen

•Nor

bera

ren

DA

KIT

KOST

AL-

berr

ikuste

a.ed

ukien

mult

zoa.

artis

tikoa

ren

eta

kom

unika

zioah

alme-

DEA

RIBU

RUZ

•Unit

atea

neg

indak

olan

aren

emait

zak

norb

erak

ebalu

atze

a.id

atziz

koar

enbid

ezko

nean

konf

iantz

a.•B

izita

koa

adier

azte

aet

agu

ztien

arte

anhit

z egit

ea.

sinte

sia.

•Tald

eare

n ule

rtze

ko•E

ginda

kolan

arek

ingu

stura

gera

tzea

.m

odua

kon

artz

ea.

•Esp

erien

tzia

ezag

utze

raem

atea

.

12.—

KOST

ALD

EARI

•Unit

atea

nko

stald

eing

urun

eaer

resp

etat

zeko

eta

zaint

zeko

•Ing

urun

eare

kiko

erre

spe-

•Hau

snar

keta

.•I

tsase

rtze

koek

osist

ema

BURU

ZKO

HO

RMA

jorr

atu

dire

nba

lioak

send

otze

a.tu

zko

erab

ilera

ket

a•A

dier

azpe

npla

stiko

a.ba

lioes

tea.

IRU

DIA

•Tald

elan

ean

aritz

enoh

itzea

.er

abile

raer

asot

zaile

ak.

•Ide

ntifik

azio

a.•L

ankid

etza

.•B

urut

utak

oes

perie

ntzia

ren

berr

iem

atea

.Ta

lde

lanea

nar

itzea

.•E

sper

ientz

ienko

mun

i-ka

zioa:

kom

unika

ziora

kobid

ea.



88

JARDUEREN PROGRAMA - LEHEN HEZKUNTZAKO 1.ZIKLOAB

2. jarduera—JOLAS BAT, IPUIN BAT ETA ABESTI BAT

IITTSSAASSOONNTTZZ II BBAATTEENN (abestia)

Itsasontzi baten, Euskal Herritik kanporanaramate eta ez dakit nora (BIS)

Agur nere ama laztan goxoari, agur nere maite politari;ez egin negar, etorriko naiz, egunen baten pozezkantari (BIS)


Agur senideak, agur lagunari, agur Euskal Herri osoari;ez egin negar, etorriko naiz, egunen baten pozezkantari (BIS)


Agur nere ama laztan goxoari, agur nere maite poli-tari; ez egin negar, etorriko naiz, egunen baten pozezkantari (BIS)

Neldi izurdea naizeta zuekin ibilikonaiz itsasoari etakostaldeari buruzkogauza asko ikastenditugun bitartean.

Hasteko, zeriruditzen zaizue

abesti bat kantatzea?Gero ipuin bat

irakurriko dugu eta lurra, itsasoa etakostaldea jolaseanere ibiliko gara.



89

JARDUEREN PROGRAMA - LEHEN HEZKUNTZAKO 1.ZIKLOA B


Agur senideak, agur lagunari, agur Euskal Herria osoariez egin negar, etorriko naiz, egunen baten pozezkantari (BIS)

Gora Euskal Herri Gora Euskal HerriGora Euskal Herriari !



90



PPOORRTTUUAANN(Angela C. Ionescuren Txo, itsasmutila kontakizunarenzatia)

Berez Iñaki izena zuen, baina portuan Txo deitzen zio-ten. Txo: itsasmutila. Betidanik deitu zioten horrela,baita lehen aldiz itsasoratu aurretik ere, berak beti esa-ten baitzuen txo izan nahi zuela. Itsasmutila izannahi zuela, alegia.

Hamalau urte zituen, aurpegia oreztaz betea, ilea betinahasia eta munduko portu guztietako mutilik bizko-rrena zen. Beti galtza urdinak eta kamiseta zuri-ur-dina jantzita ibiltzen zen.

Txok betidanik nahi izan zuen itsasontzi bateanarrantzara joan eta, horregatik, txiki-txikitatik portu-ra joaten zen, arrantza ontziak irteten ikustera. Or-duak eta orduak ematen zituen marinelei begira, itsa-sontzietan gauzak nola kargatzen zituzten, nolajasotzen zituzten gero beitatzeko erabiliko zituztenarrain txiki biziak, guztiak nola igotzen ziren itsason-tzi gainera, nola ibiltzen ziren lanpetuta ontziarenbizkar gainean, nola jotzen zuen itsasontziaren sire-nak –hiri guztian entzuten zen marrua– eta nola,mantso-mantso, itsasontzia portutik irten eta itsasoangaltzen zen.

Orduan, Txok kaitik alde egiten zuen eta portuan ibil-tzen zen alde batetik bestera, hau ikusi eta hura begi-ra, guztia usainduz, eta ahal izanez gero, ukituz ere bai.



91



–Noiz itsasontziratuko haiz, Txo? –oihu egiten ziotenitsasoratu ez ziren arrantzaleek.

Txok bizkarrari eragiten zion.

–Eramaten nautenean –esaten zuen.

–Etor hadi sardinak jatera, Txo –deitzen zioten.

Eta han joaten zen Txo sardina freskoak jatera. Sardi-nei itsas usaina zerien eta emakumeek erretzen zi-tuzten parrila handietan, beti ke artean.

–Joango haiz, motel, joango haiz ! –esaten zioten ba-rrezka marinelek. Eta Txok burua astintzen zuen, ko-petilun.

–Hum! –baino ez zuen erantzuten, besterik ez.

Goiz batean Jose Manuel hurbildu zitzaion, Ama Birji-na itsasontziko patroia, portuko arrantzalerik onena.Iritsi berria zen itsasontzi batetik sardinak deskargatzenari ziren eta Txo haiei begira ari zen.

–Zer, Txo, etorriko al haiz gurekin?

–Nora? –galde egin zuen Txok, itsas barraskilo bat itsa-sora botaz eta uretara nola erortzen zen begira.

–Bakailaotara, Islandiara.

–Bakailaotara, Islandiara? Ni? –eta Txoren masailak go-rritu egin ziren eta begiak dir-dir jarri zitzaizkion–.Benetan ari al zara?

–Bai gizona! –erantzun zuen Jose Manuelek, barrezka–.Ez al duk ba nahi?


–Uuuuuu! –oihu egin zuen Txok eta korrika alde eginzuen etxera.

Egia zen, bai: mundu guztiko portuetako mutilik biz-korrena zen. Inork ez zuen hark bezain azkar korri-ka egiten. Kai erdian gelditu eta oihu egin zuen:

–Eta noiz irtengo gara?

–Bihar, egunsentiarekin batera –oihu egin zuen JoseManuelek, oraindik ere barrezka.

Hemen duzu Txo portuan, Islandiara eramango duenitsasontziaren ondoan.

Marrazkia koloreztatu eta gero horri buruz hitz egingodugu.


92





93


3. jarduera—IKUSI-MAKUSI KOSTALDEAN

Ikusi-makusi, gauza bat, gauzabat hasten dena I-z. Portuetanegoten da eta argi egiten du,itsasontziak ez galtzeko eta

harkaitzik ez jotzeko.

Ikusi-makusi, gauza bat, gauza bat hasten dena Hon . Seguru-seguru

noizbait jolastu duzuela gauzahorrekin hondartzan.


Lotu marrazki bakoitza dagokion esaldiarekin:

Barrualdeko Kostaldeko herri bat da herri bat da

Idatzi zure eskualde edo herrialdeko herri edo hiri ba-tzuen izena:

Kostaldean: ......................................................................................................

Barrualdean: ...............................................................................................


94

4. jarduera—KOSTALDEKO HERRIAK, BARRUALDEKO HERRIAK




95


4. jarduera—KOSTALDEKO HERRIAK, BARRUALDEKO HERRIAK

IÑAKI .............................. bizi da.

CARMEN ........................ bizi da. CARLOS ......................... bizi da.

AMAIA ..................... bizi da.

OIHANE ......................... bizi da.

Gure herrianjende askoarrantzanaritzen da.Beste batzuk,

berriz,marinelakdira. Beste

lagun batzuekportuan lanegiten dute.

Ni bizi naizenherrian udan berohandia egiten dueta ureztatzeko tutu

malguarekinfreskatzen gara.Neguan, berriz,

sarritan egiten duelurra eta tximinia

pizten dugu.

Udan jendeasko etortzen

da gureherrira,eguzkitanjartzera,

bainatzeraeta kirolakegitera(adibidezsurfa)

Gure herriannormalean ez duegiten ez hotz

handirik, ez berohandirik, baina euri

asko egiten du.Esaten dutenez, euriasko egiteko arrazoinagusiak bi dira:Bizkaiko itsasotikhurbil egotea eta

inguruko mendiak.

Gure herrian jende gehienakanimaliak eta baratzeak ditu.

Gure sendiak, adibidez, oiloak etauntxiak ditu. Astean behin

azokara jaisten gara, arrautzaksaltzera.



96

5. jarduera—UR GEZA, UR GAZIA


AA PPUUNNTTUUAA ..

Zure ustez, itsasoko ura eta ibaikoa berdinak al dira?

......................................................................................................................................................

Ikus dezagun ea hori horrela den:

Zein koloretakoa da?

...................................................

...................................................

Zeren zaporea du?

...................................................

...................................................

Zein koloretakoa da?

...................................................

...................................................

Zeren zaporea du?

...................................................

...................................................

Orain, erantzun berriz ere: berdinak al dira ibaikoura eta itsasokoa? Zergatik?

......................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................



97


5. jarduera—UR GEZA, UR GAZIA

BB PPUUNNTTUUAA

Zure ustez, non da errazagoa ur gainean egotea: itsa-soan ala ibaian?

......................................................................................................................................................

Ikus dezagun, ea hori horrela den:

Non erortzen daharrautza mantsoago?(Jarri gurutzeaazpialdean)

Orain, erantzun berriz ere: non izango da errazagour gainean egotea, itsasoan ala ibaian? Zergatik?

......................................................................................................................................................



98


6. jarduera—ZER EMATEN DIGU ITSASOAK?



99





B JARDUEREN PROGRAMA - LEHEN HEZKUNTZAKO 1.ZIKLOA

100




101


7. jarduera—TXANGOA HONDARTZARA

Maskorra Luma Itsas Izarra

Harria karramarroa Alga

Antxeta eta Kaioa Adarra Itsas Kurkuilua

EELLEEMMEENNTTUU NNAATTUURRAALLAAKK



102


7. jarduera—TXANGOA HONDARTZARA

Zigarrokinak Freskagarri potea Poltsak

Izozki makiltxoak kristalezko botila Fruta-azalak

Sokak Plastikozko poltsak Plastikozko uztaiak

EELLEEMMEENNTTUU AARRTT IIFF IIZZ IIAALLAAKK



103


9. jarduera—ARRANTZAREN JOLASA

Sardina Sardina

Legatza

Legatza



104


9. jarduera—ARRANTZAREN JOLASA

Izurdea



105


10. jarduera—NELDI IZURDEA

Bai gustura nagoela kostaldekoherritxo honetan! Nire sendiaeta lagun batzuk hemendik ger-tu bizi dira, baina ez dira hur-biltzen kostaldera. Nik, ordea, txi-ki-txikitatik txangoak egin izanditut hondartzetara eta portueta-ra. Egun batean, duela hilabetegutxi, irtenaldia luzatzea etahainbeste maite dudan herri ho-netan geratzea erabaki nuen.Gainera, ikaragarri gustatzenzait sasoi hau, bero egiten baitueta haurrek jolasteko denboragehiago baitute. Izan ere, eskolakoklaseak bukatu zaizkie eta egu-nak luzeagoak izaten dira.

Ezagutzen dut Alexen aita. Ma-rinela da eta itsasontzi handi-handi batean lan egiten du,merkantziak garraiatzen.Behin baino gehiagotan ikusiizan dugu nire familiak etanik, urrunera joateko portutikirteten ari zela.

Hara ! Hemendik hiru ume ikusten ditut. Ezagutzen ditut gainera,herrikoak dira-eta. Ia egunero hondartzara etortzen dira, jolastera,bainatzera eta kirola egitera. Kaira eta harkaitzetara ere joaten dira.Ziur aski ez ziren konturatuko, baina ederki ikasi ditut hiruren ize-nak: Izaskun, Jokin eta Alex.



106



Eta gauza gehiago ere badakit.Adibidez, hiru lagunei Izasku-nen eta Jokinen aitak irakatsidiela arrantzan. Baina ez diraoso abilak, ez horixe. Hobe ho-rrela, niretzat arrain gehiagogeratuko da-eta !

Izaskun eta Jokin anai-arre-bak dira. Beren ama eta Ale-xen ama lagunak dira. Biamek arraina saltzen lan egi-ten dute. Udan lonjan bertansaltzen dute, portuan.



107



Izurde guztiok oso jolastiak garaeta ni, gaztetxoa naizenez, arejolastiagoa. Niri gehien gusta-tzen zaidana umeekin jolasteada. Oso ongi konpontzen naizumeekin, beren hizkuntzaikasi dudalako eta... beno, ustedut umeek ere nirea zertxobaitulertzen dutela.Jolasteko gehien atsegin dugunlekua gaztelu hondarren lur-muturra da.

Ikusten duzuen bezala, hemengustura ibiltzen naiz. Uranahikoa garbi eta lasai dago.Jakiak eta lagunak baditut.Denboraldi batean hemen gel-dituko naizela uste dut.



108



Piii ! Poooo ! Zer izango da zarathori? Ur gainera irtengo naiz,zer den begiratzera. Hortik da-tor, errepidetik. Zenbat autodauden! Guztiak herrira eto-rriko ote dira? Ez da posible,herrian ez da sartzen-etahainbeste jende.

Ba bai. Hara non datozen guz-tiak. baina zer da hau ! Sardi-nak latan bezala daude-eta,estu-estu, eguzkitan !Bani hemen geldituko naiz, urfreskotan.



109

JARDUEREN PROGRAMA - LEHEN HEZKUNTZAKO 1.ZIKLOA


B

Hobeto hondartzatik urruntzenbanaiz. gainera, hemengo urazikinkeriaz betetzen hasitadago. Uste dut zikinkeriarenbat irentsi dudala. A zernazka !Neldi, nekatuta eta tripakominez, moilara doa lotara, hurrengo eguna arte. Esnatu-takoan goseak dago eta jakirenbaten bila dabil baina...

Brrroooom! Lagundu, lagundu ! Ai, nirebelarriak ! Hau bai zarata ja-sangaitza. Zein ari da hain-besteko zarata ateratzen? Oh !Uretako motorrak dira. Zarataatera eta gainera ura zizkin-tzen dute. Baina, baina... zerikusten dute nire begiek? Mo-tor horretan doana... nire la-gunen ama da-eta, eta atze-raxeago Izaskun doa. Izaskun,kontuz ibili, harrapatu egingonauzue-eta !



110



Zenbat arrain hilda ! Zer gertatuko zitzaien? Seguru urazikin-zikin egoteagatik dela.

Ba jatekorik gabe, ura zizkin-duta eta belarriko mina ema-ten didan hainbesteko zarata-rekin, hemen ez dagobizitzerik. Arratsaldean bertanitsas zabalera joango naiz. Bai-na joan aurretik nire laguneiagur esango diet. Seguru gazte-luaren lurmuturrean egongodirela.Neldi lagunei agur esan etakostaldetik urrundu egin da,itsas zabalera.



111



Ordubetean ibili eta ibili ondo-ren, Neldik arrain sarda batikusi du urrutian eta haran-tza doa.Eskerrak, azkenean jateko zer-bait! Banoa azkar tripakadaeder bat jatera. Baina, zer dahau? Sare bat ! Ai, kateatuta ge-ratu naiz !

Neldi zaurituta dago. Begiakitxi eta ur azaletik datozenahots batzuk entzun ditu.– Begira, izurde bat. Jo etaakaba dezagun, horrela ez dugure arrantzarik jango-eta.– Ez, askatu egingo dugu. Berak ere jateko eskubidea dauka, eta gainera zaurituegin da gure sarean kateatuta.– Beno, nahi duzun bezala.




112

Libre utzi naute behintzat, baina zaurituta nago. Sareaklepoan zauritu egin nau. Osoahul nago, laster gaua izangoda. Ez naiz ezer egiteko gauza.Itsaslasterrak eramaten utzikonaiz.

Neldi harrapatu eta gero askatuduten arrantzaleak porturairitsi dira. Itsasoan izurdeare-kin gertatutakoa kontatu dute.Umeen amek gertatutakoa ja-kin eta berehala umeei konta-tu diete. Hurrengo eguneanNeldiren bila irtetea erabakidute umeeek.Gauean itsaslasterrak izurdeagazteluaren lurmutur alderaeraman dute.





113

B

Badira ordu batzuk itsasoan eguna argitu duela eta eguzkiaberotzen hasia da. Horrexek esnatudu izurdea.Uf ! Hau mina! Zauria ez daukatbatere ongi ! Begiak ezin ditut za-baldu ere egin! Hain nekatutanago ! Oraindik uste dut ametse-tan nagoela, umeen ahotsak en-tzuten ditut-eta.– Azkenean aurkitu zaitugu,Neldi !Alex entzun dut hizketan. Begiakirekitzea lortu dut eta Izaskun,Jokin eta Alex dauzkat begira. Le-


Baina entzuten diedan bitarte-an ortzemugara begiratu eta...Zer da hori? Nire anai-arrebanagusiak dira-eta ! Han ikustenditut urrutian, saltoka, eta ba-datoz.– Anai-arrebok ! Hau poza !Pena hartzen dut lagunak uz-teagatik, baina zuekin joangonaiz. Beste leku bat bilatu be-har dugu bizitzeko, hau bainogarbiagoa eta lasaiagoa.

poa sendatzen ari zaizkit.– Kostalde guztian ibili gara zure bila, bizikletetan –esan dit Jokin txi-kiak–. Oso azkar gindoazen eta erori egin naiz. Nik ere min hartudut. Begira ! –esan dit, belaun minberatua erakustearekin batera.– Ez zaitez joan, Neldi. Gera zaitez, geuk zainduko zaitugu-eta –esandit Izaskunek.





114

– Agur, lagunok, agur. Agur,zaindu ezazue itsasoa... etahondartza... eta portua. Zainduitsasoa ! Zaindu itsasoa !...

Urrutiratzean, Neldik zerapentsatzen du: Ulertuko otezuten Alexek, Izaskunek etaJokinek zer esan nahi nien?

Haurrak oso mantso datoz etxe-ra, bizikletetan. Gustura daude,izurdea bizirik aurkitu dutela-ko, baina aldi berean goibel erebai, aurrerantzean ezingo di-relako elkarrekin jolastu.– Itzuliko al da? –galdetu dieJokinek bere lagunei.– Beharbada bai – erantzundio Alexek.– Itsasoa zaintzen badugu, garbimantentzen badugu eta saree-kin kontuz ibiltzen bagara, or-duan bai, itzuliko da –eran-tzun du Izaskunek, oso seguru.


115



PPEENNTTSSAATTZZEEKKOO ::

Izurdeak adimen azkarreko animaliak dira eta gaine-ra lagunkoiak. Ipuinean ere Neldik berehala egin zi-tuen lagunak kostaldean.

) Zer gustatzen zitzaion egitea Neldiri?

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

) Baina Neldik beste leku batera joan behar izanzuen bizitzera. Gogoratzen al duzu zergatik? Zeinarazo zituen kostaldean bizitzeko?

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

) Zer gertatu zitzaion Neldiri itsas barrenera zihoa-la?

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

) Zure ustez, ulertu al zuten Jokinek, Izaskunek etaAlexek Neldik esan ziena?

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

) Zer egin dezakegu itsas animaliak gure kostaldeangustura bizi daitezen?

...........................................................................................................................................

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

BJARDUEREN PROGRAMA - LEHEN HEZKUNTZAKO 1.ZIKLOA


116



11. jarduera—ORAIN ASKO DAKIT KOSTALDEARI BURUZ

Ziur aski orain lehen baino gauza gehiago jakingo di-tuzu kostaldeari buruz. Hona hemen orain arte ikasidituzun gauza batzuk. Jarri gurutzea dakizkizunei.

pp Badakit itsasoari buruzko abesti bat kantatzen.

pp Itsas animalia asko ezagutzen ditut.

pp Badakit itsasoko ura eta ibaikoa desberdinak direla.

pp Badakit zer eskaintzen digun itsasoak.

pp Badakit hondartzan ongi pasatzen, baina hondar-tza zikindu gabe.

pp Badakit kartoi mehez itsas animaliak eta landare-ak egiten.

pp Badakit arrastoekin hondarretan marrazkiak egi-ten.

pp Badakit kostaldeko herrien eta barrualdeko herrienartean zein alde dagoen.

pp Badakit zer egin behar den izurdeak gure kostal-dean gustura bizi daitezen.

pp Badakit zer egin behar den arrainkumeekin.

Neldi izurdea gurekin ibili da egunotan. Gustura ja-kingo luke zuek nola ibili zareten kostaldeari buruzkogauzak ikasten. Bidaliko al dizkiogu marrazki eta gu-tun bat?

B


117


12. jarduera—KOSTALDEARI BURUZKO HORMA IRUDIA



118




B


119





Unitate DidaktikoaLehen Hezkuntzako Bigarren Zikloa

KOSTALDEAULERTU

6528 Azterkosta Ä Libro Ziklo 2 28/1/04 13:36 Página 121


IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Eskema kontzeptuala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Helburu orokorrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Orientabide Didaktikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Ebaluaziorako Orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Jarduerak eta Curriculumarekiko lotura . . . . . . . 131

Curriculum arloarekiko lotura . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Curriculum edukiekiko lotura . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

Jardueren deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

Laburpen taula. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

IKASLEENTZAKO MATERIALAJardueren programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

A.

1

2

3

4

5

6

7

8

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AK

OM

AT

ER

IAL

A

Lehen Hezkuntzako

Bigarren Zikloa

KOSTALDEA ULERTU


K O S TA L D E A U L E R T U

125

A.1E S K E M A KO N T Z E P T UA L A

AZTERGAIAK ERABILIERAK ETA ONDORIOAK AZAROAK IRTENBIDEAK

L E H E N H E Z K U N T Z A - B I G A R R E N Z I K L O A

• Itsasertzeko paisaia-ren ezaugarriak.

• Material garraioaibaietatik itsasora.

• Itsasoaren gazitasu-na.

• Hondarraren jato-rria.

• Olatuen eraketa.

• Izaki bizidunak nolamoldatzen diren bizidiren ingurunera.

• Itsasoko eta itsaser-tzeko flora eta fau-na.

• Euskal Herriko kos-taldeko geografiakarrantzaren historia-rekiko duen lotura.

• Portuak: portu motak,portuetako jarduerak,funtzionamendua.

• Arrantza historian ze-har Euskal Herrikokostaldean:— Bizimodua.— Arrantzarako tres-

nak.— Kofradiak.— Balearen arrantza.— Lehen arrantzatu

izan diren espezie-ak eta orain arran-tzatzen direnak.

• Arrantzaren gauregungo egoera.

• Itsasoa bizimodu: pira-tak, marinelak eta ba-lea arrantzaleak.

• Kostaldeko turismoa.

• Habitat naturalen de-gradazioa.

• Arrantzatik bizitzea:bizimodu horren izae-ra gogorra eta zailta-sunak.

• Gehiegizko arrantzaegitea. Espezieen desa-gerpena edo urritzea.

• Turismoaren eraginaitsasertzeko ekosiste-man.

• Itsasoaren eta kostal-dearen kutsadura: isur-ketak, zaratak, kea,hondakinak.

• Itsasertzeko ekosiste-maren ezagutza etaikerketa.

• Itsas ingurunearentzatkaltegarriak ez direnarrantza moduak era-biltzea.

• Itsasertzeko flora etafauna habitat naturalenkontserbazioa.

• Turismo informatuaeta kostaldeko inguru-nearekiko errespetuaadierazten duena.

• Itsasoa eta kostaldeazaindu eta kontserba-tzeko jarrera.



126 L E H E N H E Z K U N T Z A - B I G A R R E N Z I K L O A


p Kostaldeko elementuen artean dagoen harrema-na ulertzea, eta baita kostaldearen eta gizakiarenartekoa ere. Gizakiak itsas eta itsasertzeko eko-sistemez egiten dituen erabilerak aztertzea.

p Gizakiaren jarduerak eraginda, ikasleentzat hur-bilekoak diren eraginei buruz hausnartzea.

p Kostaldeko naturaz gozatzea, eta natura erres-petatzeko eta zaintzeko jarrera izatea.

p Izaki bizidunen eta horiek bizi diren lekuarenarteko harremana ulertzea, eta espezieek ingu-runera moldatzeko dituzten hainbat mekanis-moz jabetzea.

p Irudimena, sormena eta adierazmena garatzea.

p Ikasleen arteko lankidetza sustatzea, eta taldelanean hastea.

p Testuak interpretatzen ikastea, eta mintzamene-an eta idazmenean trebatzea.


p Izaki bizidunen eta horiek itsasertzeko ekosiste-man duten bizilekuaren arteko harremana.

p Fenomeno geologikoak: hondarra, itsasoko ga-tza, materialen garraioa ibaietatik itsasora.

p Itsasoko fenomenoak: olatuak.

p Arrantza historian zehar.

p Itsasertzeko ekosistema bizimodu edota baliabi-de gisa.

p Itsasoari lotutako Euskal Herriaren historia.

p Itsasoaren gehiegizko ustiapena.

p Espezieen desagerpena.

p Itsasoaren kutsadura.

p Turismoaren eragina.

PROZEDURAK

p Jolasak.

p Irudimena eta sormena erabiltzea.

p Talde lana.

p Landa-lana: behaketa, datu bilketa eta ondorioakateratzea.

p Esperimentazioa.

p Adierazmen mota ezberdinak.

p Ipuin edo istorio elkarreragileak.

p Testu, irudi eta grafikoen interpretazioa.


p Itsasertzeko ekosistema ezagutzeko eta ikertze-ko interesa.

p Natura aisialdirako baliabide moduan gozatzea,baina errespetatuz.

p Ikasleen arteko lankidetza.

p Itsasertzeko ekosistema gizakiarentzako beha-rrezko baliabide gisa balioestea.

p Gehiegizko ustiapenari eta espezieen desager-penari buruzko kontzientziazioa.

p Gizakiaren hainbat jarduera egokiak ala desego-kiak diren eztabaidatzea.

p Prozesuan zehar ikasitakoa eta izandako jarreraaldaketak ezagutarazteko interesa.

A.3 E D U K I A K



O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K

127L E H E N H E Z K U N T Z A - B I G A R R E N Z I K L O A

A.4

Unitate honen helburu nagusia ikasleei itsasertzekoingurunea ezagutzeko eta aztertzeko nahia piztea da,eta, horrekin batera, itsasertza osatzen duten ele-mentuen arteko harremanez ohar daitezen laguntzea.Bereziki, izaki bizidunen eta bizi diren ingurunearenarteko harremanak azpimarratzen dira; eta baita kos-taldearen eta gizakiaren arteko harremanak ere, ha-rreman horrek dakartzan ondorioekin.

Unitateak hamabost jarduera ditu. Jarduerek materialmalgua izan nahi dute, irakasle bakoitzak eskolakoegoeraren arabera egokituz erabil ditzan. Hori erraz-teko, jarraian agertzen den koadroan ikonoen bidezadierazi da jarduera bakoitzaren helburu nagusia edonagusiak zeintzuk diren:


1.— ALTXORRAREN BILA URPEAN

2.— KOSTALDEARI ETA ITSASOARI BURUZKO IGARKIZUNAK

3.— ZER DAGO ITSASOAN?

4.— OLATUAK ETA HONDARRA

5.— NOLAKOAK GARA KOSTALDEAN BIZI GAREN IZAKIAK?

6.— NON BIZI DIRA?

7.— PORTURA BISITA

8.— ARRANTZAREN HISTORIA

9.— ABENTURA ITSASOAN ORAIN DELA 400 URTE

10.— BADATOZ TURISTAK!

11.— EGIN EZAZU TURISMO EGOKIA!

12.— NOLA ZIKINTZEN DA ITSASOA?

13.— ITSASOA ETA KOSTALDEA ZAINTZEKO DEKALOGOA

14.— BERRIRO ALTXORRAREN BILA

15.— JAKIN DEZATELA!




A.4 O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K


Ikono hori daramaten jardueren helburuaikasleei gaiarekiko interesa piztea eta gaiariburuz dituzten ideiak adierazten laguntzeadira. .

ULERMENA

Ikono hori dute ikaslearen ezagutzak handi-tzeko eta gertaerak, kontzeptuak, printzi-pioak eta prozesuak ulertzeko helburua du-ten jarduerek.

KONTZIENTZIAZIOA

Ikono hori daramaten jardueren helburuaitsasertzeko inguruneari buruz sentikortzeaeta horren inguruan dauden arazoez ohar-tzea da; eta arazoei irtenbideak edo alter-natibak bilatzera bultzatzea, eta baita ohitu-rak eta jarrerak aldatzera ere.

PARTE-HARTZEA, SINTESIA,KOMUNIKAZIOA

Ikono hori daramaten jardueren helburuaikasitakoaren sintesia eta finkapena erraz-tea, itsasertzeko ingurunearen aldeko ekin-tza positiboetan parte-hartzea sustatzea etaikasleari izan dituen esperientziak –ikasita-koa eta bizi izandakoa- bere ingurune hurbi-lean komunikatzeko aukera ematea da.

Unitate honetarako metodologia konstruktibista etaparte-hartzailea proposatzen da. Helburua ikasleakjardutea da, egindakoaren bidez ulertu eta ohiturak,jarrerak eta pentsamoldeak alda ditzan. Prozesu horihasteko garrantzitsua da abiapuntutzat ikasleen be-raien ideiak hartzea eta, une oro, jardueren helburua

eta, oro har, unitatearena zein den, modu errazean,adieraztea. Ikasleak zertarako ari den lanean jakin be-har du, lan hori esanguratsua izan dakion.

Jarduera bakoitza “egitea” ez ezik, ulertzeko eta ja-rrera aldatzeko beharrezkoa da iruzkinetarako, ezta-baidarako eta hausnarketarako unea. Izan ere, gaiaesku artean izateak ez du esan nahi ezagutza berriakbeti hartzen direnik. Ezagutzak harrarazi egin beharzaizkie eta horretarako ikasleak gaitasun guztiak era-biltzera bultzatu behar dira.

Ikasleei ondorioak ateratzeko, edo konpromisorenbat hartzeko eskatzen zaienean, bereziki saiatu be-harko da eguneroko bizitzan egiten den zerbait izandadin, hau da, eurentzat begi bistakoa izan dadin. Ho-rrela, lehen adierazi dugun aldaketa ematea errazagoaizango da.

Jardueren iraupenari dagokionez, 60’ minututik gora-koak zatituta daude, eskolan ohikoak diren denboratarteetan egiteko aukera izateko.

Unitate honetako jarduerak egiteko prozedura motaugari proposatzen dira, ikasleentzat atseginak izandaitezen: jolasak, behaketa, esperimentazioa, kontaki-zunak, idazmena, muralak, dekalogoa egitea eta abar.Jarduera askotan beharrezkoa da talde lana.Azterkos-tako Lehen Hezkuntzako lehen zikloko lehenengounitatean ikasleen arteko lankidetza garatu beharradagoela azpimarratzen da. Lehen Hezkuntzako biga-rren zikloko unitate honetan bide hori pixka batgehiago jorratu nahi da.Talde lanean aritzea batzuetanzaila izaten da, eta ikasleek irakaslearen beharra iza-ten dute gidatzeko eta aholkatzeko. Baina eskolatzeprozesuaren amaieran ikasleek elkarrizketan aritzeko,iritziak alderatzeko eta akordioetara iristeko gaitasu-na izatea lortu nahi bada, beharrezkoa da lehenengourteetatik horretarako oinarriak jartzea.

Azkenik, gomendio batzuk emango ditugu. Interesga-rria izan daiteke zenbait museo bisitatzea, adibidezBermeoko Arrantzalearen Museoa, Donostiako OntziMuseoa eta baita Bilboko Museo Historiko eta Etno-grafikoak arrantzari buruz duen gela; izan ere, arran-tzak historian izandako bilakaerari buruzkoak baitiraeta gai hori unitate honetan lantzen da.




A.4O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA K

Marrazki bizidunen pelikula bat ere gomendatzen di-zuegu, autonomi erkidegoan egindakoa eta EuskoJaurlaritzak diruz lagundu duena: Ipar haizearen kon-daira. Pelikula horretan balearen arrantza kontatzen

da era atseginean. Gainera istorioan zehar kultura ar-teko harremanen balioa eta sexuen arteko berdinta-suna ere adierazten dira. Pelikula hori euskaraz nahizgazteleraz eskura daiteke.


Ebaluazioa funtsezko atala da edozein prozesutan–hezkuntzakoa izan ala ez–,prozesua berrikusteko etaetengabe hobetzeko bidea ematen duelako.

Hezkuntza prozesuan adierazitako helburuak bete-tzerakoan hainbat faktorek eragiten dute: metodolo-giaren eta jardueren egokitasuna, irakaslearen jokae-rak, ingurunearen eragina, behar adina denbora izatea,proposatutako helburuak taldearen ezaugarriei egoki-tu izana eta abar. Ebaluazioak prozesu horretako ele-mentu guztien hausnarketa kritikoa izan behar du.

Beste alde batetik,prestakuntzazko ebaluazioa ezin daaldian behin egiten den zerbait izan; aitzitik jarduerasistematikoa izan behar du, eta irakaskuntza/ ikas-kuntza prozesuan integratuta egon. Horrela izango daeraginkorra, hutsuneak antzematen baititu prozesuanzehar berehala irtenbidea emateko. Eta diagnosi,orientabide eta motibazio funtzioak ere baditu, ikas-ketan zehar lortzen diren aurrerapenak antzematenbaititu. Etengabeko ebaluazio hori errazteko unitatedidaktiko honetako jarduera guztien deskribapen ata-lean hainbat ebaluazio irizpide adierazi dira, jarduerahorien berariazko helburuak zein mailatan lortu direnjakiteko.

Prestakuntzazko ebaluazioak, ordea, ez ditu bazter-tzen hasierako eta amaierako ebaluazioak. Hasierakoebaluazioa ezinbestekoa da abiapuntuko egoera eza-

gutzeko: ikasleen ezagutzak, esperientziak, jarrerak,trebetasunak, gaitasunak eta itxaropenak. Eta hori da,motibazioarekin batera, ikonoa: AURREKOIDEIAK ETA MOTIBAZIOA daramaten jarduerenhelburu nagusia.Amaierako ebaluazioa ere baliagarriada prozesuaren bukaerako egoera modu sintetikoanadierazteko, eta horrela gerora egingo diren hezkun-tza jardueren orientabide izateko. ikonoa: PAR-TE-HARTZEA, SINTESIA, KOMUNIKAZIOA dara-maten jarduerak lan horretarako lagungarriak gertadaitezke.

Lehen Hezkuntzako bigarren zikloko unitate didakti-ko honen A.2. atalean, unitate honen bidez lortu nahidiren helburu nagusiak zeintzuk diren adierazten da.Irakasleek eta ikasleek egindako lana osotasuneanebaluatzerakoan honako irizpideak ere har ditzakegukontuan:

p Ikasle gehienek badakite adierazten, euren hi-tzekin eta modu onargarrian, zergatik duen bizi-dun bakoitzak bere habitata eta zergatik gerta-tzen zaion zaila beste habitat batean bizitzea. Etaberaz, izaki bizidunen eta beraien habitat natu-ralaren arteko harremanaz ohartu direla adie-razten dute.

p Ikasle gehienak gai dira hainbat garaitan itsasoaeta itsasertza bizibidetzat izan duten pertsonen



A.5 E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A K

adibideak emateko (marinelak, piratak, baleaarrantzaleak, arrantzaleak, turismoaz bizi denjendea eta abar).

p Ikasle gehienek euren hitzekin adieraz dezaketekontinenteen, ibaien eta itsasoaren arteko ha-rremana.

p Ikasle gehienak gai dira kalterik eragin gabe itsa-soaz eta kostaldeaz gozatzeko hainbat moduadierazteko.

p Ikasle gehienek gizakiak itsasertzaren kutsadu-ran duen papera zein den badakitela adierazidute hainbat unetan.

p Badakite itsasoak zenbateko balioa duen, eta gaidira itsasoari esker ditugun gauzak aipatzeko.

p Esperimentuak egin direnean interesa izan dute;gai izan dira behatzeko, behaketei buruzko oha-rrak hartzeko eta horietatik ondorioak atera-tzeko.

p Taldetan egin diren jardueretan parte-hartze ak-tiboa izan dute, eta oro har, lankidetza giro onaizan da. Arazoak izan direnean, eztabaida bidezkonpondu dira.

p Jarduera batzuetan jasotako ezagutzak hurrengojardueretan erabili dituzte, eta gai izan dira arlobatzuetako ezagutzak beste arlo batzuetaratransferitzeko.

p Unitate didaktikoko jardueretan aurrera joandiren heinean pixkanaka itsasertzari buruzko in-teresa piztu zaie.

p Ikasle gehienak euren lanekin harro agertu diraeta euren inguru hurbilean lanak erakutsi dituz-telako pozik agertu dira.

p Ikasle gehienek nolabaiteko konpromisoa hartudute itsasoa eta kostaldea zaintzeko; eta inguruhurbileko pertsonak animatzen arduratu diragauza bera egin dezaten.

Azkenik:

p Azterkosta unitate didaktikoko jarduerak esko-lako curriculumeko beste edozein jarduera be-zala hartu dituzte bai irakasleek, baita ikasleekere; eta beste jarduerei adinako arreta eta aha-legina eskaini diete. Horrela, bada, jarduerak cu-rriculumean integratu dituzte.






JARDUEREN ZERRENDA CURRICULUMAREKIKO LOTURA

Ingurune Arte Gorputz Hizkuntza Mate-naturalaren Hezkun- Hezkun- matikaeta sozia- tza tza

larenezagutza


1.— Altxorraren bila urpean X X X X

2.— Kostaldea eta itsasoari buruzkoigarkizunak X X

3.— Zer dago itsasoan? X X

4.— Olatuak eta hondarra X X

5.— Nolakoak gara kostaldeanbizi garen izakiak? X

6.— Non bizi dira? X

7.— Portura bisita X X X

8.— Arrantzaren historia X X X X

9.— Abentura itsasoan oraindela 400 urte X X

10.— Badatoz turistak! X X

11.— Egin ezazu turismo egokia! X X

12.— Nola zikintzen da itsasoa? X X X

13.— Itsasoa eta kostaldea zaintzekodekalogoa X X

14.— Berriro altxorraren bila X X X X

15.— Jakin dezatela! X X X





Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza


JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

1.—

ALT

XO

RRA

REN

1.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

2.m

ultz

oa1.

mul

tzoa

.Hiz

kunt

zaBI

LAU

RPEA

NC6

pun

tua:

Osa

sune

rako

B3 p

untu

a:Ik

aslea

kar

loA3

pun

tua:

Oina

rrizk

ope

rtso

nen

arte

koon

akdir

engiz

arte

kooh

itura

artis

tikoe

nad

ieraz

pide

mug

imen

du tr

ebet

asun

akha

rrem

anet

an.

eta

jardu

erak

posit

iboki

ezbe

rdina

kald

iber

ean

hainb

at e

goer

atan

Proz

edur

azko

eduk

iak:

balio

este

a.er

abilt

zera

bultz

atze

ner

abilt

zea.

B3 p

untu

a:Ah

ozko

2.m

ultz

oadi

tuzt

enjar

duer

en3.

mul

tzoa

testu

aren

planif

ikazio

a.A1

punt

ua:G

ure

paisa

iaes

perim

enta

zioa.

Ba3

punt

ua:A

dier

azpe

nB6

pun

tua:

Ahoz

kona

tura

laek

osist

ema

gisa.

2.m

ultz

oajar

duer

etan

part

e-ha

rtze

ate

stuet

anbe

stead

ieraz

pen

A4pu

ntua

:Ura

ren

ziklo

a.C4

punt

ua:N

orbe

rare

net

alag

untz

eko

jarre

raba

liabid

eba

tzuk

erab

iltze

a.C1

punt

ua:In

guru

giroa

ren

gorp

utza

eta

gorp

utz

adier

azte

a.ko

ntse

rbaz

ioar

ekiko

sent

i-ad

ieraz

pena

kba

lioes

tea,

Ba4

punt

ua:M

ugim

endu

zko

kort

asun

aet

aer

resp

etua

.de

sinhib

izio

ekint

zak

egite

ngo

zatz

ea.

3.m

ultz

oajar

rera

kha

rtuz

eta

Bb1

punt

ua:D

esinh

ibizio

a,A1

punt

ua:L

anda

reen

eta

keinu

eta

mug

imen

duna

tura

ltasu

na,p

lastiz

itate

aan

imali

enm

orfo

logia

.Izak

ina

tura

lakeg

inez.

eta

sorm

ena

balio

este

a.biz

idun

enet

aeu

ren

habit

a-3.

mul

tzoa

4.m

ultz

oata

ren

arte

koha

rrem

ana.

C2 p

untu

a:Ta

lde

lana

Bloq

ue4.

C1pu

ntua

:Izak

ibizi

dune

nba

lioes

tea.

Ba2

punt

ua:T

alde

lana

eta

beha

keta

eta

ikerk

etar

ekiko

anto

laket

aba

lioes

tea,

inter

esa.

emait

zak

alde

bate

ra u

tzita

.7.

mul

tzoa

Ba3

punt

ua:B

este

.C1

punt

ua:H

istor

iahu

rbila

-ta

ldee

kiko

erre

spet

ua.

rekik

oint

eres

aeta

kurio

sitate

a.

2.—

KOST

ALD

EA2.

mul

tzoa

1.m

ultz

oa.H

izku

ntza

ETA

ITSA

SOA

RIA1

punt

ua:G

ure

paisa

iape

rtso

nen

arte

koBU

RUZK

Ona

tura

laek

osist

ema

gisa.

harr

eman

etan

.IG

ARK

IZU

NA

KB2

pun

tua:

Paisa

iaPr

ozed

uraz

koed

ukiak

:os

atze

ndu

ten

elem

entu

enB2

pun

tua:

Kom

unika

tube

hake

taet

aid

entif

ikazio

a.na

hide

ned

ukia

aldez

aurr

etik

azte

rtze

a.





Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza


RD

UER

AC

UR

RIC

ULU

MA

RLO

EKIK

OLO

TU

RA

3.m

ultz

oaB3

pun

tua:

Testu

aren

A1pu

ntua

:Lan

dare

enpla

nifika

zioa.

eta

anim

alien

mor

folo

gia.

B4pu

ntua

:Tes

tua

gram

atika

Izaki

bizid

unen

eta

eure

net

aor

togr

afia

zuze

nez

habit

atar

enar

teko

lantz

ea.

harr

eman

a.B5

punt

ua:E

zaug

arri

form

alak

egoe

ra ze

hatz

ari

egok

itzea

;doi

nua

eta

abar.

3.—

ZER

DA

GO

2.

mul

tzoa

3.m

ultz

oa.H

izku

ntza

ITSA

SOA

N?

A3 p

untu

a:Er

liebe

alit

erat

uran

.pa

isaiar

enko

nfigu

razio

an.

Proz

edur

azko

eduk

iak:

Paisa

iaren

erald

aket

aA9

punt

ua:Id

eien

anali

sia.

gizak

iaren

erag

inez.

A10

punt

ua:T

estu

aren

A4pu

ntua

:Ura

ren

ziklo

a.int

erpr

etaz

ioa.

Araz

keta

eta

kutsa

dura

.Jar

rera

zko

eduk

iak:

B4pu

ntua

:Esp

erim

enta

zioa.

D2

punt

ua:L

itera

tura

rekik

oC1

punt

ua:In

guru

near

enint

eres

aiza

tea,

norb

erar

enko

ntse

rbaz

ioar

ekiko

aber

asta

sun

eta

atse

ginse

ntsib

ilitat

eaet

aitu

rrig

isa.

erre

spet

ua.

Kont

zept

uzko

eduk

iak:

Apu

ntua

:Idaz

men

aren

konb

entz

ioak

.B2

pun

tua:

Asm

oko

mun

ikatib

oak.

4.—

OLA

TUA

K2.

mul

tzoa

3.m

ultz

oa.H

izku

ntza

ETA

ON

DA

RRA

A3 p

untu

a:Er

liebe

alit

erat

uran

.pa

isaiar

enko

nfigu

razio

an.

Proz

edur

azko

eduk

iak:

A7 p

untu

a:So

lidoe

nA5

punt

ua:T

estu

etan

azte

rket

a.ad

ieraz

itako

ideie

nB4

punt

ua:E

sper

imen

tazio

a.int

erpr

etaz

ioa.




A.6 J A R D U E R A K E TA C U R R I C U L U M A R E K I KO L OT U R AIn

guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut

za

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

A15

punt

ua:T

estu

anba

lioak

iden

tifika

tzea

.C1

0 pu

ntua

:Irak

urke

taad

ieraz

korr

a.Ko

ntze

ptuz

koed

ukiak

:A

punt

ua:Id

azm

enar

enko

nben

tzio

ak.

B2 p

untu

a:As

mo

kom

unika

tiboa

k.C2

pun

tua:

Testu

aren

esan

ahia

eta

plang

intza

.Jar

rera

zko

eduk

iak:

D2

punt

ua:L

itera

tu-

rare

kiko

inter

esa.

5.—

NO

LAKO

AK

3.m

ultz

oaG

ARA

A1pu

ntua

:Lan

dare

enet

aKO

STA

LDEA

Nan

imali

enm

orfo

logia

.Izak

iBI

ZIG

ARE

Nbiz

idun

enet

aeu

ren

habi-

IZA

KIA

K?ta

tare

nar

teko

harr

eman

a.B2

pun

tua:

Giza

kiare

net

aga

inera

koiza

kibiz

idun

enar

teko

antz

ekot

asun

enet

ade

sber

dint

asun

enbe

hake

ta.

C1pu

ntua

:Izak

ibizi

dune

nbe

hake

taet

aazt

erke

tare

kiko

inter

esa.

6.—

NO

NBI

ZI

3.m

ultz

oaD

IRA

?A1

punt

ua:L

anda

reen

eta

anim

alien

mor

folo

gia.Iz

aki

bizid

unen

eta

eure

nha

bi-ta

tare

nar

teko

harr

eman

a.






Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

A4pu

ntua

:Anim

aliak

eta

landa

reak

orek

aek

olog

ikoan

.B1

punt

ua:In

guru

koan

imali

enet

alan

dare

enaz

terk

eta

mor

folo

gikoa

.C1

punt

ua:Iz

akib

izidu

nen

beha

keta

eta

azte

rke-

tare

kiko

inter

esa.

C3 p

untu

a:An

imali

aet

alan

dare

ak za

intze

aet

aho

riekik

oer

resp

etua

.

7.—

PORT

URA

4.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

1.m

ultz

oa.H

izku

ntza

BISI

TAA4

punt

ua:G

izakia

ren

A1pu

ntua

:Irud

iakpe

rtso

nen

arte

kojar

duer

ak.

adier

azpid

egis

alan

tzea

.ha

rrem

anet

an.

B2 p

untu

a:Elk

arriz

keta

A3 p

untu

a:G

ure

gizar

tean

Proz

edur

azko

eduk

iak:

eta

gald

eteg

iener

abile

ra.

ohiko

akdi

ren

hainb

at

B1pu

ntua

:Kom

unika

zioB8

punt

ua:L

anad

ieraz

pide

eta

egoe

rare

nez

auga

rriak

mon

ogra

fiko

erra

zak

kom

unika

bide.

iden

tifika

tzea

.eg

itea.

Arga

zkiak

.B1

0 pu

ntua

:Aho

zko

C3 p

untu

a:La

net

aB4

punt

ua:M

ater

ialen

kom

unika

zioan

truk

erak

oog

ibide

desb

erdi

nak

erab

ilera

eta

tresn

enar

au e

lkarr

erag

ileeg

okiak

balio

este

a.m

aneiu

a.er

abilt

zea.

6.m

ultz

oaC3

pun

tua:

Tres

naet

aC2

pun

tua:

Info

rmaz

ioa

A3 p

untu

a:Ko

mun

ika-

mat

erial

enar

auei

eta

biltz

eko

tekn

iken

erab

ilpen

a:bid

eak

eta

garr

aiobid

eak.

erab

ilera

eta

kont

serb

azio

inkes

tak,

fitxa

.B1

punt

ua:It

sas p

ortu

instr

ukzio

eijar

raitz

ea.

Kont

zept

uzko

eduk

iak:

bate

rabis

ita.

Ong

iegin

dako

B1pu

ntua

:Kom

unika

zioC3

pun

tua:

lanar

enga

tikpo

ztea

.eg

oera

ren

ezau

garr

iak.

Kom

unika

bidee

kC7

pun

tua:

Nor

bera

ren

gara

pene

rako

dute

nah

almen

artis

tikoe

tan






guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut

za

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

garr

antz

iaren

eta

ingur

ugi-

konf

iantz

aiza

tea

arte

lanak

Jarr

eraz

koed

ukia

k:ro

ari z

or za

ion

erre

spet

ua-

egite

rako

an.N

orbe

rare

nD

1pu

ntua

:Info

rmat

uta

ren

arte

anor

eka

egon

eta

beste

enlan

akeg

otek

oint

eres

a.be

har d

uela

kont

urat

zea.

balio

este

a.

8.—

ARR

AN

TZA

REN

7.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

4.m

ultz

oa.H

izku

ntza

1.m

ultz

oaH

ISTO

RIA

A1pu

ntua

:Oina

rrizk

oA1

punt

ua:Ir

udiak

ikas

kunt

zapr

ozes

uan.

B2 p

untu

a:O

bjekt

uak,

denb

ora

kont

zept

uak.

adier

azpid

eet

aPr

ozed

uraz

koed

ukia

k:eg

oera

k,ge

rtae

rak

eta

A2 p

untu

a:D

enbo

rako

mun

ikazio

A5pu

ntua

:Tes

tuan

ekint

zak

adier

azte

koko

dene

urtz

eko

unita

teak

.tre

sna

gisa

lantz

ea.

adier

azita

koid

eien

num

eriko

aket

aalf

anum

eri-

A3 p

untu

a:Eg

uner

oko

B8pu

ntua

:Ger

taer

akint

erpr

etaz

ioa.

koak

inter

pret

atze

abiz

imod

uare

neb

oluz

ioa.

narr

azio

bidez

adi

eraz

tea,

A7 p

untu

a:Te

stuar

enet

aer

abilt

zea.

B1pu

ntua

:Ger

taer

ahit

zezk

oele

men

tuak

za

tien

arte

koha

rrem

anhis

torik

oga

rran

tzits

uak

eta

elem

entu

plas

tikoa

klo

gikoa

kan

tzem

atea

.m

apan

koka

tzea

.ko

ordi

natu

z.C7

pun

tua:

Testu

aren

C1pu

ntua

:Nor

bera

ren

C10

punt

ua:A

dier

azpe

ner

aldak

eta

heda

pena

ren

gizat

aldea

ren

histo

riare

kiko

artis

tikoa

kom

unika

ziobid

ez.

inter

esa

eta

jakin-

mina

eta

adier

azpid

egis

aKo

ntze

ptuz

koed

ukia

k:iza

tea.

balio

este

a.A

punt

ua:Id

azke

rare

nar

auak

.C3

pun

tua:

Elem

entu

gr

afiko

ak.

9.—

ABE

NTU

RA7.

mul

tzoa

3.m

ultz

oa.H

izku

ntza

ITSA

SOA

NA1

punt

ua:O

inarr

izko

liter

atur

an.

ORA

IND

ELA

denb

ora

kont

zept

uak.

Proz

edur

azko

eduk

iak:

400

URT

EA2

pun

tua:

Den

bora

Bpu

ntua

:Aho

zko

eta

neur

tzek

o un

itate

ak.

idat

zizko

testu

enA3

pun

tua:

Egun

erok

oek

oizp

ener

ako

proz

edur

a.biz

imod

uare

neb

oluz

ioa.

Kont

zept

uzko

eduk

iak:

Apu

ntua

:Idaz

kera

ren

arau

ak.






Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

B1pu

ntua

:Ger

taer

aC

punt

ua:T

estu

aren

histo

riko

garr

antz

itsua

kan

tolak

eta.

map

anko

katz

ea.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:C1

punt

ua:N

orbe

rare

nA1

punt

ua:H

izkun

tza

gizat

aldea

ren

histo

riare

kiko

kom

unika

zio tr

esna

inter

esae

tajak

in-m

inaiza

tea.

gisa

balio

este

a.8.

mul

tzoa

B1pu

ntua

:Bes

teek

A1pu

ntua

:Lur

ra.

adier

azita

koid

eien

A2 p

untu

a:G

izaau

rrea

njar

rera

irekia

Esku

bidee

ner

resp

etua

.et

aer

resp

etuz

koa.

C3 p

untu

a:Bi

dega

beke

riaso

zialek

iko se

ntsib

ilitat

ea.

10.—

BAD

ATO

Z2.

mul

tzoa

1.m

ultz

oaTU

RIST

AK!

A3 p

untu

a:Pa

isaiar

enA3

pun

tua:

Batu

keta

,er

aldak

eta

gizak

iaren

kenk

eta,

bider

keta

erag

inez.

eta

zatik

eta

erag

iketa

k.A4

punt

ua:U

rare

nzik

loa.

B13

punt

ua:E

gune

roko

Araz

keta

eta

kutsa

dura

.biz

itzan

erag

iketa

horie

tako

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oare

nba

t edo

bat b

aino

kont

serb

azio

arek

iko se

n-ge

hiago

ager

tzen

dire

n tsi

bilita

tea

eta

erre

spet

ua.

egoe

rak

iden

tifika

tzea

.4.

mul

tzoa

2.m

ultz

oaA1

punt

ua:B

iztan

leria.

B3 p

untu

a:N

eurr

i unit

atee

nA4

punt

ua:G

izajar

duer

ak.

tran

sform

azio

a,ald

erak

eta

A6 p

untu

a:Ko

ntsu

moa

.et

aba

liokid

etas

una.

B3 p

untu

a:H

urbil

eko

4.m

ultz

oaer

akun

de so

zialb

aten

A1pu

ntua

:Err

epre

sent

azio

funt

ziona

men

duar

enan

alisia

.gr

afiko

a.C6

pun

tua:

Kont

sum

oa-

B5pu

ntua

:Gra

fikoa

keg

itea.

rekik

ojar

rera

kriti

koa.






guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut

za

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

C5pu

ntua

:Nor

bana

koen

C4pu

ntua

:Hizk

untz

aet

ako

lektib

oen

araz

oak

grafi

koar

enad

ieraz

ga-

ulert

zea

eta

elkar

tasu

na

rrita

suna

balio

este

a.ag

ertz

ea.

11.—

EGIN

EZA

ZU2.

mul

tzoa

3.m

ultz

oaTU

RISM

OEG

OKI

A!

A3 p

untu

a:Pa

isaiar

enA1

punt

ua:Ir

udiak

erald

aket

agiz

akiar

enad

ieraz

pide

gisa

lantz

ea.

erag

inez.

B1pu

ntua

:Adi

eraz

pena

,A4

punt

ua:U

rare

n zik

loa.

este

tika

eta

kom

unika

zioa

Araz

keta

eta

kutsa

dura

.he

lburu

tzat

due

nar

telan

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oare

nba

t egit

eko

mat

erial

ak,

kont

serb

azio

arek

iko

tekn

ikak

eta

proz

edur

ak

sent

sibilit

atea

eta

haut

atu

eta

erab

iltze

a.er

resp

etua

.B5

punt

ua:Z

erba

it 4.

mul

tzoa

egite

kopr

ozes

uare

nA4

punt

ua:G

izajar

duer

ak.

planif

ikazio

a.A6

pun

tua:

Kont

sum

oa.

B6 p

untu

a:eg

itea

eta

B6 p

untu

a:H

ainba

t lan

tzea

.itu

rrita

koda

tu b

ilket

a.C2

pun

tua:

Tald

elan

aC5

punt

ua:N

orba

nako

balio

este

a.et

ako

lektib

oen

araz

oak

C10

punt

ua:A

dier

azpe

nule

rtu

eta

solid

arita

tea

artis

tikoa

kom

unika

zioet

aag

ertz

ea.

balio

enad

ieraz

pide

C6 p

untu

a:Ko

ntsu

moa

-gis

aba

lioes

tea.

rekik

ojar

rera

kriti

koa.

8.m

ultz

oaB5

punt

ua:In

guru

giroa

kdi

tuen

araz

oeib

uruz

kom

urala

egite

a.






Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

12.—

NO

LA2.

mul

tzoa

3.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

.Hiz

kunt

zaZI

KIN

TZEN

DA

A4pu

ntua

:Ura

ren

ziklo

a.A1

punt

ua:Ir

udiak

liter

atur

an.

ITSA

SOA

?Ar

azke

taet

aku

tsadu

ra.

adier

azpid

egis

alan

tzea

.Pr

ozed

uraz

koed

ukia

k:C1

punt

ua:In

guru

giroa

ren

B1pu

ntua

:Adi

eraz

pena

,B

punt

ua:T

estu

akko

ntse

rbaz

ioar

ekiko

sent

si-es

tetik

aet

ako

mun

ikazio

aek

oizt

eko

proz

edur

ak.

bilita

tea

eta

erre

spet

ua.

helbu

rutz

at d

uen

arte

Kont

zept

uzko

eduk

iak:

4.m

ultz

oalan

bat e

gitek

om

ater

ialak

,A

punt

ua:Id

azm

enar

enA6

pun

tua:

Kont

sum

oa.

tekn

ikak

eta

proz

edur

akar

auak

.C6

pun

tua:

Kont

sum

oare

kiko

haut

atu

eta

erab

iltze

a.B

punt

ua:K

onte

stua

jarre

rakr

itiko

a.B5

punt

ua:L

antz

eko

eta

mint

zatz

ailea

k.pr

ozes

uare

npla

nifika

zioa.

Cpu

ntua

:Tes

tuar

enB6

pun

tua:

Egite

aet

aan

tolak

eta.

lantz

ea.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:C7

pun

tua:

Arte

lanak

A1pu

ntua

:Hizk

untz

aeg

itera

koan

norb

erar

enko

mun

ikabid

egis

a tre

beta

sune

tan

konf

iantz

aba

lioes

tea.

izate

a.N

orbe

rare

net

aA5

punt

ua:B

este

enm

ezue

nbe

steen

lanak

balio

este

a.ka

litat

eaon

artz

ea.

C2 p

untu

a:N

orbe

rare

nte

stuak

berr

ikuste

aren

garr

antz

iaba

lioes

tea,

testu

hor

iekko

here

ntea

k,zu

zena

ket

aeg

okiak

izan

daite

zen.

13.—

ITSA

SOA

ETA

2.m

ultz

oa1.

mul

tzoa

.Hiz

kunt

zaKO

STA

LDEA

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oare

npe

rtso

nen

arte

koZA

INTZ

EKO

kont

serb

azio

arek

iko se

ntsi-

harr

eman

etan

.D

EKA

LOG

OA

bilita

tea

eta

erre

spet

ua.

Proz

edur

azko

eduk

iak:

4.m

ultz

oaB1

0 pu

ntua

:Aho

zko

B10

punt

ua:A

sanb

laden

kom

unika

zioan

funt

ziona

men

duar

enar

auak

truk

erak

oar

au

ezag

utze

aet

aho

rien

elkar

rera

gile

egok

iaker

abilp

ena.

erab

iltze

a.






guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut

za

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

C4pu

ntua

:Tald

elan

ean

C3 p

untu

a:In

form

azio

akar

dura

z eta

lankid

etza

berr

irolan

tzea

.jar

rera

z par

te-h

artz

ea.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:8.

mul

tzoa

B1pu

ntua

:Bes

teen

ideie

nC1

punt

ua:N

orbe

rare

nad

ieraz

pena

rekik

ojar

rera

esku

bidea

kald

arrik

atze

aire

kiaet

aer

resp

etuz

koa

eta

bete

beha

rrak

bete

tzek

oiza

tea.

ardu

raiza

tea.

14.—

BERR

IRO

1.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

2.m

ultz

oa1.

mul

tzoa

.Hiz

kunt

zaA

LTX

ORR

ARE

NC6

pun

tua:

Osa

sune

rako

B3 p

untu

a:Ik

aslea

kar

loA3

pun

tua:

Hain

bat

pert

sone

nar

teko

BILA

onak

dire

ngiz

arte

koar

tistik

oare

nad

ieraz

pide

egoe

rata

noi

narr

izko

harr

eman

etan

.oh

itura

eta

jardu

erak

ezbe

rdina

kald

iber

ean

mug

imen

du tr

ebet

asun

akPr

ozed

uraz

koed

ukia

k:po

sitibo

kiba

lioes

tea.

erab

iltze

rabu

ltzat

zen

erab

iltze

a.B1

punt

ua:K

omun

ikazio

2.m

ultz

oadi

tuzt

enjar

duer

en3.

mul

tzoa

egoe

rare

nez

auga

rriak

A1pu

ntua

:Gur

epa

isaia

espe

rimen

tazio

a.Ba

3 pu

ntua

:Adi

eraz

pen

iden

tifika

tzea

.na

tura

laek

osist

ema

gisa.

2.m

ultz

oajar

duer

etan

part

e-ha

rtze

aB2

pun

tua:

Ahoz

koA4

punt

ua:U

rare

n zik

loa.

C4pu

ntua

:Nor

bera

ren

eta

lagun

tzek

ojar

rera

testu

aren

planif

ikazio

aC1

punt

ua:In

guru

giroa

ren

gorp

utza

eta

gorp

utza

kad

ieraz

tea.

B6 p

untu

a:Ah

ozko

testa

kko

ntse

rbaz

ioar

ekiko

sent

si-po

sibilid

ades

exp

resiv

as,

Ba4

punt

ua:M

ugim

endu

zko

beste

adier

azpid

eba

tzue

tan

bilita

tea

eta

erre

spet

ua.

ditu

enad

ieraz

pidea

kek

intza

keg

iten

goza

tzea

.er

abilt

zea.

3.m

ultz

oaba

lioes

tea,

desh

inibiz

ioBb

1pu

ntua

:Des

hinibi

zioa,

A1pu

ntua

:Lan

dare

enjar

rera

kha

rtuz

eta

keinu

na

tura

ltasu

na,p

lastiz

itate

a/et

aan

imali

enm

orfo

logia

.et

am

ugim

endu

nat

urala

kpla

stiko

tasu

naet

a so

rmen

aIza

kibiz

idun

enet

aeu

ren

egine

z.ba

lioes

tea.

habit

atar

enar

teko

3.m

ultz

oa4.

mul

tzoa

harr

eman

a.C2

pun

tua:T

alde

lanar

enBa

2 pu

ntua

:Tald

elan

aet

aC1

punt

ua:Iz

akib

izidu

nen

balio

este

a.an

tolak

eta

balio

este

abe

hake

taet

aike

rket

arek

ikoem

aitza

kald

eba

tera

utz

ita.

inter

esa.

Ba3

punt

ua:A

urka

ko7.

mul

tzoa

tald

eekik

oer

resp

etua

.C1

punt

ua:H

istor

iahu

rbila

-re

kiko

inter

esa.






Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

15.—

JAKI

N2.

mul

tzoa

3.

mul

tzoa

1.m

ultz

oa.H

izku

ntza

DEZ

ATEL

A!

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oare

nB1

punt

ua:A

dier

azpe

na,

pert

sone

nar

teko

kont

serb

azio

arek

iko se

ntsi-

este

tika

eta

kom

unika

zioa

harr

eman

etan

.bil

itate

aet

aer

resp

etua

.he

lburu

tzat

due

nar

tePr

ozed

uraz

koed

ukia

k:4.

mul

tzoa

lanba

t egit

eko

mat

erial

ak,

B1pu

ntua

:Kom

unika

zioC4

punt

ua:T

alde

lanea

nte

knika

ket

apr

ozed

urak

egoe

rare

nez

auga

rriak

ardu

raz e

talan

kidet

zaha

utat

u et

aer

abilt

zea.

iden

tifika

tzea

.jar

rera

z par

te-h

artz

ea.

B3 p

untu

a:Arlo

artis

tikoa

ren

B10

punt

ua:A

hozk

o6.

mul

tzoa

adier

azpid

eez

berd

inak

kom

unika

zioan

truk

erak

oA1

punt

ua:P

ertso

nen

aldib

erea

ner

abilt

zea.

arau

elka

rrer

agile

arte

koko

mun

ikazio

rako

C2 p

untu

a:Ta

lde

lana

egok

iaker

abilt

zea.

bidea

k.ba

lioes

tea.

Kont

zept

uzko

eduk

iak:

B7 p

untu

a:G

utun

ak,

C10

punt

ua:A

dier

azpe

nB1

punt

ua:K

omun

ikazio

egun

karia

k,m

urala

klan

tzea

.ar

tistik

oako

mun

ikazio

eta

egoe

rare

nez

auga

rriak

.8

mul

tzoa

adier

azpid

egis

aba

lioes

tea.

Jarr

eraz

koed

ukia

k:C1

punt

ua:N

orbe

rare

nA1

punt

ua:H

izkun

tza

esku

bidea

kald

arrik

atze

aet

ako

mun

ikabid

egis

abe

tebe

harr

akbe

tetz

eko

balio

este

a.ar

dura

izate

a.B1

punt

ua:B

este

enid

eien

adier

azpe

nare

kiko

jarre

raire

kiaet

aer

resp

etuz

koa

izate

a.




142


ALTXORRAREN BILAURPEAN


• Kostaldeari buruz ikasle bakoitzakduen ezagutza eta esperientzia de-non artean adieraztea.

• Gero egingo diren jarduerak moti-batzea.

Iraupena: 60’.


Irakasleak aurretik prestatu beharrekoa:

Jolasteko taulari dagokionez, txikiegia dela iriztenbada, handitu fotokopia bidez. Sendoagoa izandadin kartoi baten gainean itsats daiteke.

Zirkulu batez inguratuta dauden laukietan eror-tzen badira, parte-hartzaileek galderak erantzunedo proba batzuk gainditu beharko dituzte. Ho-rretarako txartel batzuk daude, moztu eta zen-baki hurrenkeran jarri behar direnak. Horrelaerrazagoa izango da jolasean erabiltzea.

Jolasaren garapena:

Jolasa taldeka jolasteko da, eta gehienera eresei taldek joka dezakete.Taulak 115 lauki ditueta urpekari bikote batek kostaldetik itsasoa-

ren hondoraino egiten duen bidaia adieraztendu.

Talde bakoitzak fitxa bana izango du. Dadoatxandaka botako da eta horrek adierazten di-tuen hainbat lauki aurreratu. Fitxa zirkuluz in-guratuta ez dagoen lauki batean erortzenbada, hurrengo taldearen txanda izango da. Fi-txa, ordea, zirkuluz inguratuta dagoen lauki ba-tean erortzen bada, laukiko zenbakiaren fitxakadierazten duena egin beharko du taldeak: gal-dera bati erantzun, antzeztu, imitatu, marraztueta abar.Taldeak ongi egiten badu (hori gaine-rako jokalariek erabakiko dute, edo bestelairakasleak berak), berriro botako du dadoa etajolasten jarraituko du. Aitzitik, eginbeharraongi burutzen ez badu, fitxa dagoen lekuan ge-ratuko da eta hurrengo taldearen txanda izan-go da.

Galderak edo probak dituen txartelak ez dituirakurriko une horretan jolasten ari den talde-ak, batzuetan txartelean bertan emaitza baita-tor. Beraz, beste talde bateko kide batek edoirakasleak berak irakurriko ditu.

Jolasaren helburua 115. laukira, altxorrera iris-tea da, eta lauki horretan ere galdera batierantzun beharko zaio. Laukira sartzeko ez dabeharrezko zenbaki zehatza ateratzea; iristekoadina puntu lortzea nahikoa izango da. Jolasaktalde guztiak iritsi eta altxorra aurkitu arte ja-rrai dezake.

Txarteletan agertzen diren proba eta galderaguztiek zerikusi zuzena dute unitatean zeharlanduko diren edukiekin, hain zuzen ere ondo-ren adierazten den moduan:

1. ja

rdue

ra





143

A.7


1. ja

rdue

ra LAUKI Zk. GAIA JARDUERA Zk.

2 Kostaldeko geologia 44 Kostaldeko geologia 46 Turismoak kostaldean duen eragina 10 eta 11

10 Turismoak kostaldean duen eragina 10 eta 1112 *16 Itsasoko geologia 420 Gizakia eta kostaldea 7 eta 921 Gizakia eta kostaldea 725 Gizakia eta kostaldea 727 Bizidunak ingurunera moldatzea 631 Bizidunak ingurunera moldatzea 536 Arrantza historian zehar 840 *41 *45 Turismoak kostaldean duen eragina 10,11 eta 1247 Itsasoko ura 352 Itsasoko ura 358 Arrantza historian zehar 860 Kostaldearen kutsadura 10,11 eta 1264 *68 Arrantza historian zehar 872 Itsasoa bizibide 974 Itsasoa bizibide 976 Itsasoa bizibide 981 Gizakia eta kosta 885 Gizakia eta kosta 889 Kostaldearen kutsadura 1294 Bioaniztasuna, arrantza, kirola 5-996 Bizidunak ingurunera moldatzea 5

100 Itsasertzeko fauna eta flora 5 eta 6104 *108 Itsasertzeko fauna eta flora 5, 6 eta 8112 Gizakia eta kosta. Itsasoaren kutsadura 7 eta 12113 Itsasoa bizibide 9115 Itsasertzeko ingurunea oro har Guztiak


1. ja

rdue

raK O S TA L D E A U L E R T U


Izartxoa daramaten probek jolasa suspertzeadute helburu.


• Jolaserako talde bakoitzeko kideguztiek antzeko parte-hartzea izandute.

• Ikasle gehienek ez dute arreta galdujolasak iraun duen bitartean, intere-satuta egon dira eta ongi pasatudute.

• Jolasean ikasleei eskatzen zitzaizkienerantzunen eta proben bidez irakas-leak kostaldeari eta horren inguru-neari buruz ikasleek dituzten hain-bat ideia zuzen edo oker antzemanditu.

• Taldeen barruan, lankidetza eta elka-rrizketa izan dira probak burutzekoeta galderei erantzuteko orduan.

Materiala:

Fitxak.Talde bakoitzak bat.Dado bat.Kronometroa.Jolaserako txartelak: 144-148. orr.Taula: 149. or.

14. jardueran,“Berriro altxorraren bila” izene-koan, jolas berbera erabiltzen dela. Beraz,behin fitxak, taula eta abar egindakoan, gorde-tzea komeni da.

144

Taldeko norbaitekhondarrez egin

daitezkeen bi gauzamarraztu behar ditu.

Gainerako taldekideekzer diren asmatu

beharko dute.Denbora: 2’.

2. LAUKIA

JOLASERAKO TXARTELAK


50’’ dituzuehondarraren definizioa

emateko, baina“hondartza” hitza

erabili gabe.

4. LAUKIA

Abuztuko igande batantzeztu behar duzue

gure kostaldekohondartza batean.

6. LAUKIA




145

A.7


1. ja

rdue

ra

Esan itzazuekostaldean ingurugiroa

kaltetu gabe egindaitezkeen hiru jolas

edo kirol.

10. LAUKIA

Ongi koordinatutadagoen taldea zaretelafrogatzeko, gelari bira

bat emango diozuetxingoka, bata

bestearen atzeanjarrita, elkarri

sorbaldatik helduz.

12. LAUKIA

50’’ dituzue olatuarendefinizioa emateko“olatuarena” egitenduzuen bitartean.

16. LAUKIA

Minutu batean esanitzazue hiru itsasontzi

mota.

20. LAUKIA

Taldeko kide batek 30segundoz portu batean

zer gertatzen denadieraziko du, baina

“ontzia” eta “arraina”hitzak erabili gabe.

21. LAUKIA

Esan ezazue portuaduen herri edo hiri

baten izena.

25. LAUKIA

Kaioak bazinete, nonegingo zenuketehabia? Zergatiaadierazi beharko

duzue.Erantzuna: Kaioek

habiakitsaslabarretako

irtenguneetan egitendituzte, iristea zailaden lekuetan, eurenkumeak babesteko.

27. LAUKIAImajina ezazue ubarroiak

zaretela. Urperatu etaarrantza egin ondoren,

erakutsi zer egiten duzuenhegoak lehortzeko.

Erantzuna: Ubarroiaurpean arrantza egitekogaitasun handia duen

itsas hegaztia da.Arrantzan jardun ondoren

hegoak lehortzekozabaldu egiten ditu

eguzkitara eta haizetara.

31. LAUKIA

Esan itzazue EuskalHerriko arrantzaleekarrantzatzen dituzten

hiru espezie.Denbora: 1’

Erantzuna: Adibidezantxoa, hegaluzea,

legatza.

36. LAUKIA


1. ja

rdue

raK O S TA L D E A U L E R T U



Imita ezazue hegaztizangaluze bat, hankabatean bakarrik lotan

dagoela. 15’’ egonbeharko duzue begiak

itxita hanka bateanoreka mantenduz.

Taldeko kide guztiekegin beharko duzue.

40. LAUKIA

Zer du itsasoko urakibaikoak ez duena?

47. LAUKIA

Aipa ezazue gizakiokkostaldean egiten

dugun eta zuen iritzizegin behar ez

genukeen zerbait.

60. LAUKIA

Taldeko kide guztiekbuelta ematen ari denitsas izarra antzeztu

behar duzue.

64. LAUKIA

Antzez ezazue nolaarrantzatzen zuten

historiaurrean.

68. LAUKIA

Ibaiek ura eramatendute. Baina beste

zerbait ere eramaten aldute itsasora? Emanitzazue bi adibide.

52. LAUKIA

Mendeetan zehar gure arbasoekbalearen arrantzan jardun zuten? Ba

al dakizue zertarako arrantzatzenzituzten? Zer ateratzen zuten

baleetatik? Eman itzazue bi adibide.Erantzuna: Baleetatik gantza

izeneko koipea ateratzen zen, etakoipe hori janariak prestatzeko,

lanparetan argia emateko eta xaboiaegiteko erabiltzen zen. Bizarrak,

hezurrak eta erraiak ere erabiltzenziren hainbat gauzatarako.

58. LAUKIA

Ezin izango duzuealtxorra aurkitu igerianez badakizue. Erakutsi

ezazue badakizuelaigerian, urik ez badago

ere, gelako hormabatetik bestera igeri

eginez. Bularigeriketan, crawl-eneta bizkar igeriketanbadakizuela erakutsi

beharko duzue.

41. LAUKIA

Zer dela-eta dira arriskutsuakhondartzetan uzten direnplastiko, lata, botila etaantzeko hondakinak?

Erantzuna: Zauriak, ebakiak,larruko zornadurak eragin

diezazkigukete. Gaineraarrainak eta itsasoko besteanimalia batzuek plastikoaelikagaia dela uste dute eta

irensterakoan hil egitendira, itota.

45. LAUKIA




147

A.7


1. ja

rdue

ra

Imajina ezazuemerkantzi ontzi bateko

marinelak zaretela.Kontaguzue minutu

batean zein merkantziadaramazuen, zeinportutatik abiatuzareten eta zein

portutara zoazten.

72. LAUKIA

Zer dakizue baleaarrantzaleei buruz?

Imajina ezazuedenboran atzera egiten

duzuela eta baleaarrantzaleak zaretela.Konta ezazue minutubatean nolakoa denzuen bizimodua eta

zein zailtasun dituzuenbalea arrantzatzeko.

74. LAUKIA

Zer dakizue pirateiburuz? Imajina ezazuepiratak zaretela. Kontaezazue minutu batean

nolakoa den zuenbizimodua eta zeinzailtasun dituzuenitsasoan ibiltzeko.

76. LAUKIA

Ba al zenekitenbikingoak gure

kostaldean izan zirela?Taldekide batek 2

minututan gizon etaemakume bikingo bat

eta horien ontziamarraztu beharko ditu.

81. LAUKIA

Esan itzazuekostaldean dauden lau

herriren izenak.Denbora: 1’.

85. LAUKIA

Taldekide batek 30segundotan itsasoanola zikintzen denadierazi behar du.Besteek taldekide

horrek esaten duenaosa dezakete.

89. LAUKIA

Zergatik esaten daitsasoa altxorra dela?Erantzuna: Itsasoananimalia eta landare

espezie ugari daudelakoeta elikatzeko, botikak

egiteko eta bestehainbat gauzatarakoerabiltzen ditugulako.

Itsasoak gaineragozatzeko eta kirola

egiteko aukera ematendigu.

94. LAUKIA

Marraz itzazuekostaldeko edoitsasoko hiru

animaliaren hankak.Denbora: 2’

96. LAUKIA

Esan itzazue minutubatean gure kostaldean

aurki daitezkeen 10animalia edo

landareren izenak.Erantzuna: Adibidezkaioa, karramarroa,ubarroia, marmoka,

alga gorria, olagarroa,lapa, foka grisa, itsastrikua, izurde arrunta,

lupia eta abar.

100. LAUKIA




148

1. ja

rdue

ra


Taldekide guztiekkarramarroa ibiltzen

antzeztu behar duzue.

104. LAUKIA

Taldekide batekanimalia bat

pentsatuko du etahorren izena idatzikodu orri batean. Gero

beste leku bateanmarraztuko du,

gainerako taldekideekzein animalia den

asma dezaten.Denbora: 1’.

108. LAUKIA

Minutu bateantaldekide bat piratazmozorrotu beharko

duzue.

113. LAUKIA

HALTXORRAAURKITU DUZUE.2 minututan itsasoan

zein motatako altxorraaurkitzea gustatuko

litzaizuekeen pentsatueta ados jarri. Gero

besteei kontatunolakoa den eta

zergatik aukeratuduzuen altxor hori.

115. LAUKIA

Esan itzazue minutubatean kostaldean

aurkitu ohi diren hiruelementu natural eta

hiru elementuartifizial.

112. LAUKIA




150

KOSTALDEARI ETAITSASOARI BURUZKOIGARKIZUNAK


• Kostaldean aurki ditzakegun ele-mentu naturalak eta artifizialak go-goratzea, deskribatzea eta antzema-tea.

• Ondorengo jarduerak motibatzea.

Iraupena: 30’.


Parte-hartzaileek, ahoz gora eta txandaka,ikasleentzako materialean jarduera honi dago-kion fitxa irakurriko dute. Fitxa horretan uni-tate honetarako aukeratutako pertsonaiek–karramarroak eta itsas izarrak– igarkizuneta-ra nola jolasten den azalduko dute: asmakizu-nak nola egin behar diren azaltzen dute etaadibide pare bat ematen dute.

Irakurri ostean, ikasle bakoitza asmakizun bategiten saiatuko da, ikasleentzako materialean

adierazten diren pausoei jarraituz eta ematendiren adibideei begiratuz.

Itsasertzeko ekosistemaren horma-irudia balia-garria izan daiteke ikasleek gaiari heldu etaideiak emateko.Gerta liteke elementu naturalakbaino ez aipatzea; horregatik, lagundu hori ezgertatzeko; horma-irudian agertzen diren ele-mentu guztiak balio izatea ere erabaki daiteke.

Ikasgelako ikasle guztiek asmakizuna idatzitadutenean hasiko da jolasa. Eta txandaka iraku-rriko dituzte ikaskideek asma ditzaten.


• Ikasleek aukeratutako elementurikgehienak sarritan kostaldean agertuohi dira.

• Ikasle gehienak jolasean interesaagertu dute, eta ikaskideen igarkizu-nak asmatzen saiatu dira.

• Ikasle gehienek ongi pasatu dute jar-duerarekin.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxak, 175-176. orr.

2. ja

rdue

ra



ZER DAGO ITSASOAN?


• Behaketatik eta esperimentaziotikondorioak ateratzen ikastea.

• Itsasoko fenomenoekiko interesaagertzea, itsasoko urak zer duen etanola iritsi den bertara jakiteko.

• Kontinenteen, ibaien eta itsasoen ar-teko harremana eta kontinente etaibaietatik substantziak itsasora nolaigarotzen diren ulertzea.

Iraupena:

• Esperimentua egiteko: 30’

• Esperimentuaren geldialdia: 3 egun

• Gertatutakoari behatzeko eta ondo-rioak ateratzeko: 20’


Ikasleek gaiaren eta jardueraren sarrera iraku-rriko dute. Sarrera hori bere materialean aur-kituko du, eta bertan kondaira nahikoa bereziaazaltzen da, hain zuzen ere itsasoko ura gaziazergatik den adierazten duena. Irakurri ondo-ren kondaira horri buruzko iruzkinak egin: eabenetako iruditzen zaien; edota, aitzitik, besteesplikazioren bat dagoen eta euren iritziz eanondik datorren itsasoko uraren gatza. Zalan-tza horri irtenbidea emateko ondorengo espe-rimentua egingo da gelan. Esperimentua denenartean egingo dute, baina ikasle bakoitzak berefitxan idatziko du gertatzen ari dena.

Esperimentua egiten ari den heinean irakasle-ak emandako pausoen zergatia adieraziko die,

eta baita esperimentuan gertatzen denak etaerrealitatean kontinente, ibai eta itsasoetangertatzen denak nolako lotura duen ikasleeiazaldu ere.

Gutxienez 45x25 cm-ko ohol baten gainean,lur pilo bat jarri eta gatz dezente eta elikagaikoloratzaile pixka batekin nahasi.

Ikasleei azaldu lurrak, berez, hainbat substan-tzia mineral dituela –horien artean gatza– etabaita hainbat substantzia organiko ere. Gatzeta koloratzaile gehiago botako ditugu, esperi-mentuan garbiago ikusteko zer gertatzen denlurrean dauden substantzia horiekin.

Lurra pixka bat bustiko dugu oholean, oholaokertzen dugunean lurrak irrist egin ez dezan.Esan ikasleei lurrarekin paisaia bat egiteko.

Oholaren alde baten azpian azpil bat jarrikodugu itsasoa irudikatuz. Pixkanaka-pixkanaka



151

3. ja

rdue

raA.7

1

2





ohola okertzen dugun bitartean, ureztatzekoontzi txiki batez lurra bustiko dugu ikasleekegindako mendi eta haranetan euria ari balubezala.

Une honetan ikasleek euren fitxan urarekinzer gertatzen den eta azpilean dagoen urakzein kolore duen idatzi beharko dute. Irakasle-ak adieraziko die benetan ere antzeko zerbaitgertatzen dela; hau da, esperimentuan gerta-tzen ari dena eta ibaiak eta lurrazpiko urek lu-rra “garbitzean” egiten dutena antzekoak dire-la.

Lurraren gainean xaboi likidoa edo hautsabota (leku batean edo bat baino gehiagotan).Ikasleei azalduko zaie xaboiak ibaietara edo lu-rrera isurtzen ditugun substantzia ez-naturalakirudikatzen dituela.

Berriro ureztatu euria egingo balu bezala, xa-boia desagertzen den arte.

Ureztatzeari utzi, eta azpileko ura eskuaz nahas-teko esango diegu ikasleei, eta ikusten dutenaidazteko. Aparra agertuko da, eta, beraz, xaboia“itsasora” igaro dela ohartuko dira.

Azpileko ura pausatzen utzi (edo pixka batkendu ur asko badago) leku aireztatu batean,ura lurrindu eta ikasleek gatza nola kristaliza-tu den ikus dezaten.Horretarako 3 edo 4 egunitxaron beharko dugu. Hori gertatzen deneanfitxan apuntatuko dute eta jarduerari ekingodiogu berriro.

Behin une honetara iritsitakoan, behatu-takoari buruzko hausnarketa egingo dugu.Tal-deari esan behaketa edo esperimentu bat eginondoren, beti hausnartu egin behar dela. Ho-rretan laguntzeko ikasleentzako fitxan bakarkaerantzun beharreko galdera koadro bat dute,gero denen artean eztabaidatzeko. Galdera

7

152

3. ja

rdue

ra

3

4

5

6



horien bidez, behaketari buruzko ondorioakatera beharko dituzte.

Jarduera honen helburua ikasleari itsasoarenmisterio edo fenomenoekiko interesa pizteada; behaketatik eta esperimentaziotik ondo-rioak ateratzen irakastea, eta itsasoan daudenhainbat substantzia nondik datozen erakustea,kontinente, ibai eta itsasoen arteko harrema-naz jabe daitezen. Hala eta guztiz ere, helburuaez da itsasoaren gazitasunaren fenomenoaulertzea, izan ere hori gai konplexua baita,oraindik ikertzen ari dena eta teoria bat bainogehiago duena. Itsasoaren gazitasunean faktoreaskok eragiten dute eta ezin dugu baieztatuitsasoaren gazitasunean ibaiek eta lurrazpikourek garraiatzen dituzten materialek soilikeragiten dutenik.


• Kondairak taldearen interesa piztudu, eta irakurri ondoren kondairariburuzko eta itsasoan dauden hainbatmaterialen jatorriari buruzko iritziakeman dituzte.

• Ikasleek esperimentua egitean par-te-hartze aktiboa izan dute.

• Ikasle gehienak ohartu dira esperi-mentuan adierazitakoa eta errealita-tean gertatzen dena antzekoak direla.Hori ikasleen materialean agertzenden taula konparatiboko erantzune-tan adierazten da.

• Oro har, antzeman dute kontinente-etan eta ibaietan gertatzen dena etaitsasoan gertatzen dena elkarrekinerlazionatuta daudela.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Gutxienez 45x25 cm-ko ohola.Lurra.Gatza.Elikagai koloratzailea.Xaboi likidoa edo xaboi hautsa.Azpil bat.Urez betetako ureztontzia.Ikasleentzako fitxak, 177-179. orr.



153

3. ja

rdue

raA.7





OLATUAK ETAHONDARRA


• Itsas eta itsasertzeko ingurunea eza-gutzeko interesa adieraztea.

• Ikerketa lanean trebatzea.

• Itsasoarekiko sentimendu positiboagaratzea eta itsasoa balioesten ikas-tea.

Iraupena: 60’.


Lehenik eta behin ikasleek “itsasoa” irakurgaiairakurriko dute. Irakurgai hori ikasleentzakomaterialean dute.Testua prosan idatzita dago-en arren zantzu poetikoak ditu, eta hainbat ba-liabide estilistiko erabiltzen dira, besteak bestealderaketak eta errepikapenak. Irakasleak ira-kurketa adierazkorra azpimarratuko du, hauda, doinu eta geldialdi egokiak dituena; etaikasleek, edukiaz gain, testuaren estetika ereestimatu dezaten saiatuko da.

Gero, bakarka, jarraian agertzen diren galdereierantzungo diete. Galdera horiek irakurgaiariburuzko hausnarketa egiteko dira eta eurenezagutzak eta usteak ere erabiliko beharko di-tuzte. Bakarkako lana egin ondoren, erantzu-nak eztabaidatu egingo dira.

Horren ondoren, ikasleei itsasoari eta kostalde-ari buruz zertxobait gehiago jakiteko bi beha-keta edo esperimentu egingo dituztela adierazi.

Lehenengo behaketa

Olatuak zergatik sortzen diren jakiteko.

Azpil bat hartu eta urez bete. Itsasoa irudika-tuko du. Ile lehorgailu, hauspo edo haizea bo-tatzen duen zerbaitez olatuak eragingo ditugu.Nahi izanez gero putz eginez sortzen ere saia-tu, eta baita lagun batek baino gehiagok lekudesberdinetatik eta intentsitate desberdinezputz eginez ere.

Behaketa egin ondoren, honako galdera egingozaie ikasleei: zergatik sortzen dira olatuak?

Bigarren behaketa:

Hondartzako hondarra zerez osatuta dagoenikusteko.

Hasi aurretik, galdetu ikasleei ea inoiz pentsa-tu duten hondarraren jatorriari buruz, eta zeinden horri buruzko euren hipotesia. Behin arre-ta gai horretan jarri denean, behaketari ekingozaio. Horretarako hondartza batean hondareskukada bat, maskorrak eta harriak jasoko di-tugu (hiru elementuak hondartza berean); etalupa on bat ere beharko dugu.

Hondarra zerbaiten gainean zabalduko dugu.Ikasleek hondarra luparen bidez behatukodute, eta hondarra osatzen duten aleen tamai-na, forma eta kolore desberdinak aztertuko di-tuzte.

Horren ondoren, maskorrak txikitu, harri ba-tez edo mortairuan (zenbat eta gehiago txiki-tu, hobeto). Harriak bata bestearen aurka igur-tziko dira, pixka bat deseginez, eta hortikateratzen den hautsa gorde egingo da. Lan ho-rretan talde guztiak har dezake parte. Garran-tzitsua da ikasleak material horiek duten go-gortasunaz ohartzea, eta horren ondoriozprozesua zein motel egiten den konturatzea.Jarraian maskor zati txikiak harri hautsarekinedo koxkortxoekin nahastu eta, luparen bidezbehatuz, hondarrarekin alderatuko ditugu.

154

4. ja

rdue

ra



Azkenik, ikasleek behaketatik ondorioak aterabeharko dituzte. Irakasleak lagundu egingo diehonako galderak eginez:

• Zuen ustez, zerez osatuta dago hon-darra?

• Zerk edo zeintzuek txikitzen dituedo dituzte materialak hondarra egi-teko? Haizea izango al da? Edota ola-tuak? Edo biak, bata bestearekin txo-ke egitean?

OHARRAK:

• Haizeak, maremotoek eta sumen-dien erupzioek eragiten dituzte ola-tuak. Olatuen sorreran haizeak dueraginik handiena eta beste biak noi-zean behin gertatzen dira.

• Hondarra, berriz, harri detritikoa da,ondorengo materialez sortua: harrihondakinez (gehienetan kare-ha-rriak), kuartzoa duten mineralez,itsasoko animalien maskorren hon-dakinez eta koralen eta kare algeneskeletoez.


• Irakurketa osteko hausnarketan,ikasleek itsasoarekiko afektibitateaeta erakarpena adierazi dituzte.

• Ikasleek itsasoarekin zerikusia dutenfenomenoak (olatuak nola sortzendiren, eta hondarraren jatorria) eza-gutzeko interesa agertu du.

• Ikasleek erlazionatu egin dituzte ge-lan egindako esperimentuetan gerta-tzen zena eta testuan agertzen dena(...“Beste egun batzuetan, ordea, hai-zea zela-eta seguruenik, olatuak han-ditu egiten ziren”... “Itsasoa haserre-tzen denean oskolak eta hildakoarrainen eskeletoak hondartzanagertzen dira”...) eta benetan itsaso-an gertatzen dena.

• Ikasleak gai izan dira, irakasleak la-gunduta, behaketetatik ondorioakateratzeko eta beste ikasleen ondo-rioekin alderatzeko.

Materiala:

Urez betetako azpila.Ile lehorgailua, hauspoa edo antzeko zerbait.Hondar eskukada bat.Kolore desberdineko maskorrak.Kostaldean jasotako harriak.Lupa bat (zenbat eta gehiago handiagotu,hobe).Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxak, 180. or.



155

4. ja

rdue

raA.7





NOLAKOAK GARAKOSTALDEAN BIZIGAREN IZAKIAK?


• Izaki bizidunek euren inguruneraondo moldatutako ezaugarriak gara-tu dituztela konturatzea.

Iraupena: 45’


Ikasleentzako fitxan, modu errazean eta adibi-

de bidez, “moldatu” kontzeptua azaltzen zaioikasleari. Galdera batzuei erantzuteko eska-tzen zaie, eta, azkenik, hainbat elementu natu-ral eta artifizial forma eta funtzioarekin lotzea.

Jarduera bakarka egiteko prestatuta dago, etagero denen artean eztabaidatzeko.


6. jarduerarekin batera ebalua daiteke.

Materiala:


156

5. ja

rdue

ra



NON BIZI DIRA?


• Izaki bizidunen eta bizi diren inguru-nearen arteko harremana ulertzea.

Iraupena: 30’.


Lehenik eta behin, ikasleentzako materialean jar-duera honi dagokion lamina aztertuko dute ikas-leek. Lamina horretan kostaldeko paisaia ikustenda, eta borobil zuri batzuk ditu. Hurrengo orrial-dean kostaldeko sei animalia eta landareren iru-diak eta horien bizilekuaren eta elikadura aztura-ri buruzko azalpen laburra agertzen dira.Ikasleek, bakarka, irudi horiek moztu eta kostal-deko paisaian kokatuko ditu, bakoitza borobiltxuri baten gainean, lekurik egokiena bilatuz.Ho-rretarako, lehen adierazitako azalpenez baliatukodira.

Jarraian, lanak denon artean ikusi, bakoitzak ani-maliak eta landareak non kokatu dituen eta zer-gatik ikusteko.

Jarduerari buruzko hausnarketarekin jarraitzeko,taldeka, ikasleentzako materialean agertzen direngalderei erantzun; eta denen artean ondorioakaterako dituzte.


• Jarduera hau eta 5. jarduera ebaluatze-ko eztabaida antola daiteke. Gaia hauizango da: animaliak edo landareak, bizidiren ingurunetik aterata, etxera edoeskolara eramatea egokia den ala ez.Eztabaidan ari diren bitartean irakasle-ak oharrak hartuko ditu eta neurtuegingo du ea ikasleak zenbaterainokonturatu diren bizidun bakoitzak ha-bitat naturala duela eta habitat horre-tara moldatuta dagoela.

• 9. jardueran,“Abentura itsasoan oraindela 400 urte” izenekoan, flora etafauna herrialde batetik urrun dagoenbeste batera lekualdatzearen uko da.Ea ikasleek 5. eta 6. jardueretan atera-tako ondorioekin lotzen duten.

Beharrezko materialak:




157

6. ja

rdue

raA.7





PORTURA BISITA


• Portuez eta horien inguruaz dutenezagutza handitzea: portu motak,portuetako jarduerak, funtziona-mendua eta abar.

• Portuetan antzematen den kostalde-aren eta gizakiaren arteko harrema-naz ohartzea.

• Talde lana egiteko gaitasuna gara-tzea.

Iraupena:

• Portua bisitatzen:

—Irteera egin aurretik: 15’—Portuan: 60’—Irteera egin ondoren: 45’

• Jarduera gelan egiten bada: 35’


Hasiera batean, jarduera hau portu batera jo-anez egiteko prestatuta dago, izan ere zuzene-an antzematen diren datu eta sentsazioak as-koz aberatsagoak baitira gaia paperean soiliklantzen bada baino. Dena den, portu baterainojoatea zaila gertatzen bada, gaia soilik gelanlandu.

A—JARDUERA GELAN EGITEN BADA:

Irakasleak aurretik prestatu beharrekoa:

Ikasleentzako materialean hiru portu motenirudiak agertzen dira: arrantza portua, industriportua eta kirol portua (hiru irudien formaberdina da). Irakasleak kontuan izango du jar-duera hiruko taldetan egingo dela.Talde bakoi-tzarentzat honako materiala duen kartazal batprestatuko da:

• Arrantza portu bateko puzzlea.

• Industri portu bateko puzzlea.

• Kirol portu bateko puzzlea.

(Puzzleen piezak moztuta egongodira, eta kartazalean nahastu egingodira)

Garapena:

Lehendabizi, ikasleek hiru portu motei buruz-ko azalpenak irakurriko dituzte (ikasleentzakomaterialean daude). Irakasleak sor litezkeenzalantzak argituko ditu.

Jarraian, gela hiruko taldetan banatuko da.Tal-de bakoitzean ikasle batek industri portuarenirudia osatu beharko du; beste batek arrantzaportuarena; eta besteak kirol portuarena. Be-har izanez gero, taldekideek elkarri lagundu.

Talde guztiek hiru puzzleak osatu dituztenean,irakasleak portuei buruzko gauzak adierazterabultzatuko ditu: portu mota horien arteko an-tzekotasunak eta desberdintasunak, bakoitze-tik zerk erakartzen dituen, zerk harritzen di-tuen, zer ez zaien gustatzen eta abar. Halaber,portu mota horien inguruko zalantzei buruzkogalderak egitera ere bultzako ditu, denen arte-an erantzuten saiatzeko.

158

7. ja

rdue

ra




• Puzzleak osatzeko taldekideek elka-rri lagundu diote.

• Talde gehienak gai izan dira hiruportu motak identifikatzeko. Horre-tarako, portuen artean desberdinta-sunak ikusi dituzte, deskripzioak ira-kurri dituzte eta irudiei behatudiete.

Materiala:

Gutunazalak.Ikasleentzako fitxak, 186-187. orr. (zatitan ba-natutako irudi edo puzzlea).

B.—PORTURA BISITA EGITEN BADA.

Irteera egin aurretik:

Bisitaren arrazoia zein den eta portuan zeregin beharko duten adierazi ikasleei eta lanataldeka egin behar dela ere bai. Taldeak unehonetan egin daitezke (hiru talde).

Ikasle bakoitzak, bakarka, bere materialeanduen behaketa fitxa eta elkarrizketarako gal-derak irakurriko ditu, hiztegiari buruzko etadatuak idazteko moduari buruzko zalantzakargitzeko.

Portuan:

Gizakiak ingurunea aldatzen du eta giza jar-duera batzuek kalteak eragiten dituzte: ur ziki-na, zarata, espezieen desagertzea... Ohartaraziikasleei horietaz.

Hiru taldeek hiruna ariketa egingo dituzte:

1) Portuaren behaketa. Horretarako, beha-keta fitxa beteko dute.

2) Lanean edo kirolen bat egiten ari denpertsona bati elkarrizketa. Horretarako,bisitatuko den portuari dagokion galderasorta eman. Aukerarik eta bitartekorikbadago, elkarrizketak grabatu egingodira.

3) Argazki erreportajea: argazki kopuru ja-kin bat egingo diote portuko hainbat ele-mentu interesgarriri. Elementuak hauekizan daitezke:

• Itsasontzi bat.• Lanean ari den norbait.• Animalia bat.• Portuko ura.• Portutik hurbil dagoen etxebizitza

bat.• Etxebizitza ez den eraikin bat (itsa-

sargia, kai muturra, arrain salmenta-rako lonja eta abar).

Talde bakoitza jarduera desberdin bat egitenhasiko da, eta horretarako denbora tarte ze-hatza izango du, 15 edo 20 minutu ingurukoa.Denbora hori igarotakoan talde guztiek jar-duera aldatuko dute. Horrela, grabagailu etaargazki kamara bakarra beharko ditugu.

Bisita egin ondoren:

1) Behaketa denon artean aztertu: puntuzpuntu, talde bakoitzak zein laukitxo betedituen adieraziko du.Taldeei azalpen ze-hatzagoak eskatu.

2) Elkarrizketak denon artean aztertu: gra-bazioak berriro entzungo dira. Grabatu



159

7. ja

rdue

raA.7





ez badira, taldeek komentatu egingo di-tuzte. Nahi izanez gero, irakasleak elka-rrizketetatik interesgarriena atera etaazpimarratu.

3) Argazki erreportajea.Talde bakoitzak ar-gazkiekin mural txiki bat egingo du: ar-gazkiak kartulina batean jarri, argazkibakoitza zer den idatzi eta horren des-kripzioa egingo du.


• Lanerako denboran taldeetako kide-ak elkartuta egon dira eta autono-moak izan dira; oro har, ez da beharizan irakaslearen parte-hartzerik.

• Hiru jarduerak amaitzeko ezarritakodenboran amaitu dituzte.

• Talde guztiek behaketa fitxak betedituzte.

• Talde guztiek zein portu mota denongi antzeman dute.

• Talde guztiek elkarrizketa bana egindute; eta grabatu edo horri buruzkooharrak hartu dituzte.

• Egindako argazkietan, gehienetanbehintzat, irakasleak adierazitakoelementuak agertzen dira.

• Jarduera denen artean aztertzean,ikasle gehienak gai dira behaketa fi-txan emandako erantzunak zergatikegin dituzten arrazoitzeko.

• Jarduera denen artean aztertzean,ikasleek elkarrizketako hainbat datugogoratzen dituzte, eta horrek elka-rrizketa egitean adi egon direla adie-razten du.

• Ikasleek erlazionatzen dituzte giza-kiak portuetan egiten dituen jardue-ra batzuk eta jarduera horiek eragi-ten dituzten arazoak.

Materiala:

Ikasleentzako fitxak, 187-189. orr. (behaketa fi-txa eta elkarrizketarako galdera sorta).Eskulanetarako materiala.Grabagailua.Argazki makina.

160

7. ja

rdue

ra



ARRANTZARENHISTORIA


• Gure kostaldeko arrantzaren histo-ria ezagutzea, historiaurretik gauregunera arte.

• Itsas ingurunean arrantza dela-etaegin diren eta egiten diren gehiegi-kerien aurrean sentikortzea.

Iraupena: 60’.


Jarduera bera hasi aurretik, ikasleek denborakontzeptuak (mendeak) eta horien izenak ar-gitzeko ariketatxo bat egingo dute.

Gure herriko arrantzaren historia 23 bineta-tan aurkezten zaie ikasleei, historia hori labur-ki azaltzen duten testuekin batera.

Hasieran ikasleek istorio osoa ahoz gora ira-kurriko dute. Horrela, irakasleak testuaren in-guruan izan daitezkeen zalantzak argituko ditu,eta ikasleei jarduera nola egingo den azaldukodie.

Hortik aurrera ikasle bakoitzak bakarka egin-go du lan, eta bere komikia osatuko du. Binetabakoitzean zerbait falta da eta ikasleak osatuegin behar du: pertsonaia baten pentsamendu-ren edo adierazpenen bat; marrazkiaren zatibat; testuan aipatzen diren herri baten edo ba-tzuen izenak, edo arrainen, arrantza moten etaabarren izenak. Azken bineta zuri dago, etagure herriko arrantzaren etorkizuna adieraz-ten du. Ikasle bakoitzak bineta horretan islatu-

ko du bere iritziz etorkizuna nolakoa izangoden eta bere belaunaldiak etorkizun hori ho-betzeko zer egin behar duen. Bineta gehiagobehar izanez gero, beste orrialde batean ma-rraztu.

Jarduera hau unitate didaktikoan zortzigarrenabada ere –portura bisita egin ondoren–, alde-rantziz egitea interesgarria izan daiteke; hauda, lehendabizi jarduera hau egin eta gero por-tua bisitatu, batez ere portu hori arrantza por-tua bada. Horrela, ikasleek hobeto ezagutukodute arrantzaren historia eta arrantza sekto-reak gaur egun bizi duen egoera.


• Ikasleek istorioan ematen zaizkiendatuak kontuan hartu eta binetei fal-ta zaizkien elementuak jarri dituzte.Horrela, egin dituzten komikiak des-berdinak dira, baina zentzuzkoak.

• Istorioaren azkeneko binetan ikasle-ei arrantzaren egoera hobetzeko etaingurugiroaren degradazioari aurreegiteko alternatibak irudikatzeko es-katzen zaie. Ikasle gehienak alterna-tibaren bat emateko gai izan dira, etaalternatiba ugari agertu dira.

• Ikasleek arrantzaren historiarekikointeresa agertu dute. Horri buruzkogalderak edo iruzkinak egin dituzte.

• Ikasle gehienek ongi pasatu dute jar-duera egiten eta komikia euren kasabetetzen.

Materiala:




161

8. ja

rdue

raA.7





ABENTURA ITSASOANORAIN DELA 400 URTE


• Itsasoari lotutako Euskal Herriarenhistoria ezagutzeko interesa ager-tzea.

• Beste pertsona eta animalia batzue-kiko gehiegikeriak eragiten dituztengiza jarduera batzuk azaltzea eta ho-riei buruz taldeka hausnartzea.

• Idazmena eta lankidetza garatzea.

Iraupena: 60’.


Ikasleek taldeka marinel, balea arrantzale etapiratei buruzko ipuin elkarreragilea irakurrieta osatu beharko dute. Istorioa orain dela400 urte inguru gertatua izango da eta ikasle-ak beraiek izango dira protagonistak. Ipuineanagertzen diren gaietatik bereziki honakoenhausnarketa egitea komeni da: espezieen desa-gerpena, espezieak bere habitatetik atera etabeste leku batzuetara eramatearen arriskuak,eta gehiegikeriak eta elkartasun eza.

Gela sei kide inguruko taldetan banatuko da.Talde bakoitzak ipuinaren sarrera irakurri etaabentura jarraitzeko zein aukera hautatukoduen erabakiko du. Behin aukeratu dutenean,irakasleak ipuinaren jarraipena emango die (Aedo B aukera). Berriro, talde bakoitzak ipuinairakurri, eztabaidatu eta hurrengo aukera era-bakiko du. Irakasleak talde bakoitzari hautatu-tako testua (C, D, E edo F aukera) banatukodio.Taldeka irakurtzen jarraituko dute, taldeakberak istorioaren amaiera idazteko lekura iris-

ten diren arte. Istorioari amaiera ematekodenbora zehaztu.

Jarduera burutzen ari diren bitartean, talde ba-koitzak ipuinarekin batera doan mapan eurenabenturaren ibilbidea marraztuko du.

Beste alde batetik, testuan badaude ikasleekbeharbada ezagutuko ez dituzten hitz batzuk–bereziki itsasoko bizitzari lotuta daudenak–.Hori dela-eta, ipuina irakurtzen ari direneanhiztegia eskura izateko gomendatu, eta ezeza-gunak zaizkien hitzak bilatu eta esanahia apun-tatu dezatela. Izan ere, gero denon arteanaztertuko dira, talde guztiaren hiztegia abe-rasteko.

Jardueraren ebaluazioa egiterakoan kontuanizango dugu istorioa nondik jarraituko dutenerabakitzea, eta erabaki horiek zergatik etanola hartu dituzten. Hori dela-eta, garrantzi-tsua da irakasleak informazio hori jasotzea.

Taldean ikasle gutxi baldin badago, jardueragela osoak elkarrekin egin dezake. Horrela,irakasleak entzun ahal izango ditu ikasleek au-kera bat edo bestea hartzeko erabiltzen dituz-ten arrazoi guztiak; eta baita istorioari amaie-ra emateko prozesua ere. Gainera, jarduerandenek parte har dezatela bultza dezake.


• Taldeek, oro har, ongi pasatu dutejarduera egiten.

• Taldeek abentura jarraitzeko aukeraeztabaidatzerako orduan elkarrizke-ta eta arrazoiketa erabili dituzte.

• Jardueraren helburuetako bat ikasle-ek gai batzuen inguruan hausnartzeazen.Talde bakoitza gai horietakorenbaten inguruan aritu da eta eztabai-datu du.

162

9. ja

rdue

ra



• Talde barruko parte-hartzea, orohar, orekatua izan da.

• Istorioaren amaiera idaztean, ikasle-ek kontuan izan dituzte unitateanzehar ikasitako edukiak.

• Ikasleek hiztegia erabili dute ezeza-gunak zitzaizkien hitzak bilatzeko.

• Taldeek istorioari amaiera ematera-koan, hitz berriak erabili dituzte eta

horretarako aurretik hiztegian bilatudituzte hitz horien esanahiak.

Materiala:




163

9. ja

rdue

ra10

. jar

duer

aA.7

BADATOZ TURISTAK!


• Kostalde ingurunean turismo jende-tsuak eta arduragabeak sortzen di-tuen eraginak.

• Euskal Herriko kostaldeko hainbatherri turistikotan udan gertatzendena aztertzea.

Iraupena:

• Lehenengo zatia: 40’

• Bigarren zatia: 50’


Jarduerak bi zati ditu:

Lehenengo zatia nahiko erraza da eta kostal-deko turismoa gaiari sarrera emateko da. Ikas-leek euren materialean sei testu labur dituzte

eta beste hainbat irudi. Bai batzuk, bai besteakkostaldean turismoak sortzen duen eraginariburuzkoak dira. Ikasleek testuak irakurri, moz-tu eta testu bakoitza dagokion irudiaren azpianjarri behar dute, eta azkenik irudiak koloretanmargotu.

Bigarren zatia egiteko arreta handiagoa jarribehar da, eta matematika arlokoa da. Zati ho-netan ikasleek bakarka egingo dute lan, be-raien materialean duten fitxa batek lagunduta.Fitxa horretan hainbat matematika eragiketaeta grafiko egiteko eskatzen zaio, kostaldeanudan gertatu ohi dena aztertzeko. Ikaslea tu-rismoak dakarrenaz kontura dadin nahi da:biztanleak neurriz kanpo ugaritzea, hondaki-nak sortzea eta hondakin horiek uztea, eta,azkenik, herri horietako merkatarientzat tu-rismoak dakarren negozioa. Hau da, kostalde-ko turismoaren hainbat alderdi aztertzendira.

Bakarkako lan hori denon artean eztabaida-tzerakoan matematika eragiketak eta grafikoakzuzen egin dituztela begiratzeaz gain, ikasleekdatu horiei buruzko hausnarketa egin dezatenarduratuko da irakaslea.






• Ikasle gehienek, jardueraren lehe-nengo zatian, behar bezala kokatudituzte testuak, hau da, dagozkienirudiekin.

• Jardueraren bigarren zatia amaituta-koan, ikasleak gai izan dira iruzkinakegiteko eta lortutako datuetatik on-dorioak ateratzeko.

• Jarduera honetan lortutako ezagutza11. jarduera egiterakoan ere erabilidute. Hura ere turismoarekin erla-zionatuta dago.

Materiala:


164

10. j

ardu

era

11. ja

rdue

ra EGIN EZAZU TURISMOEGOKIA!


• Turismo jendetsu eta arduragabea-ren eta ingurugiroarekiko eta bestepertsonekiko errespetuzko turis-moaren arteko aldea ikustea.

• Adierazpen plastikoa eta idazmenagaratzea.

Iraupena: 50’.


Turismo jendetsu eta arduragabeak itsasertze-ko inguruneari egiten dion mehatxuari buruz-ko murala egingo dute ikasleek taldeka.

Jarduera egiten hasi baino egun batzuk lehena-go esan zein jarduera egingo duten, eta eskatugelara ekartzeko kostaldeko turismoari buruzdituzten argazkiak: hondartzak, aisialdirako gu-neak, pasealekuak eta abar; eta horien erabile-ra desberdinei buruzkoak. Komenigarria litza-

teke nolako irudiak nahi ditugun argi adieraz-tea; hau da, estereotipo idilikoak ez ezik turis-mo jendetsuari lotutako erabilera agresiboeiburuzko irudiak ere behar ditugula: aparta-mentuak, errepideak, aparkaleku beteak dituz-ten hondartzak; hustubideak, gainezka daudenzabor ontziak dituztenak; motoredun ibilgailuzegiten diren itsas kirolak eta abar. Egunkari, al-dizkari edo postaletan aurki ditzakete, edotaoporretan eurek atera dituzten argazkietanere bai. Halaber, irakasleak material gehiagoeraman dezake, ikasleek eramaten dutena osa-tzeko.

Material horrekin “Turismoa kostaldean” ize-neko murala egingo dute. Muralaren zati bate-an turismoaren alderdi negatiboak azpimarra-tuko dira, hau da, kostaldean kaltea eragitenduten turismo jarduerak. Beste zatian, berriz,ingurugiroarekin eta beste pertsonekin erres-petuz jokatzen duen turismoa jarriko da etanolakoa den azalduko da.

Gela 4 ikasle inguruko taldetan banatuko da,eta denen artean bildutako materiala aztertukodute. Irudi asko badituzte, argienak eta esangu-ratsuenak aukeratu beharko dituzte. Kopuru



egokiena 6-10 artekoa izan daiteke. Argazkirikez badute, eurek marraz ditzatela irudiak.

Jarraian, talde bakoitzak aukeratutako argaz-kiei buruz arituko dira banan-banan. Nahi iza-nez gero, deskribapenean laguntzeko arbeleangaldera batzuk idatzi:

• Zer ikusten duzue irudian?• Gustatzen al zaizue?• Naturari edo pertsonei kaltea sor

edo traba egin diezaiokeen zerbaitikusten al da irudian?

• Muralaren zein aldetan jarriko zenu-kete? Zergatik?

Irudiei buruz aritu ondoren talde bakoitzabere murala egiten hasiko da eta argazkiakegoki iruditzen zaien lekuan jarriko dituzte.Argazkiaren azpian “argazki oina” idatzikodute, euren iritzia agertzeko eta argazkiari bu-ruz komentatutakoa laburtzeko. Nahi izanezgero, muralak ikastetxean jarri, jende askokikusteko moduan, informazio hori hedatzeko.

OHARRA:

Jarduera egiterakoan ikasleek agian orientabi-deak beharko dituzte. Jarraian datorren infor-mazioa ikasleentzat erabilgarria izango da.

KOSTALDEAN KALTEA ERAGITEN DUTENETA TURISMOAREKIN LOTUTA DAUDENELEMENTUEN ETA JARDUEREN ZERRENDA:

p Hondakinen pilaketa eta izaki bizidunguztientzat horrek dakarren arriskua, gi-zakia barne.

p Neurririk gabeko urbanizatzea eta ho-rrek paisaian duen eragina.

p Zarata.p Isurketak.p Hesi efektua eragiten duten eraikinak

eta eraikuntzak (portuetako obrak, bete-lanak, lehorketa lanak, errepideak), ingu-ruaren balio ekologikoa murrizten dute-nak.

p Uraren kutsadura fekala.p Hotelek, jatetxeek eta abarrek gune pu-

blikoen erabilera pribatua egitea.p Kutsadura eta zarata sortzen duten kiro-

lak.p Hondartzetarantz doazen ibilgailuen ila-

ra izugarriak eta horiek eragiten dutenairearen kutsadura.

p Ezkutuko arrantza. Baimenik gabe itsas-kitan ibiltzea. Babestuta dauden landareespezieak biltzea.

Hurrengo orrialdean turismoan eragiten du-ten agenteei buruzko orientabideak jaso ditza-kezu, turismoak ingurunean dituen eraginakmurrizteko.


• Taldeen barruan, entzuteko eta elka-rrizketarako jarrera izan da nagusi.

• Talde barruko parte-hartzea, orohar, orekatua izan da.

• Ikasleek zituzten argazkiak komen-tatu dituzte, horietan ikusten zenariburuzko iritzia eman dute, muraleanjartzeko egokia iruditzen zitzaien alaez eta zein aldetan jarriko luketenadierazi dute.

• Irudien azpiko argazki oinek, irudiangertatzen dena ez ezik, ikasleek ikus-ten zutenarekiko iritziak ere ager-tzen dituzte.

• Muralek turismoak kostaldean dueneraginaren hainbat modu adieraztendituzte, eta jardueraren sarreranagertzen direnez gain, gehiago ereazaltzen dira.

• Egin diren muralek kostaldeko turis-moaren bi alderdiak (positiboak etanegatiboak) adierazten dituzte.

Materiala:

Kostaldeko irudiak.Eskulanetarako materiala.



165

11. ja

rdue

raA.7





166

11. ja

rdue

raBI

DAI

AIS

IALD

IKO

AGEN

TZIA

KU

DALA

OST

ALA

RITZ

AJA

RDU

ERA

KA

NTO

LA-

TURI

STA

TZEN

DIT

UZT

ENA

K

TURI

STA

RIBi

daien

helbu

ru d

enUd

alerr

iaren

balio

natu

ral

Orie

ntab

ideak

emat

endit

u Jar

duer

akan

tolat

zen

ditu

Leku

hor

reta

koba

lioet

aIN

FORM

AZI

OA

lekuk

ona

tura

rekik

oet

aet

akult

urale

nbe

rri

garr

aiopu

bliko

arib

uruz

,tu

rista

rilek

u ho

rren

araz

oeib

uruz

koinf

orm

a-EM

ATEA

kultu

rare

kiko

erre

spet

uzko

emat

endu

.jar

duer

aosa

garr

ieibu

ruz..

.ba

lioak

ezag

utze

koau

kera

zio

abilt

zen

du.

joka

era s

usta

tzen

du.

emat

eko.

PAIS

AIA

.Bi

daia

gidat

zen

dute

nek

Ingu

rugir

oiri

zpide

aket

aIn

guru

giroa

ren

gaine

koer

a-Jar

duer

aker

agin

kalte

ga-

Ingur

ugiro

aner

agini

k so

r-BA

LIO

leku

horr

etak

oba

lioon

dare

artis

tikoa

rekik

ogin

arib

uruz

koaz

terk

eta

rriri

kez

sort

zeko

tze

nez

dut

enes

kaint

zak

NAT

URA

LAK

natu

ralak

etaa

razo

aker

resp

etua

z egit

endu

eg

iten

du.N

ahiag

odu

zaha

r-m

odua

npr

esta

tzen

ditu.

auke

ratze

ndit

u.Ez

du

in-ez

agut

zen

dituz

te.

lurra

ldear

enan

tolam

endu

a.be

rritu

ber

riaer

aikib

aino.

guru

giroa

ner

agina

sort

zen

dute

naz

piegit

urar

ikes

katze

n.

FLO

RAET

AEz

dut

ees

kaint

zen

bidaia

rikBa

lioha

ndiko

gune

aked

oEr

aikina

etal

orat

egia

Beti

enba

razu

riked

oAn

imali

aket

alan

dare

akFA

UN

Aar

risku

anda

uden

edo

sent

i-ha

usko

rrak

diren

akba

bestu

egok

itzen

ditu

bert

ako

kalte

rikez

era

giten

erre

spet

atze

ndit

u.Ez

ditu

ko

rrakd

irenn

aturag

unee

tara.

eta s

einale

ztat

zen

ditu.

fauna

lagun

tzek

o.sa

iatze

nda

.“o

roiga

rri”

mod

uan

eros

ten.

NO

RTA

SUN

Gida

riek

sako

nean

Nor

tasu

nku

ltura

lam

ante

n-Be

rtak

obiz

imail

arie

gokit

u-Tu

rista

bert

ako

bizim

odua

n“G

hetto

” tur

istiko

akKU

LTU

RALA

ezag

utze

ndu

te

tzen

du.T

urism

oak

onur

a ta

koer

osot

asun

aem

aten

integ

rada

dinlag

untz

endu

.ar

buiat

zen

ditu.

Bizt

anlee

-he

rriar

enku

ltura

.he

rrita

r guz

tieie

kart

zeko

du.G

astro

nom

ia tra

dizion

alakin

harr

eman

akiza

ten

ditu.

mod

uan

egite

ndu

plan

gintza

.eta

prod

uktu

nat

urala

kAr

tesa

nia tr

adizi

onala

eska

intze

ndit

u.er

oste

ndu

.

ENER

GIA

Hurb

ildau

den

lekue

tara

Gar

raio

publi

koar

ieta

mo-

Ener

giaau

rrezte

kone

urria

kEz

du

egite

nen

ergia

fosil

akG

arra

iopu

bliko

aker

abil-

edo

garr

aiopu

bliko

bidez

to

rizatu

aez d

enar

ilagu

ntze

nha

rtze

ndit

u,et

abez

eroa

ker

retz

endu

enjar

duer

arik.

tzen

ditu,

pase

atu,

bizikl

e-iri

ts da

iteke

enlek

ueta

radio

.Oine

zkoe

ntza

koho

rret

anko

ntzie

ntzia

tzen

ta

ned

o za

ldiz i

biltz

enda

.er

ees

kaint

zen

ditu

bidaia

k.gu

neak

ezar

tzen

ditu.

ditu.

URA

Ez d

ute

bidaia

rikes

kaint

zen

Araz

tegia

jarrik

odu

eta

ura

Uraa

urre

ztek

om

ekan

is-Ur

aalfe

rrik

galtz

endu

ten

Uraa

urre

zten

du e

ta u

ra

ur es

kasia

edo

uraa

razte

koau

rrez

teko

neur

riak

moa

kjar

tzen

ditu,

etab

e-ed

o ur

ingu

rune

arik

altea

alfer

rikga

ltzen

dute

nar

azoa

dute

nlek

ueta

ra.

hart

uko

ditu.

zero

akho

rret

anlag

unde

-er

agite

ndio

ten

jardu

erar

ikjar

duer

arik

ez d

u eg

iten.

zate

nko

ntzie

ntzia

tzen

ditu.

ez d

u eg

iten.

ZABO

RRA

KPu

blizit

ate

orrie

tan

pape

r Za

bor b

ilket

ahau

tako

rra

Birz

iklag

arria

kez

dire

ned

oZa

borr

ik so

rtze

nez

dut

enBi

rzikl

agar

riak

ez d

iren

on-

birizi

klatu

aera

biltz

endu

.et

abirz

iklap

enae

giten

du.

erab

ilera

baka

rrek

oak

diren

tres

naet

amat

erial

ak

tziak

ez e

rabil

tzen

saiat

zen

Sent

ikort

zeko

kanp

ainak

ontz

iakah

alik

etag

utxie

ner

abilt

zen

ditu.

da.Z

abor

ra za

bor o

ntzie

-an

tolat

zen

ditu.

erab

iltze

ndit

u.ta

nbo

tatz

endu

.

TURISMO KONTZIENTEA ETA ARDURATSUA: NORTZUK ETA NOLA HARTZEN DUTEN PARTE

“Eco

turis

mo”

izene

koar

tikulu

tikha

rtut

ako

koad

roa.

Artik

uluaA

ngele

s deA

ndre

s,M

ario

nCa

vann

aet

aJo

seM

aria

deJu

an-e

kid

atzit

akoa

da,e

taEC

OLO

GIA

YSO

CIED

ADald

izkar

ianar

gitar

atu

zen

1993

koek

ainek

o ze

nbak

ian.





167

12. j

ardu

era

A.7

NOLA ZIKINTZEN DAITSASOA?


• Itsasoaren eta kostaldearen kutsa-dura zerk eragiten duen hausnar-tzea.

• Irudimena eta sormena garatzea.

Iraupena: 50’.


Lehenik eta behin, ikasleek, ordenarik jarraitugabe eta arrapaladan, berez itsaso eta kostaldekoingurunekoak ez diren baina itsasoan eta kostal-dean aurkitzen diren gauza eta substantziak aipa-tuko dituzte. Beharrezkoa bada irakasleak pistakemango ditu, zerrenda ahalik eta osatuena izandadin.

Aipatzen diren elementu guztiak arbelean idatzi-ko dira. Jarraian, bakarka edo taldeka, elementuhorietako bat aukeratuko da eta horren istorioaasmatu. Istorioa aukeratutako elementuak berakkontatuko du: zein den bere jatorria, zertarakozen, zergatik eta nola bota zuten eta kostalderairitsi arteko bidaia nolakoa izan den.

Ikasleek istorioa era askotara konta dezakete,adibidez idatziz, irudi bidez edota bi modu horiektartekatuz.Azkenik, egin diren lanak denon arte-an ikusiko dira.Aurreko jardueran bezala, jardue-ra honetako lana ere jendaurrean jar daitekeikastetxean.

OHARRA:

KOSTALDEAN UGARIAK DIREN GAUZAETA SUBSTANTZIA KUTSATZAILEEN ZE-RRENDA:

p Plastikoak (uztaiak, poltsak, poteak)

p Beira.

p Metala.

p Papera eta kartoia.

p Hondakin organikoak.

p Garbigarriak.

p Koipeak.

p Gasolina

p Sareak, sokak, buiak.

p Altzariak eta etxetresna elektrikoak.


• Berez itsaso eta kostaldeko inguru-nekoak ez diren baina itsasoan etakostaldean aurkitzen diren gauza etasubstantziak arrapaladan aipatu di-tuztenean, ikasleek horietako askoaipatu dituzte irakaslearen laguntza-ren beharrik gabe.

• Nabaritzen da ikasleek asmatutakoistorioetan kutsaduraren erantzulenagusia gizakia dela ohartu direla.

• Istorioak, oro har, originalak eta iru-dimena dutenak dira.

Materiala:

Arbela.Eskulanetarako materiala.





ITSASOA ETAKOSTALDEA ZAINTZEKODEKALOGOA


• Itsasbazter ingurunea errespeta-tzeko eta zaintzeko konpromisoahartzea.

• Unitate didaktiko honetan hartuta-ko balioak adieraztea.

• Talde lanean jarduten ohitzea, eta la-guntzen ikastea.

• Sintesia egiteko gaitasuna garatzea.

Iraupena: 50’


Jarduera honetan ikasleak lankidetzan jardunez,itsasoa eta kostaldea zaintzeko dekalogoa eginbehar dute,eta hori betetzeko konpromisoa har-tu behar dute.

Lehenik eta behin irakasleak jardueraren hel-burua adieraziko du: denon artean itsasoa etakostaldea zaintzeko guztiok bete beharko geni-tuzkeen 10 arau pentsatzea. Gero hori egitekozein pauso emango diren argituko du. Pausohoriek ongi ulertu ondoren, lanean hasiko dira.

Ikasle bakoitzak, bakarka, dekalogo horretara-ko bi arau idatziko ditu. Horretarako unitatehonetan zehar egindako jarduera guztiak go-goratu beharko ditu, izan ere hori lagungarriizango baitzaio arauak egiteko. Bereziki lau jar-duera hauetan jarriko du arreta:

• Arrantzaren historia.

• Abentura itsasoan orain dela 400urte.

• Badatoz turistak!

• Nola zikintzen da itsasoa?

Lana eraginkorrago izateko, ikasle bakoitzakberari dagozkion bi arauak idazteko lau jar-duera horietako batean jarriko du arreta osoa.Irakasleak berak banatuko ditu ikasleak etaarauak, lana orekatzeko.

Behin ikasle bakoitzak bi arauak idatzi ditue-nean, ikasleak bikoteka bilduko dira eta elka-rrekin arauak aztertuko dituzte. Eduki berekoarauak laburtu eta bateratu egingo dira errepi-katutakorik ez egoteko.

Jarraian ikasleak lauko taldetan (bi bikote) el-kartuko dira. Berriro elkarrekin aztertuko di-tuzte arauak, eta arauren baten edukia errepi-katu egiten bada, arau horiek laburbiltzekobakarra egingo dute.

Orain ikasle guztien artean aztertuko diraarauak. Irakasleak taldeek egindako arau guz-tiak arbelean idatziko ditu. Oraingoan ere ideiabatzuk errepikatu egingo dira. Ideia horiekaurkitu, eta laburtzeko eta bateratzeko modu-ren bat bilatu beharko dute ikasleek, dekalo-goa osatu arte. Ez da beharrezkoa dekalogoazehazki 10 araukoa izatea, gutxi gorabeherakokopurua da hori.

Dekalogoa egiteko prozesuan irakasleak bere-ziki zainduko du unitatean landu diren alderdiguztiei buruzko arauak agertzea; bai arazoeiburuzkoak (gehiegizko arrantza, turismo jen-detsu eta arduragabea, zaborrak eta isurketeksortutako kutsadura, habitat naturalen honda-keta...) eta baita alternatibei buruzkoak ere(itsasbazterreko ingurugiroaren ezagutza etaikerketa, arrantza mugatua, turismo informa-tua eta errespetuzkoa, ingurugiroaren kon-tserbazioa...). Alderdi horiek guztiak agertzenez badira, irakasleak moduren batean edo bes-tean ager daitezen eragin beharko du.

168

13. j

ardu

era



Behin dekalogoa onartu denean, ikasle bakoi-tzak bere koadernoan kopiatuko du. Dekalo-goari nolabaiteko garrantzia emateko irakas-leak ikasleei esango die patxadaz pentsadezatela dekalogoa sinatu ala ez, izan ere de-kalogoa sinatzen badute bete egin beharkobaitute.

Dekalogo honen sinadura 15. jardueran egingoda.


• Ikasle gehienak gai izan dira dekalo-gorako bi arau idazteko.

• Idatzitako arauak era askotakoak etahainbat arazori buruzkoak izan dira:kontsumoa, arrantza, turismoa, hon-

dakinak, uraren erabilera, ibilaldiaketa abar.

• Ikasleek, oro har, arauen edukia sin-tetizatzen jakin dute; horrela bada,lau ikasleko taldeetan, arauak denonartean aztertzean, arau desberdinakadierazteko gai izan dira.

• Idatzitako arauak zehatzak eta erre-alistak izan dira, oro har.

• Denen artean itsasoa eta kostaldeazaintzeko gutxienez zortzi arau des-berdin egiteko gai izan dira.

Materiala:

Arbela.Eskulanetarako materiala.



169

13. j

ardu

era

14. j

ardu

era

A.7

BERRIRO ALTXORRARENBILA


• Unitate honetan zehar landutakoedukiak berrikustea.

• Unitate honetarako proposatu direnhelburuak lortu diren ebaluatzea.

Iraupena: 45’.


“Altxorraren bila urpean” jolaseanarituko dira berriro. Jolas horren arauak unita-te honetako 1. jardueran azaltzen dira.

Jolaseko probetarako eta erantzunetarakoikasleek aurretik landutako edukiak errepasa-tu beharko dituzte. Ikasleek une honetan di-tuzten ezagutzak eta unitatea egiten hasi au-rretik zituztenak alderatu ahal izango dituzte.Era berean, ikasleek egindako lanaren emai-tzen ebaluazioa egiteko datuak jaso ahal izan-go ditu irakasleak.


• Taldeen barruan parte-hartzea ore-katua izan da.

• Jarduera egitean elkarlaguntza etaelkarrizketa giroa izan dute.

• Ikasle gehienek jolasa lehenengo al-diz egin zutenean baino ezagutzamaila handiagoa daukate, eta jarrera





eta balio positiboagoak adieraztendituzte.

• Jolasa lehen baino azkarrago egin da,eta asmatutako galderak eta ongiegindako probak lehen baino gehia-go izan dira.

Ikasleek eurek hobekuntzaren jakitun izan be-harko dute. Irakasleak galde diezaieke zuzene-an jolasa egitean zein unetan nabaritu dutenezagutza gehiago zituztela eta probak errazagogainditzen zituztela.

Materiala:

1. jarduerako material bera.

170

14. j

ardu

era

15. j

ardu

era JAKIN DEZATELA!


• Prozesuan bereganatutako ezagu-tzak eta izandako jarrera aldaketakezagutarazteko interesa izatea.

• Lan bat taldean egiteko, antolatzenikastea.

• Taldeen arteko adierazpide eta ko-munikazio modu desberdinak erabil-tzea.

Iraupena:

• 45 minutuko bi saio. Saio bat jardue-ra prestatzeko eta bestea erakuste-ko/ezagutarazteko.


Egindako lanak eta kostaldea zaintzeko deka-logoa ezagutzera ematera animatuko ditu ira-kasleak. Horretarako taldetan bilduko dira, eta

lan taldeak osatuko dituzte honako lanetakobat aukeratzeko eta egiteko:

p Kostaldea zaintzeko dekalogoaezagutaraztea.

Ikastetxean:

Arauen kartela egingo da ikastetxean jartzeko.Ikastetxeko beste ikasle eta irakasleek dekalo-goarekin bat egitea adierazteko sinadurak bil-tzeko orriak jarriko dira.

Familietan:

Dekalogoa duen orria egingo da, eta orriarenazpialdean sinadurak biltzeko zatia hutsik utzi-ko da, ikasleak bere familia kostaldearen zain-ketan inplikatu ahal izan dezan.

p “Abentura itsasoan orain dela 400urte” jarduera irakurri edo antzez-tea.

Talde honetakoek beraiek egindako ipuinetakobat aukeratuko dute. Ipuinaren antzezpen la-burra egin dezakete, edo bestela zati batzukantzeztuta dituen irakurketa.



p Euskal Herriko arrantzaren histo-riari buruzko komikiak prestatueta jartzea, gero erakusketa antola-tzeko.

Talde horren lana arrantzaren historiari bu-ruzko komikietako batzuk aukeratu eta pres-tatzea (margotu...) da, gero horretarako hauta-tu den lekuan erakusteko.

p Unitatean zehar egindako lanakaukeratzea eta jartzea. Adibidez11. jardueran turismoari buruzegindako muralak edo 12. jardue-ran kostaldera iritsi diren gauzenistorioak aukeratu eta jar daitezke.

Jarduera hori burutzeko, irakasleak egokiena iru-ditzen zaion tokia aukeratuko du: gela, liburute-gia, pasiloa eta abar. Ikastetxean interesa dutengainerako taldeak leku horretatik pasatuko diraerakusten diren lanak ikusteko, ipuina entzutekoedo antzezpena ikusteko, eta nahi badute deka-logoa sinatzeko.Horretarako,20 minutu besterikez dituzte izango.

Ikastetxean Azterkostako unitate didaktikoaegiten Lehen Hezkuntzako bigarren ziklokotalde bat baino gehiago baldin badago, hobeizango da erakusketa egun berean egitekoados jartzea.


Jarduera prestatzen ari diren bitartean:

• Ikasleek euren lanak ezagutaraztekointeresa eta gogoa adierazi dute.

• Lan taldeak banatu ondoren, lanaera nahiko autonomoan egin dute.

Ezagutarazteko orduan:

• Ikasleek beraiek garrantzia emandiote jarduera honi, eta ongi burutuzedin arduratu dira.

• Ikasle gehienek zabaldu dute dekalo-goa familian, eta lortutako sinadurakekarri dituzte gelara.

• Ikasle gehienek dekalogoarekin bategin eta sinatu egin dute.

• Pozik sentitu dira beste batzuek de-kalogoa sinatu eta euren lanekiko in-teresa agertu dutela ikustean.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.



171

15. j

ardu

era

A.7




172

A.8 L A B U R P E N TA U L AJA

RD

UER

AB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

1.—

ALT

XO

RRA

-•K

osta

ldea

ribu

ruz i

kasle

bako

itzak

duen

ezag

utza

eta

•Unit

atea

n ze

har l

andu

ko•J

olas

a.•I

tsase

rtze

koek

osist

ema

REN

BILA

espe

rient

ziade

nen

aurr

ean

adier

azte

a.di

ren

kont

zept

uak

ezag

utze

koint

eres

a.U

RPEA

N•G

ero

eging

odi

ren

jardu

erak

mot

ibatz

ea.

ezag

utze

a.•I

kasle

enar

teko

lankid

etza

.

2.—

KOST

ALDE

AET

A•K

osta

ldean

aurk

iditz

akeg

unele

men

tu n

atur

alak

etaa

rtifiz

ialak

•Elem

entu

nat

urala

ket

a•A

dier

azm

ena

eta

jolas

a.•I

tsase

rtze

koek

osist

ema

ITSA

SOAR

IBUR

UZ-

gogo

ratu

,des

kriba

tu e

taan

tzem

atea

.ar

tifizi

alak

itsas

ertz

eko

ezag

utze

koint

eres

a.KO

IGAR

KIZU

NAK

•Ger

oeg

ingo

dire

njar

duer

akm

otiba

tzea

.ek

osist

eman

.

3.—

ZER

DA

GO

•Beh

aket

atik

eta

espe

rimen

tazio

tikon

dorio

akat

erat

zen

•Itsa

soko

ura

ren

gazit

asun

a.•K

onta

kizun

a.•I

tsase

rtz i

ngur

uaIT

SASO

AN

?ika

stea.

•Mat

erial

enga

rraio

a•E

sper

imen

tazio

a.ike

rtze

koint

eres

a.•I

tsaso

kofen

omen

oekik

oint

eres

aag

ertz

ea,a

dibid

ez it

saso

koiba

ietat

ikits

asor

a.ur

ak ze

r due

net

ano

lairi

tside

nbe

rtar

a.•K

ontin

ente

en,ib

aien

eta

itsas

oen

arte

anda

goen

harr

eman

aet

ako

ntine

nte

eta

ibaiet

atik

subs

tant

ziak

itsas

ora

nola

igaro

tzen

dire

n ule

rtze

a.

4.—

OLA

TUA

K•I

tsas e

taits

aser

tzek

oing

urun

eaez

agut

zeko

inter

esa

•Hon

darr

aren

jator

ria•T

estu

irak

urke

ta.

•Itsa

soar

ekiko

sent

imen

-ET

AH

ON

DA

RRA

.ad

ieraz

tea.

Olat

uak

nola

sort

zen

dire

n.•B

ehak

eta

eta

du o

nak

izate

aet

a•I

kerk

eta

lanea

n tre

batz

ea.

espe

rimen

tazio

aits

asoa

balio

este

a.•I

tsaso

arek

iko se

ntim

endu

pos

itibo

aga

ratz

eaet

aits

asoa

•Itsa

soar

ekin

zerik

usia

balio

este

nika

stea.

dute

nfen

omen

oak

ezag

utze

koint

eres

a.

5.—

NO

LAKO

AK

•Ing

urun

era

mol

datz

eako

ntze

ptua

bere

gana

tzea

.•I

zaki

bizidu

nen

etab

izidir

en•E

rrea

litat

eare

nbe

hake

ta•F

lora

eta

fauna

GA

RAKO

STA

L-lek

uare

nar

teko

harr

eman

a.et

aan

alisia

irudi

enbid

ez.

ezag

utze

koint

eres

a.D

EAN

BIZI

GA

REN

•Kon

tzep

tuak

elkar

tzea

.IZ

AKI

AK?

6.—

NO

NBI

ZI•I

zaki

bizid

unen

eta

bizid

iren

lekua

ren

arte

anda

goen

•Iza

kibiz

idun

aking

urun

era

•Iru

di ze

rren

da.

•Iza

kibiz

idun

enha

bitat

D

IRA

?ha

rrem

ana

ulert

zea.

mol

datz

ea.

•Hau

snar

keta

.na

tura

larek

ikoer

resp

e-•T

alde

lana.

tua.

7.—

PORT

URA

•Por

tuez

eta

horie

ning

urua

z dut

enez

agut

zaha

nditz

ea.

•Por

tuak

eta

horie

ning

urua

.•I

rudi

bat e

gitek

oinf

or-

•Itsa

sert

zeko

ekos

istem

aBI

SITA

•Por

tuet

anan

tzem

aten

den

kosta

ldea

ren

eta

gizak

iaren

•Itsa

sert

zeko

ekos

istem

am

azio

aint

erpr

etat

u giz

akiar

enbe

harr

ezko

arte

koha

rrem

anaz

oha

rtze

a.ba

liabid

egis

a.et

aer

abilt

zea.

balia

bide

gisa

balio

este

a.•T

alde

lana

egite

koga

itasu

naga

ratz

ea.

•Era

biler

aok

erra

kda

kart

zan

•Elka

rrizk

eta.

•Ing

urua

kont

serb

atze

koar

azoa

k.•A

rgaz

kier

repo

rtaje

a.int

eres

aad

ieraz

tea.

•Aho

zko

aurk

ezpe

na.

•Ika

sleen

arte

ko•T

estu

en u

lerm

ena.

lankid

etza

.•I

rudi

ener

aldak

eta.




173

A.8L A B U R P E N TA U L AJA

RD

UER

AB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

8.—

ARR

AN

TZA

-•G

ure

kosta

ldek

oar

rant

zare

nhis

toria

ezag

utze

a•A

rran

tza

Eusk

alH

errik

o•K

omiki

bat e

rald

atze

a,•I

tsaso

arek

inha

rrem

ana

REN

HIS

TORI

Ahis

toria

urre

tikga

ur e

gune

raar

te.

histo

rian

zeha

r.te

stua

eta

irudi

akdu

enEu

skal

Her

riko

•Itsa

s ing

urun

ean

arra

ntza

dela-

eta

egin

dire

net

aeg

iten

dire

n•I

tsase

rtze

koek

osist

ema

gehit

uzhis

toria

rekik

oint

eres

a.ge

higike

rien

aurr

ean

sent

ikort

zea.

balia

bide

gisa.

•Esp

eziee

nde

sage

rpen

a•I

tsaso

aren

gehie

gizko

eta

itsas

oare

nge

hiegiz

-us

tiake

ta.

ko u

stiak

etar

ekiko

•Itsa

soko

espe

zieen

kont

zient

ziazio

a.de

sage

rpen

a.•I

tsase

rtze

koek

osist

ema

gizak

iaren

beha

rrez

koba

liabid

egis

aba

lioes

tea.

•Giza

kiak

kosta

ldea

neg

iten

ditu

en ze

nbait

jar

duer

aeg

okiak

dire

nala

ez za

lantz

anjar

tzea

.

9.—

ABE

NTU

RA•G

ure

herr

iakits

asoa

rilo

tuta

duen

histo

riaez

agut

zeko

•Itsa

soa

bizim

odu:

pirat

ak,

•Ipu

inelk

arre

ragil

ea.

•Ika

sleen

arte

koIT

SASO

AN

ORA

INint

eres

aag

ertz

ea.

mar

inelak

eta

balea

•Elka

rrizk

eta.

lankid

etza

.D

ELA

400

URT

E•B

este

pert

sona

eta

anim

alia

batz

uekik

oge

hiegik

eriak

arra

ntza

leak.

•Hau

snar

keta

eta

•Bes

tepe

rtso

naet

aeg

iten

ditu

zten

giza

jardu

era

batz

ueib

uruz

kopla

ntea

men

dua

•Eus

kalH

errik

ohis

toria

argu

men

tazio

a.an

imali

ekiko

gehie

gizko

-et

aha

usna

rket

aeg

itea

tald

eka.

itsas

oari

lotu

ta.

akdi

ren

jardu

erak

•Ida

zmen

aet

aelk

arri

lagun

tzek

oga

itasu

naga

ratz

ea.

zalan

tzan

jartz

ea.

•Elka

rtas

una.

•Esp

eziee

nde

sage

rpen

aet

aits

asoa

ren

gehie

gizko

us

tiake

tare

kiko

kont

zient

ziazio

a.

10.—

BAD

ATO

Z•K

osta

ldeko

ingur

ugiro

an tu

rism

ojen

detsu

aket

aard

urag

abea

k•T

urism

oare

ner

agina

•Tes

tuak

eta

irudi

ak•K

osta

ldea

aisial

dira

koTU

RIST

AK!

erag

iten

ditu

enon

dorio

ak.

kosta

ldea

n.lo

tzea

.ba

liabid

egis

ago

zatz

era

•Eus

kalH

errik

oko

stald

eko

hainb

at h

erri

turis

tikot

an u

dan

•Dat

uen

anali

siaet

ako

aner

resp

etuz

koge

rtat

zen

dena

azte

rtze

a.int

erpr

etaz

ioa.

jarre

raiza

tea.

Mat

emat

ikaer

agike

tak.

•Giza

kiak

kosta

ldea

n•M

onet

enba

liokid

etza

.eg

iten

ditu

en ze

nbait

jar

duer

aeg

okiak

dire

nez

taba

idat

zea.




174


RD

UER

AB

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

11.—

EGIN

EZA

ZU•T

urism

ojen

detsu

eta

ardu

raga

bear

enet

aing

urug

iroar

ekiko

•Tur

ismoa

ren

erag

ina•M

urala

egite

a.•I

deiak

kom

unika

tzek

oTU

RISM

OEG

OKI

A!

eta

beste

pert

sone

kiko

erre

spet

uaad

ieraz

ten

duen

kosta

ldea

n.•T

alde

lana.

inter

esa.

turis

moa

ren

arte

koald

eaiku

stea.

•Ing

urun

eare

kiko

•Adi

eraz

pen

plasti

koa

eta

idaz

men

aga

ratz

ea.

erre

spet

uadu

ten

turis

mo

auke

rak

balio

este

a.

12.—

NO

LA•I

tsaso

aren

eta

kosta

ldea

ren

kutsa

dura

zerk

erag

iten

•Itsa

soar

enku

tsadu

ra.

•Adi

eraz

pena

.•I

tsaso

aren

kutsa

dura

kZI

KIN

TZEN

duen

haus

nart

zea.

daka

rtza

nar

risku

eiD

AIT

SASO

A?

•Iru

dim

ena

eta

sorm

ena

gara

tzea

.bu

ruzk

oko

ntzie

n-tz

iazio

a.•N

orbe

rare

net

abe

steen

lanak

balio

este

a.

13.—

ITSA

SOA

ETA

•Itsa

sbaz

ter i

ngur

unea

erre

spet

atze

net

a za

intze

ninp

likat

zea.

•Unit

ate

hone

tan

landu

tako

•Dek

alogo

bat e

gitea

.•I

tsase

rtz i

ngur

uaKO

STA

LDEA

•Unit

ate

dida

ktiko

hone

tan

ikasit

ako

balio

akad

ieraz

tea.

kont

zept

u gu

ztiak

.•L

ankid

etza

.za

intze

kono

rber

aren

ZAIN

TZEK

O•T

alde

lanea

njar

dute

noh

itzea

,eta

lagun

tzen

ikaste

a.•E

ztab

aida.

konp

rom

isoa

ager

tzea

.D

EKA

LOG

OA

•Sint

ezat

zeko

ahalm

ena

gara

tzea

.•P

roze

suan

zeha

r lor

tu-

tako

ezag

utza

ket

aiza

ndak

ojar

rera

aldak

e-ta

kez

agut

araz

teko

inter

esa.

14.—

BERR

IRO

•Unit

ate

hone

tan

zeha

r lan

duta

koed

ukib

atzu

kbe

rriku

stea.

•Unit

ate

hone

tan

landu

tako

•Jol

asa.

•Ber

egan

atut

ako

balio

akA

LTX

ORR

ARE

Nko

ntze

ptu

guzt

iak.

finka

tzea

.BI

LA•I

kasit

akoa

gatik

poza

.

15.—

JAKI

N•P

roze

suan

zeha

r ber

egan

atut

ako

ezag

utza

ket

aiza

ndak

o•U

nitat

eho

neta

nlan

duta

ko•L

anen

erak

uske

ta•I

kasle

enar

teko

DEZ

ATEL

A!

jarre

raald

aket

akez

agut

araz

teko

inter

esa

izate

a.ko

ntze

ptu

guzt

iak.

ikaste

txea

n.lan

kidet

za.

•Lan

bat t

aldea

neg

iteko

,ant

olat

zen

ikaste

a.•A

hozk

oet

aid

atziz

ko•N

orbe

rare

net

abe

steen

•Tald

een

arte

koad

ieraz

pide

eta

kom

unika

ziom

odu

kom

unika

zioa.

lanak

balio

este

a.de

sber

dina

ker

abilt

zea.

•Dek

alogo

arek

inba

t •P

roze

suan

zeha

r .

egite

ko si

nadu

rak

biltz

ea.

lort

utak

oez

agut

zak

•Elka

rlana

.et

aiza

ndak

ojar

rera

aldak

etak

ezag

utar

az-

teko

inter

esa.




JARDUEREN PROGRAMA - LEHEN HEZKUNTZAKO 2 . ZIKLOA

175

B

2. jarduera—KOSTALDEARI ETA ITSASOARI BURUZKO IGARKIZUNAK

Badakit! ..................... dira.Orain nire txanda da.

Oso errazada. Ondokokoadroanadierazten

diren pausueijarraitu behar

diezu.

1. PAUSOA: Pentsa ezazu kostaldean aurki daiteke-en zerbait. Pentsatu duzu?2. PAUSOA: Erantzun itzazu galdera hauek:

—Nolakoa da? Handia ala txikia? Zein kolore-takoa da? Zeren antza du?

—Zertarako balio du? Zertarako ez du balio?—Non aurki daiteke eta non ez?—Begi, aho, hanka, ile edo hegatsik ba al du?—Zer gogorarazten dizu bere izenak?

3. PAUSOA: Orain nahastu itzazu galdera horienerantzun guztiak edo batzuk, eta asmakizuna prestduzu.

Adibide bat emango dizut. Hiru pausoei jarraitukodiet:1. PAUSOA: Kostaldean aurki dezakegun zerbaitpentsatu dut.2. PAUSOA: Orain galderak erantzungo ditut:

—Nolakoa da? Handia ala txikia da? Zein ko-loretakoa da? Zeren antza du? Batzuk osohandiak dira, eta beste batzuk txikiak.Itsasoaren kolorea dute.

—Zertarako balio du? Zertarako ez du balio?Txikiek jolasteko balio dute, bainahandiek ez, beldurra ematen dutela-ko.

—Non aurki daiteke eta non ez? Itsasoanaurkitzen dira.

—Begi, aho, hanka, ile edo hegatsik ba al du?Ez dute horrelako ezer, baina gando-rra bai.

—Zer gogorarazten dizu bere izenak? Izena-ri “iso” jartzen badiogu aurretik, ba-kar-bakarrik gaude.

3. PAUSOA: Erantzunetako batzuk elkartuko ditutasmakizuna osatzeko.“Txikiekin jolasten naiz. Handiek beldurraematen didate. Ahorik ez badute ere, betiagurtzen gaituzte gandorrarekin”. Zeintzukdira?

Itsas izar, igarkizunetan ibiliko al gara?

Bale! Nola jolasten da?




176

B

2. jarduera—KOSTALDEARI ETA ITSASOARI BURUZKO IGARKIZUNAK

Je, je. Uste dut badakidala.

......................................................................... da

Orain zuen txanda da.

1. PAUSOA: Kostaldean eta itsasoan dagoen zerbait pentsatuko dut. Pentsatu dut.2. PAUSOA: Orain galderak erantzungo ditut:

—Nolakoa da? Handia ala txikia? Zein koloretakoa da? Zeren antza du? Oso forma poli-ta du, eta kolore hori iluna du.

—Zertarako balio du? Zertarako ez du balio? Itsas hegazti batzuek jan egiten dute.—Non aurki daiteke eta non ez? Hondartzako arroka artean eta itsasoaren hon-

doan egon ohi da.—Begi, aho, hanka, ile edo hegatsik ba al du? Bost hanka ditu.—Zer gogorarazten dizu bere izenak? Zeruan dagoen zerbaitek ere izen bera du.

3. PAUSOA: Erantzunak nahastuta asmakizuna egingo dut: “Forma polita du. Kolore horiiluna du. Itsasoan ez balego, zeruan egongo litzateke. Ez du bururik, baina bost han-ka ditu”.




177

Itsasoko ura gazia da. Seguru bazenekiela, baina zergatik da gazia? Nondik dator gatz hori?

Munduko hainbat lekutan jende askok egin dio galdera hori bere buruari, eta hori dela-eta, gazitasun ho-rren arrazoia azaldu nahi duten kondaira asko daude.Adibidez Asian kontatzen den kondaira hau.

PEGAR MAJIKOA

Baziren behin Asiako herri arrantzale batean bizi ziren bi anaia.Txen, bietan zaharrena, oso alferra eta be-kaiztia zen. Liu, gazteena, ordea, oso langilea zen. Goizero ateratzen zen bere txalupan arrantza egitera; bai-na sareak oso zaharrak zirenez, puskatu egiten zitzaizkion leku guztietatik eta arrainek ihes egiten zioten.Gau batean, Liu, triste eta nekatuta, lo egin ezinik zegoen. Bat-batean agure bat agertu zitzaion, eta honelaesan zion:—Liu, oso gogor egin duzu lan, eta hori dela-eta buztinezko pegar hau oparitu nahi dizut. Pegarra magikoada. Hauxe esan behar diozu soilik:“Pegarra, emadazu gatza”, eta berehala behar duzun adina gatz eman-go dizu pegarrak. Gatz gehiago nahi ez duzunean hauxe esaiozu:“Nahikoa da, eskerrik asko” eta gatza egi-teari utziko dio.Horrela egin zuen Liuk. Goizero-goizero pegarrari gatza emateko esaten zion eta pegarra gatzez betetzenzen. Liuk gatza saldu egiten zuen, eta jateko, janzteko eta behar zuenerako adina diru lortzen zuen.Bere anaia Txen inbidiaz ezin bizirik zegoen. Eta goiz batean ezkutatu, eta entzun egin zuen nola esatenzion Liuk pegarrari:“Pegarra, emadazu gatza”.Liu merkatura abiatu bezain laster,Txenek pegarra lapurtu egin zion eta bere txalupan egin zuen ihes. Kos-taldetik urrun zegoenean esaldi magikoa esan zuen: “Pegarra, emadazu gatza”. Pegarra goraino bete zen,eta gainezka egiten hasi zen Txalupa bera ere bete egin zen eta hondoratzen hasi.–Lagundu, lagundu hondora goaz! –egin zuen oihu Txenek. Ez zekien, ordea, pegarrak gatza egiteari uzte-ko esan beharreko esaldia.Txen, txalupa eta pegarra, hirurak, itsasoan hondoratu ziren. Pegarra han da orain-dik, gatza eman eta gatza eman, eta horregatik da gazia itsasoko ura.

B

3. jarduera—ZER DAGO ITSASOAN?




178

B

Nondik uste duzu datorrela itsasoko uraren gatza?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Kondaira hori egia dela uste al duzu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Esperimentu honen bidez zure usteak egia diren ikusteko aukera izango duzu.


1

Jarri ezazue lur pilo bat ohol baten gainean. Na-hastu gatza eta koloratzailearekin, busti, eta eginitzazue mendiak eta haranak.

2

Oholaren alde baten azpian jar ezazue azpil bat.Azpilakitsasoa irudikatuko du. Oker ezazue ohola pixkanaka-pixkanaka marrazkian agertzen den bezala. Ureztontzibaten bidez bota ezazue ura, zuek egindako mendi etaharanetan euria egingo balu bezala.

3

Zer gertatzen da urarekin?Zein koloretakoa da azpileko ura? Zergatik?

4

Orain bota ezazue xaboia lurraren gainean. Ja-rraitu ureztatzen, euria ari balu bezala, xaboia lu-rretik desagertzen den arte.




179

Orain esperimentuan ikusitakoa errealitatean gertatzen denarekin alderatuko dugu:

Esperimentu bat egin duzue, eta horrekin zerbait ikasi. Zientifikoek itsasoak gatza zergatik duen ikertzendihardute, izan ere, badirudi, gatz guztia ez datorrela ibaiek daramaten mineraletatik. Itsasoak misterioasko ezkutatzen ditu, eta gizakiok ikertzen dihardugu oraindik.

7

B


5

Utzi ureztatzeari, eta nahas ezazue eskuaz azpile-ko ura. Zer gertatu da? Non dago orain xaboia?

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

6

Utz ezazue azpileko ura 3 egunez leku aireztatubatean. 3 egun igaro ondoren, zer gertatu da? Zerdago azpilean?

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

ESPERIMENTUAN

Uraz gain, zer gehiago iritsi zen azpilera?

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Nondik etorri ziren azpilean dauden substan-tziak?

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Zer gertatu da azpilean zegoen urarekin?Nora joan da?Zergatik geratu da gatza bakarrik?

......................................................................................................................

......................................................................................................................

ERREALITATEAN

Ibaiek, uraz gain, ba al daramate zerbait gehiago?

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Nondik ote datoz gatza eta itsasoan daudengainerako substantziak?

......................................................................................................................

......................................................................................................................

Ibaietako ura itsasora doa. Zer gertatzen daeguzkiak itsasoa berotzen duenean?

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................




180

B

ITSASOA

Eta iritsi zen udazkena, berunezko lainoak zekartzala. Hondartza hutsik geratu zen. Olatuek aurpegi tris-tea eta goibela zuten itsasertzera iristen zirenean. Egun batzuetan apenas ateratzen zuten hotsik. Nekeanabari zitzaien gandor txuri txikietan.Beste egun batzuetan, ordea, haizea zela-eta seguruenik, olatuak handitu egiten ziren, gandor zuriak han-diagoak ziren eta zarata izugarriz iristen ziren hondartzara.–Begira, begira! –esan zuen Unaik–. Ikusi nola haserretzen den.Itsasoa lagun ala etsai izan daiteke, baina ia inoiz ez du aurretik adierazten. Itsasoa zerbait itzela da, kolo-rea eta umorea aldatzen ditu. Itsasoa arrain eta landarez beteta dago, itsasoa misterioz beteta dago.–Izugarri gustatuko litzaidake itsasoa sakon-sakonean ezagutzea –esan zuen Unaik.–Inoiz ez duzu lortuko –erantzun zion Mirenek–. Ez zara sakoneraino iritsiko, ez baitu hondorik.–Badu, badu! Hondoa izan behar du nahitaez!Hondartzako hondarra, egunez bero-bero egoten da, baina eguzkia etzaten hasten denean hozten hastenda. Hondartzako hondarra, eguzkia zeru-ertzean ezkutatu denean, hotz-hotz geratzen da. Hondartzakohondarrak, ilargia ateratzen denean, dir-dir egiten du zilarra bailitzan.Mirenek orduak eta orduak egiten ditu ur ertzean eserita, olatuei begira, itsasoa nola etortzen den eta gerojoaten, han urrutian itsasontziak pasatzen ikusten. Eta arratsaldeak ilunabarrari lekua uzten dionean hai-zeak goxo jotzen du eta abestiak abesten ditu.–Asko gustatzen zait itsasertzean egotea –esaten du beti Mirenek.Itsasoaren hondoan dauden hilerrietan zer dagoen ikusten da itsasoaren ertzean. Itsasoa haserretzen de-nean oskolak eta hildako arrainen eskeletoak hondartzan agertzen dira.Olatuen joan-etorriaren hotsa iratzargailu ezagun baten hotsa bezalakoa da. Eta eguzkia etzaten denean,itsasoko urak urre bihurtzen dira, barruan gordetzen duten aberastasuna adierazi nahiko balute bezala.Gauez itsasoa misteriotsua da. Eta beldurra ematen du.–Asko gustatzen zait itsasoa –esaten du Mirenek.Eta ahots batek horrela erantzuten dio beti:–Niri ere bai. Itsasoa pertsonak bezalakoa da: oso zaila da ezagutzen. Itsasoa ni bezalakoa da: etorri etajoan, joan eta etorri. Egunero aldatu egiten du itxura. Baina beti itsasoa da.Eta Mirenek, olatuen ertzean, horrela esaten du beti:–Asko gustatzen zait itsasoa.

IRAKURRI ONDOREN PENTSARAZTEKO:

s Zergatik esaten dute Unai eta Mirenek itsasoa haserretu egiten dela?s Egun batzuetan olatuak handiagotu egiten dira. Zergatik?s Zure ustez, itsasoak hondorik ba al du? Zer ote dago hondoan?s Itsasoa haserretzen denean, gauza asko agertzen dira hondartzan. Zein gauza?s Testuan adierazten da itsasoak aberastasun handiak dituela. Zure ustez, nolako aberastasunak ditu itsasoak?s Mirenen eta Unairen ustez itsasoak pertsonen antza du. Iritzi berekoa al zara? Zergatik?

4. jarduera—OLATUAK ETA HONDARRA




181

Kostaldeko animaliak eta landareak kostaldean bizitzen ohitu dira. Gorputza, forma eta sena bertan bizi-tzeko prestatuta dituzte.

Esaterako kaioek, itsasotik hurbil bizi diren hegaztiek, ur gazia edan dezakete. Barrualdean bizi diren bes-te hegazti batzuek, ordea, txolarreek esaterako, ezin dute ur gazirik edan.

Gizakiok ere bizilekura moldatzeko eta bizileku horretako hainbat egoeratara moldatzeko gaitasunadugu. Esate baterako:

s Nola babesten dugu gizakiok geure burua hotz egiten duenean?...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Eta euria ari duenean?...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zer egiten dugu arropa bustitzen bazaigu?...............................................................................................................................................................................................................................................................

Guk berokiak erabiltzen ditugu.Itsasoko hegaztiek, berriz, ez. Bai-na bai lumaje oso trinkoa. Eurita-ko jantzirik ere ez dute, baina be-raien gorputzak koipe berezi batekoizten du, eta mokoaren bidezlumaje osoan zabaltzen dute. Ho-rrela, lumajea lehor eta harroedukitzen dute.

B

5. jarduera—NOLAKOAK GARA KOSTALDEAN BIZI GAREN IZAKIAK?




182

B

Badaude urpekari eta arrantzale trebeak diren hegaztibatzuk, ubarroiak adibidez. Ubarroiak denbora luzeanegon daitezke urpean. Baina urpetik ateratzen direneanerabat bustita egoten dira eta lumajea lehortzen jarribeharra dute. Horretarako hegoak eguzkitara eta haize-tara zabaltzen dituzte.

Gizakiok hainbat egoeratara moldatzeko moduak natu-ratik kopiatu ditugu:

• Hegats formako aletak urpean ibiltzeko.• Pintzak, leku zailetan dauden gauza txikiak har-

tzeko.• Flotagailuak uretan ez hondoratzeko.• Eta abar.

Animaliak eta landareak ere bizi diren ingurunera moldatzen dira. Horregatik dituzte:

Batzuetan arrautzek habiareninguruaren antzeko kolorea

Moko desberdinak, euren Zango desberdinak, bizi izaten dute, harrapariekelikagaien araberakoak. diren lekuaren araberakoak. antzeman ez ditzaten.

Beste batzuek oskol gogorrakdituzte babesteko.


Ubarroi bat naiz.Marraz nazazu

arrantzan egitekourperatzen, etaondoren lumakeguzkitara eta

haizetaralehortzen.




183

Orain egin dezagun jolas bat! Marraztuta dauden gauzen eta izakien formari begiratu eta pentsatu zerta-rako diren, zein den horien zeregina:

Arrantza egiteko

Besteek ez ikusteko

Urrats handiakemateko

Flotatzeko

Babesteko

Igerian egiteko

Zulotxoetan daudengauzak jasotzeko

B


0

.

0




184

B

6. jarduera—NON BIZI DIRA?




185

ANIMALIA EDO LANDARE HAUETAKO BAKOITZA MOZTU EZAZU eta kostaldeko pai-saia duen ORRIAN ITSATS EZAZU egokien iruditzen zaizun lekuan, baina beti borobil zuri baten ba-rruan.

SAIA ZAITEZTE DENON ARTEAN GALDERA HAUEI ERANTZUTEN:

s Zer gertatuko litzateke kaioak habia hondartzan jarriko balu?

s Zer gertatuko litzateke karramarro bat hartu eta itsas labarrera eramango bagenu?

s Biziko al litzateke alga bat baratz batean?

s Landareak, animaliak eta baita gizakiak ere bizi garen lekura moldatzen gara. Bizidun bakoitzak berelekua du: gustura egon, eta janaria eta babesa izango duen lekua. Izaki bizidun bat bere lekutik besteleku batera eramaten badugu, oso zaila izango zaio bizitzea, hori bizitzea lortzen badu. Eta bere bizi-lekua zikindu, kaltetu edo hondatzen badugu, zer gertatuko litzatekeela uste duzue?

B

6. jarduera—NON BIZI DIRA?

KAIOABere harrapariak iritsi ezin diren

lekuetan jartzen du habia,itsaslabarren irtenuneetan

adibidez.Arraina eta gizakiak uzten dituen hondakinak jaten ditu.

KARRAMARROAArroka artean bizi da, uretatik

hurbil.Arroketan babesa eta janaria(muskuiluak, itsas trikuak eta arrain

txikiak) lortzen du.

ANTXOAArrain txikia da.Taldeetan bizi da,sarda txikietan.Arrain txikia badaere, ahoa izugarri ireki dezake, etatamainagatik handiegiak iruditzenzaizkigun harrapakinak jaten ditu.

ARENONDOKOADunetan bizi den landarea da.Sustrai oso luzeak ditu. Sustrai

horien bidez hondarrari heltzen dio,mendixka txikiak sortu, eta haizeakhondarra eramatea eragozten du.

TXIRLAHondarraren azpian bizi da.

Hondarrari tinkoago eusteko oskolazimurrez betea du. Planktonaz(uretan dauden animalia eta

landare mikroskopikoak)elikatzen da.

ALGAMota eta kolore askokoak daude.Itsasoan ez ezik, arroka artean

sortzen diren putzuetan ereazaltzen da, arrokei tinko eutsita.

Hondartzan urak ekarrita ere ikusditzakegu. Elikagai guztia itsasoko

uretatik lortzen dute,eta horretarako eguzkia

beharrezkoa dute.




186

B

PORTUEN PUZZLEA

Portu mota desberdinak daude:

Arrantza portuak: Portu horietako jendeak arrantzan eta arrain salmentan jarduten du.Industria edo merkataritza portuak: Merkantzi ontziak, itsasoz merkantzia garraiatzen duten on-tziak, iristen dira portu horietara.Kirol portuak: Portu hauetan bela ontziak, yateak, txalupak eta kirolerako eta aisialdirako bestelako on-tziak egoten dira.

7. jarduera—PORTURA BISITA

Arrantza portukopuzzlea:

— Arrantza ontziak— Arrain salmentarako

lonja— Ontzia arraina

porturatzen— Arrantzaleen etxe

tipikoak— Kaioak— Norbait sareak

konpontzen— Hondakin solidoak

uretan ( botilak, egurzatiak, etab.)

— Olio hondakinak

Merkataritza portukopuzzlea:

— Garabiak ontzi bathustutzen

— Ontzi handi bat edo bi— Merkantzia

edukiontziak— Biltegia— Langileak makinekin

kamioia kargatzen— Kaioak— Olio hondakinak eta

aparra uretan




187

PORTU BAT BEHATZEKO FITXA

1. Zein motatako portua da?

2. Zein motatako ontziak daude?

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

Marraztu ontzi horietako bat edo bi

B


Kirol portuko puzzlea:

— Turismo herrietakoetxebizitzak

— Pasealekuak eta jendeapasieran

— Txalupak, yate txikiak,belaontziak

— Jendea ontzia garbitzen— Urrutian, ontziak

nabigatzen— Urtaroa; uda— Ahateak— Hondakin olioak— Dendak portuaren

inguruan




188

B

3. Portuan dagoen jendea zertan ari da?

pp Lanean pp Kirola egiten pp Paseatzen pp Atseden hartzen

4. Begira iezaiozue urari. Garbi al dago? ..........................

Garbi ez badago, adierazi nolako hondakinak dauden:

pp Olioa, koipea pp Sareak, sokak

pp Hildako arrainen hondakinak pp Adarrak, hostoak

pp Plastikoak pp Aparra

5. Usain berezirik nabaritzen al duzue? Zein usain da? Gustatzen al zaizue usain hori?

.........................................................................................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................................................................................

6. Ikusten al duzue animaliarik portuan? ...............................

Marraztu lauki horretan eta jarri bere izena.Ba al dakizue zer jaten duen?

Izena: ......................................................................................................

Elikagaia: ..............................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

7. Nolakoa da zuen ustez portua?

pp Entretenigarria pp Polita pp Garbia

pp Zaratatsua pp Zikina pp Usaintsua

pp Itsusia pp Aspergarria pp Atsegina





189

PORTUAN ELKARRIZKETA EGITEKO GALDERAK

Arrantza portuetan:

• Noiztik dago hemen portua?• Portu honetako ontziek non egiten dute arrantza?• Zein herrialdetakoak dira gure kostaldean aritzen diren ontziak?• Zein espezie harrapatzen dira ingurune honetan?• Nola harrapatzen dira? Zein teknika erabiltzen da?• Nolako arrantza da, itsas zabalekoa ala itsas bazterrekoa?• Azken urteotan izan al da aldaketarik arrantza egiteko moduan?• Lehen baino arrain gehiago ala gutxiago hartzen da?• Zer egiten da gutxieneko neurria ez duten arrainekin?• Zer egiten da jateko balio ez duten arrainekin, edo arrantzatzea debekatuta daudenekin, sarean erori bal-

din badira? Itsasora hilik ala bizirik botatzen dira?• Zein erregai erabiltzen dute ontziek?• Zer erabiltzen da ontziak garbitzeko? Eta non garbitzen dira?• Herri honetan jende askok al du arrantza bizibide?• Non saltzen da arraina?• Nola iristen da arraina hemendik arrandegietara?

Industria edo merkataritza portuetan:

• Noizkoa da portu hau?• Zein merkantzia ateratzen dira hemendik? Nora joaten dira?• Zein merkantzia iristen dira portu honetara? Nondik etortzen dira?• Zenbat jendek egiten du lana portuan?• Zein erregai erabiltzen dute merkantzi ontziek?• Nola lortzen dute elektrizitatea ontziek?• Zer erabiltzen da ontziak garbitzeko? Eta non garbitzen dira?• Zenbat metro neurtzen dute merkantzi ontziek? Zein abiaduratan ibiltzen dira?• Nola iristen dira merkantziak lantegietaraino edo dendetaraino?

Kirol portuetan:

• Noiz egin zen portu hau? Zer zegoen lehen?• Zenbat ontzirentzako lekua du?• Zertarako erabiltzen dira hemen dauden ontziak?• Zarata handia ateratzen al dute ontziek?• Zein erregai erabiltzen dute?• Zer erabiltzen da ontziak garbitzeko? Eta non garbitzen dira?• Ontzi hauen jabeak herri honetakoak al dira?• Urte osoan erabiltzen al dira ontzi hauek?• Udan jende asko etortzen al da herrira?• Herriko jendea portuarekin gustura al dago?

B





190

B

Jarduera honetan arrantzaren historia ezagutuko duzue komiki baten bidez. Baina hori egin aurretik, zeragogoratuko dugu: historiaz jarduterakoan denbora adierazteko, mendeak erabili ohi ditugula.

Gogoratzen al duzue mendea zenbat urtek osatzen duten? ...........................................................................................................

Eta zenbat urtek osatzen duten hamarkada? .................

Mendeak zenbatzeko zenbaki erromatarrak erabiltzen dira. Erromatarrek asmatu zituztelako dute izenhori.Idatz itzazu zenbakiak 1etik 20ra zenbaki erromatarretan. 1, 6 eta 9 zenbakiak idatzita daude pista mo-duan.

1 & I 6 &VI 11 & 16 &

2 & 7 & 12 & 17 &

3 & 8 & 13 & 18 &

4 & 9 & IX 14 & 19 &

5 & 10 & 15 & 20 &

Zein mendetan gaude orain? .......................................................

Jarraian arrantzaren historiari buruzko komikia duzue. Binetak osatu gabe daude: batzuei marrazkiarenzati bat falta zaie; beste batzuei hitzak falta zaizkie. Irakur itzazue arretaz testuak, eta gero nahi duzuenmoduan bete itzazue binetak.

8. jarduera—ARRANTZAREN HISTORIA




191

B


Arrantza historiaurretik egiten da. Gure arbasoek le-hendabizi itsaskiak harrapatzen zituzten: muskuiluak,datilak, magurinak, ostrak, lapak... Itsaskien maskorrakapaingarriak egiteko erabiltzen zituzten.

Geroago arrainak harrapatzen hasi ziren: izokina, amua-rraina eta abar. Horretarako batez ere arpoia erabil-tzen zuten.

Geroago baltsak eta piraguak eraiki zituzten. Makila bi-dez bultzatzen zituzten itsasora arrantzara ateratzeko.

Erromatarren garaian hainbat portu sortu ziren, Za-rautz, Bermeo, Bilbo eta Bidasoakoa adibidez. Garai ho-netan jende asko aritzen zen arrain salerosketan.




192

B


Baina garai txar hori pasa zenean, mende batzuk gero-ago, jende askok zuen arrantza bizibide. Ordurako jar-duten zuten itsasbazterreko arrantzan (kostaldetikhurbil txalupa txikietan) eta baita itsas zabaleko arran-tzan ere (kostaldetik urruti eta ontzi handietan).

Seguruenik ezagunak zaizkizuen kostaldeko hainbat he-rri garai horretan sortu ziren, XII. mendetik aurrera:Donostia, Getaria, Zarautz, Ondarroa, Bermeo eta Bil-bao.

Arrantza bizibide zuen jendea taldeetan biltzen zen de-fendatzeko, elkarri laguntzeko eta arrantzarako arauaksortzeko. Talde hauei Arrantzale Kofradia izena emanzitzaien eta lehenengoak XIV. mendean sortu ziren.

Erromatarren ondorengo garaia nahikoa txarra izanzen arrantzarako eta itsas merkataritzarako, izan erebeste herrien inbasioak gertatu baitziren, besteak bes-te bikingoenak. Badirudi bikingoak X. mendearen ingu-ruan gure kostaldeko leku batzuetan bizi izan zirela, etagure arbasoei nabigazioari buruzko gauza asko irakatsizizkietela.




193

B


Nola harrapatzen zituzten, bada, baleak garai haietan?Talaiariak lurretik balea ikusten zuenean herrikoei abi-sua ematen zien. Herriko gizonak arpoiak hartu eta txa-lupetan ateratzen ziren arraunean balea arrantzatzera.

Balea osoari ateratzen zitzaion probetxu. Gantza edobalea olioa zen baliorik handiena zuena. Lanparetan ar-gia egiteko, sukalderako, xaboia egiteko eta abarrerakobalio zuen. Haragia jan egiten zen, bizarrak soineko etakapelen egituretarako erabiltzen ziren, erraiak ongarri-tarako eta hezurrak eraikuntzarako.

Euskal Herriko marinelek asko bidaiatu izan dute etabetidanik arrantzarako leku berrien bila aritu izan dira.Horrela iritsi ziren Ternuara, bakailao bila.

Eta zer arrantzatzen zuten garai hartan? Bisigua, sardi-na, kongrioa, legatza eta baita baleak ere. Horretarako,hainbat aparailu erabiltzen zituzten.




194

B


Baleak ere aurkitu zituztenTernuan eta haiek harrapatzen jardunzuten, balea ia desagertzen hasi zen arte. Horrela, XVIII. mende-an, gutxi batzuk besterik ez ziren geratzen. Balearen arrantzakzazpi edo zortzi mende iraun zuen. Gaur egun herrialde askok,gureak barne, debekatu egin dute balearen arrantza.

Balea desagertzen hasi zen garai berean, beste espezie batzukere gero eta urriagoak zirela konturatu ziren arrantzaleak.Horrela, batzuk ohartu ziren arrantzak mugak izan behar di-tuela eta itsasoari kalterik eragin gabe egin behar dela arran-tza; bestela etorkizunean ez baita arrantzarik izango.

Mendeetan zehar (XIV. mendetik XIX. mendera) gure herrial-dean garrantzi handia izan duen beste jarduera bat ontziole-tan egiten zen ontzigintza izan da. Itsasontziak egurra eta bur-dinaz egiten ziren (gure lurraldean oso ugariak baitziren).Euskal Herriko ontziek eta ontziolek oso fama ona izan zuten.

Gure garaira iristen ari gara, eta arrantzarako eta arrai-na kontserbatzeko teknikak aldatu egin dira. Lehenikkontserba latak agertu ziren, eta geroago arraina izoz-tu egiten zuten itsasontziak. Gaur egun arraina hainbatkilometrora antzematen duten makinak daude.




195

B


Baina badaude itsasoko bizitzari kalte handia eragitendien arrantza moduak ere, arraste arrantza esaterako.Arrantza mota honek itsasoko animaliak eta landareakbizi diren ingurunea deusezten du sareekin, eta hori daarrantza sektorea krisian egotearen arrazoietako bat.

Baina krisiak baditu beste arrazoi batzuk ere. 60ko hamar-kadan itsasontzi ugari egin ziren, eta handiegiak gainera.Ontzi horiek mugarik gabe jarduten zuten arrantzan. Gai-nera, arrain helduak ez ezik gazteak ere arrantzatzen zi-tuzten, heltzeko eta ugaltzeko astirik utzi gabe.

Beste alde batetik, denok gara kostaldeko kutsaduraareagotzearen erantzule. Gainera, arraina jaten dugu-nean ez gaitu arduratzen arrain hori harrapatzeko era-bili den moduak.

Baina hau ez da arrantza sektorea krisian dagoen lehenaldia. Arrantzaren historiak aurrera egin behar du, etagaur egun gure arrantzaleek, ahalegin handiak eginez,antxoa, hegaluzea eta legatza arrantzatzen jarraitzendute. Baina, denon artean zerbait egin beharko duguarrantzaren historiak amaiera tristea izan ez dezan.




196

B


Adibidez, kostaldeaz eta itsasoaz gozatzeaz gain, horiekzaintzeko konpromisoa ere har dezakegu.

Jaten dugun arraina nondik datorren eta nola harrapa-tu duten jakiteaz ere arduratu beharko genuke. Etaarrantza modu egokienak zein diren ikasi, eta baita zeindiren itsasoko bizitzari kalterik handien eragiten diotenarrantza moduak ere.

Zer gehiago egin dezakegu arrantzaren historia inoiz amai ez dadin eta beti bizitzaz beteriko itsasoaizan dezagun?




197

B

Zuek zarete orain dela lau mende hasi den istorio honetako protagonistak. Denboran 400 urte inguruegin duzue atzera. Gipuzkoako kostaldeko herri batean bizi zarete, Bizkaiko itsasoaren ertzean.Txalupabatzuen jabe zarete eta itsasbazterreko arrantzan jarduten duzue; hau da, kostaldetik hurbil bisigua, lega-tza eta sardina harrapatzen dituzue. Baina bolada txarra daramazue, gero eta arrain gutxiago harrapatzenda eta, gainera, arrainak saltzea gero eta zailagoa da.

Horrela, egun batean ia miseria gorrian, goseak akabatzen zaudete. Hori dela-eta, lana aldatzea erabakieta abenturara ausartu zarete, itsasoan barrena joan eta ea zer gertatzen den probatuko duzue. Bi auke-ra daude:

A) Pirata bihurtu, itsasontziei eraso egin eta harrapakinekin geratzea.B) Merkantzi ontzi bateko marinel egin eta munduan zehar ibiltzea merkantziak alde batera eta bes-

tera eramaten.

A AUKERA

Pirata bihurtzea erabaki duzue. Ontzi handiagoa behar duzue, izan ere ezin baita pirata izan arrantza on-tzi txiki batean. Horregatik, txalupa guztiak saldu eta diru horrekin bigarren eskuko nabioa erosiko du-zue, nahikoa handia eta bela karratuak dituena. Elikagaiak, kriseiluak, ezpatak... erosi, garezurra duen ban-dera beltza hartu eta itsasoratu egin zarete.

Egun gutxi batzuen buruan lehenengo ontzia topatu duzue: fragata bat da. Fragatari atzetik jarraitu dio-zue, baina fragatak oso azkarrak dira eta ihes egin dizue.

Ozeano Atlantikoan zehar jarraitzen duzue, ontziaren bizkarrean jaten eta lo egiten. Orain arte ez duzueekaitzik ez eguraldi txarrik izan, baina haizeak ez du zuen alde jotzen eta, beraz, ezin duzue beste ontziakharrapatzeko adinako abiadurarik hartu.

Hilabeteak daramatzazue nabigatzen, eta azkenean zuen zelatariak oihukatu du: Bergantina ababorrean!Ontzia biratu, bandera altxa eta berehala harrapatu duzue.

–Abordatzera!

Bergantineko marinelek borrokatu egin dira, baina gutxi dira eta asko gaixorik daude itsasoko sukarrakjota. Bergantinaren sotora jaitsi eta daramaten guztia hartu duzue. Baliorik handiena duena gantza edobalea koipea duten upel batzuk dira.Tripulazioa gaixo dagoenez itsasontzia ez kentzea erabaki duzue.

Hori da zenbait hilabetetan lortu duzuen harrapakin bakarra. Eta hori gutxi balitz, zorte txarra duzue bidaiaosoan zehar; oso nekatuta zaudete, eta gaizki elikatuta zaudetenez –izan ere ezin duzue jaki freskorik jan–ilea eta hortzak erori egin zaizkizue. Etsita zaudete, baina bat-batean Lurra, lurra! oihukatu du zelatariak.

Atlantikoa gurutzatutaTernuara iritsi zarete, Ipar Amerikako uharte handi batera. Hor itsasoko fauna uga-ri dago, hegaztiak, arrainak eta baleak. Beste ontzi batzuk ere badaude, baina ez diezue eraso egin nahi,horretarako oso ahul zaudetelako, eta gainera pirata izateaz nazkatu egin zarete. Beste zerbaitetan jar-dutea erabaki duzue. Bi aukera dituzue:

C) Itsas merkataritzan jardutea, eta gantza eta bestelako gai batzuk hemendik Europara eramatea.D) Balea arrantzaleak egitea, izan ere baleak oso ugariak baitira ur hauetan.

9. jarduera—ABENTURA ITSASOAN ORAIN DELA 400 URTE


B AUKERA

Merkantzi ontzi bateko marinel izatea eta merkantziak garraiatzea erabaki duzue. Herrian arrantza ontzitxiki guztiak saldu eta Bilboko porturantz abiatu zarete. Han hiru masta eta bela ederrak dituen fragatabat erosi duzue. Ontzian Euskal Herriko burdina sartu eta Londreserantz abiatu zarete. Bidaian ez duzuearazorik izan eta Londresen egun batzuetan atseden hartu duzue. Han Euskal Herrira oihalak ekartzekomandatua eman dizuete.

Behe lainoa dago abiatu zaretenean, eta berehala zerua ilundu, euria hasi eta lehenengo trumoiak entzundira. Ekaitz izugarria dakar. Olatuak gero eta handiagoak dira eta fragata kulunka dabil batera eta beste-ra. Ontzia hondora ez joatea eta bizirik irautea lortu duzue, baina zerua garbitu duenean ez dakizue nonzaudeten. Olatuek lehen zeundeten lekutik hainbat milatara eraman zaituztete; itsasorratza eta orienta-ziorako gainerako tresna guztiak hondatuta daude.

Han, urrutian, ontzi bat ikusten da. Laguntzarik emango al dizue? Pixka bat gehiago hurbildu da eta dara-man bandera ikusi ahal izan duzue... Piratak dira!

Erasoei aurre egiteko armak daramatzazue, beraz, borrokatu egin zarete.Azkenean, merkantzia harrapa-tzea lortu dute piratek, baina ontzia ez galtzea lortu duzue; hala ere, erasoaren ondorioz ontzi gizajoaerabat hondatuta dago. Lehorreratu beharra duzue ontzia konpontzeko. Gure arbasoek egiten zuten mo-duan, eguzkia eta izarrak behatuz orientatzea lortu duzue azkenean, eta Islandiara heldu zarete. Han itsa-sontzia konpondu duzue, eta ondoren, zer egin erabakitzeko bildu zarete. Batzuk oso haserre zaudeteeta pirata izan nahi duzue, izan ere bizimodu errazagoa dela iruditzen baitzaizue. Beste batzuen iritzizhobe da balearen eta bakailaoaren arrantzan jardutea, ur horietan ugariak baitira eta negozio ona litza-tekeela uste dute.Ados jarri eta erabaki bat hartu behar duzue. Zer egingo duzue?

E) Piratak izan.

F) Balea arrantzaleak izan.

C AUKERA

Merkantzi ontziko marinel bihurtu zarete.Ternuan paisaia gure kostaldekoa ez bezalakoa da guztiz. Inoizikusi ez dituzuen animaliak eta landareak daude, eta asko gustatzen zaizkizue. Animalia eta landare ho-rietako batzuk Europara eraman eta han garesti saltzea negozio ona litzatekeela uste duzue. Horrela egin-go duzue, bada. Kaiola batzuk egin eta animaliak bertan sartu dituzue. Landareak lurra duten kaxa han-dietan daramatzazue.

Animalia eta landareak eta bergantinari harrapatutako balea gantza daramatzazuela Europarantz abiatuzarete.

Bidaia luzea da, eta arazoak izaten hasi zarete. Itsasontzietan ura beti errazionatu beharra dago eta on-dasun urria izaten da. Oraingoan, gainera, landareekin eta animaliekin banatu behar duzue, eta ura amai-tzen ari zaizue. Beste alde batetik, animaliak gaixotzen ari dira, eta ez dute jan nahi ematen diozuen ja-naria. Badirudi ez daudela batera gustura itsasontzian, euren bizilekutik hain urrun.

Europara iritsi zaretenean, zeneramatzaten izaki bizidun ia guztiak hilda daude.Animalia pare bat eta lan-dare arraro samar bat bakarrik saldu duzue. Gantza edo balea koipea, ordea, prezio onean saldu duzue.Balearen arrantza oso errentagarria dela ikusita, erabaki duzue balea harrapatzeko arpoiak eta beharrez-koa den guztia erosi eta berriro Iparrera abiatzea,Ternuara, oraingoan balea eta bakailao bila.

Nola jarraitzen du zuen istorioak?




198

B




199

B

D AUKERA

Balea arrantzaleak izatea erabaki duzue. Zuen ontziak balio du balearen arrantzan jarduteko, baina ar-poiak eta bestelako tresna batzuk behar dituzue. Eta baita arrantzan irakatsiko dizuen norbait ere. Horiguztia inguruan topatu duzuen Euskal Herriko beste ontzi bati eskatu diozue, ontzian daramazuen gan-tzaren truke. Bi hilabetetan jardun duzue horiekin arrantzan, eta bizimodu oso gogorra eta arriskutsuadela ohartu zarete. Balearen arrantzara ateratzen zareten bakoitzean zauri larriekin itzultzen da zuetakobat baino gehiago. Gainera, animalia horiek gau eta egun, urte sasoi guztietan arrantzatzen dira; baita ba-leakumeak jaio berriak direnean ere. Baleakume horiek beraiek ere harrapatu egiten dira, inolako gupi-darik gabe. Arrantzatzeko modu horrek etorkizunik ez duela uste duzue, izan ere horrela jokatuz gerolaster desagertu egingo baitira. Hala ere, urtebete pasatxo egin duzue balearen arrantzan, eta egun bate-an portu batera abiatu zarete atseden hartzera. Portuko tabernan, oso dotore jantzitako gizon batek be-rarentzat lan egitea proposatu dizue, zuen itsasontzian bere merkantziak garraiatzea, hain zuzen. Propo-samena onartu eta merkantzi ontziko marinel zarete orain.Abentura hasia da.




E AUKERA

Pirata izatea erabaki duzue. Itsasontzia eta orientatzeko tresna guztiak konpondu eta pirata bandera ja-rri duzue mastan. Lapurretan aritzeko kala eta golkoetan ezkutatzen zarete itsasontziak noiz pasatukozain, ustekabean harrapatzeko. Hasieran ontzi txikiei egiten diozue eraso, baina gero handiagoekin eresaiatu zarete. Daramaten merkantzia kentzen diezue, eta zenbaitetan baita ontzia ere.

Egun batean itxuraz merkantziaz beteta dagoen ontzia agertu zaizue. Ontziaren atzetik joan zarete, bai-na nahikoa azkarra da. Ontzia gelditzeko kanoiak erabili dituzue, eta tiro batzuk egin behar izan dituzue.Ontziaren bizkarrean hiru lagun besterik ez dago, eta bandera zuri bati eragiten: errenditu egin dira. Bai-na itsasontziak zuen kanoiek eragindako zuloak ditu, eta hondora joan da. Ez zaizue ongi iruditzen hirulagunak itotzea eta uretan murgildu zarete gizonak salbatzeko. Hirurak atera dituzue. Gizonak bere one-ra etorri direnean, balea arrantzale zaharrak direla kontatu dizuete. Urte askotan lan gogorra egin on-doren etxera zihoazen arrantzaleak dira. Urte horietan egin dutena kontatu dizuete: itsasoan hamaikaabentura izan dituzte, hainbat leku ezagutu dituzte, ontzia behin baino gehiagotan hondora joan zaie, zau-ritutako baleen erasoak izan dituzte... Orain etxera zetozen urte horietako guztietako lanaren ondoriozaurreztutako diruarekin, baina dirua ontziarekin batera joan da hondora eta orain esku hutsik itzulikodira.

Balea arrantzale horiek gogoko dituzue, eta eragin diezuen kaltearen ordainetan pirata jardueran lortu-tako harrapakinen zati bat eta ontzi bat eman diezue, euren herrira itzul daitezen.

Gertatutakoa ikusita, jada ez zaizue ongi iruditzen piratak izatea. Itsasoan jarraitzea erabaki duzue, bainabalearen arrantzan, bizimodu zintzoa eramanez.


F AUKERA

Balea arrantzaleak izatea erabaki duzue. Islandian baleontzi bat lortu duzue fragataren truke, eta arran-tzara atera zarete beste arrantzaleek nola egiten duten ikusita. Lehenengo balea laster agertu zaizue.Ar-poia bota, eta bizkarrean sartu diozue.Animaliak buelta eman, zuek ikusi, eta zuengana zuzenean joan etaontzia jo du. Gero urperatu eta, arpoia sartuta duela, desagertu egin da.

Lehenengo eraso horretan, zuetako askok zauri larriak izan dituzte. Balea arrantzatzeko aukera gehiagoizan duzue, baina emaitza bera izan da. Lan hau ez dela uste bezain erraza konturatu zarete denborare-kin. Hala eta guztiz ere, behin, birritan, behar den hainbat aldiz saiatu zarete, baina ezin izan duzue balebat ere harrapatu. Itsasontziko janaria eta ura agortzen ari da, eta ez dakizue zer egin.

Oraindik armak dituzue eta beste irtenbiderik ikusten ez duzuenez, ontzi bati eraso egitea erabaki du-zue janaria lortzeko eta bizirik irauteko.Zorte ona izan duzue,eraso duzuen lehenengo ontziak balio han-diko merkantzia baitarama, eta zuen ontzira eraman duzue.Tripulazioa uharte batean utzi duzue.

Pozik zaudete janaria, ura eta merkantzia baliotsua lortu duzuelako. Oraingo honetan zorte ona izan du-zuenez, pirata izanik bizimodu hobea izango zenuketela uste duzue, eta asmo horrekin jarraituko duzuezuen abentura.





200

B




201

B

Denoi gustatzen zaigu hondartzara joatea eta itsasotik hurbil egotea. Gainera, oso osasuntsua da: ur ga-zitan bainatzea, eguzkitan eta itsasoko haizetan egotea osasunerako ona da. Baina, hondartzari eta itsa-soari on egingo al die bertara hainbeste gizaki joateak?

Kostaldeaz goza daiteke kalterik eragin gabe, baina kalterik ez eragiten ikasi egin behar da. Jarduera ba-tzuek kostaldeko ingurunea kaltetzen dute; beste jarduera batzuk, ostera, arriskutsuak dira.

Jarraian sei lauki dituzu. Lauki bakoitzean itsasoa eta kostaldea kaltetzen duen jarduera bat azaltzen da.Gero sei irudi agertzen dira.Testuak irakurri, moztu, eta jar ezazu bakoitza dagokion irudiaren azpian.Az-kenik, irudiak koloretan margo ditzakezu.

10. jarduera—BADATOZ TURISTAK!

Hondartzak eta horien inguruak guztionak dira.Eta horietaz gozatzeko eskubidea dugu. Bainabetebehar bat ere badugu: bere egoera natura-lean kontserbatzea. Kostaldetik hurbilegi dau-den etxebizitza multzo handi, hotel, aparkaleku,errepide eta abarrek paisaia itsusitu egitendute, naturari lekua kentzen diote eta fauna etaflora hondatzen dute.

Ez da batere atsegina hondartza hondakinezbeteta ikustea: kristalak, plastikoak, paperak, zi-garrokinak... baina, gainera, ebakiak, zauriak etalarruko zornadurak eragin diezazkigukete.Arrai-nentzat ere kaltegarria da, izan ere plastikoa ja-naria dela uste dute eta plastikoa irenstean gai-xotu edota hil egiten dira.

Dutxatzeko, ontziak garbitzeko eta abarrerakoerabiltzen dugun urak araztegi batera joan be-harko luke, ibaira edo itsasora jaurti aurretik zi-kinkeriarik gehiena kentzeko. Baina batzuetanhori ez da horrela egiten, eta hondartza etaerreketan hustubideetatik datozen ur zikinenisurketak ikusten ditugu.

Zaratak inguruko pertsonak gogaitu eta kostal-dean bizi diren animaliak izutu egiten ditu. Bo-lumena altuegi duen irrati-kaseterik, txalupamotordunik eta uretako motorrik ez litzatekeerabili behar.

Jende askok arrantza egitea, itsaskiak hartzeaedo landareak biltzea atsegin du. Baina gogora-razi behar da jarduera horietarako arau batzukdaudela eta arauok ezagutu eta errespetatuegin behar direla.Adibidez, animalia eta landareespezie batzuk babestuta daude, oso urriak di-relako eta ez direlako ukitu behar.Animalia ba-tzuk, gainera, sasoi jakin batean umatzen ari-tzen dira eta orduan bakean utzi behar zaie.

Kotxea garraiobide erosoa da batzuetan. Bainaerabiltzerakoan kontuan hartu behar dugu ka-rabana luzeak sortzen ditugula eta baita keugari ere.


Gure kostaldeko herrietan gertatzen dena ikusteko adibide batzuk emango ditugu orain:

s Kostaldeko herri batzuetan (eta bereziki hondartza dutenetan, Zarautz eta Lekeitio esaterako) udanaskoz biztanle gehiago egoten da; batzuetan 10 aldiz gehiago ere izan daitezke.

Imajinatu 3.000 biztanle dituen herri bat. Udan biztanleak hamarkoiztu egiten baldin badira, zenbatjende bizi da udan herri horretan?

.......................................................................................................................................................................................................................................................




202

B




203

B

Irudi bidez adieraziko dugu:

Laukien barruan, etxe bat marraztu ezazu 1.000 biztanleko. Laukiak herria irudikatzen du.

Urte osoan bizi diren biztanleak Udan bizi diren biztanleak

s Herri honetako hondartzara eguna pasatzera joaten den lagun bakoitzak, hondartzan 25 gr hondakinbotatzen badu (gutxi gorabehera freskagarri lata batek duen pisua), zenbat kilo hondakin geratuko dahondartzan egun osoan 5.210 lagun izan badira bertan? Egunero jende kopuru hori joaten bada, zen-bat zabor jasoko da hilabetean?

.......................................................................................................................................................................................................................................................

Beste alde batetik, herriko dendariak irrikitan egoten dira turistak noiz etorriko. Begoñak, adibidez, jana-ri denda bat du kostaldeko herri batean. Hau da iazko salmenten zerrenda:


HILABETEA SALMENTAK pezetatan SALMENTAK eurotan

Urtarrila 69.000 414’70Otsaila 68.000 408’69

Martxoa 72.000 432’73Apirila 85.000 510’86Maiatza 98.000 588’99Ekaina 169.000 1.015’71Uztaila 397.000 2.386’02

Abuztua 415.000 2.494’20Iraila 190.000 1.141’92Urria 96.000 576’97

Azaroa 75.000 450’76Abendua 90.000 540’91


Argiago ikusteko, grafiko honetan irudika itzazue Begoñak iaz egindako salmentak.

Salmentak

Hilabeteak

s Orain batu itzazu alde batetik Begoñak uztailean, abuztuan eta irailean egindako salmentak, eta bestealde batetik gainerako hilabeteetan egindakoak. Zein ondorio atera daiteke?

.......................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................................................................................




204

B


Unitate DidaktikoaLehen Hezkuntzako Hirugarren Zikloa

KOSTALDEAAZTERTU



IRAKASLEENTZAKO MATERIALA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Eskema kontzeptuala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Helburu orokorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

Orientabide didaktikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

Ebaluaziorako orientabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

Jarduerak eta curriculumarekiko lotura . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Curriculum arloekiko lotura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

Curriculum edukiekiko lotura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Jardueren deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

Laburpen taula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

IKASLEENTZAKO MATERIALAJardueren programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258

A.

1

2

3

4

5

6

7

8

B.

ING

UR

UG

IRO

HE

ZK

UN

TZ

AR

AK

OM

AT

ER

IAL

A

Lehen Hezkuntzako

Hirugarren Zikloa

KOSTALDEA AZTERTU


Unitate didaktiko honetan garatuko diren gertaerak,kontzeptuak eta printzipioak bildu ditugu, labur-laburondorengo taula honetan. Beste hainbat ere agertuko

dira unitatean, Lehen Hezkuntzako lehenengo eta bi-garren zikloan landutakoak, baina horiek ez ditugu bil-du taula honetan.

209

A.1

K O S TA L D E A A Z T E R T U

E S K E M A KO N T Z E P T UA L A

EZAUGARRIAK ERABILERAK ETA ONDORIOAK ARAZOAK IRTENBIDEAK

L E H E N H E Z K U N T Z A - H I R U G A R R E N Z I K L O A

• Euskal kostaldea:geografia, geologia,klimatologia.

• Higadura kostaldean.Kostaldeko paisaia-ren eraketa.

• Puntu kardinalak.

• Mareak: paisaiarekineta izaki bizidunekinerlazioa.

• Ekosistema natura-lak: hondartzak etadunak.

• Padura, aberastasunbiologiko paregabe-ko ekosistema. EAE-ko padura guneak.

• Euskal kostaldekoitsas ugaztunak.

• Itsasotik bizi diren in-dustriak: kontserba in-dustriak.

• Padura baliabide iturrigisa.

• Kostaldearen erabileraturistikoa eta ludikoa.

• Itsas faunak izan ditza-keen arriskuak.

• Kostaldeko paisaiarenaldaketa giza jarduera-ren eraginez.

• Itsas uraren kutsadura.Ondorioak eta kutsa-dura ezabatzeko zailta-suna.

• Arrainen, itsas ugaztu-nen eta orokorreankostaldeko faunarenpopulazioaren jaitsiera.

• Habitat naturalen de-sagertzea.

• Ekologiaren gainekoeragina kostaldean.

• Kostaldea aisialdirakoerabiltzeko zailtasunahainbat arrazoigatik:kutsadura, osasunarriskua eta gune na-turalen urritasuna.

• Kostalde eta itsaser-tzeko ekosistemenerabilera jasangarrieta zentzuduna.

• Itsasertzeko ekosis-temaren balioa eza-gutzea eta hedatzea,eta baita beronenerabilera okerrarenarriskuak zeintzukdiren ere.

• Ingurunearekiko be-girunea duen turis-mo kontzientea sus-tatzea.

• Norberak itsaser-tzeko inguruneazaindu eta kontser-batzearen aldeko ja-rrera izatea.

• Kostaldeko jardue-rek eta eraikuntzekingurunean duteneraginari buruzkoikerketa fidagarriakegitea eta kontuanhartzea.



210 L E H E N H E Z K U N T Z A - H I R U G A R R E N Z I K L O A


p Euskal kostaldearen ezaugarriak eta berezitasu-nak ezagutzea: herriak, herritarren bizimodua,kostaldearen ingurugiro arazoak, eskaintzen diz-kigun aukerak eta baliabideak eta abar. Eta gai-nera, gehiago ezagutzeko interesa edukitzea etabaita ikasten eta kostaldeaz gozatzen jarraitze-ko gogoa ere.

p Kostaldean eragina duten hainbat giza eta natu-ra elementuren arteko kausa-efektu erlazioazohartzea.

p Kostaldeko eta itsasoko baliabideen erabileraingurune horren babesarekin, zainketarekin etaerrespetuarekin uztartzearen beharra ulertzea,

eta aldi berean behar horrekin bat datozen ja-rrerak garatzea.

p Ikasleen artean elkarlana eta elkarrizketa susta-tzea.

p Ikerketa lanaren nondik-norakoak ezagutzea:behaketa, oharrak hartzea, mapa eta planoenerabilera, neurketak, hausnarketa eta konklusio-ak.

p Lortutako ezagutza, balioak eta bizipenak ezagu-tarazteko eta adierazteko beharra sentitzea etahori egiteko ahalmena garatzea.


p Euskal kostaldea: ezaugarri geografikoak, geolo-gikoak eta klimatologikoak, industria, kultura etaohiturak.

p Kostaldeko paisaiaren eraketa. Haizeak eta ola-tuek eragindako higadura. Itsaslabarren atzeraegitea eta dunen eraketa.

p Giza jarduerak eragindako paisaia aldaketa. Es-pazio orientazioa. Puntu kardinalak.

p Mareak: jatorria, funtzionamendua eta paisaiareneta izaki bizidunengan duen eragina, pertsonakbarne.

p Padura: balio ekologikoa eta ekosistema honekeskaintzen dituen baliabideak. Euskal kostaldekopadurak. Padurek jasaten dituzten mehatxuak.

p Itsasoaren eta kostaldearen kutsadura. Ondo-rioak eta kutsadura ezabatzeko zailtasuna.

p Itsasotik bizi diren industriak: kontserba indus-triak. Itsas eta itsasertzeko ekosistemen erabile-ra zentzudun eta jasangarria.

p Itsas ugaztunak gure kostaldean: nolakoak direneta zein arriskuk mehatxatzen dituzten.

p Ekologiaren gaineko eragina.

p Itsasertz ingurunearen kontserbazioa. Itsasertzazaintzeko eta defendatzeko ekintzak.

PROZEDURAK

p Behaketa eta esperimentazioa.

p Landa lana: behaketa, oharrak hartzea, neurke-tak eta konklusioak.

p Mapak, planoak eta abar aztertzea eta egitea.

p Egindako galderei erantzunez hausnartzea. Gal-dera berriak egitea.

A.3 E D U K I A K



E D U K I A K

211L E H E N H E Z K U N T Z A - H I R U G A R R E N Z I K L O A

A.3

p Datuak, irudiak eta irakurgaiak aztertzea. Ho-rien arteko lotura bilatzea.

p Hainbat jolas.

p Ingurunea behatzeko tresnak egitea.

p Egindako lanari buruzko kronika idaztea, horre-tarako adierazpide ezberdinak erabiliz.

p Eztabaida eta elkarrizketa taldean.


p Itsasertzeko ekosistema ezagutzeko eta ikertze-ko interesa, eta baita bertako flora eta fauna etaitsasertzari lotutako kultur aberastasuna ezagu-tzeko interesa ere.

p Gertakarien eta egoeren zergatiak eztabaida-tzea.

p EAEko (eta erkidegoz kanpoko) paisaien anizta-suna eta aberastasuna balioestea.

p Kostaldearekin erlazionatutako Euskal Herrikohistoria ezagutzeko interesa eta jakin-mina.

p Garapen eramangarriaren beharra balioestea.Edo bestela esanda, kostaldearen ustiapena berekontserbazioarekin, zaintzarekin eta berarekikoerrespetuarekin konbinatzearen beharra balio-estea.

p Elkarlanerako eta elkarrizketarako jarrera.

p Naturaz begirunez gozatzea.

p Padura ekosistema positiboki balioestea eta pa-duretako fauna mehatxatuena zaintzeko jarreraizatea.

p Itsas kutsadura saihestu beharreko arazo larri-tzat hartzea.

p Lortutako ezagutza, bizipenak eta balioak adie-razteko eta ezagutarazteko interesa.

p Itsasertz ingurunea kontserbatzearen aldekokonpromisoa hartzea.

p Arte hizkuntzak balioestea adierazpide eta ko-munikabide gisa.Arte hizkuntzak gustura erabil-tzea.



A.4 O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA

Unitate didaktiko honen helburu nagusia ikasleek eus-kal kostaldeari buruz duten ezagutza zabaltzea da:geografia, geologia, klima, interes ekologikoko guneak,industria, flora, fauna eta abarri buruzkoa, hain zuzen;eta, horrez gain, baita euskal kostaldeak zer-nolakoarazoak jasaten dituen ulertzea ere, hala nola, kutsa-dura, habitat naturalak desagertzea, paisaiaren aldake-ta handiak, turismo jendetsua... Azken batean, ezagu-tza horien bidez ikasleek zera ulertu behar dute:nahitaezkoa dela kostaldeko eta itsasoko baliabideenerabilera eta kontserbazioa konbinatzea. Uztarketahori gauzatu ahal izateko, ingurunearekiko begiruneaeta berau zaintzearen aldeko jarrera lortu behar dira.

Eta gainera, ingurunearen aldeko ekintzetan jardutekokonpromisoa hartu behar da.

Unitatea 16 jardueraz osatuta dago. Helburua lan bi-ribila burutzea da eta hori lortzeko prestatuta daudejarduera horiek, bai eta ordena jakin batean emanakere.Dena den, ez da material itxia, eta ikastetxe edoikasgela bakoitzak bere beharretara egoki dezake.Ondorengo taulan jardueren zerrenda azaltzen da,eta ikonoen bidez bakoitzaren helburu nagusia edonagusiak adierazten dira. Horrela, berehala jakin ahalizango duzue lau helburuetatik zein edo zeintzuk lan-duko diren jarduera bakoitzaren bidez.



1. MARINEL ZOPA

2. ZER DAKIGU KOSTALDEARI ETA BERTAKO HERRIEI BURUZ?

3. LERTXUNTXOAREN ZALANTZAK

4. NOLAKOA DA GURE KOSTALDEA?

5. KOSTALDEAREN MODELATZAILEAK

6. HAIZE ARROSA

7. EUSKAL KOSTALDEKO KLIMA

8. NORI ERAGITEN DIOTE MAREEK?

9. IRTEERA PADURARA

10. KONTSERBA INDUSTRIARA IKUSTALDIA

11. KONTUZ, PETROLIO ORBANA!

12. ITSAS UGAZTUNAK

13. HONDARTZAREN GAINEKO ERAGINA

14. GURE KOSTALDEKO MAPA EZAGUTARAZI

15. BUSTI GAITEZEN!

16. GURE LANARI BURUZKO KRONIKA



O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA


A.4


Ikono hau daramaten jardueren helburuahonakoa da: ikasleengan gaiarekiko interesapiztea eta, aldi berean, ikasleei gaiari buruzdituzten aldez aurretiko ideiak adieraztenlaguntzea.

ULERMENA

Ikono hau daramaten jarduerekin hauxelortu nahi da: ikasleek gertakariei, kontzep-tuei, printzipioei, prozesuei eta beste arlobatzuei buruzko ezagutza eta ulermena za-baltzea.

KONTZIENTZIAZIOA

Ikono hau duten jardueren helburua hona-koa da: ikasleak itsasertz ingurunearen ego-era problematikoaz sentikortzea eta kon-tzientziatzea, eta aldi berean irtenbideakaurkitzera eta ohiturak eta jarrerak alda-tzera bultzatzea.

PARTE-HARTZEA, SINTESIA ETAKOMUNIKAZIOA

Ikono honen bidez adierazitako jarduerakhonako helburuak lortzera bideratuta dau-de: ordura arte ikasitakoa laburtzen eta fin-katzen laguntzea, itsasertzeko ingurunearenaldeko ekintzetan parte-hartzea sustatzeaeta, azkenik, ikasleei aukera ematea beraienesperientziak (ikasitakoa eta bizitakoa) in-gurukoei komunikatzeko.

Arestian esan bezala, ez da derrigorrezkoa proposa-tutako jarduera guztiak egitea. Dena den, komeniga-rria da aukeratutako jarduerak segida logiko batenarabera prestatzea. Hona hemen segidarik egokiena:lehenengo, hasierako ebaluazio eta motibatzeko jar-dueraren bat; ondoren, ulermen jarduerak; gero, kon-tzientziazio jardueraren bat; eta azkenik, konklusioak

ateratzera eta konpromisoa hartzera bideratutakojarduerak.

Unitate honetan lortu nahi den beste helburu bat ho-nako hau da: ikasleek unitatean izandako bizipenakazaldu eta ezagutarazi nahi izatea eta baita bertan lor-tutako ezagutza eta balioak ere. Bestalde, ikasleek ho-rretarako gaitasuna garatzea ere lortu nahi da eta 14.eta 16. jarduerak ditugu horretarako. Baina ikasleekadierazpen eta komunikazio behar hori sentitzekoagian beharrezkoa izango da irakasleek zertxobait la-guntzea: arrazoiak emango dizkiegu, horrek dakartzanalde onak azalduko dizkiegu eta ezagutu duguna, daki-guna eta sentitzen duguna adierazten eta komunika-tzen ikastearen garrantzia azalduko diegu.Azkenik, ez-tabaida antola daiteke ikasgelan unitatean zeharikasitakoa ezagutaraztea komenigarria dela ikasleekberaiek ondoriozta dezaten. Azken finean, helburuazera da: ikasleak beraiek konturatzea eta ikustea eu-ren lana ingurukoei ezagutaraztea beharrezkoa etaegokia dela.

Horregatik, garrantzitsua da hasiera-hasieratik ikas-leei unitatearen helburuen berri ematea eta, halaber,helburu horiek betetzeko eman behar diren pausoakzeintzuk diren jakinaraztea. Adibidez komenigarriaizango da ikasleek hasieratik jakitea lehenengo jar-duerako mapa prozesu osoan zehar erabili beharkodutela, bai lagungarri gisa, baita ikasitakoaren berriikastetxean emateko ere. Era berean, azaldu egin be-harko litzaieke unitatearen bukaeran lanaren kronikaegiteko aukera izango dutela. Kronika horretan ikas-leek zein ezagutza eta balio berri lortu dituzten adie-raziko dute eta beraien iritzia emango dute. Lan horiegiteko adierazpen teknika ezberdinak erabili ahalizango dituzte, beti ere horretarako baliabideak ego-nez gero. Horren guztiaren jakitun ere egon beharkodute ikasleek. Izan ere, ikasketa prozesua askoz ereonuragarriagoa izango da ikasleek parte hartu nahibadute eta are gehiago egitasmoari gogoz ekiten ba-diote.

Unitate honetarako hainbat prozedura proposatzendira, baina horietako batzuei garrantzi berezia ematenzaie, hala nola, datuak eta irudiak aztertzeari, planoeieta mapei begiratzeari eta informazioa bilatzeari etamanipulatzeari. Behaketa eta esperimentazioa ereerabiltzen dira eta bestelako prozedurak ere (jolasakadibidez) ez dira baztertzen. Proposatutako jardueraasko eta asko taldeka egin behar dira eta, beraz, el-karlana, elkarrizketa eta eztabaida ezinbestekoak dirahorietan. Banaka egiteko jardueretan, berriz, amaie-



O R I E N TA B I D E D I DA K T I KOA

ran, taldeko guztiek ados jarri behar dute; beraz, ho-rietan ere ikasleek badute aukera ikasitakoa egiaztatueta zabaltzeko.

Unitateko jardueren iraupena ez da beti berdina, bai-na eskola ordutara moldatzen saiatu gara. Horregatik,60’ baino gehiagoko iraupeneko jarduerak zatitu eginditugu. Denbora gehien behar duen jarduera padura-ra irtetea da, beti ere paduraren batera joan nahi iza-nez gero. Paduran bertan landa lana egiteko, beha-rrezkoa da egun osoa horretan ematea, edo ordubatzuk gutxienez.

Unitatean zehar pertsonaia bat azaltzen da: Urzurilertxuntxoa. Pertsonaia hori izango dugu jarduerengidari. Lertxuntxoa hezeguneetan bizi den hegaztia daeta, horren ondorioz, paduretara ere sarritan joatenda.Arestian esan bezala, unitate honetan padura eko-sistemaren batera irteera egitea eta aztertzea propo-satzen da, hain zuzen ere. Horrexegatik aukeratu daanimalia hori unitateko bereizgarri gisa. “Gure ler-txuntxoa” pertsonaia kuxkuxeroa da eta galderakegin eta egin aritzen da. Jarrera horrekin zera lortunahi du Urzuri lertxuntxoak: ikasleek itsasertzeangertatzen den orori buruzko galderak egitea eurenburuari, alegia, jakin-mina piztea.

Azkenik, unitate honen osagarri gisa, itsas gaietan es-pezializatutako ingurugiro hezkuntzako ikasgelarenbat ikustea gomendatzen dizuegu. Hona hemen zen-bait helbide:

• ITSAS-LURPobeña auzoa z/g48550 MuskizTel.: 94 6708107

• ITSAS IKASGELA126 Posta kutxa48370 BermeoTel.: 94 6194897

• ITSAS NATURAMalekoiko ibiltokia, Eguzkilore Eraikina28800 ZarautzTel.: 943 131836

• JOLASTOKI339 Posta kutxa20280 HondarribiaTel.: 943 616447

• ULIAKO ITSAS ESKOLAAterpetxe Udal Patronatua25 Posta kutxa20080 DonostiaTel.: 943 310268

Kontserba industriaren bat ikustera joatea ere inte-resgarria izan daiteke. Kontserba industria batzuek,maiatza aldera, euren ateak zabaltzen dituzte nahiduenak ikusteko aukera izan dezan.


A.4

E B A L UA Z I O R A KO O R I E N TA B I D E A KA.5

Ebaluazioa oso garrantzitsua da irakaskuntzan dihar-duten profesionalak birziklatzeko eta hobetzeko.

Ebaluazioak prozesu dinamikoa eta iraunkorra izanbehar du. Elkar lotutako fase multzo bat da ebaluazioaeta bere helburua irakaskuntzaren zereginaren osagaiguztiak behin eta berriz berraztertzea eta egokitzeada. Ebaluazioaren funtzioetako bat diagnosia egiteaeta orientatzea da. Eta baliagarria izango da baldin etaikastaldiaren hutsuneak lehenbailehen antzematekobalio badu, horrela baino ezingo baitzaie garaiz kon-ponbidea aurkitu.

Horregatik, unitateko jarduera bakoitzaren deskriba-penean ebaluazioari buruzko atal bat sartu da.Atal ho-rretan unitatearen berariazko helburuak zenbaterainolortu diren ebaluatzeko irizpide batzuk azaltzen dira.

Ebaluazio iraunkorrak badu, halaber, beste eginkizungarrantzitsu bat, alegia, ikastaldian ordurarte lortuta-ko aurrerapenak ezagutzeak (bai irakasleek eta baitaikasleek ere) eragiten duen motibazioa. Baina aurre-rapenez gain ikastaldian zehar oztopoak ere aurkitzendira. Oztopo horiek ezagutu eta zehaztea ere badaebaluazioaren helburuetako bat. Gomendagarria da,


bestalde, ahal den guztietan ikasleei euren autoeba-luazioan parte hartzen laguntzea, bi arrazoigatik nagu-siki: batetik, horrela ikasleek ebaluazioa neurri handia-goan onartzea lortuko dugulako; eta bestetik, eurenautokritika ahalmena garatuko dutelako.

Ebaluazio hezgarri hori egiteko lehenengo pausoa ha-sierako ebaluazioa deritzona da. Hasierako ebaluazio-aren bidez ikasleek zer dakiten ezagutu ahal izangodugu eta hortik abiatuko gara.

“Ikastaldian eragiten duen faktorerik garrantzitsuenaikasleak badakiena da. Jakin bedi hori eta irakas bedi ho-rren arabera.”

(Ausubel, Novak, Hanesian, 1978)

Hasierako ebaluazio hori da hain zuzen, motibazioare-kin batera, ikonoa: ALDEZ AURRETIKO IDEIAKETA MOTIBAZIOA daramaten jardueren helburu na-gusia.

Amaierako ebaluazioa ere egin daiteke. Ebaluazio ho-rretan zera adieraziko da: prozesua nola egin den etaprozesuaren amaieran egoera zein den. Hurrengoikastaldietan ebaluazio hori baliagarria izan daitekeorientabide gisa. Lan horretarako lagungarriak izandaitezke ikonoa daramaten jarduerak, hau da,PARTE-HARTZEA, SINTESIA, KOMUNIKAZIOA hel-buru dutenak.

Hezkuntza prozesua ebaluatzeko beharrezkoa daplangintza egitea, ebaluazioan denbora ematea eta eraaskotako teknikak eta tresnak erabiltzea.Teknika etatresna horiek ikasleen ezaugarrietara egokitutakoakizan behar dute; halaber, momentu bakoitzean ebalua-tu nahi denerako egokiak izan behar dute: kontzep-tuzko edukiak, prozedurazko edukiak edo jarrerazkoedukiak. Probak, behaketak, inkestak... denak izan dai-tezke onargarriak unearen arabera.

Unitate didaktikoaren A.2. atalean helburu orokorrakzehaztu dira. Helburuok lortu diren ala ez ebaluatze-ko kontuan har ditzakegu honako ebaluazio irizpideak:

p Unitate didaktikoan jasotzen den euskal kostal-deko mapa jarduerak burutu diren heinean osa-tuz joan da, hainbat gairi buruzko elementu uga-riz: geografia, klima, populazioa, industria,kultura, aisialdia, fauna, flora, ingurugiro arazoaketa abar. Hori horrela, irizpidea honakoa izan

daiteke: ea mapa hori jarduerak egitearekin ba-tera osatu den.

p Ikasleek kostaldearen eta itsasoaren gaiari bu-ruz interes handiagoa dute unitate didaktikokojarduerak egin ostean: kostaldea eta itsasoa az-tertu eta ikertzeko interesa azaldu dute, itsa-sertzarekin lotutako egoeren eta fenomenoenzergatiaz eztabaidatzeko gai izan dira eta abar.

p Ikasle gehienak gai dira itsasertzari (era bateraedo bestera) eragiten dioten faktore batzuk ai-patzeko eta nola eragiten duten euren hitzekinazaltzeko. Faktore horien artetik ikasleek giza-kiaren jarduera nabarmentzen dute agente alda-tzaile nagusi gisa.

p Ikasle gehienek esperimentuetan parte hartudute eta interesa erakutsi dute. Gai izan diraarreta jarri, behatu, oharrak hartu eta konklu-sioren bat ateratzeko.

p Ikasleek beraien esku zeuden baliabideak erabi-li dituzte informazioa aurkitzeko hori beharrez-koa zen jardueretan: hiztegia, testu liburuak,liburutegia, prentsa eta bestelako komunika-bideak, gai horietan jakitunak diren pertsoneiinkestak eta abar.

p Ikasleek azaldu dute eurek sortutako lanen bi-dez (13. jarduerako kostaldeko plano alternati-boa, 16. jarduerako beraien lanaren kronika edobeste momentu batzuetan) itsasertzaren erabi-lera jasangarriaren beharraz kontziente direla.

p Itsasertz ingurunearen aldeko ekintza zehatzaketa errealistak bilatzeko gai izan dira ikasleak.

p Ikasleek eta irakasleek serio hartu dute itsaser-tzeko ingurunearen alde nork bere gain hartu-tako konpromisoa. Gogoan dute eta zenbaterai-no erdietsi den ebaluatzen dute.

p Ikasleak, oro har, gustura agertu dira egindakolana ezagutarazi behar dutela jakitean. Lana eza-gutarazteko adierazpide ezberdinak erabili dituz-te, originaltasunez, eta lana egitean gozatu dira.

p Eztabaida eta talde jarduera gehienetan giro onaegon da, parte-hartzea eta elkarrizketa nagusitudira eta ahozko komunikazioaren oinarrizkoarauak bete dira. Sortutako gatazkak beren kasaeta elkarrizketaren bidez konpondu dituzte.








JARDUEREN ZERRENDA CURRICULUMAREKIKO LOTURA

Ingurune Arte Gorputz Hizkuntza Mate-naturalaren Hezkun- Hezkun- matikaeta sozia- tza tza

larenezagutza


1. Marinel zopa. X X

2. Zer dakigu kostaldeari etabertako herriei buruz? X

3. Lertxuntxoaren zalantzak. X X

4. Nolakoa da gure kostaldea? X X

5. Kostaldearen modelatzaileak. X X

6. Haize arrosa. X X X

7. Euskal kostaldeko klima. X X

8. Nori eragiten diote mareek? X X X

9. Irteera padurara. X X X X

10. Kontserba industriara ikustaldia. X X

11. Kontuz, petrolio orbana! X

12. Itsas ugaztunak. X X X

13. Hondartzaren gaineko eragina. X X X

14. Gure kostaldeko mapaezagutarazi. X X

15. Busti gaitezen! X X

16. Gure lanari buruzko kronika. X X X





Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza


RD

UER

AC

UR

RIC

ULU

MA

RLO

EKIK

OLO

TU

RA

1.—

MA

RIN

EL

2.m

ultz

oa1.

mul

tzoa

ZOPA

A1pu

ntua

:Gur

epa

isaia

A3 p

untu

a:Ba

tuke

tak,

natu

rala

ekos

istem

agisa

.ke

nket

ak,b

iderk

etak

eta

A3 p

untu

a:G

izajar

duer

ak

zatik

etak

.er

agind

ako

paisa

iaB2

pun

tua:

Kode

num

eriko

aldak

eta.

etaa

lfanu

mer

ikoak

3.m

ultz

oaint

erpr

etat

u et

aera

biltz

ea.

B6 p

untu

a:G

idalib

urua

kC1

punt

ua:Z

enba

kiet

aalfa

begir

atuz

anim

aliak

eta

zenb

akik

odee

nes

anah

ialan

dare

akide

ntifik

atze

aike

rtze

koet

aesp

lora

tzek

oet

a sail

kape

ner

raza

keg

itea.

jakin-

mina

.

2.—

ZER

DA

KIG

U

2.m

ultz

oaKO

STA

LDEA

RIA3

pun

tua:

Erlie

bea

ETA

BERT

AKO

paisa

iaren

konf

igura

zioan

.H

ERRI

EIBU

RUZ?

Giza

kien

bizim

odue

nga

ineko

erag

inak.

Giza

jardu

erak

erag

indak

opa

isaia

aldak

eta.

B7 p

untu

a:M

apen

inter

pret

azio

a:Eu

skal

Herr

ikom

apan

geog

rafi

elem

entu

na

gusia

kau

rkitz

ea.

C2 p

untu

a:Eu

skal

Herr

ikopa

isaien

anizt

asun

aeta

aber

asta

suna

balio

este

a.4.

mul

tzoa

A1pu

ntua

:Pop

ulazio

a.A4

punt

ua:G

izajar

duer

ak.





guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut

zaA.6.1. CURRICULUM EDUKIEKIKO LOTURA

JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

B1pu

ntua

:Map

etan

esku

aldee

tako

lurra

ldehis

torik

oak

etap

opula

ziogu

nena

gusia

kau

rkitz

ea.

3.—

LERT

XU

N-

2.m

ultz

oa1.

mul

tzoa

.TX

OA

REN

A1pu

ntua

:Gur

epa

isaia

Hizk

untz

aper

tsona

arte

koZA

LAN

TZA

Kna

tura

laek

osist

emag

isa.

harr

eman

etan

.A3

pun

tua:

Erlie

bea

Proz

edur

azko

eduk

iak.

paisa

iaren

konf

igura

zioan

.B1

0 pu

ntua

:Aho

zko

Giza

kien

bizim

odue

tan

kom

unika

zio tr

ukea

ner

agina

k.G

izajar

duer

akar

au e

lkarr

erag

ileeg

okiak

erag

indak

opa

isaia

erab

iltze

a.ald

aket

a..Ja

rrer

azko

eduk

iak.

A4pu

ntua

:Ura

ren

ziklo

a.C2

pun

tua:

Nor

bera

ren

Araz

keta

etak

utsa

dura

.ah

ozko

mez

uak

kohe

rent

eak,

4.m

ultz

oazu

zena

ket

aadie

razp

enar

iA1

punt

ua:P

opula

zioa.

dago

kione

z zeh

atza

kiza

tea

A4pu

ntua

:Giza

jardu

erak

.es

timat

zea,

kom

unika

zioa

arina

izan

dadin

.

4.—

NO

LAKO

A

2.m

ultz

oa4.

mul

tzoa

DAG

URE

A3 p

untu

a:Er

liebe

aHi

zkun

tzai

kask

etan

.KO

STA

LDEA

?pa

isaiar

enko

nfigu

razio

an.

Proz

edur

azko

eduk

iak.

B2 p

untu

a:Pa

isaiar

enA5

punt

ua:N

orbe

rare

nos

agaia

ket

aing

urun

ees

perie

ntzia

,bizi

pen

eta

jakin

batz

ukbe

hatz

eaez

agut

zaga

rran

tzits

ueta

tiket

aide

ntifik

atze

a.ab

iatuz

testu

etan

adier

azita

koC2

pun

tua:

Eusk

alHe

rriko

ideiak

inter

pret

atze

a.pa

isaiar

enan

iztas

unae

taab

eras

tasu

naba

lioes

tea.





Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza


RD

UER

AC

UR

RIC

ULU

MA

RLO

EKIK

OLO

TU

RA

A8pu

ntua

:Tes

tuko

osag

aien

anali

sia,a

ldera

keta

eta

erlaz

ioa:

irudia

,hizk

untz

aele

men

tuak

...C4

punt

ua:H

izteg

iako

ntsu

ltaele

men

tu gi

saer

abilt

zea.

5.—

KOST

ALD

EA-

2.m

ultz

oa4.

mul

tzoa

REN

MO

DEL

A-

A3 p

untu

a:Er

liebe

aHi

zkun

tzai

kask

etan

.TZ

AIL

EAK

paisa

iaren

konf

igura

zioan

.Pr

ozed

uraz

koed

ukia

k.G

izajar

duer

aker

agind

ako

C1pu

ntua

:Info

rmaz

iopa

isaia

aldak

etak

.itu

rriak

erab

iltze

a.A8

punt

ua:A

ldake

tafis

ikoak

.B2

pun

tua:

Paisa

iaren

osag

aiak

etai

ngur

une

jakin

batz

ukbe

hatu

eta

ident

ifikat

zea.

B4pu

ntua

:Esp

erim

enta

zioa.

C1pu

ntua

:Ingu

rune

aren

kont

serb

azio

arek

iko

sent

ikort

zeae

taer

resp

etua

.7.

mul

tzoa

A3 p

untu

a:Eg

uner

oko

bizim

odua

ren

bilak

aera

.B3

pun

tua:

Dok

umen

tuet

atik

abiat

uz in

form

azio

bilke

ta.

C1pu

ntua

:Nor

bera

ren

gizat

aldea

ren

histo

riare

kiko

inter

esae

tajak

in-m

inaiza

tea.





guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut


JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

6.—

HA

IZE

2.m

ultz

oa1.

mul

tzoa

1.m

ultz

oaA

RRO

SAA1

punt

ua:G

ure

paisa

iaA2

pun

tua:

Espa

zioae

taHi

zkun

tzap

ertso

nen

arte

koek

osist

emag

isa.

denb

orah

aute

mat

eaet

aha

rrem

anet

an.

A2 p

untu

a:Kl

ima,

lurra

,eg

itura

tzea

.Pr

ozed

uraz

koed

ukia

k.alt

itude

aeta

landa

retz

aren

C3 p

untu

a:Es

pazio

eta

B10

punt

ua:A

hozk

oar

teko

lotu

ra.

denb

oran

ozio

ak.

kom

unika

zioan

arau

B1

punt

ua:L

anda

lana:

2.m

ultz

oaelk

arre

ragil

eeg

okiak

beha

keta

siste

mat

ikoa,

A3 p

untu

a:O

inarr

izko

erab

iltze

a.er

regis

troa..

.m

ugim

endu

treb

etas

unak

Jarr

eraz

koed

ukia

k.B6

pun

tua:

Egur

aldi

erab

iltze

aego

era,

ingur

u

C2 p

untu

a:N

orbe

rare

nat

mos

feriko

abeh

atu

eta

etae

gitek

om

odu

ah

ozko

mez

uak

kohe

rent

eak,

neur

tzek

oap

arat

u et

aez

berd

ineta

n.zu

zena

ket

aadie

razp

enar

i tre

snak

erab

iltze

a.4.

mul

tzoa

dago

kione

z zeh

atza

kiza

tea

8.m

ultz

oaA2

pun

tua:

Jolas

enes

timat

zea,

kom

unika

zioa

B1pu

ntua

:Pun

tu k

ardin

alak

oina

rrizk

oes

trate

giak

arina

izan

dadin

.au

rkitz

ea.

erab

iltze

a.B1

punt

ua:Jo

las ar

auak

etae

rreg

elak

erre

spet

atze

a.B4

punt

ua:Jo

lasab

alioe

stea

beste

ekin

etao

bjekt

uekin

harr

eman

onai

zate

koet

aho

riek

ondo

ezag

utze

kobit

arte

kogis

a.B7

pun

tua:

Jolas

akem

aten

duen

goza

men

aeta

konfi

antza

.

7.—

EUSK

AL

2.m

ultz

oa4.

mul

tzoa

KOST

ALD

EKO

A1pu

ntua

:Gur

epa

isaia

A1pu

ntua

:Gra

fikoe

nKL

IMA

natu

rala

ekos

istem

agisa

.iru

dikap

ena.

A2 p

untu

a:Kl

ima,

lurra

,B1

punt

ua:In

guru

kooh

ikoalt

itude

aeta

landa

retz

aren

fenom

enoe

ibur

uzko

grafi

koar

teko

lotu

ra.

erra

zeta

koele

men

tu

A3 p

untu

a:Er

liebe

apais

aiare

nes

angu

ratsu

enak

konf

igura

zioan

.Giza

kien

siste

mat

ikoki

esplo

ratz

ea,

bizim

odue

nga

ineko

erag

inak.

ahoz

des

kriba

tzea

eta

inter

pret

atze

a.





Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza


RD

UER

AC

UR

RIC

ULU

MA

RLO

EKIK

OLO

TU

RA

B6 p

untu

a:Ten

pera

tura

ren

C1pu

ntua

:Irud

ikape

net

abes

tekli

mad

atu

batz

uen

grafi

koae

rabil

tzen

dute

ngr

afiko

akeg

inet

ainf

orm

azio

aket

amez

uak

inter

pret

atze

a.int

erpr

etat

zeko

etae

gitek

oB7

pun

tua:

Map

akjar

rera

ona.

inter

pret

atze

a.C4

punt

ua:

C2 p

untu

a:Eu

skal

Herr

ikoHi

zkun

tzag

rafik

oare

net

aEsta

tuko

gaine

rako

adier

azga

rrita

suna

paisa

ienan

iztas

unae

taba

lioes

tea.

.ab

eras

tasu

naba

lioes

tea.

8.—

NO

RI

2.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

2.m

ultz

oaER

AGIT

ENA4

punt

ua:U

rare

n zik

loa.

A1pu

ntua

:Irud

iakA5

punt

ua:N

eurr

i unit

atea

kD

IOTE

MA

REEK

?A8

punt

ua:A

ldake

tafis

ikoak

.ad

ieraz

pide

eta

denb

oran

eurt

zeko

.B3

pun

tua:

Bere

ingur

uko

kom

unika

zio tr

esna

B3 p

untu

a:D

enbo

rane

urri

bizim

odue

tan

erag

iten

gisal

antz

ea.

unita

teen

bihur

keta

,du

ten

ingur

une

fisiko

koB6

pun

tua:

Konp

osizi

oak

alder

aket

aeta

elem

entu

akide

ntifik

atze

a.eg

iteae

spaz

ioah

ainba

t ba

liokid

etas

una.

B8pu

ntua

:Kro

kisak

egite

a.ele

men

ture

kinet

ahor

ienC1

punt

ua:D

enbo

rane

urri

3.m

ultz

oako

nbina

zioek

inan

tolat

uz.

ezag

unak

ezag

utze

koA1

punt

ua:A

nimali

enet

ajak

in-m

inaet

aint

eres

a.lan

dare

enm

orfo

logia

.Iza

kibiz

idune

net

aber

aien

habit

at n

atur

alen

arte

kolo

tura

.B1

punt

ua:In

guru

koan

imali

enet

alan

dare

enaz

terk

etam

orfo

logik

oa.

9.—

IRTE

ERA

2.

mul

tzoa

4.m

ultz

oaPA

DU

RARA

A1pu

ntua

:Gur

eHi

zkun

tzai

kask

etan

.pa

isaia

ekos

istem

agis

a.





guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut


JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

A3 p

untu

a:Er

liebe

a3.

mul

tzoa

Proz

edur

azko

eduk

iak.

paisa

iaren

konf

igura

zioan

.A1

punt

ua:Ir

udiak

A5pu

ntua

:Nor

bera

ren

Giza

jardu

erak

erag

indak

oad

ieraz

pide

etak

omun

ikazio

espe

rient

zia,b

izipe

net

apa

isaia

aldak

eta.

tresn

agisa

lantz

ea.

ezag

utza

garr

antz

itsue

tatik

A4pu

ntua

:Ura

ren

ziklo

a.B6

pun

tua:

Konp

osizi

oak

abiat

uz te

stuet

anad

ieraz

itako

A8pu

ntua

:Alda

keta

fisiko

ak.

egite

aesp

azio

ahain

bat

ideiak

inter

pret

atze

a.B1

punt

ua:L

anda

lana:

elem

entu

rekin

etah

orien

A10

punt

ua:T

estu

aren

beha

keta

siste

mat

ikoa,

konb

inazio

ekin

anto

latuz

.int

erpr

etaz

ioa:

ideien

arte

koer

regis

troa..

.4.

mul

tzoa

lotu

ra,id

azlea

ren

asm

oa,

B2 p

untu

a:Pa

isaiar

enJar

rera

zko

eduk

iak.

umor

e ze

ntzu

a.os

agaia

ket

aing

urun

eB1

punt

ua:N

atur

ajol

aste

koJa

rrer

azko

eduk

iak.

batz

ukbe

hatz

eaet

aing

uru

egok

igisa

balio

este

a.A2

pun

tua:

Idaz

kera

ident

ifikat

zea.

balio

este

alan

jakina

kB7

pun

tua:

Map

akbu

rutz

eko

etap

lanifik

atze

koint

erpr

etat

zea.

tresn

agisa

.C1

punt

ua:In

guru

giroa

kont

serb

atze

arek

iko se

n-tik

orta

suna

etae

rres

petu

a.C2

pun

tua:

Eusk

alHe

rriko

paisa

ienan

iztas

unae

taab

eras

tasu

naba

lioes

tea.

3.m

ultz

oaA1

punt

ua:A

nimali

enet

alan

dare

enm

orfo

logia

.Izak

ibiz

idune

net

aber

aien

ha-

bitat

nat

urale

nar

teko

lotu

ra.

B3 p

untu

a:Anim

aliak

eta

landa

reak

beha

tzea

.B6

pun

tua:A

nimali

aket

alan

dare

akide

ntifik

atze

agid

alibu

ruen

bidez

eta

sa

ilkap

ener

raza

keg

itea.

C1pu

ntua

:Izak

ibizi

duna

kbe

hatz

eko

etaa

zter

tzek

oint

eres

aeta

jakin-

mina

.





Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza


RD

UER

AC

UR

RIC

ULU

MA

RLO

EKIK

OLO

TU

RA

8.m

ultz

oaA1

punt

ua:L

urra

plane

ta.

Kont

inent

eak

etai

tsaso

ak.

Ingu

rugir

oare

nde

fentsa

etak

ontse

rbaz

ioa.

10.—

KON

TSER

BA5.

mul

tzoa

4.m

ultz

oaIN

DU

STRI

ARA

A3 p

untu

a:Eu

skal

Herr

ikoHi

zkun

tzai

kask

etan

.IK

UST

ALD

IAoin

arriz

koind

ustri

a sek

tore

ak.

Proz

edur

azko

eduk

iak.

B3 p

untu

a:In

guru

koA5

punt

ua:T

estu

anind

ustri

enaz

terk

eta.

adier

azita

koPu

ntua

C1:T

ekno

logia

kint

erpr

etaz

ioa.

egun

erok

obiz

itzan

duen

A10

punt

ua:T

estu

aren

garr

antz

iaz e

tada

kart

zan

inter

pret

azio

a.ho

beku

ntze

z jab

etze

a,et

aKo

ntze

ptuz

koed

ukia

k.ba

ita te

knol

ogiar

ener

abile

raB

punt

ua:T

estu

ingur

uaba

tzue

ner

agin

nega

tiboe

net

ahizt

unak

.ko

ntzie

ntzia

izate

aere

.C3

pun

tua:

Elem

entu

C2

pun

tua:

Ener

giare

ngr

afiko

ak,ik

oniko

aket

aer

abile

ra ze

ntzu

gabe

az

espa

zioele

men

tuak

.et

ageh

iegizk

oaz j

abet

zea.

Jarr

eraz

koed

ukia

k.D

1pu

ntua

:Hain

bat a

rlori

buru

z jak

itun

egot

eko

inter

esa.

11.—

KON

TUZ,

2.m

ultz

oaPE

TRO

LIO

A4pu

ntua

:Ura

ren

ziklo

a.O

RBA

NA

!Ar

azke

taet

akut

sadu

ra.

B4pu

ntua

:Esp

erim

enta

zioa.

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oako

ntse

rbat

zear

ekiko

sen-

tikor

tasu

naet

aerr

espe

tua.

8.m

ultz

oaA1

punt

ua:L

urra

plane

ta.

Balia

bide

natu

ralak

.In

guru

giroa

ren

defen

tsaet

akon

tserb

azio

a.





guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut


JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

12.—

ITSA

S 3.

mul

tzoa

4.m

ultz

oa4.

mul

tzoa

UG

AZT

UN

AK

Anim

alien

etal

anda

reen

A1pu

ntua

:Jolas

ego

era

Hizk

untz

aika

sket

an.

mor

folo

gia.

kolek

tiboa

kan

tolat

zeko

Proz

edur

azko

eduk

iak.

A1pu

ntua

:Izak

ibizi

dune

nar

auak

erab

iltze

a.A8

punt

ua:T

estu

koos

agaie

net

aber

aien

habit

at n

atur

alen

B4pu

ntua

:Jolas

abali

oeste

aan

alisia

,alde

rake

taet

aar

teko

lotu

ra.

beste

ekin

etao

bjekt

uekin

erlaz

ioa:

irudia

,hizk

untz

aC3

pun

tua:A

nimali

akha

rrem

anon

aiza

teko

eta

elem

entu

ak.

erre

spet

atu

eta z

aintz

ea,

horie

kon

doez

agut

zeko

istrip

uak

etah

onda

ditza

-bit

arte

kogis

a.ke

ten

jardu

erak

saihe

stuz.

B7 p

untu

a:Jo

lasak

emat

en8.

mul

tzoa

duen

goza

men

aeta

A1pu

ntua

:Lur

rapla

neta

.ko

nfian

tza.

Kont

inent

eak

etai

tsaso

ak.

C1pu

ntua

:Jolas

afen

omen

oBa

liabid

ena

tura

lak.

kultu

rale

ta so

zialg

isa.

Ingu

rugir

oare

nde

fentsa

etak

ontse

rbaz

ioa.

C4pu

ntua

:Bes

tepe

rtso

nen

araz

oekik

oelk

arta

suna

,et

abait

abes

teiza

kibiz

idu-

nen

araz

oekik

oer

e.

13.—

HO

ND

ART

ZA-

2.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

4.m

ultz

oaRE

NG

AIN

EKO

A2 p

untu

a:Kl

ima,

lurra

,A1

punt

ua:Ir

udiak

egite

aHi

zkun

tzai

kask

etan

.ER

AGIN

Aalt

itude

aeta

landa

retz

aren

adier

azpid

eet

akom

unika

zioPr

ozed

uraz

koed

ukia

k.ar

teko

lotu

ra.

tresn

agisa

.A8

punt

ua:T

estu

koA3

pun

tua:

Erlie

beap

aisaia

-B6

pun

tua:

Konp

osizi

oak

osag

aien

anali

sia,

ren

konf

igura

zioan

.Giza

egite

a,ha

inbat

elem

entu

rekin

alder

aket

aeta

lotu

ra:

jardu

erak

erag

indak

oet

aber

aien

konb

inazio

ekin

irudia

,hizk

untz

apa

isaia

aldak

eta.

espa

zioaa

ntol

atuz

.ele

men

tuak

.B2

pun

tua:

Paisa

iaren

C2 p

untu

a:Tald

ean

lanKo

ntze

ptuz

koed

ukia

k.os

agaia

ket

aing

urun

eeg

iteab

alioe

stea.

Bpu

ntua

:Tes

tuing

urua

batz

ukbe

hatz

eaet

aet

ahizt

unak

.ide

ntifik

atze

a.B8

punt

ua:M

apak

,kro

kisak

,pla

noak

etaa

bar e

gitea

.





Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza


RD

UER

AC

UR

RIC

ULU

MA

RLO

EKIK

OLO

TU

RA

C1pu

ntua

:Ingu

rugir

oaJa

rrer

azko

eduk

iak.

kont

serb

atze

arek

iko se

n-A2

pun

tua:

Idaz

kera

tik

orta

suna

etae

rres

petu

a..ba

lioes

teal

anjak

inak

6.m

ultz

oabu

rutz

eko

etap

lanifik

atze

koC3

pun

tua:

Kom

unika

zio

tresn

agisa

.bid

eek

gara

pena

rida

karz

kiote

non

uren

eta

ingur

ugiro

ari z

or za

ion

erre

spet

uare

nar

teko

orek

aren

beha

rraz

jabe

tzea

.

14.—

GU

REAu

rrek

ojar

duer

etan

4.m

ultz

oaKO

STA

LDEK

Oad

ieraz

itako

mult

zoet

ako

Hizk

untz

aika

sket

an.

MA

PApu

ntue

kinlo

tura

.Pr

ozed

uraz

koed

ukia

k.EZ

AGU

TARA

ZIB2

pun

tua:

Kom

unika

tu

nahi

den

eduk

iaren

aldez

au

rret

ikoaz

terk

eta.

B3 p

untu

a:Tes

tuar

enpla

ngint

za.

B4pu

ntua

:Tes

tuae

gitea

.B6

pun

tua:T

estu

etan

beste

lako

adier

azpid

eak

erab

iltze

a:iru

diak,

letra

mot

ak...

C1pu

ntua

:Info

rmaz

ioitu

rriak

erab

iltze

a.C2

pun

tua:

Info

rmaz

ioa

biltz

eko

tekn

ikak

erab

iltze

a.C3

pun

tua:

Info

rmaz

ioak

berr

egite

a.Ko

ntze

ptuz

koed

ukia

k.A

punt

ua:Id

azke

raar

auak

.C

punt

ua:T

estu

aren

anto

laket

a.





guru

near

enA

rte

Hez

kunt

zaG

orpu

tz H

ezku

ntza

Hiz

kunt

zaM

atem

atik

aez

agut


JAR

DU

ERA

CU

RR

ICU

LUM

AR

LOEK

IKO

LOT

UR

A

Jarr

eraz

koed

ukia

k.A2

pun

tua:

Idaz

kera

balio

este

alan

jakina

kbu

rutz

eko

etap

lanifik

atze

ko

tresn

agisa

.C1

punt

ua:N

orbe

rak

idatzi

tako

testu

akor

razte

aren

garr

antz

iaba

lioes

tea,

hona

koak

zaind

uz:k

oher

entzi

a,eg

okita

suna

eta z

uzen

tasu

na.

15.—

BUST

I 2.

mul

tzoa

1.m

ultz

oaG

AIT

EZEN

!C1

punt

ua:In

guru

giroa

Hizk

untz

aper

tsone

nko

ntse

rbat

zear

ekiko

sent

i-ar

teko

harr

eman

etan

.ko

rtas

unae

taer

resp

etua

.Pr

ozed

uraz

koed

ukia

k.3.

mul

tzoa

Bpu

ntua

:Aho

zko

zein

C3 p

untu

a:Anim

aliak

eta

idatz

izko

testu

aklan

dare

aker

resp

etat

u so

rtze

kopr

ozed

urak

.et

a zain

tzea

.Ko

ntze

ptuz

koed

ukia

k.4.

mul

tzoa

Bpu

ntua

:Tes

tuing

urua

C4pu

ntua

:Tald

eko

lanet

aet

ahizt

unak

.jar

duer

etan

ardu

raz e

taJa

rrer

azko

eduk

iak.

lankid

etza

jarre

raz

C2 p

untu

a:N

orbe

rare

npa

rte-

hart

zea.

ahoz

kom

ezua

kko

here

ntea

k,5.

mul

tzoa

zuze

nak

etaa

diera

zpen

ari

C2 p

untu

a:En

ergia

ren

dago

kione

z zeh

atza

kiza

tea

erab

ilera

zent

zuga

beaz

es

timat

zea,

kom

unika

zioa

jabet

zea.

Ener

giaau

rrer

atze

koar

inaiza

nda

din.

mod

uak

bilat

zea.

C4pu

ntua

:Oina

rrizk

oko

mu-

8.m

ultz

oanik

azio

arau

akba

lioes

tea

C1pu

ntua

:Giza

bana

koar

enet

aerr

espe

tatz

ea.

esku

bidea

kbe

rres

teae

taeg

inbeh

arra

kbe

tetz

eare

nar

dura

.





Ingu

rune

aren

Art

eH

ezku

ntza

Gor

putz

Hez

kunt

zaH

izku

ntza

Mat

emat

ika

ezag

utza


RD

UER

AC

UR

RIC

ULU

MA

RLO

EKIK

OLO

TU

RA

16.—

GU

RELA

NA

RIAu

rrek

ojar

duer

etan

2.m

ultz

oa3.

mul

tzoa

BURU

ZKO

adier

azita

kom

ultzo

etak

oB1

punt

ua:A

rte

hizku

ntze

nHi

zkun

tzal

itera

tura

n.KR

ON

IKA

punt

uekin

lotu

ra.

elem

entu

aket

aauk

erak

Proz

edur

azko

eduk

iak.

natu

ralki

erab

iltze

koB

punt

ua:T

estu

ak so

rtze

kojar

duer

akpla

nifika

tzea

,pr

ozed

urak

.iru

dimen

aria

teak

zaba

lduz.

C1pu

ntua

:Info

rmaz

ioC1

punt

ua:A

rte

hizku

ntza

kitu

rriak

erab

iltze

a.ba

lioes

teaa

diera

zpide

eta

C2 p

untu

a:In

form

azio

ako

mun

ikazio

bitar

teko

gisa.

biltz

eko

tekn

ikak

erab

iltze

a.3.

mul

tzoa

C3 p

untu

a:In

form

azio

akB1

punt

ua:M

ater

ialak

,be

rreg

itea.

tekn

ikak

etap

roze

dura

kKo

ntze

ptuz

koed

ukia

k.au

kera

tu e

taer

abilt

zea

Apu

ntua

:Idaz

kera

arau

ak.

prod

uktu

artis

tiko

jakin

bat

Bpu

ntua

:Tes

tuing

urua

eta

egite

ko,h

elbur

uak

hona

koak

hiztu

nak.

izanik

:adie

razp

ena,

Cpu

ntua

:Testu

aren

este

tikae

tako

mun

ikazio

a.an

tolak

eta.

B3 p

untu

a:Ika

sleak

arte

arlo

Jarr

eraz

koed

ukia

k.ez

berd

ineta

koad

ieraz

pidea

kA1

punt

ua:H

izkun

tza

erab

iltze

rabu

ltzat

uko

balio

este

akom

unika

ziodit

uen

jardu

erak

tre

snag

isa.

espe

rimen

tatz

ea.

C1pu

ntua

:Nor

bera

ren

C1pu

ntua

:Eko

izpen

te

stuak

orra

ztea

ren

artis

tikoa

erag

ero

eta

garr

antz

iaba

lioes

tea

auto

nom

oago

anho

nako

eida

gokie

nez:

egite

agat

ikpo

za:

kohe

rent

zia,e

gokit

asun

aad

ieraz

pen

auke

rak

eta z

uzen

tasu

na.

diber

tsifik

atuz

eta

berr

iekin

-C6

pun

tua:

Uler

men

apr

obak

egine

z,et

aer

razt

endu

ten

balia

bidea

kes

tere

otipo

akga

inditz

en(g

rafik

oak,

eske

mak

etaa

bar)

saiat

uz.

balio

este

aeta

gustu

raC2

pun

tua:T

aldea

nlan

egite

aer

abilt

zea.

balio

este

a.



228


MARINEL ZOPA


• Jolasaren bidez kostaldearen gairahurbiltzea.

• Itsasertz ingurunea ezagutzeko inte-resa areagotzea.

Iraupena: 45’.

Jardueraren garapena:Ikasleentzako fitxan unitate didaktikoko gida-riak, Urzurik, bere burua aurkeztu eta hirudenbora-pasaz osatutako “marinel menua” es-kainiko die ikasleei. Lehenengoan, mokadurenbat hartzeko, Urzurik desafio egingo die berauzein hegazti espezietakoa den ezetz asmatu.Erantzuna zenbakizko hizkuntzan idatzita dagoeta ikasleek eragiketak egin beharko dituzteaurkitzeko.Ondoren, lertxuntxoak bi “marinel zopa” es-kainiko dizkie, hau da, bi letra zopa. Ikasleekbanaka egin eta gero, denen artean zuzendukodituzte. Lehenengoan animalia, landare etaitsasertzeko ekosistemen hamalau izen daudeezkutatuta. Bigarrenean, berriz, kostaldearengain nolabait eragiten duten 11 faktore.Lehenengo letra zopa zuzentzerakoan ikasleakanimaliei, landareei eta ekosistemei dagozkienizenak bereizten saiatuko dira. Horrez gain,aurkitutako hitza dagokion irudiarekin ere lotubehar dute. Bestalde, elementu horietako ba-tzuen ezaugarriez ere hitz egin daiteke.Lehenengo zopako 14 izenak honakoak dira:OHARRA: Parentesi arteko zenbakiak zeinirudiri dagokion adierazten du.

Bigarren letra zopan aurkitutako hitzak hartueta horietatik abiatuko gara faktore horieneraginak ikasleek zenbateraino ezagutzen di-tuzten jakiteko. Letra zopa honetan ezkutuandauden hitzak honakoak dira: higadura, ola-tuak, haizea, mareak, turismoa, isurketak, ku-tsadura, arrantza, kontsumoa, jarrera eta kon-tzientziazioa. Baliteke horietako batzuekikasleak harritzea, azken hirurek batik bat. Ho-rrekin zera lortu nahi da: ikasleek eztabaida-tzea ea horrelako faktoreek itsasertzeko ingu-runean nolabaiteko eraginik baduten.Zehazkiago, guk egiten dugun kontsumoak,gure jarrerek eta gure kontzientziazioak eanolabait eragiten duten itsasertzeko ingurune-aren gain. Dena den, jarduera honen helburuaikasleak gaiarekin harremanetan jartzea etamotibatzea da eta, beraz, ez dago gehiegi sa-kondu beharrik. Nahikoa da ikasleak eragilee-tako bat gizakia delako ideiarekin geratzea.

Ebaluazio irizpideak:• Ikasleak jarduera burutzerakoan go-

zatu dira.• Ikasleek aurkitu diete irtenbidea

denbora-pasei, eta ondorengo elka-rrizketetan parte hartu dute, beraienezagutza eta pentsaera adieraziz.

• Taldea pozik azaldu da euskal kostal-deari buruz eta itsasertzeko inguru-neari buruz gehiago ikasteko aukeraduelako.

Materiala:Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxak, 258-260. orr.

1. ja

rdue

ra

FAUNA FLORA ITSASERTZEKO EKOSISTEMAK

Izurde pilotua (2) Burduntzia (4) Ihia (3) Milazka (7) Hondartza (1) Duna (6)Lertxuntxoa (5) Zerea (9) Alga (8) Lezka (11) Padura (12)Kuliska (10) Kurlinta (14) Getozka (13)


ALFABETOA (ZENBAKIZKO KANAPEA):A B C D E F G H I J K L M N Ñ O P Q R S1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

T U V W X Y Z21 22 23 24 25 26 27


ZER DAKIGU KOSTAL-DEARI ETA BERTAKOHERRIEI BURUZ?


• EAEko kostaldeari buruzko ezagu-tzak adieraztea eta adostea: geogra-fia, kultura, industri eta portu jar-duerak, ohiturak eta abar.

• Kostaldearen gaia ardatz hartzea etahurrengo jardueretarako motiba-tzea.

Iraupena: 30’.


Ikasleentzako materialeko euskal kostaldekomapa erabiliko da jarduera honetan, kortxobatean ipinita. Txikiegia bada fotokopiatu etahandiagotu ahal da.

Irakasleak jardueraren helburua azalduko dieikasleei eta, ondoren, zera eskatuko die: mapabegiratu eta ezagutzen dituzten kostaldekoherri eta hiriak, portuak, hondartzak, paduraguneak, festak, museoak, industria handiak etaabar mapan non diren gogoratzen saiatzeko.

Hori egin ondoren, denen ezagutzak bateratu-ko dira. Horretarako, ikasle bakoitzari bi edohiru paper zati eta beste hainbeste txintxetaeman. Paper zati horietan ikasleek ustez eza-gutzen dituzten datuak idatziko dituzte etapixkanaka-pixkanaka mapan jarriko dituzte.Denak jarritakoan maparen azterketa egin be-har da. Irakaslearen txanda da orain eta jarri-tako datu guztien kokapenarekin ea denakados dauden galdetuko die ikasleei, eta baitadatu horietaz zerbait gehiago badakiten ere.

Kokapenen bat gaizki balego irakasleak zuzen-du egingo du eta ikasleei informazio berria ereeman diezaieke.

Jarduera hau bukatu ondoren ere mapak age-rian egon behar du. Horrela, hurrengo jardue-ren bidez ikasleek beraien ezagutzak zabaltzendituzten heinean, mapan pixkanaka-pixkanakadatu berriak gehitu ahal izango dituzte. Mapaunitate didaktiko honetakoak ez diren bestela-ko jardueretarako erabiltzen bada eta jardue-ra horiekin erlazionatzen bada, askoz hobe.

Mapa honen bidez ikasleek errazago eta arina-go ikastea lortu nahi da eta, horretarako, ikas-ketarako tresna erabilgarria izan dadin, beharbezain handia izan behar du eta bertan jarrita-ko datuak argi ikusi behar dira.


• Ikasle gehienek gutxienez datu batipini dute mapan.

• Era guztietako datuak adierazi dira:herriak, hiriak, hondartzak, festak,museoak, portuak, industriak etaabar.

• Ikasleak gai izan dira beraien taldeki-deek adierazitako datuei buruz hitzegiteko edo informazio gehiagoemateko.

• Mapa, ikasleek adierazitako datue-kin, beste jarduera batzuetan erabilida erreferentzia gisa (unitate hone-tatik kanpoko jardueretan besterikez bada ere).

Materiala

Ikasleentzako materiala: mapa (261. or.).Kortxozko taula.Eskulanetarako materiala.



229

2. ja

rdue

raA.7





LERTXUNTXOARENZALANTZAK


• Euskal Herriko itsasertza ezagutze-ko interesa piztea.

• Unitatean aurrerago lantzen direnzenbait arlori buruz ikasleek aldezaurretik dakitena ebaluatzea.

Iraupena: 30’.


Unitate didaktikoko pertsonaiak, Urzurik, bereburua aurkeztuko du eta gure kostaldera iri-tsitakoan sortu zaizkion zalantzak azaldukodizkie ikasleei.

Jarduera hau banaka nahiz taldeka egin daite-ke. Pertsona edo talde bakoitzak idatziz eran-

tzungo dio lertxuntxoari eta horretarako be-raien testu liburuak edo bestelako kontsulta li-buruak erabili ahal izango dituzte. Gainera,kostaldeari eta itsasoari buruz pentsatzeansortu zaien galderaren bat ere pentsatukodute. Galdera horiek ere idatzi egingo dituzteeta, geroago, guztien artean zuzenduko dute.


• Ikasle gehienek lertxuntxoak egin-dako galderei buruz pentsatu dute.

• Pertsona bakoitzak gutxienez galde-ra bat egin du kostaldeari buruz di-tuen zalantzak argitzeko.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxak, 262. or.

230

3. ja

rdue

ra



NOLAKOA DA GUREKOSTALDEA?


• EAEko kostaldeari buruzko ezagutzaareagotzea.

• Gure kostaldeko geografia eta geo-logiarekin erlazionatutako oinarriz-ko kontzeptuak argitzea.

Iraupena: 40’.


Gutxi gorabehera 4 laguneko taldetan egingoda jarduera.

Ikasleentzako materialean taula bat azaltzen dalau zutaberekin. Ezkerreko lehenengo zutabeangure kostaldean ohikoak diren elementuak di-tugu. Hurrengo zutabean horietako elementubakoitzaren deskribapena egiten da. Hirugarre-nean adibide bat ikus daiteke, hots, euskal kos-taldean elementu hori ikus daitekeen lekurenbaten izena. Eta azkenik elementuaren irudia.Irakasleak taula hori fotokopiatuko du, jardue-ran parte hartuko duen talde bakoitzarentzatbat. Ondoren, laukitxoak moztuko ditu. Taulabakoitzeko 36 lauki izango ditu.Taulak gutuna-zal banatan sartuko ditu (laukitxoetan zatituta,noski) eta talde bakoitzari gutunazal banaemango dio.

Ikasleek zera egin behar dute: laukitxoak elka-rren artean erlazionatu eta berriro taula osa-tu. Edo bestela esanda: elementu bakoitza da-gokion definizio eta irudiarekin lotu behardute eta elementu hori ikus daitekeen lekua-ren izenarekin ere bai. Lanerako hiztegia etaatlasa erabil ditzakete.

Talde guztiek amaitu ondoren denen arteanzuzendu eta zalantzak argitu. Laukiak kartoimehe (kartulina) baten gainean itsats daitezkeeta, ondoren, ikasgelan zintzilika daiteke.

Azkenik, jarduera honetan adibide gisa azaldu-tako 8 lekuak 2. jardueran erabilitako mapanadieraziko dira eta leku bakoitzaren ezauga-rriak ere idatziko dira.


• Jarduera egitean ikasleek beraienesku dauden baliabide guztiak erabi-li dituzte ariketari irtenbidea emate-ko: atlasa, hiztegiak, testu liburuaketa abar begiratu dituzte eta beraienartean hitz egin dute.

• Ikasleek heterogeneotasunaren ideiaantzeman dute.Adibidez, ulertu dutebadaudela ezberdintasunak estuarioeta paduraren artean, hondartza etabadiaren artean, abrasio plataformaeta itsaslabarraren artean, golko etalurmuturraren artean eta abar, nahizeta gai ez izan beraien hitzak erabilizezberdintasun horiek azaltzeko.

• Taldeetan elkarrizketa giroa izan danagusi. Iritziak arrazoitu egin dira.

• Gaiarekiko ikasleen interesa handia-gotu egin da.

Materiala:




231

4. ja

rdue

raA.7





KOSTALDEARENMODELATZAILEAK


• Itsasoak eta haizeak kostaldeko pai-saia nola sortu eta modelatzen du-ten ezagutzea.

• Behaketa eta esperimentaziotikkonklusioak ateratzen ikastea.

• Gizakiak epe laburrean inguruneaeraldatzeko duen ahalmena ulertzea(naturak baino askoz ere denboralaburrago behar baitu) eta horrenalde on eta txarrez jabetzea, eta bai-ta horrek sortaraz ditzakeen arazo-ez ere.

Iraupena:

• 1. atala: 55’

• 2. atala: 45’


Aurreko jardueran (“Nolakoa da gure kos-taldea?” izenekoan) ikasleek ikusi ahal izandute gure kostaldeko geografiaren baitan for-mazio ugari daudela. Orain horien sorreraneta aldaketetan zein faktorek eragiten dutenezagutuko dute. Horretarako laguntza fitxa batduzue bi ataletan banatuta.

I.ATALA

1A Atala

Faktoreetako bat itsasoaren talka indarra da.Izan ere itsasoak itsaslabarren aurka talka egi-ten du eta, horren ondorioz, kostaldea mode-latu egiten da. Ikasleak faktore horretaz jabe-

tzeko, beraien fitxako irudiak arretaz begiratuondoren galderei erantzun beharko diete (ba-naka). Gero erantzunak guztien artean zuzen-du behar dira eta irakasleak gure kostaldekoitsaslabarren atzera egite prozesua nola jazo-tzen den azalduko die.

1B Atala

Bigarren faktorea haizea da. Ikasleak faktore ho-rretaz ohartzeko ikasgelan saiakuntza bat egiteaproposatzen dizuegu. Eman beharreko pausoakikasleentzako materialean zehazten dira zenbaitmarrazki argigarrirekin batera.Saiakuntza hone-tan dunak nola eratzen diren simulatuko dugu.Esperimentua egin ondoren ikasleek grafikoedo marrazki bat egin behar dute beraien koa-dernoan; bertan, hondarra nola kokatuta geratuden adierazi behar dute. Zenbait galderari ereerantzun behar diete. Erantzunak guztien arte-an zuzentzerakoan garrantzitsua da ikasleakzenbait arloz ohartaraztea:

• Dunen eratze prozesuaren motelta-suna.

• Landareek eginkizun garrantzitsuadute dunen eraketan. Izan ere, hon-darra era batera edo bestera koka-tuko da landare kopuruaren araberaeta batak bestearekiko duen koka-pen eta formaren arabera.

• Dunetan ere bizia dago. Ingurunehonetara ondo egokitutako landare-tza dago (sustrai luzeen bidez, uraatzemateko iletxoen bidez eta abar).Bestetik, landare horiei esker elika-tzen diren hegazti txikiak ere badau-de eta baita zenbait intsektu espezieere.

2 ATALA

Atal honetan ikasleek populazioaren eta in-dustriaren banaketa adierazten duten Euskal

232

5. ja

rdue

ra



Herriko mapak bilatu behar dituzte. Horreta-rako eskura dituzten informazio iturriak erabi-liko dituzte. Populazio eta industria guneak es-kuarki uretatik hurbil (ibai edo kostaldetikhurbil) kokatzen direla ohartzen lagundukodie irakasleak.

Horren ondoren, kostaldeko antzinako argaz-kiak eta egungoak alderatuko dira, giza jardue-raren ondorioz gure kostaldeak jasan duen al-daketa itzela ikusarazteko.Gizakiak eragindakoaldaketak naturako elementuek eragindakoakbaino azkarragoak eta bortitzagoak direlaohartarazi behar zaie.

Argazkiak eta horiekin batera datozen testuaktaldeka ikus eta irakur daitezke. Horrela, de-nen artean hitz eginez, jazotzen diren aldake-tak hobeto antzeman ahal izango dira.

Azkenik, hurbilekoak zaizkien kostaldeko le-kuetan jazotako aldaketei buruzko dokumen-tazio grafikoa bilatzera eta ikertzera bultzatunahi ditugu ikasleak. Lan hori talde txikitanegin dezakete eta, horren ondoren, lortutakomaterialarekin horma-irudi bat edo erreporta-je labur bat egin. Jarduera interesgarri bezainmotibatzailea izan daiteke eta, bestalde, gaine-rako curriculum arloekin ere lot daiteke.


• Ikasle gehienek, emandako erantzu-nen bidez, azaldu nahi izan den pro-zesua buruz eraiki dute. Edo bestelaesanda, behaketa eta esperimenta-ziotik konklusio zuzenak atera dituz-te.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Kartoia. Zati handi bat (gutxienez 1mx1mneurrikoa) eta beste zati txikiago batzuk lan-dareak egiteko.Hondarra.Ile lehorgailua, hauspoa edo antzeko zerbait.Ikasleentzako fitxak, 265-270. orr.



233

5. ja

rdue

raA.7





HAIZE ARROSA


• Haizeak izaki bizidunengan eta pai-saian duen eraginaz jabetzea.

• Orientazio nozio batzuk eskuratzea:puntu kardinalak.

Iraupena:

• Jolasa: 30’

• Tresna egitea: 30’

• Haizearen norabidea erregistratzea:5’ (6 edo 7 egunetan zehar)

• Haizearen eraginari buruzko ezta-baida: 20’


Lehenengo eta behin “haize arrosa” izenekoanjolastuko gara. Jolasaren helburua ikasleekpuntu kardinalak zeintzuk diren ikastea eta ge-ografikoki kokatzea da. Ondoren, haize orratzbaten bidez, leku horretan zein den haize na-gusia egiaztatuko da eta, gainera, haizeak izakibizidunen gain, kliman eta paisaian duen eragi-na aztertuko da.

Jolaserako lekurik egokiena kanpoko tokirenbat da: patioa, plaza edo antzeko lekuren bat.Jolas eremuak 5mx5m neurrikoa izan behardu, gutxi gorabehera. Iparrorratz baten bidezikasleek zortzi puntu kardinalen kokapena ida-tzi behar dute lurrean kleraz: I, IE, E, HE, H,HM, M eta IM. Beraz,A irudikoa bezalako hai-ze arrosa marraztu behar dute.

Ikasleek puntu kardinaletan kokatu behardute. Behin kokatuz gero puntu kardinalen ize-nak ezaba daitezke, nahi izanez gero. Horrela,lurrean haize arrosaren marrazkia baino ez dageratuko.

Oraintxe hasiko da jolasa. Bederatzi lagunekbaino ezin du parte hartu jolas honetan.Talde-an kide gehiago badira parte-hartzaileak txan-datu egingo dira, denek jolas dezaten. Puntukardinal bakoitzean, haize arrosaren zortzipuntuetan, pertsona bana kokatuko da. Bede-ratzigarrena erdian geratuko da.

Jolasa ondorengoan datza: erdian dagoen per-tsonak bere jolaskide batzuei lekuz aldatzekoaginduko die. Adibidez, zera aginduko du: ”Al-datu I, IM, HE”. Puntu kardinal horietan daudenpertsonek lekuz aldatu behar dute beraien ar-tean. Erdian dagoen kidea une horrexetaz ba-liatuko da libre geratu den puntuetako bat har-tzeko. Inolako puntu kardinaletan kokatu gabegeratu den pertsona erdira itzuliko da.

Erdian dagoen pertsonak 2, 3 edo 4 puntu kar-dinal esan ditzake batera. Sektoreak ere esanditzake.Adibidez, agindu ahal du:“Aldatu Hegosektorea”. Orduan H, HE eta HM lekuz aldatubeharko dute. Edo ”Aldatu Ekialde sektorea”eta E, HE eta IE lekuz aldatuko dira.

234

6. ja

rdue

ra



Irakasleak zera ziurtatu behar du: ikasleakpuntu kardinalekiko ongi kokatu direla.

Ondoren, ikasleek haize orratz bat edo haize-aren norabidea adierazten duen tresna bategin dezakete.Tresna hori haizeak jotzen duenikastetxeko lekuren batean jarriko dute. Zen-bait egunetan zehar begiratu beharko dute,zona horretako haize nagusiaren norabideazein den jakin ahal izateko, eta, haize-arrosa la-gun dutela, norabidea idatziz jasoko dute. Ikas-leentzako materialean haizearen norabidearenadierazle bat nola egin azaltzen da, eta beha-ketak idazteko taula eredu bat ere aurki deza-kezue.

Euskal kostaldean Iparmendebaldeko (IM) hai-zeak ditugu nagusiki, beste norabide batzueta-koak ere aurki ditzakegun arren.

Azkenik, haizearen eraginari buruzko eztabai-da bultzatuko da ikasgelan. Ikasleen fitxan zen-bait fenomeno aipatzen dira eta denen arteanerabaki behar dute fenomeno horietako zei-netan duen zerikusirik haizeak. Egia esan feno-meno guztietan eragiten du, hirutan izan ezik:

• Lurraren errotazio abiadura.

• Pertsonen adimena.

• Itsas ugaztunen azalaren kolorea.

Irakasleak euren azalpenak arrazoitzera bul-tzatuko ditu ikasleak, erabakia ausaz har ez de-zaten eta ezaguerak denen artean batera di-tzaten.

Jarduera honekin amaitzeko kostaldeko guremapan puntu kardinalak adieraziko ditugu hai-

ze-arrosa baten bidez, eta haize nagusiaren no-rabidea azpimarratuko dugu.


• Jolastu bitartean igarri da denborapasatu ahala ikasleek gero eta argia-go zutela puntu kardinalen kokape-na.

• Jolasa bukatu ondoren ikasleen er-diak baino gehiagok zuzen erantzun-go lioke ondorengo galderari kostal-deko mapak gogoratuz eta haize--arrosa begiratuz:“Zein aldetan dau-kagu itsasoa?”.

• Ikasle gehienak gai izan dira jarduerahonen eta aurrekoaren artean lotu-rak aurkitzeko. Izan ere, 5. jardueran(“Kostaldearen modelatzaileak” ize-nekoan) haizeak paisaia nola mode-latzen duen eta dunak nola eratzendituen azaltzen zen.

• Jarduera amaitu ondoren ikasle ge-hienek jar dezakete adibideren bathaizearen eragina beste faktore ba-tzuetan antzeman ahal izateko, esatebaterako, klima, izaki bizidunak, per-tsonak, etxebizitzen orientazioa edopaisaia.

Materiala:

Iparrorratza.Haize orratza edo haizearen norabidearenadierazlea egiteko materiala.Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxak, 271-272. orr.



235

6. ja

rdue

raA.7





EUSKAL KOSTALDEKOKLIMA


• Itsasoaren gertutasunak klimarenezaugarrietan duen eragina ezagu-tzea.

• Zenbait daturen azterketatik abiatuzeuskal kostaldeko klimaren ezauga-rri nagusiak ondorioztatzea.

• Klimak bizimoduetan duen eraginaantzematea.

Iraupena:

• 1. atala: 45’.

• 2. atala: 40’.


1 ATALA

Ikasleen fitxan jarduera burutzeko behar di-tuzten datu guztiak azaltzen dira.

Lehenengo, Euskal Autonomia Erkidegoko kli-ma mapa azaltzen da. Mapa horretan biltzen dazona bakoitzeko prezipitazio maila. Mapa ikusiondoren, eta pare bat galderaren laguntzaz,ikasleek zenbait konklusio idatzi beharko di-tuzte.

Jarraian bi hiriburutako tenperatura eta prezi-pitazio grafikoak aztertu behar dituzte. Horibaino lehen hiriburuok mapan non dauden ze-haztu beharko dute: Donostia, kostaldean, etaGasteiz, barnealdean.Jarduera honek matematika arloarekin lotura-rik izatea nahi izanez gero, datuak zuzenean

ikasleei eman beharrean beraiek kalkulatzekoeska diezaieke irakasleak. Horrela, ikasleek ur-teko batez besteko tenperatura eta prezipita-zioak kalkulatu beharko dituzte.

Bi hirietako tenperatura eta euriteak alderatuondoren ikasleek beraien konklusioak aterakodituzte berriro ere. Gainera behaketetan eus-kal kostaldeko klimaren ezaugarri nagusi ba-tzuez ohartuko ziren ikasleak eta ezaugarrioklaburtu behar dituzte beraien hitzak erabiliz.

2 ATALA

Helburua ikasleek klima honen zergatian sa-kontzean datza: zergatik diren tenperaturakleunak eta euriteak ugariak, beti ere itsasoakduen eragina kontuan izanda.

Azkenik, ikasleek hiru etxebizitza mota beha-tuko dituzte. Etxebizitzok klima ezberdinekolekuetakoak dira. Helburua ikasleek zona bate-ko klima eta bertako biztanleen bizimoduarenarteko erlazioa antzematea da.

Jarduera osoa fitxaren laguntzaz eta banakaegingo da. Baina denen artean zuzenduko daeta, beraz, zalantzak argitzeko eta ikasle bakoi-tzak iritsitako konklusioak osatzeko eta finka-tzeko aukera ere egongo da.


• Ikasle gehienek zuzen interpretatudituzte EAEko prezipitazio mapa etabi hiriburuetako tenperatura etaprezipitazio grafikoak.

• Ikasle gehienak gai izan dira aztertu-tako datuetatik konklusioren batateratzeko.

• Erantzunak talde osoaren aurreanazaltzerakoan euskal kostaldeko kli-

236

7. ja

rdue

ra



maren ezaugarri nagusiak (tenpera-tura eta klima) ondorioztatzea lortuda.

• Ikasleek azterketatik ateratako on-dorioak beraien esperientziarekin(bizi diren herrikoarekin eta joanohi diren beste lekuetan izandakoa-rekin) erlazionatu eta egiaztatu di-tuzte.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxak, 273-277. orr..



237

7. ja

rdue

ra

NORI ERAGITEN DIOTEMAREEK?


• Mareen fenomenoak giza jarduere-tan, izaki bizidunengan, paisaian etaitsasoaren egoeran duen eraginaz ja-betzea..

Iraupena: 60’.


Ikasleek beraien materialean dute jarduerahoni dagokion fitxa eta horren laguntzarekinegingo dute lan.

Jardueraren helburua ez da mareen zergatiaikastea. Hala ere, lehenengo mareen deskriba-pen labur bat egiten da, sarrera gisa eta ikasle-ek gutxienez fenomeno honetan parte hartzenduten faktoreak ezagutzeko. Irakasleak, halanahi izanez gero, informazio gehiago eman de-zake.

Hori egin ondoren, ikasleek kalkulu erraz ba-tzuk egin beharko dituzte. Marea taula batenlaguntzaz egunero zenbat marea eta zenbatdenboratik behin jazotzen diren jakin beharkodute.

Datu horien berri izan ondoren jarduerarenbigarren zatiari ekingo diote: mareek izaki bizi-dunengan (pertsonak barne) eta paisaian du-ten eragina ezagutzea.

Ikasleentzako materialean kostaldeko paisaiabaten irudia azaltzen da. Paisaje hori data jakinbati eta ordu jakin bati dagokio. Irudiarekin ba-tera egun horretako mareen ordutegia azal-tzen da. Datu horiek kontuan izanda ikasleekpaisaia bera marraztu behar dute, baina fitxanadierazitako orduari dagokiona.

Horrez gain, kostaldeko paisaian zenbait ele-mentu azaltzen dira 1etik 9ra zenbatuta (ani-maliak, pertsonak eta lekuak). Ikasleek elemen-tu horiek arretaz begiratu eta bakoitzarimarearen gorabeherek nola eragiten diotenpentsatu behar dute. Horretarako badute la-guntzarik: bederatzi elementu horietako bakoi-tzaren ondoan galdera batzuk egiten zaizkie.

8 ja

rdue

raA.7





Jarduera banaka egingo dute eta, ondoren,erantzunak denen artean zuzenduko dituzte.


• Marrazkietan antzematen da ikasle-ak ohartu direla mareek itsasertze-an aldaketak eragiten dituztela.

• Jardueraren lehenengo zatian ikasleeizera galdetu zaie: “Nori axola zaiomareak gora edo behera egitenduen?”. Jarduera amaitzean galdera

bera egiten zaie berriro ere. Ikasleekberaiek aldera ditzakete hasierakoeta geroko erantzunak.

• Ikasleek beraien hitzez azaldu dutemareek izaki bizidunengan eta gizajardueretan duten eragina.

Materiala:


238

8. ja

rdue

ra

IRTEERA PADURARA


• Padura aberastasun biologiko handi-ko eta baliabide ugariko lekua delaohartzea.

• Ahalik eta gutxien hondatuz naturabehatzen ikastea.

• Padura gune bat ikustatzean eraginkaltegarriak ez sortzeko jarraitu be-harreko zenbait arau ezagutzea.

• Padurek jasaten dituzten eragin ga-rrantzitsuenak ezagutzea.

Iraupena:

• 1. zatia: 10’• 2. zatia: 20’• 3. zatia: 35’• 4. zatia: 70’


Jarduera lau zatitan banatzen da:

p 1. zatia: Sarrera. Ikasgelan egingo da ba-naka.

p 2. zatia: Jarduera hau ere ikasgelan egin-go da. Padura ezagutzean eta kontzien-tziatzean datza. Lana banaka egingo daeta, amaieran, taldean zuzenduko da de-nen artean ondorioak ateratzeko.

p 3. zatia: Ikasgelan egiteko jarduera duguhonakoa ere. Padurek jasaten dituztenarriskuez ohartuko dira ikasleak eta, gai-nera, ezagutu egingo dituzte. Banaka zeintaldeka egin daiteke.

p 4. zatia: Padura gune batean landa lanaegitean datza. Behaketa lana egin behar-ko dute ikasleek taldeka, baina pertsonabakoitzak bere behaketa fitxa bete be-harko du.

OHARRA: Padurara joatea erabakiz gerojarduera osagarrietako “7.4. Algak” atala gain-begiratzea aholkatzen dizuegu. Izan ere, agianinteresgarri deritzozue aldi berean alga batzukjaso eta gai horretan sakontzeari.

Taldeak jardueraren lau zatiak egin ditzake,baina berdin bi edo hiru zati ere. Dena den, le-henengo zatia sarrera denez beti egitea kome-ni da.

9 jar

duer

a



1. ZATIA

Ikasleentzako materialean euskal kostaldekomapa bat duzue eta bertan adierazita daudepadura guneak. Hori baliagarria izango da pa-durak itsasadarretako bokaletan eratzen dire-la gogoratzeko. Eta ez hori bakarrik, baita nondauden ikasteko ere, bi padura garrantzitsue-nak bai behinik behin:Txingudi eta Urdaibai.Jarraian, galdera batzuen bidez gogorarazi ikas-leei aurreko jardueretan ere azaldu izan delapadura kontzeptua.Behin hori argitutakoan padura baten marrazkiaemango diegu. Irudian paduretako berezko zen-bait animalia daude ezkutatuta. Paduretako lan-dareak ere ikus daitezke: lezka, milazka, getozkaeta spartina, besteak beste. Landare horien ar-tean fauna aurkituko dugu: lezkaria, lertxuntxoa,bisoia, kurlinta, arrainkumeak, txirla, datila, ziza-rea, karramarroa, burduntzia eta igela. Ikasleekaurkitu egin beharko dituzte. Helburua zera da:errealitatean antzeko zerbait gertatzen delaohartaraztea. Padurek, begiratu hutsarekin, lekubabesgabe eta interesik gabekoak irudi dezake-te.Alabaina,pazientzia izan eta ikertu egin beharda bertako aberastasuna aurkitzeko.Azkenik, testu labur batean paduren balio eko-logikoa eta euren aberastasun eta emankorta-sun biologikoa azaltzen zaie ikasleei, baina osomodu berezian: fauna eta florarentzako jatetxeeta ostatu bat bailitzan.

2. ZATIA

Bigarren zati honetan zenbait galdera egitenzaizkie ikasleei. Horietan paduran hainbat jar-duera egitea komeni den ala ez galdetzen zaieikasleei eta bi erantzun ematen zaizkie auke-ran, biak ere arrazoituak. Ikasleek erantzun zu-zena aukeratu behar dute. Jarduera banakaegingo duten arren, amaieran denen artean zu-zenduko dituzte erantzunak zergatiak azalduzeta, azken finean, padura bat ikustera joanda-koan zer-nolako jarrera izan behar den ondo-rioztatuko dute.

3. ZATIA

Zati honen helburua ikasleek padurek jasaten

dituzten arriskuak identifikatzea da. Halaber,eragin horiek padurako bizitzarengan dituztenondorioak ere ezagutuko dituzte ikasleek. Ho-rretarako lehenik testu bat irakurriko dute. Ira-kurgai horretan itsas hegaztiek bizitzeko behardituzten beharrezko baldintzak zein diren azal-tzen die gure lertxuntxoak. Ondoren, bi irudieman ikasleei. Batean ongi kontserbatutako pa-dura bat ageri da eta bestean, aldiz, hondatutadagoen padura bat. Ikasleek bi irudiok alderatubehar dituzte. Behin hori eginez gero, ikasleeizera eskatzen zaie:ekosistema horiek ahalik etaegoera onenean kontserbatzeko zenbait irten-bide pentsatzeko, beti ere horien erabilera ja-sangarri eta zentzuzkoa eginez.Gure herrialdeko padura nahiz hezeguneekarrisku ugari jasaten dituzte. Hona hemen zen-bait adibide:

• Nekazaritzarako erabili behar dire-la-eta lehortaraztea.

• Hondarra ateratzea eta, beraz, ka-mioiak joan-etorrian ibiltzea.

• Betelanak, urbanizatu ahal izateko.• Turismo jendetsua: urbanizazioak,

txaletak, kirol portuen eraikuntza,golf zelaiak eta jolas lekuak.

• Legez kanpoko arrantza eta ehiza.• Bertakoak ez diren espezieak sar-

tzea.• Akuiferoak gehiegi ustiatzea.Akuife-

roak desbideratzea zentral hidroe-lektrikoetan, ureztaketetan eta aba-rretan erabiltzeko.

• Hurbileko baratzeetan pestizidakerabiltzeagatik kutsatzea.

• Hiri eta industri isurketak.• Zaborrak.• Hurbileko basoak moztea.• Airearen kutsadura.

4. ZATIA

Zati honetan ikasleek paduraren behaketa fi-txa bete behar dute irteeran zehar. Gomenda-garria da irteerara paduretako berezko anima-lia eta landare espezieen gidaliburua eramatea.

Lehenengo ikasleek padura kokatu behar dutebai denboran eta baita espazioan ere eta be-



239

9. ja

rdue

raA.7





raien fitxan idatziko dute. Hori egindakoan pa-duretan antzematen diren gune edo zona ez-berdinak behatuko dituzte. Bertako flora etafauna ere aztertuko dituzte. Florari dagokio-nez, ingurunera nola moldatzen den ikusikodute eta landareen antolamendu berezia azter-tuko dute, zerrendatan ageri baitira. Eta faunaaztertu ahal izateko aztarnak behatu eta adiegon beharko dute.Azkenik, paduran zein gizajarduera egiten diren konturatu behar dute.Behin irteera egin ondoren, hartutako oharguztiei buruz hitz egingo dute. Baina oraindikere badago zereginik. Izan ere irteeran ur lagi-na hartu behar dute, gero mikroskopioaz az-tertzeko. Helburua itsas planktona ikustea da,hau da, kate trofikoaren oinarria.

IRAKASLEARENTZAKO GOMENDIOAK

Padurara irteera antolatzerakoan honakoakizan behar dira kontuan:

p Irteera itsasbeheran egitea gomendatzenda, izan ere horrela gauza gehiago ikusi-ko baita.

p Zenbat eta talde txikiagoa izan, orduaneta txikiagoa izango da paduraren gaine-ko eragina. Ikasle askoko gela baldinbada, talde txikiagotan banatzea komenida. Gainerako taldeak beste arduradunbatzuekin joan daitezke.

p Irteerara eramango den arropa erosoaizango da eta ez da kolore nabarmeneta-koa izango.

p Ez zaie ikasleei lezkadietan sartzen utzibehar, zeren jakin baitakizue hegazti as-kok lo egiten eta txitoak hazten dituenlekua dela.

p Zenbat eta gutxiago zapaldu mareartekozona hobe, oso leku hauskor eta senti-korra baita.

p Laginak hartzerakoan (bai ur laginak, bai-ta maskor, hosto eta abarrenak ere) ko-purua mugatu egin behar da. Laginak har-tzea beharrezkoa izanez gero, hobe taldebakoitzeko pertsona bakarrak hartzenbaditu.

p Zarata ere kutsadura da eta fauna ikus-teko ia aukerarik gabe utziko gaitu. Ikas-leek horren berri izatea behar-beharrez-koa da.

p Materialak (prismatikoak, soka, etab.)


• Ikasleek irteeran errespetua eraku-tsi dute ingurunearekiko. Jarduerakobigarren zatia egin badute, bertanontzat emandako gomendioak kon-tuan izan dituzte. Zati hori egin ezbadute, kontuan izan dituzte behin-tzat paduretan izan beharreko jarre-rari buruz irakasleak azaldutakoarauak.

• Ikasle guztiek idatzi dituzte oharraketa denek erantzun dituzte fitxakogalderak.

• Ikasleen arteko giroa adeitsua etaamultsua izan da eta jarduera buru-tzen gozatu dira.

Irteera egin baino lehen ikasleei zera galdediezaiekezu: Zuen ustez zer aurkituko duzuepaduran? Itzulitakoan, berriz, esan alderatzekoespero zutena eta aurkitu dutena. Horrez gain,irteerari buruzko iritziak (gustatu zaien edoez) eta zergatiak ere jasoko dira. Azkenik, na-turaren ikerketari nolabaiteko “nota” jartzekoeskatuko diegu. Horretarako zenbait aukeraemango dizkiegu, esate baterako: Erraza-Zaila,Aspergarria-Dibertigarria, Denbora asko be-har da-Denbora gutxi behar da, Interesgarria-Interesik gabekoa, Gehiago ikertu nahi nuke-Eznuke gehiago ikertu nahi.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Prismatikoak.Soka.Ur laginak jasotzeko ontziak.Mikroskopioa.Paduretako fauna eta floraren gidaliburuak.(Aukerakoa)Ikasleentzako fitxak, 282-292. orr.

240

9. ja

rdue

ra



KONTSERBAINDUSTRIARAIKUSTALDIA


• Kontserba industrien funtzionamen-du orokorra ezagutzea eta baitaatun kontserbak egiteko prozesuaere.

• Konturatzea industria jarduera oroklehengaiak eta energia kontsumitu,ura erabili eta hondakinak sortaraz-ten dituela eta, ondorioz, hori guztiaaurreztu, araztu eta tratatu beharrageure gain hartu behar dugula.

Iraupena: 50’.


Jarduera hau egin baino lehen komenigarria daikasleek atuna potetan nola sartzen den ikas-tea.Ariketa hori jarduera osagarrien 7.2. atale-an azaltzen da. Ezin bada, sarrera gisa ikasleeigaldetuko zaie ea inoiz ikusi duten atuna pote-tan sartzen, ea kontsumitzen duten kontserbaarraina eta zein motatakoa.

Horretaz hitz egin ondoren, ikasleek beraienmaterialeko kontakizuna irakurriko dute. Ber-tan gure lertxuntxoak kontserba industria ba-tera egindako ikustaldiaren berri ematen die.Testuan atuna nola kontserbatzen den azaltzenda. Izan ere gure herriko lantegietan gehienkontserbatzen den arraina horixe da, antxoa-rekin batera. Bestalde horrelako lantegietansortarazten diren hondakinei zer-nolako irten-bideak ematen zaizkien ere aipatzen da.Testua-ren amaieran lertxuntxoak ikasleei galdetukodie ea oraindik zalantzarik baduten kontserba

industrien funtzionamenduari buruz. Zalantzahoriek, baldin badaude, denen artean argitukodituzte ikasleek.

Hori egin ondoren, testuko edukiak finkatzekoeta ea ulertu duten ebaluatzeko, ikasleek kon-tserba industrien funtzionamenduaren eskemaegin beharko dute taldeka. Horretarako taldebakoitzari orri bana emango zaio jarri beha-rreko osagai guztiekin. Ikasleek osagaiak moz-tu eta kartoi mehe (edo orri zuri) bateanitsats ditzakete eta, ondoren, geziak marraztuosagaien arteko lotura zein den argitzeko.Agian komenigarria da irakurketa baino lehenikasleei esatea gero testuaren eskema egin be-har dutela.

Azkenik kostaldeko mapan Euskal AutonomiaErkidegoko kontserba industria gehienak dau-den hiru herriak non dauden zehaztu beharkodute ikasleek: Bermeo, Ondarroa eta Mutriku.


• Irakasleak kontserba industriarenprozesuari buruz galdetutakoanikasle gehienek erantzun dute.

• Ikasle batzuek gaiari buruzkoak di-ren baina irakurgaian azaltzen ez di-ren galderak egin dituzte.

• Industrietako energia eta hondakineiburuzko interesa orokorrean area-gotu egin dela egiazta daiteke.

• Lan taldeetan benetan jardun duteelkarlanean: kideen parte-hartzeaorekatua izan da eta elkarrizketa gi-roa izan da nagusi.

Materiala:




241

10. j

ardu

era

A.7





KONTUZ, PETROLIOORBANA!


• Zenbait substantzia isurtzeak (adibi-dez olioa eta petrolioak) eragindakoitsas kutsaduraren ondorioez kon-tzientziatzea eta ondorio horiei ir-tenbideren bat emateko zailtasunazjabetzea.

• Gaur egun arazo horri aurre egitekoditugun baliabideak ezagutzea etabaita horiek dakartzaten zailtasunakere.

• Behaketatik eta esperimentaziotikkonklusioak ateratzen ikastea.

Iraupena: 60’.


Sarrera gisa ikasleei galdetuko diegu ea zeinsubstantziak kutsa ditzaketen kostaldea etaitsasoa. Kutsatzaileen artean olioa edo petro-lioa aipatuko dituzte (aipatzen ez badituztegeuk bultzatuko ditugu horretara).Bigarren gal-dera zera izango da: ea zein jatorri duten edonola iristen diren kutsatzaile horiek itsasora.Ikasleek euren fitxan idatziko duten lehenengogauza izango da, denen artean hortaz jardunondoren. Erantzun batzuk honakoak dira:

• Itsasontzien garbiketa eta koipezta-keta.

• Hainbat industriaren isurketak.

• Petroliontzien istripuak.

• Geure etxeetatik egindako isurke-tak: harraskatik behera olio, labain-garri edo pintura hondakinak isur-tzen ditugunean.

Hori egindakoan, ikasleek petrolio edo olioisurketak antzezteko esperimentu bat egin be-har dute. Helburua zein den jakinaraziko die-gu: isurketa horien ondorioak eta irtenbideposibleak aztertzea, hain zuzen ere.

Saiakuntza burutzeko pausoak:

1. OLIO ORBAN BATEK ITSASOANNOLAKO ERAGINA DUEN IKUSTEKO:

p 1.1.Sakonera txikiko katilu bat erdirainourez bete eta koilarakada bat olio (sukal-dekoa) erantsi (5 ml gutxi gorabehera).Olioaren eta uraren elkarrekintza beha-tu. Neurtu olioak hartutako azalerarendiametroa eta behatutakoa idatzi. Oha-rren artean marrazkiak ere sar daitezke.

p 1.2. Imajinatu katilua itsasoa dela eta ola-tutxoak sortu ura koilara batekin eragi-nez. Idatzi olioa orain nola kokatuta da-goen eta zer diametro hartu duen.

2. OLIO ORBANEK IZAKIBIZIDUNENGAN DUTEN ERAGINAZKONTURATZEKO:

p 2.1.Hartu beste katilu bat. Olio hutsezbete eta sartu bertan arrautza egosi bat.30 minutu ondoren arrautza atera koila-ra batez.Arrautzari azala kendu eta alde-ratu inolako frogarik egin ez zaion bestearrautza egosi batekin (usaindu ere bai).Behatutakoa idatzi eta behaketatik kon-klusioak atera ondorengo galderei eran-tzunez:Arrautzaren oskola iragazgaitza alda? Zein eragin izan dezakete olioak etapetrolioak uretatik hurbil habia egitenduten hegaztien arrautzen gain? Etaarrainen arrautzen gain?

242

11. ja

rdue

ra



OHARRA: Puntu honetan 30 minutuz zain ezegoteko saiakuntza hasi bezain laster utz deza-kezue arrautza oliotan sartuta. Halaber, olioatinda daiteke olio pintura naturalak erabiliz biarrautzen arteko aldea are nabarmenagoa izandadin.

p 2.2.Luparekin luma bat aztertu. Behake-ta idatzi.

Minutu batez luma uretan sartu.Atera, behatueta idatzi.

Luma garbigarriren batekin garbitu eta gero,lehortu. Berriro luparekin behatu eta oharrentaula bete.

Ikasleentzako materialean itsas hegaztien lu-men ezaugarriak eta helburua azaltzen dira.Hori kontuan izanda, konklusioei buruz hitzegin eta idatzi. Zer gertatuko zaio hegazti batiolio edo petroliotan blaitzen bada?

p 2.3.Hartu bol bat eta urez eta olioz beteproportzio hauetan: bi heren ur eta he-ren bat olio. Olio gainean konfeti itxura-ko paperak jarri. Egin gauza bera baina ursoilaren gainean. Minutu baten ondorenbi katiluak alderatuko ditugu: zenbatkonfeti daude olioa duen katilu hondoaneta zenbat ura baino ez duenaren hon-doan? Esperimentuaren emaitzez balia-tuz, kontzeptu berri bat sartu ahal izan-go dugu: azalaren (atmosferaren) etabarnealdearen (uraren) elkarrekintza.Eta, halaber, honakoa: elkarrekintza ho-rren ondorioz uraren egoerak duen ga-rrantzia oxigenoaren barreiaduran. Izanere oxigenoa ez baita berdin barreiatzenura garbi dagoenean edo petrolio edoolioz kutsatuta dagoenean. Ondorengogalderak egingo dira: argiak ur garbia be-zain erraz zeharkatzen al ditu olio orba-nak? Oxigenoak pasatu ahal izango al duatmosferatik itsasoko uretara urak olioabadu? Olio orbanak aldarazten al ditu al-

gak eta beste izaki bizidun batzuk hazte-ko aukerak?

3. OLIO ORBANAK NOLA GARBIDAITEZKEEN IKUSTEKO:

p 3.1.Ura eta olioa zuen lehenengo katiluahartu eta garbigarri tanta bat bota. Beha-tu eta idatzi.

p 3.2.Ura koilara batez eragin “olatutxo-ak” sortarazteko. Berriro behatu eta ida-tzi.

p 3.3.Lehenagokoa bezalako beste katilubat prestatu ura eta olioarekin. Nahastu.Olio orbanaren gainean zerrautsa eran-tsi, ondo banatuta. Utzi horrela 15 minu-tuz.

p 3.4.Aurrekoak bezalako beste katilu batprestatu, nahastu eta aguaplasta erantsi.Utzi horrela 15 minutuz.

p 3.5.Marea beltzak garbitzeko aukereiburuz atera daitezkeen konklusioez jar-dun eta idatzi.

Saiakuntzan erabilitako materiala jaso eta gar-bitzerakoan ikasleek arazo bati aurre egin be-harko diote: zer egin ontzietako olioarekin?Harraskatik behera botaz gero olioak itsasoanamai dezake. Olioak kutsa ez dezan zer egindaitekeen pentsatzeko eskatuko die irakasleak.

Arrautza egosiak sartzeko erabili dugun olioaberriro erabil dezakegu janaria prestatzeko.Ura, olioa eta garbigarria dituen katiluarenedukia paperezko iragazki batetik iragaz daite-ke. Izan ere, papera olioz blaituko da. Zerrau-tsari dagokionez, horrek olioa zurgatuko zueneta, ondorioz, koilara batez ken dezakegu.Aguaplastak ere zurgatuko zuen olioa baina,kasu honetan, katilu hondoan egongo da.

Azkenik ikasleei gomendatuko diegu inoiz ezbotatzeko harraskatik behera ez oliorik, ez



243

11. ja

rdue

raA.7





pinturarik, ezta antzeko produkturik ere. Ego-kiena etxeko hondakin arriskutsuen bilketa gu-neetara eramatea da. Edo besterik ezean, on-tzi itxi batean sartuta zakarretara botatzea.


• Ikasleak beraien behaketak fitxanidazteaz arduratu dira.

• Ikasle gehienek atera dituzte kon-klusioak saiakuntzatik.

• Adosterakoan ikasleak gai dira be-raien konklusioen zergatiak arrazoi-tzeko.

• Materiala jasotzerakoan ingurunea-rentzat kaltegarria ez den modurenbatean olioaz libratzeaz arduratu

dira ikasleak. Ikasleek beraiek aurki-tu diete irtenbidea hondakin horiei.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Lau katilu.Ura.Sukalderako olioa.Koilara bat.Bi arrautza egosi.Hegazti luma batzuk.Konfeti pakete bat.Garbigarria.Aguaplasta.Zerrautsa.Lupa bat.Ikasleentzako fitxak, 298-299. orr.

244

11. ja

rdue

ra

ITSAS UGAZTUNAK


• Bizkaiko itsasoko itsas ugaztun espe-zie ohikoenak ezagutzea.

• Animalia horiek gure kostaldetikgertu zein arrisku dituzten ezagu-tzea.

• Gizakiok itsas faunaren kontserba-zioan nahiz galtzean dugun garran-tziaz kontzientziatzea.

Iraupena: 50’.


Gure kostaldean ohikoak diren itsas ugaztu-nen bizitza mehatxatuta egon ohi da sarritan.Jolas baten bidez zein arriskuk mehatxatzendituen sinbolizatuko da.

Jolasten hasi baino lehen ikasleek beste arike-tatxo bat egin behar dute. Ikasleek euren ma-terialean bost itsas animaliaren irudi dituzte.Ikasleek irudiok begiratu eta animalien deskri-bapenak irakurriko dituzte. Ondoren, irudi ba-koitzari zein testu dagokion adieraziko dutegezien bidez. Euskal kostaldean ohikoenak di-ren animalietako batzuk dira bost horiek, gauregun urriak diren arren. Horren berri ereemango zaie ikasleei.

Jolasteko leku zabala behar da, 12mx6m-koagutxi gorabehera (tamaina parte-hartzaile ko-

12 ja

rdue

ra



puruaren araberakoa izango da; beraz, zenbateta jende gehiagok hartu parte, orduan etahandiagoa izan behar du jolas eremuak). Ere-mua kleraz edo antzeko zerbaitez markatuko

da eta itsasoa irudikatuko du. Jolas eremuarenalde luzeenetako batean hondartza txiki batmarraztuko da, irudian ikus dezakezuen beza-la.

Jolasa honetan datza: itsas ugaztun bat jolas

eremuaren alde laburrenetako batetik irtengoda (P abiapuntua) eta balizko itsasoa zeharka-tuko du. Bere helburua beste aldera iristea da,hantxe baitago bere taldea. Bidean elikatu egin

beharko du indarrik gabe ez geratzeko. Bainahelburua erdiesteko zailtasunak eta oztopoakere aurkituko ditu. Ondorengo taulan anima-liak helmugara iristeko saihestu beharrekoarriskuak azaltzen dira eta baita arrisku horiekjolasean nola irudikatuko diren ere:



245

A.7

ITSAS UGAZTUNENTZAKO ARRISKUAK JOLASEAN NOLA IRUDIKATU

• Sareak (bertikalak, finkoak eta jitokoak), animaliak • 3 lagunek eskutik helduta sarea irudikatuko dute.harrapatuta geratzen baitira.

• Itsas zirkulazioa. Batzuetan itsasontzien helizeek • Pertsona batek irudikatuko du itsasontzia.animaliak zauritzen dituzte.

• Kutsadura akustikoa. Itsasontziek eta faroek soinu • Pertsona bat itsas ugaztuna irudikatzen duena seinaleak igortzen dituzte. Seinale horien nahasten saiatuko da hotsen bidez, bere helburuaondorioz animaliek orientazioa galtzen dute eta, lor ez dezan.horrela, batzuetan hondartzetan hondoajota geratzea eragiten dute.

• Itsasoan utzitako objektu plastikoak.Animaliek janaria • 2 lagunek plastikozko botila bana izango dutedirelakoan jan egiten dituzte eta irensterakoan itota eskutan ugaztunak har dezan albotikhil daitezke. pasatzerakoan.

• Industri eta hiri isurketetatik etorritako substantzia • 2 lagunek kartoizko arrain gorriak izango dituzte,toxikoen ondorioz (plagizidak, pestizidak, hondakin- albotik pasatzerakoan ugaztunak har ditzan.degien iragazpenak eta abar) kutsatutako arrainak.

12. j

ardu

era





Jolaseko elementuen eta itsas faunaren arriskuerrealen arteko erlazio horren berri ez zaieemango ikasleei, zeren helburua horixe baitahain zuzen ere, zenbait aldiz jolastu ondorenerlazio hori ikasleek beraiek ondorioztatzea.

Jolasean parte hartzen duten beste pertsonaiabatzuk hauek dira:

• Arrainak egoera onean: 6 lagunekkartoizko arrain urdinak izango di-tuzte.

• Itsas ugaztunaren taldea: 3 edo 4pertsona. Beraien lagunari orientatuahal izango diote berak ezagutzendituen hotsen bidez. Esan bezala,ugaztunak taldea dagoen lekurainoiristea lortu behar du.

Hasi baino lehen ugaztunak eta tal-deak egin behar duten hotsa adostu-ko dute.

• Itsas ugaztuna: begiak estalita era-mango ditu. Izan ere horrelako ani-maliak orientatzeko batez ere en-tzumenaz baliatzen dira.

Parte-hartzaileak jolas eremuan zehar banatu-ko dira. Ondorengo irudian jokalarien banake-ta posible bat azaltzen da.

Jolasa hastera doa. Itsas ugaztuna begiak esta-lita dituela aterako da abiapuntutik. Bera izan-go da mugi daitekeen bakarra. Gainerakoekgeldirik egon beharko dute hautatutako le-kuan. Taldeak lagundu ahal izango dio hotsenbidez (baina ezingo dute hitzik erabili).

Ugaztunak gutxienez bi arrain hartu behar dituibilbidean zehar elikatzeko. Lortzeko arrainakdituzten pertsonekin topo egin beharko du.Baina arrainak bilatzean itsasontziarekin edobotilak dituztenekin topo eginez gero horiekematen dietena onartu beharko du. Arrainakdituzten pertsonek besoak zabalduta izangodituzte eta beraien helburua hurbildu ahalaugaztunak arraina hartzea izango da. Besoakmugitu ahal izango dituzte eta arraina eskuz al-datu ahal izango dute, baina ezingo dituzte oi-nak lurretik mugitu. Plastikozko botilak dituz-tenek ere berdin jolastuko dute.

Ugaztunak itsasontzia irudikatzen duen per-tsonarekin topo eginez gero (hau ere besoakzabalduta egongo da) “ZAURITUTA” dioentxartel bat emango dio.Aldiz, ugaztunak sarea-rekin topo egiten badu bertan harrapatuta ge-ratuko da eta, ondorioz, jolasa amaitutzat jokoda.

Jolasak irauten duen bitartean ugaztuna nahas-teaz arduratuko den pertsonak hotsak egingoditu etengabe.

246

12. j

ardu

era



Animalia hondartza inguruan sartuz gero hon-doa joko du eta, beraz, ezin izango du jolastenjarraitu.Azkenik, taldera iristea erdiesten baduzein objektu lortu dituen ikusiko da: arrain ur-dinak, arrain gorriak, botilak edo “ZAURITU-TA” dioen txartela. Eta lortu dituenak idatzikodira.

Partida bat baino gehiago jolas daitezke. Parte-hartzaileek elkarren artean paperak aldatukodituzte eta, horrela, ugaztun ezberdinen itsaso-rako bidaia irudikatuko da. Jolasaren aldaerabat zera izan daiteke: taldearekin bat egin nahiduen ugaztun kopurua bat baino gehiago izateaaldi berean.

Ikasleei jolasaren nondik-norakoak azaldukozaizkie, baina ez zaie elementu bakoitzak itsasfaunarentzat irudikatzen duen arriskuaren be-rri emango. Jolasa amaitutakoan, zenbait parti-daren ondoren, talde osoa elkartu eta jolaseangertatutakoari buruz hausnartuko dute. Or-duantxe pentsatu beharko dute zein antzeko-tasun dagoen jolaseko elementuen eta gurekostaldean itsas ugaztunak mehatxatzen dituz-ten arrisku errealen artean.

Jardueraren amaieran euskal kostaldeko mapa-ko Bizkaiko itsasoan ikasleek bertako itsasugaztun ohikoenak marraztuko dituzte.

OHARRA: Jarduera osagarrietan badago atalbat jarduera honekin lotura duena: 7.1. Pren-

tsako albisteen iruzkina. Jarduera honetangehiago sakontzeko balio dezake.


• Ikasleak jolasean gozatu dira, jolasa-ren arau eta erregelak bete dituzteeta ahalik eta hobekien egiten saiatudira.

• Jolasaren ondoren ikasleak gai izandira antzekotasunak aurkitzeko jola-sean gertatutakoaren eta itsas ugaz-tunek bizi duten errealitatearen ar-tean. Eta horretarako jolasa hasibaino lehen animalia horietaz iraku-rritakoaz baliatu dira.

• Taldeak gure kostaldeko itsas fauna-rekiko jakin-mina erakutsi du, nahizeta aldian behin baino ez etorri.

Materiala:

Jolasteko leku zabala.Kartoiz egindako arrainak.Plastikozko bi botila.Kartoi mehezko txartel bat.Begiak estaltzeko zapi bat.Ikasleentzako fitxak, 300-301. orr.



247

12. j

ardu

era

A.7





HONDARTZARENGAINEKO ERAGINA


• Kostaldeko baliabideak erabili bai,baina kontserbatu ere egin behar di-rela kontzientziatzea.

• Kostaldean urbanizatu baino lehenaldez aurretiko azterketa egin behardela ohartzea, bai ingurugiroarengain eta bai gizakiaren gain eraginkaltegarriak saihesteko.

• Planoak erabiltzen eta ulertzen ikas-tea.

Iraupena: 50’


Ekologiarekiko inolako begirunerik gabeko ur-banizazio bat dela-eta itsasertzeko ingurunebatek jasan dezakeen eragin itzela ikustean da-tza jarduera. Horretarako alegiazko adibidebat azaltzen da, baina errealitatean oinarrituta-koa.

Ikasleek itsasertzeko ingurune baten planoadute beraien materialean. Ingurunea egoeranaturalean dago artean. Planoan hondartzekizan ohi dituzten zonak antzeman daitezke:hondartzapea, hondartza edo mareartekozona, hondartza aurrea eta duna zona (hon-dartzaz haraindiko zona).

Lau pertsona inguruko taldetan lan egingo da.Jardueraren lehenengo pausoa planoa ikusteaeta argitzea izango da. Oso garrantzitsua dadenek planoa ulertu dutela ziurtatzea, jardue-ra osoaren garapenerako funtsezkoa baita.Une horretan 4. jardueran dunei buruz ikasita-koa gogoraraziko zaie: nola eratzen diren eta

zein fauna eta flora bizi diren bertan. Horrezgain, lantzen ari garen alegiazko kostaldekobestelako elementuak ere ageri dira planoan:mendiak, herriak, errepideak eta tren geltokia.Bestalde, planoarekin batera testu osagarri batazaltzen da, planoak eskaintzen ez duen infor-mazioarekin.

Planoak irudikatzen duen zona naturalak hain-bat aldaketa jasango ditu. Aldaketa horiek“Gauzak aldatzen hasi dira” testuan deskriba-tzen dira. Talde bakoitzak landare-paper bathartu eta planoaren gainean jarriko du. Orrihorren gainean marraztuko dituzte hondartzaingurunean ematen diren aldaketa eta elemen-tu berriak.Arreta handiz ibili beharko dute ko-kapen laukiekin. Honako elementuak marraztubeharko dituzte: A herritik B herrira doanerrepidea, erietxea, erietxerako errepidea, txa-letak, garagardotegia, hotela, aparkalekua, so-rospen postua, komunak eta jolas lekua. Datuhoriekin ikasleek landare-paperezko orrianmarraztutako planoa 249. orrialdeko irudikoa-ren antzekoa izango da.

Hori egin ondoren, taldeek hasierako egoeraeta amaierakoa arretaz alderatuko dituzte.Gero, fitxan agertzen diren galderak erantzun-go dituzte eta, ondoren, denen artean eztabai-datuko dituzte. Une horretan irakasleak azal-duko die ikasleei jardueran azaldutakoingurugiroaren gaineko eraginaren adibideagezurrezkoa dela, baina errealitatean gure kos-taldeko zenbait herritan gertatutakoaren osoantzekoa dela.

Hori egindakoan ikasleei proposatuko zaiezona beraren beste plano bat egiteko. Bainaplano berri horretan adierazi behar dute nolaeraikiko lituzketen beraien ustez beharrezko-ak diren elementuak. Gainera, kostaldearenerabilera eta kontserbazioa uztartzen saiatukodira. Beste landare-paper batean marraztukodute planoa eta koloreztatzeko margoak edoerrotuladoreak erabiliko dituzte. Ikasleei esan-go zaie jardueraren azken zati hori “ingurugi-

248

13. j

ardu

era



DUNA ZONA DUNA ZONA

HONDARTZA AURREA

MAREARTEKO ZONA

HONDARTZAPEA




roaren gaineko eraginaren azterketa” deritzo-naren antzekoa dela.Azterketa horretan zonahori aztertzen da eta helburua jarduera horiekizango dituzten ondorioak egiaztatzea eta sor-taraziko diren kalteak txikiagotzeko modua di-seinatzea da.

Azkenik, talde bakoitzak egin duen plano alter-natiboa erakutsi eta azalduko die gainerakoei.


Ebaluatzerakoan honakoan jarriko dugu arre-ta: ikasleek irtenbideen planoa nola egin duteneta azken emaitza zer-nolakoa den.

• Planoa egiteko talde bakoitzekokideek elkarri entzun diote eta elka-rrizketa izan da nagusi. Ideia ezber-dinak azaldu dira eta erabakiakadostasunez edo behinik behin ge-hiengoaren arabera hartu dira.

• Plano horietan dunak babestu beha-rreko gunetzat dituztela antzematenda. Eraikuntzak jartzerakoan dunazonak ez ezabatzeko moduan ipinidituzte.Tokiaren diseinua arrazoitze-an dunei garrantzia eman dietela

azaltzen dute.

• Dunen eratze prozesua eta haize na-gusiaren norabidea kontuan izandituztela antzematen da planoetan.Haizea ez oztopatzeko eraikuntzagehiegi ez jartzen saiatu dira.

• Euren lanetan kontuan izan dituztemarearen igoera eta jaitsiera, etabaita mareak eraikuntzetan dueneragina eta hondartzaz gozatzekoaukera ere.

• Oro har, ikasleek planoetan ematendituzten irtenbideak errealistak etazentzudunak dira.

• Talde bakoitzak egin duen planoagainerako taldeek eta irakasleek ereulertzen dute. Horretarako, beha-rrezko baliabideak erabili dituzte:kolore, grafia eta forma ezberdinak,hitzak eta abar.

Materiala:

landare-paperezko orriak.Eskulanetarako materiala.Ikasleentzako fitxak, 302-305. orr.

250

13. j

ardu

era



GURE KOSTALDEKOMAPA EZAGUTARAZI


• Ikasitako ezagutzak berrikustea etalaburtzea.

• Kostaldeari buruz ikasitakoa ezagu-tarazteko interesa izatea.

Iraupena: 50’.


Unitatean zehar ikasleek kostaldeko mapahainbat datuz bete dute. Jarduera honetanmapa horri testu laburrak erantsiko dizkiote.

Lehenik eta behin, mapan jarritako datu guz-tiak zenbakituko ditugu. Ondoren, ikasleak laupertsona inguruko taldetan banatuko dira. Ma-pan adierazitako datuak zatitu egingo dira etatalde bakoitza berari dagokion zatiko datueihitzak edo testua jartzeaz arduratuko da.Taldebakoitzak zenbakitutako puntu bakoitzari bu-ruz dakiena laburtuko du testuan.Adibidez:

p Hondarribia: bertan Higer Lurmuturra dagoeta faro bat dago han (3. jardueran landua).Herri honetan itsasoratzen da Bidasoa ibaiaeta horrek Txingudi izeneko padura guneaeratzen du (8. jardueran landua). Oso ga-rrantzitsua da padurak kontserbatzea, ze-ren bertan bizi baitira itsas hegaztiak, adi-bidez lertxuntxoa eta kurlinta. Etortzendirenean padurak garbiak eta lasaiak ezbadaude beste lekuren batera joan behardute eta dagoeneko ez daude itsas hegaz-tiak bizi daitezkeen leku asko.

Horrela, testua idazterakoan ikasleek aurrekojardueretan ikasitakoa gogoratuko dute, eta ezdituzte ahaztuko ingurugiro alderdi eta arazo-ak.

Behin taldeek euren lana amaitutakoan, mapa-ren testuko zati guztiak bateratu eta maparenondoan jarriko dira.

Lana zenbait egunetan zehar denen arteanosatuko da. Amaieran lana ikastetxean ezagu-taraztera animatuko ditugu ikasleak.Agian be-harrezkoa izango da gai hori ikasgelan eztabai-datzea ikasleek beraiek komunikazio horrenarrazoiak garbi ikus ditzaten. Mapa plastifikadaiteke babesteko eta gero beste ikasgeleta-koei eskaini beraien gelan izan dezaten denbo-ra batez. Beste aukera bat maparen fotokopiakatera eta ikastetxeko beste talde batzuei opa-ritzea izan daiteke.


• Testua osatzeko ikasleek buruz go-goratu dituzte aurrez egindako jar-duerak edo beraien oharrez eta ma-terialaz baliatu dira.

• Mapan adierazitako puntuei buruzjardueretan zehar aipatu diren datuazpimarragarrienak bildu dituzteikasleek testuan.

• Ikasle gehienek aktiboki parte hartudute euren taldeetan helburua lor-tzeko.

• Ikastetxean euren lana ezagutaraz-tea komenigarria den ala ez ikasge-lan eztabaidatzean ikasleen erdiakbaino gehiagok hartu du parte.

• Eztabaida horretan ikasleek beraiekazaldu dituzte lana gainerakoei era-kusteko arrazoiak.

• Ikasle gehienak gustura daude egin-dako maparekin eta ezagutaraztekointeresa dute.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.



251

14. j

ardu

era

A.7





BUSTI GAITEZEN!


• Itsasertz inguruneko kontserbazioankonprometitzea.

• Taldean lan egiteko eta elkarlaneanaritzeko gaitasuna garatzea.

Iraupena:

• 40’ eta udalari eskutitza idazteko be-har den denbora.


Jardueraren helburua zera da: ikasle guztiekitsasertzaren kontserbazioan nolabaiteko kon-promisoa hartuko dutela erabakitzea. Horre-tarako ikasleentzako materialean ideia batzukdituzte. Sarrera irakurri ondoren, ikasleen ar-tean eztabaidatxoa antolatuko da. Gaia hona-koa izango dute: proposatutako zein jarduera-tan lagun dezaketen eta zehazki nola laguntzeabururatzen zaien. Adibide bat dute euren fi-txan laguntza gisa.

Beraz, hasieran zein proposamen orokorretankonprometituko diren erabaki behar dute. Biedo hiru proposamen aukera ditzakete, betiere denen artean eta gehiengoaren adostasu-narekin. Bilera antzeko zerbait egin dezakete.Horren ondoren, laguntza hori nola gauzatukoduten pentsatu behar dute. Horretarako, ekin-tza zehatzetan pentsatzeko, ikasleak talde txi-kiagotan bana daitezke.

Behin euren konpromisoa idatzia dutela, zeraproposatzen zaie: herriko udalari eskutitz batidaztea hartutako konpromisoaren berri ema-nez eta, gainera, bai beste herritarrei eta baitaudalari berari ere parte hartzeko eskatuz.Az-ken jarduera hori hautazkoa izan daiteke. Ho-rrela, ekintza gauzatzea erabakitzen dutenikasleek baino ez lukete parte hartuko, adibi-dez konprometituenak sentitzen diren ikasle-ek edo idaztea gustuko dutenek.


• Ikasleek gustura onartu dute itsaser-tzeko ingurunearen kontserbazioankonprometitzea.

• Zein jarduera orokorretan konpro-metitu nahi zuten eztabaidatu etaerabakitzerakoan komunikazio tru-kearen arau elkarreragileak bete di-tuzte: arreta jarri, elkarri entzun, hitzegiteko txandak errespetatu etaabar.

• Ikasleak gai izan dira erabakitako jar-duera orokor bakoitzarentzat ekin-tza zehatzen bat pentsatu eta idazte-ko.

• Ikasle gehienek hartu dute partekonpromiso hori egitean.

• Eskutitza idatzi eta bidali da udaleraeta ekintza horretan, gutxienez, per-tsona batzuek hartu dute parte.

Materiala:


252

15. j

ardu

era



GURE LANARI BURUZKOKRONIKA


• Lortutako ezagutza eta balioak eza-gutarazteko interesa izatea.

• Ideiak komunikatzeko eta taldeanlan egiteko beharrezko gaitasunakgaratzea.

Iraupena:

• 60’ inguruko bi saio.


Jarduera honetan ikasleek taldean eta elkarla-nean kronika bat egin beharko dute. Aipatukronikak zenbait atal izango ditu eta bertanikasleek kostaldeari buruz ikasitakoa adierazieta zabalduko dute: bai kontzeptuak eta baitabalioak eta jarrerak ere.

Hainbat modutara egin daiteke. Hona hemenzenbait aukera: eskola argitalpen bat egiteatestu zein irudiekin, ikus-entzunezkoak erabil-tzea, dramatizazioa... Azken batean egoerarenarabera erabakiko da nola egin: zer-nolako tal-dea den, zenbaterainoko astia dagoen, ikasleekteknika jakinen bat ezagutzeko interesik badu-ten eta abar.

Jarduera eraginkorra izateko ikasleak lauzpa-bost laguneko talde txikitan banatuko dira.Tal-de bakoitza kronikaren atal banaz arduratukoda.Atalak honakoak izan daitezke:

p Gure kostaldetik zeharreko ibilbi-dea:

Talde honek euskal kostaldetik zehar ibilbidebat landuko du. Ibilbideak ez du zertan kos-

talde guztia zeharkatu. Garrantzitsuena xehe-tasunez egitea da, ibilbidea egin nahi duenedonorentzat gida erabilgarria izan dadin. Le-henik eta behin datu zehatzak adieraziko di-tuzte, besteak beste abiapuntua, helmuga, era-bil daitezkeen garraiobide publikoak etahorien ordutegiak. Horren ondoren adierazi-ko dituzte, alde batetik, interes ekologikoaga-tik edo paisaiagatik gomendagarriak diren gel-dialdiak, itsasoarekin zerikusia duten kulturetxeak (museoak, akuarioak...) eta abar. Bes-tetik, ingurugiro arazoak, hondartzak zeinegoeratan dauden, industria kutsatzaileak, po-pulazio gune handiak eta abar. Aukeratutakozonaren mapa txiki bat ere sar dezakete.

p Itsas ugaztun baten bidaia:

Talde honetako kideek kontakizun bat idatzikodute. Pertsonaia nagusia itsas ugaztun bat izan-go da, gure itsasertzean ohikoak direnetatikberaiek aukeratzen dutena.Aukeratutako itsasugaztunak Bizkaiko itsasoa zeharkatu eta gurekostaldera iristeko zein bidaia egin duen kon-tatuko dute ikasleek. Horretarako 12. jardue-rako jolasa izango dute kontuan eta giza jar-duerek eragindako arazoak gogoratukodituzte. Nahi izanez gero, testuan irudiak eresar ditzakete.

p Kostaldeari buruzko egungo albis-teak:

Talde honek kostaldearekin zerikusia duten al-bisteak bilatu behar ditu egunkarietan, albisteonak zein txarrak. Aurkitutakoan, albiste ho-riek zuzenean argitara ditzakete edota beraienhitzak erabiliz labur ditzakete.Azken hori egi-tea erabakiz gero, informazio iturria zein izanden adieraziko dute. Nahi izanez gero, argaz-kiak ere sar ditzakete, baita argazkiei hitzak ja-rri ere.



253

16. j

ardu

era

A.7





p Lertxuntxoarekin elkarrizketa:

Gogoan izango duzuenez, 3. jardueran lertxun-txoak galdera batzuk egin zizkien ikasleei.Atalhonetako taldeak galdera horiei beroiekemandako erantzunak hartu eta kontakizuneran idatziko dituzte berriro, beraiek eta ler-txuntxoak elkarrizketa bat izango bailuten.Erantzunik gabe dituzten zalantzak ere sar di-tzakete. Lana hainbat eratara egin daiteke: ko-mikia, dramatizazioa edota besterik gabe tes-tua eta irudiak erabiliz.


• Ikasleak gai izan dira lan taldeak lanezberdinen inguruan antolatzeko, iaberaien kasa eta irakaslearen lagun-tza gehiegirik gabe.

• Taldeetan kideen parte-hartzea ore-katua izan da eta elkarrizketa giroaizan da nagusi; sortutako arazoakbegirunea galdu gabe konpondu di-tuzte.

• Ikasleen idatzietan unitatean zeharlandutako datuak, balioak eta jarre-rak azaltzen dira.

• Talde guztiek lortu dute helburu zu-ten lana bukatzea.

• Ikasle gehienak gustura daude egin-dako lanarekin eta argitaratzeko in-teresa dute.

Materiala:

Eskulanetarako materiala.Kontsulta materiala.Egunkariak.

254

16. j

ardu

era



255



R.Z

KIA

.B

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K


1.—

MA

RIN

EL•J

olas

aren

bidez

kos

talde

aren

gaira

hurb

iltze

a.•I

tsase

rtze

koek

osist

emar

en•D

enbo

ra-p

asei

•Itsa

sert

zeko

ekos

istem

aZO

PA•I

tsase

rtz i

ngur

unea

ezag

utze

koint

eres

aare

agot

zea.

elem

entu

ak.

irten

bidea

aurk

itzea

:ez

agut

zeko

inter

esae

ta•I

tsase

rtz i

ngur

unea

ri

zenb

akih

ierog

lifoa,

baita

bert

ako

flora

,faun

ano

labait

era

giten

diote

nlet

ra zo

pa.

etae

ragit

endio

ten

alda-

elem

entu

ak.

keta

kez

agut

zeko

aere

.

2.—

ZER

DA

KIG

U•E

uska

lkos

talde

arib

uruz

koez

agut

zak

adier

azie

taad

oste

a.•E

uska

lkos

talde

a:ge

ogra

fia,

•Elka

rlane

anm

apab

at

•Elka

rlana

etae

lkarr

izke-

KOST

ALD

EARI

•Kos

talde

aren

gaia

arda

tz h

artz

eaet

ahur

reng

ojar

duer

etar

ako

popu

lazio

a,ind

ustri

aeg

itea.

tare

nald

eko

jarre

raET

ABE

RTA

KOm

otiba

tzea

.jar

duer

a,ku

ltura

,aisi

aldia

izate

a,et

anor

bera

ren

HER

RIEI

BURU

Z?et

aohit

urak

.ez

agut

zaet

abizi

pene

nbe

rrie

mat

ea.

3.—

LERT

XU

N-

•Eus

kalH

errik

oits

aser

tzae

zagu

tzek

oint

eres

apizt

ea.

•Unit

atea

n ze

har l

andu

ko•E

ginda

koga

ldere

i•K

osta

ldeae

zagu

tu e

taTX

OA

REN

•Unit

atea

nau

rrer

ago

lantz

endir

en ze

nbait

arlo

ribu

ruz

diren

kont

zept

ueta

raer

antz

unez

hau

snar

tzea

.ike

rtze

koint

eres

a.ZA

LAN

TZA

Kika

sleek

aldez

aurr

etik

dakit

enae

balua

tzea

.sa

rrer

a.•G

alder

aber

riak

egite

a.•H

ainba

t fen

omen

oet

aeg

oere

n ze

rgati

enjak

in-m

inaiza

tea.

4.—

NO

LAKO

A•E

AEko

kosta

ldear

ibur

uzko

ezag

utza

area

gotz

ea.

•Gur

eko

stalde

koez

auga

rri

•Hain

bat k

ontz

eptu

,•E

lkarla

na.

DAG

URE

•Gur

eko

stalde

koge

ogra

fiaet

ageo

logia

rekin

erlaz

iona

tuta

koge

olog

ikoet

ageo

grafi

koak

.de

finizi

o,iru

diet

a•E

uska

lHer

riko

KOST

ALD

EA?

oina

rrizk

oko

ntze

ptua

kar

gitze

a.ad

ibide

ren

arte

kolo

tura

.ko

stalde

kopa

isaien

anizt

asun

abali

oeste

a.

5.—KO

STA

LDEA

-•I

tsaso

aket

ahaiz

eak

paisa

iano

la so

rtu

etam

odela

tzen

•Higa

dura

etam

ater

ialen

•Beh

aket

a.•K

osta

ldeae

rabil

tzea

rekin

REN

MO

DEL

A-

dute

nez

agut

zea.

garr

aioa.

•Esp

erim

enta

zioa.

bate

rako

ntse

rbat

u,TZ

AIL

EAK

•Beh

aket

aeta

espe

rimen

tazio

tikko

nklus

ioak

ater

atze

n•K

osta

ldeko

paisa

iaren

•Iru

dien

alder

aket

a.za

indu

etae

rres

peta

tu

ikaste

a.er

aket

a:its

aslab

ar e

tadu

nen

•Info

rmaz

iobe

rria

beha

rrab

alioe

stea.

•Giza

kiak

epe

labur

rean

ingur

unea

erald

atze

kodu

enat

zera

egite

a.bil

atze

a.•K

osta

ldear

ilotu

tako

gaita

suna

z jab

etze

aeta

horr

enald

eon

eta t

xarr

aket

a•G

izajar

duer

aker

agind

ako

Eusk

alHe

rriko

histo

ria

sort

araz

ten

ditue

nar

azoa

k ule

rtze

a.pa

isaia

aldak

eta.

ezag

utze

koint

eres

aeta

jakin-

mina

.

6.—

HA

IZE

•Haiz

eak

etab

ere

jator

riak

izaki

bizidu

neng

anet

apais

aian

•Haiz

ea.B

ere

erag

inaiza

ki•J

olas

a.•E

lkarla

na.

ARR

OSA

dute

ner

agina

z kon

tura

tzea

.biz

idune

ngan

etap

aisaia

n.•O

rient

azio

nozio

batz

ukes

kura

tzea

:pun

tu k

ardi

nalak

.•H

aizea

ren

nora

bidea

adier

azte

ndu

en tr

esna

bat e

gitea

.•B

ehak

eta s

istem

atiko

a.•H

ausn

arke

ta ta

ldean

.





R.Z

KIA

.B

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

7.—

EUSK

AL

•Zen

bait

datu

ren

azte

rket

atik

abiat

uz e

uska

lkos

talde

ko•K

limae

uska

lkos

talde

an.

•Dat

uak,

map

aket

a•G

ure

erkid

egok

oet

aKO

STA

LDEK

Okli

mar

enez

auga

rrin

agus

iakon

dorio

ztat

zea.

•Klim

aeta

bizim

odua

k.iru

diak

azte

rtze

a.er

kideg

oz k

anpo

koKL

IMA

.•I

tsaso

aren

gert

utas

unak

klim

aren

ezau

garr

ietan

duen

paisa

ienan

iztas

unet

aer

agina

ezag

utze

a.ab

eras

tasu

naba

lioes

tea.

•Klim

akbiz

imod

ueta

ndu

ener

agina

antz

emat

ea.

8.—

NO

RI•M

aree

nfen

omen

oak

paisa

ianet

aiza

kibiz

idune

ngan

•Mar

eak:

jator

ria,fu

ntzio

na-

•Dat

uak

etai

rudia

k•G

izakia

ren

eta

ERAG

ITEN

DIO

TE(g

izakia

kba

rne)

nola

erag

iten

duen

ezag

utze

a.m

endu

aeta

izaki

bizidu

nen-

azte

rtze

a.its

aser

tzar

enar

teko

MA

REEK

?ga

n,pe

rtso

neng

anet

aha

rrem

anap

ositi

boki

paisa

iandu

ten

erag

ina.

balio

este

a.•I

tsase

rtze

koek

osist

emar

enet

enga

beko

aldak

eta.

9.—

IRTE

ERA

•Pad

uraa

bera

stasu

nbio

logik

oha

ndiko

etab

aliab

ide•P

adur

a:Eu

skal

Herr

iko•G

alder

eier

antz

unez

•N

atur

az b

egiru

nez

PAD

URA

RA.

ugar

ikolek

uade

lako

ntur

atze

a.pa

dura

k,be

ren

balio

haus

nart

zea.

goza

tzea

.•A

halik

etag

utxie

nho

ndat

uz n

atur

abeh

atze

nika

stea.

ekol

ogiko

aeta

jasat

en•L

anda

lana.

•Pad

urae

kosis

tem

a•P

adur

agun

eak

ikusta

tzea

non

dorio

kalte

garr

irik

ez e

ragit

eko

dituz

ten

meh

atxu

ak.

•Iru

diet

a tes

tuen

posit

iboki

balio

este

a.be

tebe

harr

eko

zenb

ait ar

au e

zagu

tzea

.az

terk

eta.

•Pad

uren

kont

serb

azio

an•P

adur

ekjas

aten

dituz

ten

erag

inba

tzue

z jab

etze

a.ko

npro

met

itzea

.

10.—

KON

TSER

BA•K

ontse

rbai

ndus

trien

funt

ziona

men

du o

roko

rrae

zagu

tzea

•Itsa

sotik

bizid

iren

indus

triak

:•I

raku

rket

a.•E

lkarla

na.

IND

UST

RIA

RAet

abait

aatu

nko

ntse

rbak

egite

kopr

ozes

uaer

e.ko

ntse

rbai

ndus

triak

.•I

rudie

nbid

ez

•Bali

abide

aker

abilt

zea-

IKU

STA

LDIA

.•I

ndus

triaj

ardu

erao

rok

lehen

gaiak

kont

sum

itu,u

raer

abili

eske

mak

egite

a.re

kinba

tera

etah

onda

kinak

sort

araz

ten

ditue

lako

ntur

atze

aeta

indus

tria

ingur

unea

ren

horie

kho

rigu

ztia

aurr

eztu

,ara

ztu

eta t

rata

tzea

z ard

urat

u

kont

serb

azio

abe

har d

utela

jabet

zea.

balio

este

a.

11.—

KON

TUZ,

•Zen

bait

subs

tant

ziaisu

rtze

ak(a

dibide

z olio

aeta

petro

lioak

)•S

ubsta

ntzia

olea

ginos

oek

•Beh

aket

aeta

•Itsa

s kut

sadu

ra sa

ihestu

O

LIO

ORB

AN

A!

erag

indak

oits

as k

utsa

dura

ren

ondo

rioez

kon

tzien

tziat

zeae

taer

agind

ako

itsas

kut

sadu

ra.

espe

rimen

tazio

a.be

harr

eko

araz

oon

dorio

horie

iirte

nbide

ren

bat e

mat

eko

zailt

asun

az ja

betz

ea.

Ond

orio

aket

aeza

batz

eko

larrit

zat j

otze

a.•G

aur e

gun

araz

oho

rria

urre

egite

kodit

ugun

balia

bidea

k za

iltas

una.

ezag

utze

aeta

baita

horie

kda

kart

zate

n za

iltas

unak

ere.

•Beh

aket

atik

etae

sper

imen

tazio

tikko

nklus

ioak

ater

atze

nika

stea.





R.Z

KIA

.B

ERA

RIA

ZKO

HEL

BU

RUA

KKO

NT

ZEP

TU

AK

PR

OZ

EDU

RA

KB

ALI

OA

K

12—

ITSA

S•G

ure

kosta

ldeko

itsas

uga

ztun

enes

pezie

ohiko

enak

ezag

utze

a.•I

tsas u

gazt

unak

gure

•Info

rmaz

ioda

tuak

•Gur

eko

stalde

anbiz

iU

GA

ZTU

NA

K•A

nimali

ahor

iek ze

inar

risku

km

ehat

xatz

endit

uen

ezag

utze

a.ko

stalde

an:n

olak

oak

diren

iraku

rtze

a.de

nfau

naez

agut

zeko

•Giza

kiok

itsas

faun

aren

kont

serb

azio

anna

hiz ga

ltzea

ndu

gun

eta z

einar

risku

km

ehat

xa-

•Sim

ulazio

jolas

a.int

eres

a.ga

rran

tziaz

kon

tzien

tziat

zea.

tzen

dituz

ten.

•Nor

bera

kits

as fa

una

zaint

zeae

tabe

rare

kiko

begir

unea

izate

a.

13.—

HO

ND

AR-

•Kos

talde

koba

liabid

eak

erab

iliba

i,bain

akon

tserb

atu

ere

egin

•Hon

dartz

aego

eran

atura

lean.

•Aleg

iazko

kosta

ldeko

•Kos

talde

aera

biltz

eare

kinTZ

ARE

NG

AIN

EKO

beha

r dire

lako

ntzie

ntzia

tzea

.•D

unae

kosis

tem

a.ing

urun

ebate

ande

nbor

anba

tera

kont

serb

atu

ERAG

INA

.•K

osta

ldean

urb

aniza

tu b

aino

lehen

aldez

aurr

etiko

azte

rket

a•I

ngur

ugiro

aren

gaine

ko

zeha

r em

aten

diren

beha

rrab

alioe

stea.

egin

beha

r dela

ohar

tzea

,bai

natu

rare

ntza

t bai

gizak

iont

zat

erag

ina.

aldak

etak

azte

rtzea

plano

•Gar

apen

akjas

anga

rria

ere

erag

inka

ltega

rriak

saihe

steko

.ba

ten

bidez

.iza

nbe

har d

uela

irizt

ea.

•Plan

oak

erab

iltze

net

a uler

tzen

ikaste

a.

14.—

GU

REKO

S-•L

ortu

tako

ezag

utza

kgo

gora

tu e

talab

urtz

ea.

•Unit

atea

naz

aldut

ako

•Ora

inar

tepix

kana

ka•E

lkarla

na.

TALD

EKO

MA

PA•K

osta

ldear

ibur

uz ik

asita

koae

zagu

tara

ztek

oint

eres

aiza

tea.

kont

zept

u m

ultzo

a.os

atu

den

kosta

ldeko

•Ika

sitak

oaez

agut

araz

-EZ

AGU

TARA

ZI.

map

aren

tzat

testu

bat

te

koint

eres

a.eg

itea.

15.—

BUST

I•I

tsase

rtz i

ngur

unea

ren

kont

serb

azio

aren

alde

konp

rom

etitz

ea.

•Itsa

sert

z ing

urun

eare

n•T

alde

konp

rom

isoa

•Itsa

sert

z ing

urun

eare

nG

AIT

EZEN

!•T

aldea

nlan

egite

koga

itasu

naet

aelka

rlane

rako

jarre

raald

eeg

inda

itezk

een

hart

zeko

ezta

baida

.ko

ntse

rbaz

ioar

enald

eko

gara

tzea

.ek

intza

k.ko

npro

miso

a.•I

tsase

rtz i

ngur

unea

ren

•Elka

rrizk

etae

tako

ntse

rbaz

ioa.

lankid

etza

jarre

ra.

16.—

GU

RE•L

ortu

tako

ezag

utza

etab

alioa

kez

agut

araz

teko

inter

esa

•Unit

atea

naz

aldut

ako

•Bur

utut

ako

lanar

i•E

zagu

tzak

,bizi

pena

ket

aLA

NA

RIBU

RUZK

Oiza

tea.

kont

zept

u m

ultzo

a.bu

ruzk

okr

onika

egite

a.ba

lioak

adier

azie

taKR

ON

IKA

.•I

deiak

kom

unika

tzek

oet

a tald

ean

laneg

iteko

beha

rrez

koko

mun

ikatz

eko

inter

esa.

gaita

suna

kga

ratz

ea.

•Elka

rlana

.•A

rte

hizku

ntza

kad

ieraz

pide

etak

omun

i-ka

bide

gisab

alioe

stea.

Arte

hizku

ntza

kgu

stura

erab

iltze

a.


Zenbakizko kanapea:

27 letratako alfabetoa dugu jolas honetan (ez ditugu kontuan hartuko ez CH letra ezta LL ere). Letra ba-koitzaren lekuan zenbaki bat jarri dugu, alfabetoan dagokion lekuaren zenbakiarekin, hain zuzen ere. Ho-rrela, adibidez,A letra 1 zenbakia da, L letra 12a,V letra 22a eta Z, berriz, 27a.

Ondorengo eragiketak egin behar dituzu eta, gero, ateratako emaitza dagokion letrarekin ordeztu.

Zenbaki bakoitzariEmaitzak dagokion letra

(3 x 5) - 3 =

((45 – 21) : 3) – 3 =

√400 – 1 =

52 – 4 =

(72 + 1) : 2 =

(42 - 5) x 2 =

(3 + 4) x 2 =

(√25 + 2) x 3 =

(82 : 2) - 7 =

4 x (81 - 77) =

((38 -12) : 2) - 12 =



258

B

1. jarduera— MARINEL ZOPA

Zer moduz lagunak? Urzuri nauzue, itsas hegazti bat.Duela gutxi iritsi naiz euskal kostaldera eta ondo kon-pondu nahi dut hemengo biztanleekin. Horregatik nikneuk egindako menu bat ekarri dizuet.Baina hasteko, desafio egin nahi dizuet: ezetz asmatu zeinhegazti espezietakoa naizen? Erantzuna jakiteko “zenba-kizko kanapeari” irtenbidea aurkitu beharko diozue.




259

Lehenengo platera:

Hemen duzu menuko lehenengo platera: zopa arin-arin bat. Zopa honetan animaliak, landareak eta eko-sistemak daude nahastuta, den-denak itsasokoak. Laguntzeko, aurkitu behar dituzuen hamalau elemen-tuen irudiak daude zoparen inguruan. Plater hau erraz-erraza eta samur-samurra da!

K B D O F N P U D G B S A G RP Z B L E Z K A B O N L I E DS I E H E G J U D J E T L T DR Z K D L R X B P U A D L O UB U R D U N T Z I A R R O Z BI R S E T G U X T O K A D K LK D U Z A T E K U L I S K A OZ E R E A M Z U P N K U Z R IF P K U E I O R I A T P T F UP I E Z L L H L N I K X I O SL L P F E A K I T O D N O H AU O E O S Z I N A Z U F U A KD T J A E K R T I T N E A R TO U U M T A K A R T A F K G AG A M T U P T O R P K O H R UA T H A L G A K A O L I L O LP I O D Z A Z T R A D N O H L

B





260

B

Bigarren platera:

Menuko bigarren platera zertxobait... “zailxeagoa” da. Baina ez larritu, zuek edozeri aurre egin diezaio-kezue-eta. Zopa honetan zera aurkitu behar duzue: itsasertzeko ingurunean nolabaiteko eragina dutenelementuak, hau da, itsasoan, kostaldean, florarengan eta faunarengan eta abar. Ez dizuet zenbat daudenesango, baina adibide bat emango dizuet: higadura.

K O N T Z I Z E I M A N G U PK S I O S A D T H A I Z E A JO G H A L P I E N D E L A M IN E R I N A R O B A D U D O TT A O M U S T N O K B I E R IZ N I G O J S U X K A R N U SI A R R A N T Z A H P O B K UE R I T I N A E L K S E A I RN U D O A K U Z A R I K B J KT D H X T U R I S M O A P A EZ A E Z I T J A R I H K N U TI G T R O S K O D N A I P R AA I L A R A U N U E X T A F KZ H Z I H D O S R J U I B O II E G R E U J A R R E R A G U

O P F S E R M K O F T U O R ZA L I G U A L E Z R I E T K I





261

B

2. jarduera— ZER DAKIGU KOSTALDEARI ETA BERTAKO HERRIEI BURUZ?

N




262

B

s A) Non egongo ote dira padurak inguru honetanatseden hartu ahal izateko? Nola egongo ote dira?

s B) Portuak, errepideak, aparkalekuak, baratzeak etagauza asko ikusi ditut. Beti izan ote da horrelakoa?

s C) Asko aldatu ote da paisaia nire lagunak hemenegon zirenetik?

s D) Nolakoa da klima hemen? Epela da ala tenpera-tura aldaketa asko daude? Euri asko egiten al du?Nondik jotzen du haizeak?

s E) Zergatik daude aldian behin orban disdiratsuakurgainean? Arriskutsua izango ote da orbanetatikhurbil uretan murgiltzea?

s F) Zergatik ikusi ditut hain itsas ugaztun gutxi kos-taldetik gertu: izurdeak, katxaloteak, zereak eta bes-telakoak?

s G) Mareek eragin handia dute lertxuntxoongan. Ja-naria aurkitzeko beraien esku gaude. Baina ba al da-kizue zergatik sortzen diren mareak? Pertsonenganere ba al du eraginik ala ez zaizkie axola?

s H) Entzun izan dut gizakiek metalezko ontzietan sar-tzen dituztela arrainak, arrantzatu eta hilabete ba-tzuetara jateko. Nola egingo ote dute?

s I) Zergatik bizi da hainbeste pertsona kostaldetikgertu? Beraiek ere itsasoa behar al dute bizitzeko?Elkarrekin bizi ahal izango dugu? Utziko al didate le-kurik bizitzeko?

s J) Kostaldeko jendea esan didaten bezain atseginaizango ote da?

s K) Esan ere esan didate zabor asko dagoela bai kos-taldean eta baita itsasoan ere. Zergatik?

3. jarduera— LERTXUNTXOAREN ZALANTZAK

Kuxkuxero samarra naizela pentsatu-ko duzue eta arrazoi duzue. Baina...lagunduko al diozue zuen kostalderairitsi berria den bati zalantzak argi-tzen? Zuei ez al zaizkizue zalantzaksortzen itsasoari eta kostaldeariburuz pentsatzean? Zeintzuk?

Idatzi hemen zure galderak: ..........................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Kaixo lagunak! Urzuri nauzue, lertxuntxoa–ezagutzen nauzue–. Euskal kostaldera iritsiberria naiz. Bizitzeko leku ona dela esan dida-te, baina orain, hemen nagoela, zalantza askoditut...




263

Zuen irakasleak zenbait elementu eman dizkizue moztuta eta nahastuta, ordena ditzazuen. Ondorengotaulan egiazta dezakezue zuzen egin duzuen.

B

4. jarduera— NOLAKOA DA GURE KOSTALDEA

GURE KOSTALDEKOOHIKO DEFINIZIOA ADIBIDEA IRUDIA

ELEMENTUAK

Hondartza Material mineralak eta Zarautzornogabeen oskolhondarrak jalkitageratzen direnlekua.

Itsaslabarra Itsas mailatik gorako horma. SopelanaMalda itzela izan ohi du eta altuera ezberdinekoakdaude.

Abrasio plataforma Itsaslabarraren eta itsasoaren Zumaiaedo zabalunea arteko gunea, itsasgoran

urpean geratzen dena etaitsasbeheran, aldiz, agerian.Olatuen eraginaz higatutakohaitza ikusten da leku honetan.

Estuarioa edo itsasadarra Mareen eraginpean dagoen Bilbaoibai bokalea. Ondorioz, ur geza eta ur gazia nahastu egiten dira.

Padura Ibaiaren bokalean Urdaibaikokatutako lurrazalaeta itsasgoran urpetzendena. Hegazti espezie ugariren babeslekuaizan ohi da.




264

B

4. jarduera— NOLAKOA DA GURE KOSTALDEA

GURE KOSTALDEKOOHIKO DEFINIZIOA ADIBIDEA IRUDIA

ELEMENTUAK

Badia Kostaldeko zati biribildu Kontxaeta zabala, non itsasoa (Donostia)sartzen den.

Golkoa Bi lurmuturren artetik Bizkaiko Golkoalehorrera sartzen den besoitxurako itsas zati handia.

Lurmuturra Itsasoan gainerako Higer Lurmuturrakostaldea baino gehiago (Hondarribia)sartzen den lur zatia.




265

I ATALA

1A Atala:

Konturatuko zinen kostaldea ez dela berdina leku guztietan.

Kostaldean eragiten duten bi elementu ikusiko ditugu. Elementu horiek kostaldea modelatzen dute etabere forma (poliki-poliki bada ere) etengabe aldatzen dute.

Ikus dezagun grafikoki elementu horietako batek nola eragiten duen:

Prozesu hori oso motela da. Irudi baten eta hurrengoaren artean hamarkadak edo mendeak igaro dai-tezke.

s Azal dezakezu zer gertatu den itsaslabar horretan?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zein elementuk higatu du itsaslabarraren horma?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

B

5. jarduera— KOSTALDEAREN MODELATZAILEAK




266

B

1B Atala:

Kostaldearen beste elementu modelatzaile garrantzitsu batek nola funtzionatzen duen ikusteko saiakun-tza bat egingo dugu:

s Zein lekutan pilatu da hondarra?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Hondarra berdin pilatu al da landareen tamaina eta forma aldatu dituzuenean? Edo landareak oso ger-tu edo urrun zeudenean?

...............................................................................................................................................................................................................................................................


Kartoi handi bat behar dugu. Bere gainean, atzealdean,kartoiz egindako landareak (forma ezberdinekoak) itsa-tsiko ditugu.

Kartoiaren aurrealdean hondar pilo bat jarriko dugu. Ilelehorgailu edo hauspo batekin hondarrari leun-leuneragingo diogu. Horrela, hondarra pixkanaka-pixkanakakartoiaren atzealderantz higituko da.

Hondarra nola kokatzen den behatuko dugu eta koa-dernoan kokapen hori adieraziko dugu marrazki batenbidez.




267

s Eratu diren hondar piloei dunak deritze. Haizeak jotzen duenean eta hondartzetako hondarra kostal-deko barnealdera eramaten duenean eratzen dira dunak. Baina haizeak ez du beti saiakuntzan bezaingogor jotzen. Hori kontuan izanda, nolakoa da dunen eraketa prozesua, azkarra edo motela?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s A Atalean ikusi dugu itsasoak, olatu eta mareen ondorioz, kostaldearen forma aldatzen duela pixka-naka-pixkanaka. B atalean ikusitakoaren arabera, zein beste elementuk modelatzen du kostaldea?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

2 ATALA

Oraingoan Euskal Herriko mapak aurkitu behar dituzu, baina mapa horiek Euskal Herriko populazio etaindustriaren kokapena adierazten dutenak izan behar dute. Ziur zure testu liburuetan edo liburutegianaurki ditzakezula. Begira iezaiezu arretaz.

s Euskal Herrian non kokatzen da populazio gehiena? Ba al du zerikusirik uraren kokapenarekin?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Ba al duzu arrazoirik kokapen hori azaltzeko?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Orain begira ezazu industriaren banaketa. Zein industri gune garrantzitsu daude kostaldetik gertu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zein industri gune daude ibairen baten inguruetan?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zure ustez, zergatik kokatzen dira leku horietan?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Dirudienez gure ibaiek eta gure kostaldeak oso erakargarriak dira. Gutako asko bizi gara horietatikhurbil. Horrek ba al du eraginik kostaldearen gain?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

B





268

B

Begira iezaiezu arretaz argazki hauei:

Portugaleten gaur egun Areilza Doktorearen parkea eta igerilekuak dauden lekua antzina, XIX. mendea-ren erdialdera, hondartza bat zen. Bertan bainularientzako aldagelak zeuden eta dantzaldiak antolatzekoerabiltzen zen bainuetxe bat ere bai.

XX. mendearen hasieran Santurtzi eta Portugalete bitarteko kostaldearen betelanak egin ziren. Horrengainean eraiki ziren Santurtziko moila eta olatu horma.Aldaketa horrek ondorio onak eta txarrak ekarrizituen.

Alde batetik, horri esker edukiera handiko itsasontziak Santurtzira sartu ahal izan ziren eta, horren on-dorioz, itsas jarduera garatu ahal izan zen herrian. Halaber, eta gaztelerazko abestiak dioen bezala, sardi-na saltzaileak Santurtzitik Bilboraino itsasertzetik joan ahal izan ziren; baita pixka bat geroago trenez joanere, itsasoari lapurtutako leku horretan trenbidea eraiki zen-eta.

Bestetik, alabaina, jada ezin izan ziren ez ostrarik ezta izkirarik ere harrapatu kostalde zati horretan. Etaez ziren gutxi garai hartan horretan jarduten zuten emakumeak. Itsasoaren kutsadura areagotu egin zeneta, egun, Portugaleteko hondartzako bainu eta jolasak oroitzapena baino ez dira.

Bizkaitik Gipuzkoara joango gara orain. Begira iezaiezu irudioi.





269

Luis Amann eta Roman Alonsoren “S. Sebastian en la tarjeta postal” liburutik hartutako argazkiak. 144. or.

Lehenengo biak mende hasierakoak dira eta Urumea ibaiko paduren egoera adierazten dute. Ikus daite-keenez, ibaia lehortzen ari dira. Izan ere, ibaiak bideratu egiten ziren, ondoren, ibaiei kendutako lekuakurbanizatzeko.

Beheko argazkietan, aldiz, paisaiak hamarkada gutxi batzuen buruan jasandako aldaketa antzeman daite-ke.

Hona hemen beste hiru argazki:

Luis Amann eta Roman Alonsoren “S.Sebastian en la tarjeta postal” liburutik hartutako argazkiak. 162 eta 163. orr.

B





270

B

Groseko hondartzaren eta Urumea ibaiaren bideraketa eta betelanaren ondoz ondoko irudiak dira.Az-kenekoan “Gran Kursaal” eraikinaren eraikuntza lanen hasiera ikus dezakegu. Lehenengo irudia1913koa dugu eta azkena 1916koa.

s Gogoan izango duzuenez kostaldea “modelatzen” duten hiru elementu aipatu ditugu orain arte: ola-tuak, haizea eta gizakia. Zure ustez elementu horietatik zeinek du gaitasuna paisaia denbora gutxie-nean aldatzeko?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Hiruretatik zeinek eragiten ditu aldaketa bortitzenak?...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zeintzuk dira aurreko adibideetan gizakiak eragindako aldaketen onurak eta arazoak?...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Eztabaida itzazue aurreko galderak, baina saia zaitezte erantzutean ados jartzen.

Nahi izanez gero, bila itzazu kostaldeko argazki zaharrak eta alderatu egungo egoerarekin. Azter ezazuzerk eragin dituen aldaketak eta balioetsi aldaketa horien alde onak eta txarrak.

Batzuetan ez da erraza izaten irudi zaharrak aurkitzea. Ikertu egin beharko duzu. Bila ezazu liburutegie-tan,eska ezazu informazioa udaletxean edo galde iezaiezu pertsona nagusiei; litekeena da argazki edo pos-ta txartelak gordeta edukitzea, edo agian hainbat leku nola oroitzen dituzten kontatuko dizute.





271

Egin ezazue denen artean haizearen norabidearen adierazle bat. Horretarako honako materiala beharkoduzue: egurrezko hagatxo bat, trapezio formako oihal zati bat (alkandora zahar baten besoa erabil deza-kezue) eta alanbre zati bat.

Har ezazue alanbrea eta egin ezazue uztai bat. Jos edo itsats itzazue oihal zati zabalenaren aldea eta alan-brea. Lotu txano itxurako zera hori egurrezko hagatxora soka batez baliatuz. Begira ezazue marrazkia.

Jar ezazue adierazlea eskuarki haizeak jotzen duen lekuren batean eta lotu ondo eror ez dadin. Egun ba-tzuetan zehar begiratu beharko duzue eta beti idatzi beharko duzue haizeak zein norabidetan jotzenduen. Idatz ezazue ondorengoa bezalako fitxa batean:

Idatzi data. Hori egin ondoren begira iezaiozue adierazlearen buztanari. Norantz begira dago? Egiaztatunorabidea iparrorratz baten bidez eta idatz ezazue fitxan.

B

6. jarduera— HAIZE ARROSA

DATA HAIZEAREN NORABIDEA

Marraz ezazu hemen haize arrosabat puntu kardinal eta guzti:




272

B

Bestelako norabideko haizeak ere aurki ditzakegu, baina euskal kostaldean IMko haizeak ditugu nagusi-ki, epelak eta hezeak.

s Baina zer garrantzi du haizea nondik datorren edo haizearen abiadurak?...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Pentsatu denen artean eta esan ondorengo zerrendako fenomenoetatik zeinekin duen zerikusirik haizeak.

HAIZEAK ERAGINA DU HONAKOEN GAIN:

pp Klima.

pp Hegaztien migrazio prozesua.

pp Fruituak heltzea.

pp Lurraren errotazio abiadura.

pp Baso suteak.

pp Pertsonen adimena.

pp Pertsonen gogo aldartea.

pp Itsas ugaztunen azalaren kolorea.

pp Zuhaitzen hostoen erorketa.

pp Lehorteak.

pp Gordeleku eta etxebizitzen orientazioa.

pp Haitzen higadura.

pp Paisaiaren eraketa.

pp Hondakinen higidura itsasoko uretan zehar.

pp Atmosfera kutsaduraren tokialdatzea.

6. jarduera— HAIZE ARROSA




273

1 ATALA

Begira ezazu ondorengo klima mapa. Bertan gure erkidegoan prezipitazioak nola banatzen diren ikus de-zakegu.

s Non egiten du euri gehien eskuarki, kostaldean ala barnealdean? .......................................................................................

Orain bi hiriren tenperatura eta prezipitazioak alderatuko ditugu. Horietako bat Gipuzkoako kostaldeandago eta bestea, aldiz, barnealdean,Araban. Hiri horiek Donostia eta Gasteiz dira.Aurki itzazu mapan.

DONOSTIA

Batez besteko tenperatura:13’6º C

Urteko batez bestekoprezipitazioa: 1.334 l/m2.

B

7. jarduera— EUSKAL KOSTALDEKO KLIMA

160

140

120

100

80

60

40

20

0

U O M A M E U A I U A A

TenperaturakºC

Prezipitazioakl/m2

400-500 ml

Prezipitazioak

500-700 ml

700-1.000 ml

1.000-1.500 ml

1.500-2.000 ml

Superior a 2.000 ml

2.000

1.500

1.000

700

500




274

B

Tenp. max. : ..................................................................................

Tenp. min.: ....................................................................................Aldea: ...............................................................................................................

Zein hilabetetan egiten du euri gehien? .............. Zein hilabetetan egiten du euri gutxien? ...........................

Zenbat l/m2-ko? ....................................................................... Zenbat l/m2-ko? .......................................................................................

Egiaztatu grafikoarekin batera dauden zifrak (batez besteko tenperatura eta urteko batez besteko prezi-pitazioa) zuzenak diren ala ez.

VITORIA-GASTEIZ

Batez besteko tenperatura:11’7º CUrteko batez besteko prezi-pitazioak: 838 l/m2

Tenp. max.: ...................................................................................

Tenp. min.: ....................................................................................Tenperaturen arteko aldea: ...........................................................

Zein hilabetetan egiten du euri gehien? .............. Zein hilabetetan egiten du euri gutxien? ...........................

Zenbat l/m2-ko? ....................................................................... Zenbat l/m2-ko? ........................................................................................

Egiaztatu grafikoarekin batera dauden zifrak (batez besteko tenperatura eta urteko batez besteko prezi-pitazioa) zuzenak diren ala ez.



Prezipitazioak l/m2 119 98 118 115 105 80 72 61 118 148 152 148

Tenperaturak ºC 8 9 10 12 15 17 19 19 18 16 11 10


Prezipitazioak l/m2 88 85 68 70 75 68 30 42 62 81 77 92

Tenperaturak ºC 4 5 9 11 13 17 19 19 17 13 9 5

100908070605040

20

0


Tenperaturak°C

PrezipitazioakL/m2

10

30




275

s Non egiten du euri gehiago, Donostian ala Gasteizen?...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Non jazotzen da neguko batez besteko tenperatura eta udako batez bestekoaren arteko alderik txi-kiena, Donostian ala Gasteizen?..........................................................................................................................................................................

s Zein ondorio atera ditzakezu datu horietatik?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zure ustez zein ezaugarri ditu gure kostaldeko klimak?...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Nola deritzo klima mota horri?...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Ba al du zerikusirik itsasoaren gertutasunak euskal kostaldeko klimarekin?...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

2 ATALA

Badakizue haizea airea mugimenduan dela. Badakizue, hala-ber, airea tenperatura aldea dela-eta mugitzen dela. Izanere, aire hotzak ez du aire beroaren pisu bera. Bietako zei-nek pisatzen du gutxien?

...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

Aire beroa igotzen denean aire hotza mugitu egiten da ha-ren lekua hartzeko.

B





276

B

Orain begira itzazue kostaldeko irudi hauek:

Egun argia da. Eguzkiak itsasoa eta lurra berotzen ditu.Baina bietako zein berotzen da lehenago?.......................................................................................................................................

Adieraz ezazu marrazkiko gezien laguntzaz nolakoaizango den airearen mugimendua egoera honetan. Kon-tuan izan egunean zehar itsas brisak aire freskoa ekar-tzen digula lehorrera.

Eguzkia ezkutatzen denean (iluntzean) lurra itsasoa bai-no lehen hozten da. Beraz, lurreko aire hotza itsaso-rantz joaten da (han beroago dagoelako).

s Aurrekoa kontuan izanda, zure iritziz itsasertzean alde handia egongo al da eguneko eta gaueko ten-peraturen artean? ...........................................................................................................................................................................................................

s Zure ustez itsasoak ba al du eraginik urtean zeharreko tenperatura aldaketen gain? Nola eragiten du?.......................................................................................................................................................................................................................................................

s Zergatik egiten du hainbeste euri Euskal Herriko kostaldean? .........................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Gogora ezazue 6. jarduera (“Haize arrosa” izenekoan) ikasitakoa. Nondik jotzen du euskal kostalde-ko haize nagusiak? Zein dira haize horren ezaugarri nagusiak? ................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Itsasotik datorren aire epel eta hezeak mendiekin topoegiten duenean, ur lurruna kondentsatu egiten da. Ho-rren ondorioz, hodeiak sortzen dira mendiaren itsasal-deko hegalean, eta hegal horrexek jasotzen du euria.Ai-reak mendi gailurrera iristen denerako galdua duhezetasuna eta, beraz, epel eta lehor jaisten da beste al-deko hegaletik.

Begira ezazu arretaz Euskal Herriko erliebe mapa bat.Bat datoz leku euritsuenak eta itsasotik gertu daudentoki menditsuenak?


........

.

......

.

.

.




277

KLIMA ETA ETXEBIZITZA

Klimak berebiziko eragina du herrien bizimoduan, ohituretan eta baita pentsamoldean ere.Ikus dezagun adibide bat. Behean hiru etxebizitza ezberdin dituzue marraztuta. Ikusi hu-tsarekin dagokien lekuko klimaz zer edo zer esan dezakegu.

Zergatik ote dago sarrera HMrantz orientatuta?

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Zein ezaugarri ditu teilatuak?

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Zure ustez zein klimari dagokio?

.......................................................................................................................

Zure ustez, malda txikiko teilatua duen etxebizitzahau euri asko egiten duen leku batean al dago?

.......................................................................................................................

Patioak oso erabilgarriak dira itzalguneak lortzeko.Zure ustez, toki hotza izango da ala beroa?

.......................................................................................................................

Etxebizitza hau zein klimari dagokiola uste duzu?

.......................................................................................................................

Zergatik ote du etxe honek hain teilatu okerra?

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

Zergatik ez du ia leihorik?

.......................................................................................................................

Zure iritziz, zein klimari dagokio?

.......................................................................................................................

B


N

S

E

O




278

B

Ziur inoiz edo behin galdetu diozuela zeuen buruari zergatik jaitsi eta igotzen den marea.

Mareak itsas mailaren goranzko eta beheranzko higidura periodikoak dira, hau da, aldianbehin errepikatzen diren higidurak. Mareen zergatia Lurraren errotazio higiduran dago etabaita ilargiak eta eguzkiak itsasoan eragiten duten erakarpenean ere.

Marea taula honen laguntzaz zenbait gauza gogoratuko ditugu:

s Zenbat aldiz igo eta jaisten da marea egunean zehar? .....................................................................................................................

s Zenbat denbora ematen du igotzen eta jaisten mareak? ...............................................................................................................

s Baina... Nori axola zaio mareak gora edo behera egiten duen? ...............................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

8. jarduera— NORI ERAGITEN DIOTE MAREEK?

ORDUTEGIADATA 1. ITSASGORA 1. ITSASBEHERA 2. ITSASGORA 2. ITSASBEHERA

Irailak 1 03:12 09:16 15:34 21:43

Irailak 2 03:46 09:49 16:05 22:13

Irailak 3 04:17 10:19 16:33 22:41

Irailak 4 04:46 10:50 17:00 23:09




279

B


KOST

ALD

EAR

ENIR

UD

IAIT

SASB

EHER

AN

Dat

a:Ir

aila

k15

/ O

rdua

:G

oize

ko9:

30et

an /

Itsa

sgor

ak:0

3:33

etan

eta

15:5

4eta

n / I

tsas

behe

rak:

09:4

0eta

net

a 22

:05e

tan




280

B

Marraz ezazu leku horixe bera 15:30etan.

Ikus dezagun zergatik axola zaizkion edo nola eragiten dioten mareek irudian zenbatuta ageri den per-tsonaia bakoitzari:


Piraguistak ibilaldi bat egin nahi du gaur hondartzatik itsasadarraren goikoalderaino, baina ahalik eta gutxien nekatu nahi du. Noiz hasi behar du ibi-laldia, marea igotzen edo jaisten ari denean? Zein ordu aholkatuko zeniokeabiatzeko?...................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................................

Talde honek futbol partidua jolastu nahi du gaur hondartzan eta, gainera,hondarrezko gazteluen lehiaketa ere egin nahi du. Noiz izango dute lekugehien? Zein ordutan elkar litezke?.....................................................................................................

.............................................................................................................................................................................................

Mutiko hau haitzetara joan ohi da arrantza egitera. Marraztuta ageri denleku horrexetara, hain zuzen ere. Gaur ere hala egin nahi badu, zein ordu-tan etorri behar du? Arazorik izan ez dezan, zein ordutan alde egin behar-ko du? .............................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................................

Marea biziak urtean bitan jazotzen dira: martxoan eta irailean. Hilabete ho-rietan zehar itsasbeheraren eta itsasgoraren arteko aldea izugarria izan ohida eta olatuak indar itzelarekin puskatzen dira haitzen aurka. Nola eragin-go du horrek itsaslabarraren gain? ......................................................................................................

.............................................................................................................................................................................................

Elikatzeko muskuiluak itsasoko ura iragazi beharra dauka. Lehortzeak, hauda, uretatik kanpo eguzkipean geratzeak kalte egiten dio. Nola eragingo diomareak? Zure ustez itsasbeheran nola aurkituko dugu muskuilua, irekita alaitxita? Zergatik? ...................................................................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................




281

B


Ziur inoiz edo behin begiratu izan dituzula marrazkikoak bezalako ibaia-darretan lasai egoten diren ontzitxo, belaontzi edo yateak. Zer gertatzenzaie marea asko jaisten denean? Beraien nagusiak nahi duten guztietan ir-ten ahal izango dira itsasora? ...................................................................................................................

..............................................................................................................................................................................................

Olagarroak itsas animaliak dira eta hezetasuna behar dute bizitzeko. Ba-tzuetan kostaldeko haitz artean ezkutatzen dira. Izan ere, itsasbeheran age-rian geratzen diren lekuak olagarroarentzat janariz gainezka egon ohi dira.Nola eragingo diete olagarroei mareen aldaketek ? .............................................................

..............................................................................................................................................................................................

Kuliska paduretako hegazti bat da. Lohi eta leku hondartsuetan bizi direnanimaliatxoak jaten ditu.Axolako zaizkio kuliskari marearen igoerak eta jai-tsierak? Zure ustez zein ordutan aurkituko du gaur janaria errazago? ..........

.............................................................................................................................................................................................

Norbaitek zaborra bota du itsasadarrera gaur, irailak 15, arratsaldeko5etan. Non egongo da zabor gehiena gaueko 10etan? ......................................

.............................................................................................................................................................................................

.............................................................................................................................................................................................

Hori guztia jakin ondoren, hasierako galdera egingo dugu berriz ere: nori eragiten diote mareen igoereketa jaitsierek? Bururatzen al zaizu zuri eragin diezazuketen momenturen bat?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................




282

B

1 ZATIA

s Mapan markatutako leku horiek guztiek badute zerbait komuna. Zer da?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Aurreko jarduera batean padurak zer diren ikusi genuen. Gogoan al duzu zer diren?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

9. jarduera— IRTEERA PADURARA

IBAIA HERRIAK IZENA

Barbadun Abanto-Zierbana, Muskiz Pobeñako padurak eta La Arenako hondartzaButroe Plentzia, Barrika, Gorliz... Plentziako itsasadarra.TxipioOka Busturia, Gernika-Lumo... UrdaibaiLea Lekeitio, Mendexa, Ipazter Leako itsasadarraUrola Zumaia Zumaiako itsasadarra eta hareatzaOria Orio,Aia Oriako itsasadarraren padurakBidasoa Irun, Hondarribia Bidasoaren padurak.Txingudi




283

s Begiratu huts batean padura batek leku babesgabea eta bizitzarik eta interesik gabekoa irudi dezake.Baina... Begira iezaiozu arretaz! Egia al da hori?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zenbat animalia eta landare ikusten dituzu padura honetan? ..................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

B


Padurak oso ekosistema biziak dira. Urak sako-nera txikia izan ohi du leku hauetan. Horren on-dorioz, eguzki argia erraz barneratzen da eta,horrek, landareak, ornogabeak, moluskuak etakrustazeoak haztea laguntzen du. Fauna eta flo-ra txiki horiek animalia handiagoen elikagaiakdira, hegaztiena eta arrainena, adibidez. Horiek

paduretara joaten dira jatetxe on bat bailiran.Gainera, “jatetxe” hauek oso leku baketsuetanegon ohi dira kokatuta,pertsonak ia joaten ez di-ren lekuetan, eta horietan atseden hartzeko ba-beslekuak ugariak dira. Horrexegatik, oso lekuaproposak dira, halaber, arrautzak errun eta txi-toak hazteko.

PADURAK: JATETXE ETA OSTATUAK




284

B

2 ZATIA

Padura eta bertako aberastasuna benetan ezagutzeko ikertu egin behar da eta pazientzia izan.

Demagun padurara goazela txangoa egitera. Ondo baino hobeto pasatu nahi dugu, baina bertako biztan-leei minik eman gabe eta kalterik egin gabe.

s Itsasadarrean zehar piraguaz goazela, eta itsasbeheraz baliatuz, sar al gaitezke me-androetan hegazti bila?

Itsasadarretan eratzen diren meandroetan hegaztiak aurki ditzakegu, bai lotan etabaita txitoak hazten ere. Izugarrizko ikuskizuna izan daiteke.Lotarako eta txitoak hazteko erabiltzen dituzte hegaztiek leku lasai horiek. Mean-droetan sartzen bagara hegaztiak mehatxatuak sentituko dira eta alde egingo dute.Leku horietan sartzea beraien etxea inbaditzearen parekoa da.

s Joan al gaitezke itsaskiak hartzera padurara?Paduretan itsaski ugari dago. Jende askok du itsaskiak hartzeko zaletasuna, zeren ezbaitio inolako kalterik egiten padurari.Horretarako baimenik ez badugu behinik behin, ez. Besterik gabe denok itsaskiakhartzen hasiz gero, animalia txiki horien kopurua izugarri jaitsiko litzateke eta he-gaztiak elikagairik gabe geratuko lirateke.

s Beha al ditzakegu hegaztiak prismatikoekin hareatzetatik?Hegaztiak behatzea jarduera liluragarria da. Pazientzia izan behar da, isilik egon edoahapeka hitz egin, kolore nabarmenetako arropak ez jantzi eta hegazti migratzaile-en pase garaiaren berri eduki.Ez da ohikoa hegaztiak paduran ikustea. Oso aspergarria da hegaztiren bat noiz pa-satuko zain egotea eta, gainera, hegaztiek ez dute gustuko eurei begira egotea.

s Kalterik eragiten al du paduran zaratarik egiteak (kantatzeak, oihu egiteak, moto-redun txalupetan nabigatzeak eta abar)?

Edozein zaratak min ematen dio paduretako faunari. Animaliak erraz izutzen diraeta ez dira leku zaratatsuetara itzultzen, arriskutsutzat baitituzte.Paduretako fauna ohituta dago zarata horietara.Animaliak eurak ere oso zalapar-tatsuak izaten dira batzuetan. Kaioak, adibidez, benetan iskanbilatsuak dira.

s Padurako landareren bat gustuko badugu, har al dezakegu sorta eder bat etxeraeramateko?

Landareak eta loreak apaingarri natural oso politak dira. Denbora gehiago iraun de-zaten lehortu nahi izanez gero buruz behera zintzilikatu behar dituzu toki ilunenbatean.Paduretako landareak oso bereziak dira. Batzuek paduretan baino ezin dira bizi eta,mapan ikusi ahal izan duzunez, ez dago horrelako leku askorik. Landare asko ba-bestutako espezie gisa katalogatuta daude. Gainera animalien babeslekuak eta eli-kagaiak dira.

EZ

BAI

EZ

BAI

EZ

BAI

EZ

BAI

EZ

BAI





285

s Paseatu al gaitezke hareatzan zehar oharrak hartuz, adituz, marraztuz eta ikustendugunari argazkiak ateraz? Iker al dezakegu paduran?

Hobe talde txikitan joanez gero eta ahapeka hitz eginez gero.Asko gozatu eta ikasdaiteke padurez.Ikerketa lana zientzilariei utzi behar zaie. Guk liburu eta marrazkietan ikus dezake-gu padura. Horrela askoz ere erosoagoa eta dibertigarriagoa da.

s Sar al gaitezke lezkadietan bertan ezkutatutako fauna ikusteko?Lezkadietan sartzeko botak jantzi behar dira, oso leku hezeak izaten baitira. He-gazti edo habiaren bat aurkituz gero argazkia atera diezaiokegu.Lezkadiak oso babesleku garrantzitsuak dira hainbat itsas hegaztirentzat, besteakbeste lezkaria, sasi txoria eta uroilanda handiarentzat. Inoiz ez dugu ez zapaldu ezsartu behar bertan, bestela bertako biztanle guztiak handik botako genituzke eta.

3 ZATIA

Paduren balio preziatuenetako bat bertan babesten diren hegazti ugariak dira. Horretaz asko daki gurelagunak, lertxuntxoak. Horregatik eskatu diogu konta diezagula zer behar duen bera bezalako hegazti ba-tek bizitzeko.

EZ

BAI

EZ

BAI

B


Kaixo lagunak. Pozten nau gugatik, itsas hegaztiengatikarduratzen zaretela ikusteak. Egia esan guretzat ondo

kontserbatutako padura bat benetako paradisua da. Hanaurkitzen dugu bizitzeko behar dugun guztia. Orain

azalduko dizuet zergatia:Guretzat dena leku ezkutuetan hasten da, leku lasai, heze

eta isiletan, populazio eta turismo guneetatik urrundauden tokietan. Hantxe jaio eta hazten dira txitoak.Hegazti guztiak ez gara berdin elikatzen. Batzuek

planktona jaten dute (animalia eta landaremikroskopikoak), beste batzuek zizareak, moluskuak etakrustazeoak. Beste batzuek, aldiz, arrainak jaten ditugu.Elikagai ona eta nahikoa egon dadin ezinbestekoa daeguzki argia eta ur garbia egotea. Ura zikintzen duten

substantziak oso arriskutsuak dira guretzat, janaririk gabeuzten baikaituzte.Arriskutsuak dira, halaber, plastikoak

adibidez, zeren bai guk eta baita arrainek ere gaijangarriekin nahasten baititugu.




286

B

Gutako asko bidaiariak gara. Denboraldi bat hemen eta bestea han ematen dugu, klimaren arabera. Bidaiahorietan kilometro asko egiten ditugu eta nekatuta eta goseak iristen gara. Baina batzuetan atseden har-tzeko asmoz leku batera iristen garenean aldatuta aurkitzen dugu. Kirol porturen bat edo golf zelairenbat eraiki dute, ez dago urik baratzeak ureztatzeko desbideratu dutelako edo dena zaborrez gainezkadago. Horrelakoetan bideari ekin behar izaten diogu berriro, izugarri nekatuta egonagatik ere. Bizitzekolasaitasuna, ur garbia, elikagaiak eta espazioa behar ditugu eta horien bila abiatu beharra dugu. Baina ba-tzuetan hain da zaila!

Aldera itzazu bi irudi horiek.s Zertan bereizten dira bi padura horiek? .....................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Lehenengoan giza aztarnarik antzemate al da? Zeintzuk? Eta bigarrengoan? ................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Bizi al liteke lehenengoan lertxuntxoa? Behar duen guztia aurkituko luke bertan? ...............................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Eta bigarrengoan bizi liteke gure laguna? Zein arazo izango lituzke? ...................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Gizakiak adimentsuak eta gauzak ondo egiteko gai gara. Baliabide naturalak zentzuz erabil ditzakegu. Edobestela esanda, baliabide naturalak gehiegikeriarik gabe erabil ditzakegu, agortarazi gabe eta ingurugiroabeste landare eta animalia espezieekin banatuz.Azken batean geuk ere badugu animalia eta landare ho-rien beharra eta elkarrekin bizi behar dugu. Bururatzen zaizue zer egin genezakeen padura zentzuz era-biltzeko?

Adibidez ur kontsumoan aurreztu ahal dugu. Horrela, ur gutxiago erabiliz, ahalik eta ur gutxien kutsatu-ko dugu. Bestalde, udalei eska diezaiekegu erabilitako ur guztia itsasora isuri baino lehen araz dezaten.

s Zer gehiago egin genezake Euskal Herriko padurak bigarren irudikoarena baino lehenengoaren antzagehiago izan dezaten? Pentsa ezazue denen artean eta idatz itzazue aukerak.............................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................





287

4 ZATIA

IRTEERARAKO BEHAKETA FITXA

KOKAPENA:

s Zein herritan gaude? ....................................................................................................................................................................................................

s Padura honetan zein ibai itsasoratzen da?..................................................................................................................................................

s Zein ordutan hasi duzue behaketa? ................................................................. Marea maila: ........................................................

s Zein ordutan amaitu duzue behaketa? .......................................................... Marea maila: .......................................................

NORAINO IRISTEN DA MAREA?

s Paduran bertan bi zona bereiz ditzakegu:• Mareartekoa: Itsasgorarekin ur azpian geratzen den lekua eta itsasbeherarekin, aldiz, kanpoan

edo agerian geratzen denari deritzo.• Supralitorala: marea igota ere kanpoan geratzen den zona da.

s Bereiz ditzakezue bi zona horiek? Begira itzazue arretaz alderdi hauek:• Lurraren mailan ezberdintasuna.• Lurraren kolorean ezberdintasuna.• Lurraren hezetasun ezberdina.• Landaretza ezberdina.• Datu hau lagungarria izango zaizue: Badago landare bat, itsas getozka, bi zona horien arteko

mugan kokatzen dena.

Landare hori aurkitu baduzue begira ezazue arretaz:

Ukitzean nolakoa da: leuna, latza...? ................................................................................................

Zer usain du?......................................................................................................................................................

Zuen ustez zergatik ditu hain hosto lodiak?.............................................................................

.......................................................................................................................................................................................

Har ezazue soka luze bat. Padurara joan baino lehen sokan metro banako zatiak egin behar dituzue ko-rapiloen bidez.

1m. 1m. 1m.

B





288

B

Zuetako bat itsasertzera hurbilduko da sokaren mutur batekin. Gainerakoak barnealdean geratuko zare-te sokaren beste muturrarekin. Jar ezazue soka itsasertzarekiko zut, bertako landareak hondatu gabe.Zati bakoitzean ikusten duzuen flora idatz edo marraz ezazue.

Paduran ikus ditzakezuen landare batzuk:


IHIAAltua da eta hostoak luzeak eta

zorrotzak dira.

GETOZKABaxua eta txikia da eta hos-

toak mamitsuak dira.

LEZKAAltua da eta hostoak mustuka gisa

amaitzen dira.

SPARTINATxikia, mehea eta

hauskorra da.

MILAZKA EDO TAMARINDOAZuhaixka bat da; hostoak oso meheak

dira eta ezkatak dituztela dirudi.




289

s Zuen marrazki eta oharretan ikus al dezakezue landaretza nola aldatzen den itsasertzetik urruntzengaren heinean? Landaretza itsasertzarekiko zerrenda paralelotan banatzen da. Badirudi landare bakoi-tzak bere etxebizitza duela bizitzeko. Zuen ustez zer dela-eta gertatzen da hori? ................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

FAUNA

Begiratu huts batean badirudi paduran ez dela animaliarik bizi, baina hori ez da egia. Denak ezkutatutadaude, besterik ez.Animalia horiek aztertuko ditugu, baina trabarik ez egiten eta minik ez ematen saia-tuko gara.

Badakizue zein izen duten zona honetako animalia txikienek? Zooplankton izena dute eta ezin ditugu ho-rrela, besterik gabe, ikusi; mikroskopioa behar dugu. Momentuz ur lagina hartuko dugu eta geroago, ikas-gelan, izaki txiki horiek ikusten ahaleginduko gara.

Har ezazue laginketa ontzi bat eta bete itsasertz lasai bateko azaleko urez. Udaberrian eginez gero askozhobe, garai horretan berpizten baita bizitza. Itxi ondo ontzia eta gorde.

Orain zooplanktonaz elikatzen den animaliaren bat bilatuko dugu. Hurbil zaitezte isilik eta kontuz itsa-sertz ondoko zonara.

s Entzuten al duzue hotsik? ........................................................................................................................................................................................

s Ikusten al dituzue hondoan sortzen diren zulotxoak? Badirudi norbait dabilela lokatz hondotik zur-gatzen. Zeinek edo zeintzuek egingo du edo dute hori?................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................................................................................................................

Kontu handiz eta isilik jardun behar duzue ikertu ahal izateko. Mugi-mendu eta hots horiek zeintzuek egiten dituzten argitzeko zantzuakbilatu behar dituzue. Hona hemen bila ditzakezuen zantzu batzuk:

B


Oinatzak Arrautzak

Arrastoak

Oskolak




290

B

Idatz edo marraz itzazue ikusitako zantzu guztiak.

Zantzu horietan oinarrituta idatz itzazue paduran dauden animalia batzuk.

____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________

Orain urrun zaitezte itsasertzetik eta bila ezazue paisaia ondo ikusteko lekuren bat. Hegaztiak behatukoditugu. Pazientzia izan behar duzue eta ahopean hitz egin. Prismatikoetatik begiratzeko, egin txandak. Go-goan izan batzuetan hegaztiak kamuflatu egiten direla padurako lur koloreko lumen bidez. Hegaztiren batikusitakoan begiratu arretaz eta, ondoren, saia zaitezte honako fitxa betetzen:


PADURA HEGAZTIEN BEHAKETARAKO FITXATamaina Kolorea/ak Hankak MokoaHandia Luzeak LuzeaErtaina Motzak MotzaTxikia Atzapardunak Zapala

Palmatuak ZuzenaKurbatuaGakoduna

Kokapena Jokabidea Kopurua MarrazkiaUretan Hegan BakarrikLokatzetan Jaten BikoteaIstil batean Atseden hartzen TaldeanZuhaitz batean Urpean igeri egitenHondarretanHEGAZTIAREN IZENA:




291

GIZAKIAK

Arestian animaliek utzitako zantzuak ikusi ditugu. Pertsonok ere uzten ditugu zantzuak. Orain bila itza-zue gizakiok paduran utzitako aztarnak: oinatzak, zaborrak, zaratak, eraikuntzak, txalupak eta abar. Giza-kiak paduran gaudela edo egon garela eta padura erabiltzen dugula adierazten duen edozer bilatu beharduzue.Adierazi gurutze batez ikusitako giza zantzuak.

Giza zantzuak:

pp Oinatzak. pp Zaratak (ahotsak, autoak, makinak). pp Baratzeak.

pp Moztutako basoak. pp Pinudiak. pp Errepideak edo zubiak.

pp Industriak edo etxeak. pp Portuak edo ontziralekuak. pp Zaborrak edo obra hondakinak.

s Hori horrela, zertarako erabiltzen ditugu gizakiok padurak? Erabilera horietakoren bat edo batzuk pa-durarako kaltegarriak direla uste duzue? Zeintzuk? .................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Marraz ezazue padura oraintxe bertan dakusazuen bezala gizakion zantzuak ahaztu gabe.Alboan marrazezazue padura bera, baina gizakiok bertan eragin baino lehen nolakoa izango zen imajinatuz.

MUNDU BAT UR TANTA BATEAN

Behin ikasgelara joandakoan paduran jasotako ur lagina aztertuko duzue. Horretarako har ezazue lagine-ko ur tanta bat eta beha ezazue mikroskopioaren bidez.

Ur tanta bakar batean mundu oso bat ageri zaigu begi aurrean: landareak, animaliak... baina mikroskopi-koak, jakina.

B





292

B

s Zenbat izaki bizidun konta ditzakezu ur tantan bakarrean?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Ur zurrutada batek 40 ur tanta ditu gutxi gorabehera. Beraz, zenbat “izaki bizidun” jango dituzu igeriegitean ura irensten baduzu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zer gertatuko litzateke gai toxikoren batek izaki txiki horiek hilko balitu?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Nola irits daitezke gai toxiko horiek padurara?

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................


Fitoplankto-na: landare

mikroskopikoak

Zooplankto-na: animalia

mikroskopikoak.




293

B

10. jarduera— KONTSERBA INDUSTRIARA IKUSTALDIA

Kaixo lertxuntxo. Zer moduz?

Ondo.Arrantzan ari naiz.Izugarri gustatzen zait arrainfreskoa eta gordina. Eta zuri?

Zer da kon-tserban?

Arraina prestatzekomodu bat da, denboraluzez iraun dezan. Eraaskotan egin daiteke:oliotan, eskabetxean...

Nahi izanez gero kontserba industria baterajoan gaitezke nola funtzionatzen duenikustera. Bermeora, Ondarroara edoMutrikura joango gara. Herri horietandaude kontserba industria gehienak.

Nik kazetari lana egingodut eta zuei denarenberri emango dizuet.

Ados?

Eta nola egi-ten dira kon-

tserbak?

Tira, bai. Baina niknahiago dut frijitua,

plantxan edokontserban.




294

B

Ikustaldi honetan zehar idatz itzazue lanean dihardutenei egingo zenizkieketen galderak.Ikustaldia hastera goaz.Arraina hemendik sartuko da. Oraintxe bertan arrainez betetako kamioi fri-gorifiko bat deskargatzen ari dira. Esan digutenez atunzuria da, hegaluze izenaz ere ezaguna.Arraina har-tzerakoan zenbait lege arau bete behar dira.Arau horietan hainbat alderdi zehazten dira, hala nola arrai-naren tamaina, arrantzarako erabilitako tresnak eta zein lekutan egin daitekeen arrantza.Orain ekoizpen sailera pasatu gara. Jende dezente ari da lanean, bai gizonezko zein emakumezkoak.Kamioitik atera ondoren, arraina metalezko leku batean jartzen dute eta mahuken bidez garbitzen dute.Ondoren, zerra mekanikoekin hegaluzeak zatitu egiten dituzte (xerra edo solomotan). Zati horiek ontzimetaliko handietan sartzen dituzte eta hor gatzarekin egosi egiten dituzte. Behin egosi ondoren giro ten-peraturan hoztu behar du.Arraina, jadanik zatituta eta egosita, uhal garraiatzaile garbi-garbi batetik beste gela batera pasatzen da.Gu ate batetik sartu gara orain gauden gela honetara. Hau jendetza lanean ari dena! Gehienak emaku-meak dira eta zuriz jantzita daude eskularru, txano eta guzti. Uhal garraiatzaile aurrean eserita arrainariazala kentzen diote heldu ahala. Ikustekoa da benetan esku horien abiadura.Orain ontziratze sailera goaz. Ikusten dugunez bi eratan egin daiteke: bata makinaz eta bestea eskuz.Makinek zati handienak ontziratzen dituzte eta langileek txikienak eskuz sartzen dituzte.Prozesuaren fasehonetan gehitzen dira beharrezko gozagarriak, olioa nagusiki.Poteak beti mekanikoki ixten dira. Poteak hermetikoki itxita daudenean berriro ere uhal garraiatzaile ba-tetik pasatzen dira. Makina batek pisatu egiten ditu eta, horren ondoren, poteek bidean aurrera egitendute. Noizean behin balantza horrek ez du onartzen poteren bat eta aparteko ontzi batean erortzen uz-ten du. Pote horiek pisu zuzena ez dutenak dira. Gainerako poteek bidean aurrera jarraitzen dute presioeltze batzuetaraino. Eltze horietan poteak esterilizatu egiten dira, hau da, desinfektatu egiten dira ger-menak deuseztatuz. Horretarako poteak 100º C baino gehiagoko tenperaturapean edukitzen dituzte. El-tzeetatik ateratakoan poteak garbigarriekin garbitu, lehortu eta pilatu egiten dituzte. Prozesu horretanguztian energia asko behar izaten da. Makina batzuek fuel olioa edo gasolioa kontsumitzen dute eta bes-te batzuk elektrikoak dira.Iritsi gara paketatze sailera. Hemen poteak kaxatan sartzen dira eta auto paladunetan biltegira ga-rraiatzen dira.


Oso interesgarria iruditu zait baina, badakizu, nikbeti dut galderaren bat. Ikustaldian zehar ikusi

dudanez ur asko erabiltzen da arraina garbitzeko,egosteko, poteak esterilizatzeko eta abar. Ikusi dut,halaber, makina eta ontzi askotatik kea ateratzen

dela... eta bestalde arrain hondakinak ditugu. Noradoaz ur hori guztia, kea eta hondakinak?

Ideiarik ere ez dut, lertxuntxo.Zer iruditzen zaizu kontserbaindustriako bulegoetara sartueta beraiei galdetzen badiegu?




295

Enpresako zuzendariak hartu gaitu eta hauxe erantzun dio neure galderari:

— Arrazoi duzu. Kontserba fabrikek, gainerako jarduera industrial guztiek bezala, hondakinak sortaraz-ten ditugu.

Alde batetik isuri likidoak ditugu. Ikustaldian zehar ikusiko zenutenez ur asko behar izaten dugu arrai-na garbitu eta egosteko eta poteak garbitu eta esterilizatzeko. Ur horrek, erabili ondoren, gatz ugari iza-ten du eta baita materia organikoa, olioa eta abar ere. Horregatik araztegi berezi bat dugu hemen.

Kea ere aipatu didazue. Gas igorpenak dira, zenbait makinak fuel olioa edo gasolioa erabiltzen dute etaerregai horiek erretzerakoan makinek gasa igortzen dute. Dena den industriak behartuta gaude kutsa-dura hori gutxiagotzeko filtroak erabiltzera.

Eta azkenik arrain hondakinekin zer egiten dugun galdetu didazue, hondakin solidoekin alegia. Bada, biaukera daude. Bata industriei saltzea da. Izan ere zenbait industriak arrain irina eta ongarriak egiteko era-biltzen dituzte. Beste aukera hondakindegi kontrolatuetara eramatea da. Nahiz eta horrela material horiberriro erabiltzeko aukera galdu.

Argitu al dizkizut zure zalantzak?

Interesgarria litzateke benetako kontserba industria ba-tera joatea. Galde iezaiezue irakasleei ea horretarakoaukerarik badagoen. Kontserba industria batzuek, maia-tza aldera, euren ateak zabaltzen dituzte jendeak ikuseta ezagutu ditzan. Joateko gogoa baduzue, egin zuen za-lantzen zerrenda (hasieran esan bezala) eta saiatu hanbertan argitzen.

B


Tira, baiezkoan nago, oraingozbehinik behin. Zuek ba al

duzue galderaren bat?

Eta zuek lasai, badakit eta hortxe zaudetena!

Primeran!




296

B

Hona hemen kontserba fabrika baten marrazkia. Fabrikan erabiltzen dituzten lehengai guztien marrazkiakere badituzue eta baita ekoizpenean zehar sortarazten diren hondakinenak ere. Eta nola ez, azken pro-duktuaren marrazkia: kontserbena.

Fabrikan sartzen direnetik kontserba poteak ateratzen diren arte arrainak eta gainerako lehengaiek egi-ten duten ibilbidea adierazi behar duzue. Horretarako moztu itzazue marrazkiak, itsatsi orri handi bate-an eta gezien bidez adieraz ezazue ibilbidea.Taldeka egin dezakezue.


Meatzeak Arraina Isurki likidoak

Kontserba-industria Produktu manufakturatuak Fuel-olioa, gas-olioa




297

B


Iragazkiak Poteak Olioa

Irin, ongarri-industria Gas igorpenak Ur garbia

Petrolioa Araztegia Gatza

Zabortegia Elektrizitatea Hondakin solidoak




298

B

SAIAKUNTZAKO OHARRAK ETA KONKLUSIOAK

p 1. Olio orbanek nolako eragina duten itsasoan:

1.1. Olioak hartutako azaleraren diametroa: .........................................................................................................................

Zer forma hartu du olio orbanak? ......................................................................................................................................

Oharrak: .....................................................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................

1.2. Olioak hartutako azaleraren diametroa: ..........................................................................................................................

Zer forma du olio orbanak? .....................................................................................................................................................

Oharrak: .....................................................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................

p 2. Olioek nola eragiten duten izaki bizidunen gain.

2.1. Taula

Konklusioak: ............................................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................

Iragazgaitza al da arrautzaren oskola? ...............................................................................................................................

Zein eragin izan dezakete olioak eta petrolioak uretatik hurbil habia egiten duten hegaz-tien arrautzen gain? ..........................................................................................................................................................................

Eta arrainen arrautzen gain? .....................................................................................................................................................

2.2. Oharrentzako taula:

11. jarduera— KONTUZ, PETROLIO ORBANA!

30’-z oliotan edukitakoarrautza egosia Arrautza egosi arrunta

Kolorea

Usaina

Nola dago luma? Marraztu

Berez den bezala

Uretan sartu ondoren

Oliotan sartu ondoren

Garbigarriaz garbitu ondoren




299

Ondorengoak kontuan izanda:

• Lumez egindako arropek (lumazko jakak,edredoiak eta abar) bero handia ematendute.

• Lumak ez dira soilik hegan egiteko, hegaz-tiak bero eta lehor egoteko ere balio dute.Nola? Lumen barbula eta bizarren arteansortzen diren aire poltsei esker.

• Petrolioak eta olioak lumetako airea kan-poratzen dute. Horren ondorioz, hegaztiakhotzaren eta hezetasunaren aurrean babe-sik gabe geratzen dira.

• Olioz edo petrolioz zikindutako lumek pisu asko hartzen dute eta elkarren artean itsatsita geratzendira.

Zer gertatuko zaio hegazti bati olioz edo petrolioz blai badago? Horri buruz hitz egin etaidatzi konklusioak.............................................................................................................................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................

2.3. Zein katiluk ditu konfeti gehien hondoan?

Gauza bera gertatuko al zaio atmosferako oxigenoari? Hau da, oxigenoak pasatu ahal izan-go al du atmosferatik itsasoko uretara urak olioa badu? ....................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................

Eta argiak ur garbia bezain erraz zeharkatuko al ditu olio orbanak? ........................................................

............................................................................................................................................................................................................................

Hori horrela, pentsa liteke olio orbanek algen eta beste izaki bizidun batzuen hazteko au-kerak aldarazten dituztela.Ados al zaude? ......................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................

p 3. Itsasoko olio edo petrolio orbanak garbi al daitezke?

3.1. Non dago orain olio orbana?.....................................................................................................................................................

3.2. Nola dago orain olioa? ....................................................................................................................................................................

3.3. Zer gertatu da olioarekin eta zerrautsarekin?.............................................................................................................

3.4. Zer gertatu da olioarekin eta aguaplastarekin?...........................................................................................................

3.5. Konklusioak: Garbi daitezke olio orbanak? Erraza ala zaila da?............................................................................................................................................................................................................................

B

11. jarduera— KONTUZ, PETROLIO ORBANA!




300

B

Itsasoa bezain misteriotsuak eta xarmangarriak dira eta aske ikustea benetan zirraragarria da. Itsas ugaz-tunak dira. Espezie ugari badaude ere, ondoren azaltzen diren bost hauek dira gure kostaldean ohikoe-nak.

Sentitzen dugu, baina marrazkiak testuekin lotzerakoan akats bat egin dugu. Zuzenduko al zenukete?

12. jarduera— ITSAS UGAZTUNAK

ZERE ARRUNTA23 m-ko luzera izan dezake. Oso ezaugarri bi-txia du: behe barailaren eskuin aldea grisa dueta ezkerraldea, aldiz, zuria. Behe barailatik sa-beleraino zimurrak ditu. Karramarro eta arraintxikiak jaten ditu.

IZURDE ARRUNTA2 m baino zertxobait gehiago neurtu ohidu. Oso gorputz estilizatua eta itsasingurunera oso ondo moldatua du. Horriesker 50 km/h-ko abiadura edo gehiagolortzen du.Taldean bizi eta ehizatzen dute.Oso kolore deigarriak ditu: gris iluna, horiaeta zuria. Baina ur azpian kolore horiek ezdira hain deigarriak.Aitzitik, kolore horieiesker uretan oharkabean pasatzen diraeuren harrapakinen ondotik.Izurdeek janaria aurkitzeko modu askodute:• Salto egiten dute ingurua ikuskatu eta

itsas hegaztiak bilatu ahal izateko. Izanere, itsas hegaztiak dauden lekuetanarrainak egon ohi dira.

• Hotsak egiten dituzte arrain sardakerakartzeko eta beste izurdeei dei egitendiete.

• Arrantzontziak jarraitzen dituzte horiekbotatzen dituzten arrainen zain.

• Sareetan sartzen dira arrainakharrapatzeko, baina batzuetan beraiekgeratzen dira bertan harrapatuta.




301

B

12. jarduera— ITSAS UGAZTUNAK

FOKA GRISAKumeak, jaiotzean, zuriak eta azal leunekoak dira. Hi-labetera azala aldatzen dute eta gris orbandun kolo-rekoak izatera pasatzen dira. Kolore horrekin errazkamuflatzen dira haitzetan.Taldetan bizi dira, kolonia-tan. Gure kostaldetik gertuena Bretainian (Frantzian)dagoela dirudi.Arrainak eta krustazeoak jaten dituz-te. Oso animalia argiak eta biziak dira. Berehala ohi-tzen dira gizakiekin harremana izatera, beti ere giza-kia gainean ez duten bitartean.

IZURDE PILOTUA6,5 m inguruko luzera du. “Pertz”itxurako burua du, lodia eta konkor-tua. 600 m-ko sakoneraraino jaitsidaiteke elikagaien bila; normalean txi-biak eta arrainak izaten dira.Taldetanbizi da eta batzuetan ehundaka elkar-tzen dira. Gidari bati jarraitzen diotezintzo eta gidariak hondartzan hon-doa joz gero, jarraitzaile askori eregauza bera gertatuko zaio.

KATXALOTEAOso handiak dira, 18 m inguruko luze-rakoak. Hori dela-eta sarritan baleekinnahastu ohi dira. Ur azpian denboragehien irauten duen itsas ugaztuna da:ordubete baino gehiago. Eta sakonerahandienera jaisten dena ere bada: 2.000m-raino.Arrainak eta txibiak jaten ditu.Txibiakez dira harrapakin errazak eta batzue-tan katxaloteen buruari erroekin eutsizdefendatzen dira. Katxaloteek horrenaztarnak edo orbainak izaten dituzte.Katxalote kopuru itzela arrantzatu izanda olioa, marfila (hortzetakoa) eta bes-telako substantziak lortzeko. 1982tikdebekatuta dago animalia honengandikateratako produktuak saltzea.




302

B

13. jarduera— HONDARTZAREN GAINEKO ERAGINA

AB

CD




303

PLANOAREN AZALPENA:

Egoera naturalean dauden hondartzetan lau zati bereizi ohi dira:

A.— Hondartzapea: Beti urez estalita geratzen den zona da.B.— Hondartza (edo marearteko zona): Itsasbehera eta itsasgora mailen arteko zona da.C.— Hondartza aurrea: Hondarra beti lehorra egoten den zatia da.

D.— Hondartzaz haraindiko zona edo duna zona: kostaldeko dunak haizearen eraginez eratzendira. Izan ere, gure kostaldean IMko haizea da nagusi. Eta haize horrek hondartzatik hon-darra hartu eta hondartzaz haraindiko zonan uzten du.

Zona horien guztien atzealdean, dunen atzealdean beraz, ur gezako istil txikiak eratzen dira euri urarenmetaketaren ondorioz.

Dunetan bizi diren espezieak gogorrak dira. Moldatuta daude uraren urritasuna jasateko eta eguzkipeaneta haizearen eraginpean egoteko. Hainbat espezie daude, baina adibide bana ematearren honakoak aipaditzakegu: landareen artean azeribuztana, zuhaixken artean milazka, intsektuei dagokienez liztorra, na-rrastien artean musker berdea eta hegaztiei dagokienez txirritxoa eta hegatxabala.

Dunak etengabe ari dira aldatzen, etengabeko eboluzio prozesua jazotzen da dunetan. Landare gogorre-nak hiltzen direnean lurra ongarritzen dute. Horri esker, bizitzeko baldintza bereziagoak behar dituztenespezieak (zumea adibidez) atera daitezke. Horiek hazten direnean itzala egiten dute eta itzalpe horietanhazi ahal izango dira beroa hain ondo jasaten ez duten beste espezie batzuk. Horrela, urtez urte duneta-ko lurra aberastu egiten da eta gero eta bizitza gehiago hartzen du bere baitan.

ALDAKETAK HASI DIRA

Jar ezazue planoaren gainean landare-paperezko orri bat eta marraz itzazue bertan pixkanaka-pixkanakajazoko diren aldaketak.

• B herriak A herrirainoko errepidea egiteko eskatu dio udalari, han baitago tren geltokia.Udalak onartu egin du eskaera. Errepidea 11B laukitik abiatzen da (plazatik) eta 9F laukirairisten da. Lauki horretan ibaia zeharkatzen du. Ondoren, mendia inguratzen du eta, azkenik,5F laukian lehenagotik zegoen errepidearekin bat egiten du.

• Kostaldean erietxe bat eraikitzea erabaki da. Itsasoko ura eta airea oso mesedegarriak omendira zenbait gaixotasun sendatzeko. Erietxeak bost pabilioi ditu. Handiena 5B laukiko eskui-neko aldean dago. Gainerako lau pabilioiak 6B laukian daude. Pabilioi guztiak lorategi handibatez inguratuta daude. Eraikitzeko 1. urmaelaren zati bat lehortarazi egin da.

• Erietxeak, eraikita dagoenean, IMko haizea oztopatu egiten du. Dakizuenez haize horri es-ker eratzen dira dunak. Beraz, dunak pixkanaka desagertu egingo dira ondorengo laukieta-tik: 7A, 8A, 7B, 8B eta 8C-tik. Leku hori guztia txaletak eta garagardotegi bat eraikitzeko era-biliko da.

B





304

B

• Erietxera joan ahal izateko beste errepide bat egin da. Errepide hori 5F laukian hasten da,lehenagoko errepideekin bat eginez, eta zuzen jarraitzen du erietxeraino, bidean honako lau-kiak zeharkatuz: 5E, 5D, 5C eta 5B.

Errepide hori itsas mailaren gainetik dago, 5m-ra. Hondartzako hondarretik hasi eta errepideko lurrerai-no horma oker bat eraiki da, irudi honetan ikus dezakezuena bezalakoa.

Marea igotzen denean ura horma horretaraino iristen da. Olatuek etengabe talka egiten dute hormarenaurka eta higatu egiten dute. Ondorioz, urtero-urtero horma sendotu egin behar izaten da.

Errepide horrek ere oztopatu egiten du haizea eta, hori dela-eta, 7C eta 7D laukietako dunak ere desa-gertu egin dira.

• Bi enpresaburuk beraien hotel-jatetxea hondartzaren ertz-ertzean eraikitzea erabaki dute.Aukeratutako lekua 5G eta 6G laukien artean dago, 2. urmaela dagoen lekuan hain zuzenere. Eraiki ahal izateko, lekua lehortu egin dute eta ibaiak zekarren ura lur azpitik bideratudute.

• Hondartzako turismoaren “boom”a hasi da dagoeneko. Sendagileek hondartzara joatea go-mendatzen dute osasunerako oso ona omen delako eta beltzaran egotea modan jarri da.Gainera oso erosoa da hondartzaraino autoz joatea. Beraz, orain behar dena aparkalekueder bat da. 5D eta 6D laukien artean eraiki dute.

• Hondartzan beharrezkoa da, halaber, sorospen leku bat, komunak eta dutxak egotea. Horiguztia 1. urmaelaren gainean jarri da, horretarako urmaela lehortaraziz eta ibaiko ura lur az-pitik bideratuz.





305

• Dunek desagertzen jarraitzen dute, hondartzatik bereizi egin baitituzte. Baina oraindik ba-dago hondarrezko gune bat. Bertan pinuak landatu dituzte eta jolas leku bat jarri dute ma-hai, parrila, zabu eta guzti. Horrek guztiak 6C, 6D, 6G eta 7C laukiak hartu ditu.

Orain aldera itzazue hasierako planoan ageri zen egoera eta amaieran landare-paperean irudikatutakoa.

s Zenbateko hondartza geratzen da orain marea igotzen denean? .........................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Zenbat espazio natural galdu da? ...................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Eraikuntza guztiak beharrezkoak zirela uste al duzue? ................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Eraikinentzako aukeratutako lekuak egokiak izan al dira? ...........................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

s Beste era batera eraikitzea hobe izango al zen? ..................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Egin ezazue beste plano bat eta adierazi bertan zeuek nola eraikiko zenituzketen elementu horiek, kos-taldearen erabilerarekin batera bere kontserbazioa eta zainketa ere bermatzeko.

B





306

B

Orain euskal kostaldea lehen baino askoz hobeto ezagutzen duzue. Hainbat gauza ikasi duzue bertakoherriei, klimari, faunari, padurei eta abarrei buruz. Baina ezagutu dituzue, halaber, erasaten dioten arazo-ak: uren kutsadura, habitat naturalen suntsipena, itsas faunarentzako arriskuak eta abar. Itsasertz inguru-giroa degradatzeak geuri ere kalteak eragiten dizkigu arrazoi askogatik: arrantza gutxiagotzen da, leku gu-txiago ditugu itsaso garbiaz edo paisaia politez gozatzeko, aukera gutxiago ditugu itsas flora eta faunabehatu eta aztertzeko...

Baina itsasertz ingurunea kontserbatzeko hainbat gauza egin daitezke eta geuk ere lagun dezakegu. Geu-re esku dago aukera. Hona hemen kostaldearen aldeko hainbat jardueraren zerrenda. Edozein egitekokonpromisoa har dezakezue. Irakur itzazue eta eztabaidatu denen artean zertan lagundu nahi duzuen etanola.

ITSASERTZ INGURUNEAREN ALDEKO EKINTZAK

pp Ibaietara edo itsasora isuri baino lehen urak araztea.

pp Beharrezkoa ez den ur kontsumoa murriztea. Horrela ibai eta hezeguneak lehortzea saihes-tuko dugu eta ibaien, hezeguneen eta itsasoaren kutsadura txikiagotuko dugu.

pp Beharrezko energia elektrikoa baino ez kontsumitzea, zeren energi mota hori lortzeko ereura behar baita.

pp Zenbait produktu egiteko (papera adibidez) ur kopuru itzela erabili behar da. Papera parra-parra gastatzen ez badugu ibaiak eta itsasoak kontserbatzen lagunduko dugu.

pp Turismo jendetsua murriztea: apartamentuak, hotelak, errepideak, aparkalekuak eta abarkostaldetik gertuegi ez eraikitzea.

pp Paduretatik hurbil giza jarduerak murriztea.

pp Kostaldeari eragiten dioten erregaien erabilera murriztea. Beraz, txalupa motoredunak, ure-tako motoak eta abarren erabilera murriztea.

pp Ibaietara edo itsasora zaborrak eta hondakinak botatzen direnean salatzea.

pp Ibai eta kostaldeen garbiketa kanpainetan parte-hartzea.

pp Babestutako itsas espezieen arrantza salatzea.

pp Arrantzarako arauak ezagutzea eta betetzea.

pp Kontsumitzen ditugun itsas produktuak ezagutzea (arrainak, itsaskiak, moluskuak...) etanondik ekarri dituzten eta nola arrantzatu dituzten ikertzea.

Horietatik guztietatik aukera itzazue bizpahiru eta pentsatu nola konprometituko zareten horietan. Ida-tzi zein ekintza zehatz burutzeko konpromisoa hartu duzuen.Adibidez, demagun zera erabaki duzuela:

pp Arrantzarako arauak ezagutzea eta betetzea.

15. jarduera— BUSTI GAITEZEN!




307

Ekintza zehatzetan honakoa idatziko duzue esate baterako:

Ez gara arrantza egitera joango arrantzatutakoa jango ez badugu.Arrain gazteegiak harrapatzen badituguitsasora itzuliko ditugu. Ikasgelan arrantza teknikei buruzko lana egingo dugu zeintzuk diren egokiak etazeintzuk kaltegarriak jakiteko. Lagunekin edo familiakoekin arrantza egitera joaten bagara arrantzarakoarauak betetzea eta babestuta zein espezie dauden jakitea oso garrantzitsua dela esango diegu.Arrande-gian arraina nondik datorren eta tamaina legezkoa den galdetuko dugu.

Orain idatz itzazue zeuen konpromisoak.

ITSASERTZAREN KONTSERBAZIOAN KONPROMETITZEA ERABAKI DUGU HONA-KOETAN LAGUNDUZ:

(egin behar duzuena deskribatu) ..............................................................................................................................................................................

...............................................................................................................................................................................................................................................................

Honako pausoak emango ditugu:

1 ..........................................................................................................................................................................................................

2 ..........................................................................................................................................................................................................

3 ..........................................................................................................................................................................................................

4 ..........................................................................................................................................................................................................

Material hauek behar ditugu:1 ..........................................................................................................................................................................................................

2 ..........................................................................................................................................................................................................

3 ..........................................................................................................................................................................................................

4 ..........................................................................................................................................................................................................

5 ..........................................................................................................................................................................................................

Egingo ditugun ekintza zehatzak hauek dira:1 ..........................................................................................................................................................................................................

2 ..........................................................................................................................................................................................................

3 ..........................................................................................................................................................................................................

4 ..........................................................................................................................................................................................................

5 ..........................................................................................................................................................................................................

6 ..........................................................................................................................................................................................................

7 ..........................................................................................................................................................................................................

Itsasertz ingurunea kontserbatzeko beharrezkoa da den-denek parte-hartzea. Zergatik ez diozue zeuenherriko udalari eskutitz bat idazten zer egiteko konpromisoa hartu duzuen esanaz eta, bide batez, herri-tar gehiagoren eta udalaren beraren parte-hartzea eskatuz?

B

15. jarduera— BUSTI GAITEZEN!


JARDUERA OSAGARRIAK

6528 Azterkosta • Aktib. Kompl. 28/1/04 13:46 Página 309

Zein ziklotarako gomendatzen den:

Batez ere hirugarren ziklorako, nahiz eta albiste labu-rragoak eta sinpleagoak ere badauden, esate baterako“Oso dortoka xelebrea”. Albiste hori bigarren ziklo-ko ikasleekin ere erabil daiteke.

Helburuak:

• Prentsaren irakurketa kritikoa eta ulerko-rra egitea.

• Itsas faunarekin zerikusia duten zenbait gaiplanteatzea.

• Itsas animalia bat kostaldean hondoa jotaaurkitzen badugu zer egin behar dugun jaki-tea. Animalia horietaz zein zentro eta era-kunde arduratzen diren jakitea.

Iraupena:

• Albiste kopuruaren eta azterketaren sakon-tasunaren araberakoa izango da.


Itsas faunarekin lotutako hiru prentsa artikulu, titulubatzuk eta berri labur batzuk aukeratu dira, baina ezdira animalia ohikoenekin erlazionatutakoak, gurekostaldera oso gutxitan hurbiltzen direnekin baizik.

Jardueraren helburua, berriz, honako hau da: testuakirakurri eta gelan iruzkina egitea, eta testu horietatikabiatuta ikasgelan eztabaidatzea. Lau artikulu nagu-sientzat eztabaidagai batzuk eta ikasleei egiteko gal-dera batzuk proposatzen dira:

p ADITUEN USTEZ FOKEN KOLONIA BATEGON LITEKE GIPUZKOAN.

s Zuen ustez, beharrezkoa al da herrialdeenarteko lankidetza itsas fauna berreskura-tzeko?

s Animalia horiek berreskuratzeko dirua be-har da. Nork ordaindu behar du?

s Euskal Herrian badira animalia basatiak in-darberritzeko zentroak, esate baterako,Arrano Etxea Igeldon eta Gorlizekoa. Ezagu-tzen al dituzue? Ba al dakizue zer lan egitenduten zentro horiek?

s Jasotako animalia horiek indarberritzen di-renean, zer egin beharko litzateke beraie-kin? Nora eraman beharko lirateke?

p OSO DORTOKA XELEBREA.

s Imajina ezazue zeuek aurkitu zenutela dor-toka. Zer egingo zenuketen? Zuen ustez,zer egin behar da horrelakoetan? Nori dei-tu behar zaio?

OHARRAK: Zer egin behar da itsas anima-liaren bat zaurituta aurkituz gero?

s Batzuetan zuzenean itsasora buelta daiteke,baina horretarako beharrezkoa da laguntzaeskatzea udaltzaingoari, Ertzaintzari, itsa-soko Gurutze Gorriari edo horrelakorenbati. Izan ere, esperientzia ezagatik nahigabe kalteren bat eragin diezaiokegu anima-liari.

s Beste aukera bat fauna basatia sendatzekozentro batera deitzea da, animaliaren karguegin daitezen:Gorliz: 94 677 11 04 / Igeldo: 943 210584

s Animalia hilda badago, udaletxera deitu be-harko da jaso dezaten. Udalekoek animaliajaso baino lehen, argazkiren bat egin edo da-tuak hartu behar dira –animalia ukitu gabe–eta telefono honekin harremanetan jarri:AZTI: 943 316731. Izan ere,AZTIn itsas fau-nari buruzko ikerketak egiten dituzte.

p BALEEN BIDEAN.

s Zergatik izan daiteke seinale ona kostatikhurbil baleak ikustea?

s Zein da hitz hauen esanahia?

• Zetazeoa• Luzamendua (erabaki batena-edo)

J A R D U E R A O S A G A R R I A K

311

1P R E N T S A KO B E R R I E N I R U Z K I N A



• Katamarana• Sasian edo kazean arrantza egin• Gaviota plataforma

s Euskal kostaldeko herri batzuetako arma-rrietan baleak azaltzen dira. Zenbatetan?

s Zenbat animalia desberdin aipatzen diraartikuluan? Ba al dakizue animalia horieiburuzko zerbait? Ba al zenekiten animaliahoriek bazeudela? Ba al zenekiten gurekostaldetik hain hurbil ikus zitezkeenik?

p SANTANDERREN HILDA AURKITUTAKOBALEAK 50 KILO PLASTIKO ZITUEN SABE-LEAN

s Azpimarratu ulertzen ez dituzuen hitzaketa aurkitu esanahia hiztegian:

s Plastikoari buruzko ikerketa egin:

• Zerez egina dago?

• Nola egiten da?• Noiz asmatu zen?• Plastikoa baino lehen, zein material era-

biltzen ziren?• Plastikoa ez da biodegradagarria. Zer

esan nahi du horrek?• Egunero erabiltzen dituzun objektueta-

tik zein daude plastikoz eginak? Zeregiten duzue objektu horiekin balio ezdutenean?

• Dirudienez, arrainek ere plastikoa etabeste zabor mota batzuk jaten dituzte.Zer-nolako arriskua dakar horrek gure-tzat?

Materiala:

Prentsa artikuluak (jarduera honetarako aukeratuak).Hiztegia.Eskulanetarako materiala.

Titulu eta berri laburrak, iruzkinak egiteko:

1988 ETA 1998 ARTEAN EL DIARIO VASCO, EL PAÍS ETA EGIN-ETIK JASOTAKOAK.

p 400 KG-KO ITSAS DORTOKA BAT KATEATUTA GERATU ZEN GETARIAKO LEGATZETARAKO ON-TZI BATEN SAREETAN.

p 3,5 METROKO ETA 300 KG-KO MARRAZO ERRALDOI BAT DONOSTIAKO OZETZIYO ARRANTZAONTZIAREN SAREETAN.Animalia sareetan kateatuta geratu zen eta arrantza ontzira igo zuten, hiltzorian, makina hidrauliko baten bitar-tez.

p ITSASANIMALIEN HERIOTZAREN ZERGATI NAGUSIA ITSASOAREN KUTSADURA ETA PLASTIKOAK.Biologoen ustez, gero eta itsas animalia gehiago hiltzea –esate baterako, dortokak eta zetazeoak– oso erlazio-natuta dago udazken bukaeran ura hoztearekin eta itsasoaren kutsadurarekin. Itsas animalien %70 plastikoakirenstearen ondorioz hiltzen dira, plastikoak alga edo arrainekin nahasten baitituzte.

p 5 METRO LUZEKO IZURDE BATEK HONDARTZA BATEAN HONDOA JO ONDOREN ITSASORABUELTATU ZUTEN.Seguru aski, nahasi eta taldearen arrastoa galduko zuen. Jendea hurbildutakoan animaliak ez zuen kontra egineta Animaliak Indarberritzeko Zentroko langileek inolako arazorik gabe eraman ahal izan zuten itsasorantz bitxaluparen laguntzaz.

p ONDARROAKO PORTUAN FOKA KUME BAT AGERTU DA GAIXOTUTA.Herritar batzuk foka kumea uretara bueltatzen saiatu ziren, baina ez zuten lortu.Azkenik, Leioako Unibertsita-teko biologoek erreskatatu zuten eta orain Unibertsitate horretan bertan ari dira foka kumea indarberritzen.

312

1 P R E N T S A KO B E R R I E N I R U Z K I N A



313


JAVIER PEÑALBADuela egun batzuk aste batzuk bizitza beste-rik ez zuten bi foka gris aurkitu zituzten Ge-tarian eta Igeldoko Arrano Etxeara eraman zi-tuzten. Etxe hori animaliak indarberritzekozentroa da eta Josean Albisu doktoreak zu-zentzen du. Bi animalien indarberritze proze-sua Holandako Pieterburen-go zentrotik es-preski etorritako tekniko batekgainbegiratuko du. Hain zuzen ere, zentrohori da espezie hau indarberritzen aritzen denEuropako zentro bakarra eta aditu horren us-tez foka grisen kolonia txikiren bat dago Gi-puzkoako kostaldean edo gertu.

Igeldoko Arrano Etxea Gipuzkoako ForuAldundiaren menpe dago eta Getarian jasota-ko bi foka gris txikiak (Neska eta Mutil izene-koak) dira zentrora iritsitako azken animaliak.“Neska hilaren 10ean ekarri ziguten. Egun ba-tzuk zeramatzan han inguruan eta arrantzale-ek itsas barrura eraman zuten arren, berriz erekostaldera itzuli zen”, azaldu digu Josean Al-bisu doktoreak, zentroko arduradunak.

Lehen ere noizbait “tratatu” izan ditu fo-kak animaliez “maitemindutako” pediatra ho-nek. Adibidez, 1994ko martxoan, espezie be-reko hiru foka heldu ziren bere eskuetara.Hala ere, oraingo honetan indarberritze pro-zesua Trynet Diephuis-ek kontrolatzen du.Teknikari horrek Holandako Pieterburengozentroan egiten du lan, ugaztun hauen indar-berritzeaz arduratzen den Europako zentrobakarrean. Albisu doktoreak azaldu digunez,Diephuis aditu holandarra bere koinatuarenekimen bati esker etorri da. “Internet bidezeman zuen fokaren aurkikuntzaren berri etaberehala erantzun zioten Holandatik, anima-liaren kargu egitera aditu bat zetorrela esanez.Guk foka berarekin eramango zuela uste ge-nuen, baina ez zuen horrelakorik egin. Adituhonek animaliak indarberritzeko beraien pro-zedurak ezagutarazi nahi zizkigun”.

Albisuren esanetan, Bizkaiko itsasokokostaldean gero eta foka gehiago azaltzen zi-renez, Pieterburengo zentroak teknikoak honaekartzea erabaki zuen, pinnipedo horiek in-darberritzeko prozesua erakusteko.

Gipuzkoako kolonia

Jasotako lehenengo fokak lau aste besterik ezzituen eta oraindik jaiotzerakoan izaten dituz-ten ile zuri batzuk bazituen. Bigarrena, Mutil,lehengo larunbat gauean erreskatatu zuten etabost edo sei hilabete dituela uste dute. Fokahoriek hain gazteak izateak zera pentsarazten

dio Trynet Diephuisi: “Foken kolonia txikibat dago Gipuzkoan edo hemendik oso hurbil.Espezie hau ez da independizatzen berrogeikilo inguru dituzten arte. Neska hamalau kilo-rekin heldu zen eta Mutil, berriz, hamazazpi-rekin. Hala ere, kontuan izan behar duguazken egunotan, kostaldean ibiltzearen on-dorioz, pisua galdu dutela”.

Animaliak indarberritzeko zentroa

Ildo horretatik, Albisu doktorearekin elkarla-nean ari den Isabel Guzman biologo donostia-

rrak gogorazi digunez, Gipuzkoatik hurbilendagoen foka grisen kolonia Ouessant-go ba-dian dago, Bretainian. Josean Albisuk ez dubaztertzen ume egiteko zeuden foka eme ba-tzuk inguru honetan erditu behar izatea, oraindela aste batzuetako ekaitzak harrapatu ondo-ren.

Bizkaiko itsasoan gero eta foka gehiagoazaltzen direnez, Pieterburengo zentroko tek-nikoek Arrano Etxeako instalazioetan anima-liak indarberritzeko unitate bat jartzea plante-atu dute. Albisuren ustez oso ekimen“interesgarria” da, baina arazoak ere sor litez-keela iruditzen zaio. “Foken indarberritzeaoso garestia da. Animalia hauen gain-gaineanegon beharra dago, arreta handia eskatzendute. Gainera, sei kilo arrain jaten dituzteegunero, eta noski, Galizian foka bat erreska-tatzen badute, nork ordainduko ditu animaliahorren mantenu gastuak? Beharrezkoa izangolitzateke Bizkaiko itsasoko komunitateetakoerakundeak ados jartzea”. Albisuren ustez in-darberritze unitate hori sortzea mesedegarriaizango litzateke Donostiarentzat, “are gehia-go hilabete batzuk barru Aquarium berriaizango dugula kontuan hartuta”.

Bi fokak Arrano Etxean egongo dira mar-txora arte eta gero itsasora bueltatuko dira.”Gaixorik eta zaurituta heldu ziren hona, bai-na oso ondo indarberritzen ari dira. Lehenbiziserum-a eman genien, gero arrain ahia eta ge-roago sardinzarrak. Gaur goizean txitxarroakekarri dizkiet, baina aurpegi txarra jarri dute.Oraindik ez dugu angulekin proba egin...” diodoktoreak, txantxetan.

ADITUEN USTEZ FOKEN KOLONIA BATEGON LITEKE GIPUZKOAN

Getarian Bi foka erreskatatu dituzte eta Igeldon ari dira indarberritzen.

EL CORREO. EL DIARIO VASCO. 1998KO URTARRILAK 20.



314


JULIÁN MENDEZHamar minutu falta dira arratsaldeko lau-retarako eta itsasoa bare dago. Hamabibat begik Kantauriko ur urdina miatzendute baleen bizkarra noiz ikusiko. Bat-batean, zeruertzean, bi bizkar gris altxa-tzen dira.

Haizeak eta denborak animalien arras-toa lausotu dute, baina zain egoteak me-rezi izan du: zetazeo bikote batek putzegin du han urrunean. Oihuak entzutendira itsasontzian. Patroiak baleak daudentokirantz jarri du ontzia.

Kasualitatea eta aldeko elementu as-koren ondorioz, aspaldiko partez zerearruntak (20 metro baino gehiagokoak,planetako animaliarik handienak bale ur-dinen atzetik), zere txikiak eta orkakKantauriko kostaldetik 60 kilometro bai-no gutxiagora hurbildu dira eta horrekharridura sortu du arrantzaleen artean.“Ez da inoiz ikusi balearik hain hurbil”,dio Agustin Belausteguik, Elantxobeko“Euskalduna” arrantza ontziko arrantzalelekeitiarrak. “Baleak ikustea seinale onada. Aurten inoiz baino hegaluze gehiagoarrantzatu da”, azpimarratu digu. Belaus-teguik dio lanean ari zirela behin bainogehiagotan zereak lotan ikusi izan dituz-tela, atseden hartzen, ur bareetan etzan-da, sabela izkiraz, antxoaz eta txibizbeteta. “Ikuskizun aparta da” dio arran-tzaleak.

Aste honetan bertan, dozena bat baleainguru ikusi dira Matxitxako lurmuturra-ren Iparraldean, Mendebalderako bideanzihoazela, Bizkaiko itsasoko kostalde-rantz, 44. paraleloaren parean, migraziomotel eta arretatsuan.

Balea horiek ikustea izugarria da. Ze-reak harkaitz ilun izugarriak bailiran age-ri dira, erraz eta astirotsu egiten dute ige-ri, inolako arazorik gabe, beren bizkarindartsuak okertuz eta noizean behin ar-nasaren ur lurruna gorantz jaurtikiz. Ze-reak animalia bitxi eta fidagaitzak dira–Atlantikoan bizi direnak 20 metro luze-koak eta batez beste 60.000 kilokoakdira– eta beraiei begira dauden itsason-tzietara hurbiltzen dira. Baina hurbilketaoso nabaria edo arriskutsua bada, ihesegin eta minutu batzuez urperatu egitendira.

Beste batzuetan belaontziaren gilarenazpitik pasatzen dira. Urperatzen direnbakoitzean, itsasoan ispilu lau eta ilunbat sortzen da, norbaitek ura zurgatzenduenean bezalakoa.

Baina arrantza flotarekin ez da gauzabera gertatzen. Baleak eta arrantzaleakitsasoan gurutzatzen dira, elkarrenganahurbildu edo urrundu egiten dira, patuberbera elkarbanatzeak sortzen duen el-kartasunarekin. Baina ez pentsa baleeneta arrantzaleen elkartasun hori aspaldi-koa denik, ez horixe.

Orkak kostaldean

Baina baleak ehizatzea ez dago galarazi-ta. 1986an luzamendua ezarri zen etagaur egun ere indarrean jarraitzen du.Greenpeace-ko Ricardo Aguilarrek go-gorarazten duenez ”Hala ere urte hauetan17.000 balea harrapatu dira, ehiza zienti-fikoaren aitzakiaz edo herrialde batzukakordioaren kontra jarritako objekzioezbaliatuz. Balea populazioa berreskuratu?Hamar urteko luzapena ez da nahikoaezer ziurtatzeko. Ez dago daturik. Baleapopulazioa oso poliki ari da hazten, urte-ko %2 edo %4 besterik ez. Japonia, Nor-

vegia eta Islandiak baleak harrapatzen ja-rraitzen dute“.

Gerardo Garcia Castrillok –Santande-rreko Itsas Museoko biologo kontser-batzaileak– oso ondo gogoratzen du1985eko uda, garai hartan orka talde batSardineroko badian bertan sartu baitzen.Aurtengo udan, euskal arrantzaleek orkataldeak ikusi dituzte Ondarroatik ordubetera (8 bat kilometro ingurura). “Lite-keena da orkek hegaluzetarako ontzieijarraitzea eta itsasontzietatik botatakohondakinez elikatzea” dio Gerardo Gar-ciak.

Garcia Castrilloren ustez –eta bereairitzi zientifikoa da, azken finean– zereakBizkaiko itsasoko kostaldera hurbiltzeazetazeoen migrazio bideekin erlazionatu-ta egon liteke. “Bi bide nagusi daude. Le-henengoak Frantziako Finisterre etaAtlantiko aldeko Galizia lotzen ditu etaaste hauetan ikusitako zereak ziur askibide horretan egongo ziren. Gero bide

b

BALEEN BIDEANOrkak eta zereak Bizkaiko itsasoko kostaldetik 60 kilometrora hurbiltzen ari dira.

EL CORREO. EL DIARIO VASCO. 1996KO IRAILAK 7.

Ikusi diren lekua

44°10’49’’ N2°59’70’’ W



315


hori Azore uharteetarantz jaisten da. Bi-garren bidea kostatik hurbilagotik iraga-ten da, baina ia-ia ez da erabiltzen. Go-goratu garai batean euskal arrantzaleekbaleak talaietatik ikusten zituztela”. Gauregun kostaldetik oso balea gutxi ikustendirela aitortu digu biologoak.

Euskaldunon balea

Sardako balea edo euskaldunon baleagure kostaldetik XVIII. mendean desa-gertu zen, nahiz eta XIX. mendean eregutxi batzuk ikusi ziren. Zetazeo horixeagertzen da, hain zuzen ere, Ondarroa etabeste herri arrantzale batzuetako arma-rrietan. Oso motela zen eta horregatikerrazago arrantzatzen zuten; gainera, hil-dakoan ez zen hondoratzen.

Aurten aldeko fenomeno ugari elkartudira –uraren tenperatura egokia, elika-gaien ugaritzea, itsaslasterrak– eta horieiesker baleak gure kostaldera hurbildudira. “Jendeak ez daki, baina kostaldetikkilometro gutxira oso jarduera garrantzi-tsuak gertatzen dira. Jende askorentzatitsasoa hondartza besterik ez da. Bainaarrantzaleentzat ez. Arrantzaleek zeruer-tzerantz begiratzen dute”.

Pazientziaz –eta zorte pixka batekin–Bizkaiko itsasoan zetazeo mota asko ikusdaitezke: balea urdinak (33 metro,190.000 kiloko pisua), zere arruntak, zeretxiki edo baleakumeak (8 edo 9 metroluze), katxaloteak (bai pigmeoa edo baitapelikuletako “Physeter macrocepalus”a)eta zifioak. Horiez gain, izurde pilotuaketa izurde arruntak ere ikus ditzakegu.“Batzuetan balea jubartak ere ikusi izandira latitude hauetan”, azpimarratu diguGarciak. Itsasoan, kasualitatez, zere taldebat agertu da brankatik. “La Virgen delCarmen” katamarana baleengana hurbil-du da pixkanaka-pixkanaka. Azkeneanisildu da “Euskadi Gaztea”ren etengabe-

ko musika. Norbaitek posizioa idatzi du:44 10.49 Iparraldera eta 2 59.70 Mende-baldera. Bi urpekari, Joseba Alberdi etaJosetxo Errondosoro, zetazeoen ondoanurperatzen saiatuko dira. Baleek gurutzal-di abiaduran (lau edo bost korapilokoan)egiten dute igeri, bide batez elikatuz. Es-kuineko aldetik jaten dute (hona hemenespezie honen ezaugarrietako bat).

Izugarriak

Zere batek eztarri zuriko zimurrak era-kusten ditu. Eztarria zabalduta dauka, iz-kirez eta olagarro txikiz betetako ura sar-tu delako.

Gainerakoak belaontziaren uberan gu-rutzatzen dira. “Izugarriak dira” dio Iña-ki Depardieu biologoak. Alberdi etaErrondosorok uretara salto egin dute on-tziaren atzealdean. Zetazeoen mugimen-du harmonikoei behatzen diete, itsaslas-terraren kontra borrokatzen dira. Zereekmartxa azkartu dute, olatuekin jolastuzdoaz, kiribilak egiten dituzte ozeanoan;urpekariek ia ezin dituzte mugimenduguztiak jarraitu. Hemen, plataforma kon-tinentalaren ertzean, 1.800 metroko sa-konera dago. “Oso urdin iluna da”, dioJoseba Alberdik ontzira igo ondoren. Ba-leak oso hurbil eduki dituzte. “Oso ani-malia dibertigarriak dira, jolastiak, bi-txiak dira...” dio Fernando Urizarrek.Fernando psikiatra da lanbidez eta hega-luzearen arrantzan ari zenean ezagutuzuen zereen lilura. Fernandok dioenez“Sasian ari ginen eta bat-batean zereakikusi genituen. Sei edo zazpi zereko tal-dea zen. Izugarri poztu ginen. Arrantzaaparailuak altxatu eta zereei jarraitu ge-nien. Hurbildu ginenean norabidea alda-tu zuten. Hurbildu egin ziren, urgaineanagertu, buelta eman, azpitik pasa... Betitxalupan eramaten ditudan aletak eta ure-tako betaurrekoak jantzi eta zereetako

baten zilueta ikus ahal izan nuen. Ahazte-zina izan zen”.

Istriborretik bi arrantza ontzi agertudira, alboetatik aparailuen kanabera luze-ak zabalduta. Ilargiarrain batek lau aldizegin du salto branka parean.

Zereak, berriz, desagertu egin dira, ezdago arrastorik. Etorri ziren bezalaxejoan dira. Iluntzen ari du. Txorru txiki batgure itsasontziaren gainean jarri da. Etxealdera itzultzeko ordua.

Ilargia agertu da. Ilargi betea dago.Ilargiaren argiak hodei grisak argitzenditu. Hodeien formekin irudiak egiteraeta imajinatzera jolas daiteke. Orduak lu-zeak eta malguak dira. Haizeak, desioonek bezalaxe, bizkarraldetik jotzen du.Izurde pilotu multzo batek salto egin duurrunean, balet talde bat bailitzan. Urpe-ratu eta desagertu egiten dira, denak el-karrekin, txitxarroa janez.

Matxitxako lurmuturra ikus daitekezeruertzean. Istriborretik, Santanderrekoargi laranjak ageri dira. Aurrean Bilbokbere atmosfera berezia erakusten du. Ga-viota plataformaren argi zuriak nabar-mentzen dira, esna dauden nabigatzaile-ak gidatzeko itsasargien eta Petronorrenargien gainetik.

Beste alderantz, gau argian, Donostia-ko argitasuna sumatzen da. Ontziak errit-mo ona darama eta bat-batean irudi ilunbat ikusten da lemazainarengandik hur-bil. Hasieran susmoa zena egiaztatu eginda minutu batzuk geroago: irudi horiekizurde bikote batenak dira. Milia batzue-tan ontziarekin batera joan dira, branka-ko zurrunbiloekin jolastuz, ura zikindutadagoela konturatu gabe.

Handik pixka batera, bi izurdeak desa-gertu egin dira. Zoologiako gidek bi izur-de arrunt baino ez zirela esango dute, bai-na izurde horiek bazuten beste zerbait,ohiz kanpoko indarren xarma. Urruneaneguna urratzen ari da.

EL CORREO. EL DIARIO VASCO. 1996KO IRAILAK 7



316


TXEMA IZAGUIRRE. Getxo.Aurreko ostegunean, gazte batzuk male-koian jolasten ari zirela Areetako kaikour ilunetan zerbait mugitu zela iruditu zi-tzaien. Jakin-mina piztu eta begira-begi-ra geratu ziren, zer ikusiko. Harrituta iku-si zuen Bizkaiko kostaldera oso gutxitanetortzen den dordoka espezie batek egi-ten zituela mugimendu nimiño haiekAnimaliak babesteko elkartea egin daanimalia txiki honen kargu (oskolak 30zentimetroko luzera besterik ez du).

Seguruenik carey dortoka bat da. “Ga-rrantzitsuena da osasuntsu dagoela”,azaldu zigun elkarteko lehendakariak. Ja-

vier Iraetak etxeko bainuontzia ur gazizbete zuen, maizter berriari leku goxo bateskaintzeko.

Txipiroiak aukeran

Berehala konturatu zen Ignacia –izenhori jarri baitzion dortokari– mokofin sa-marra zela. “Garbitutako txibiak ez zi-tuen gustuko, beraz, muskuiluak, txirlaketa txoko puskak ematen ahalegindu nin-tzen. Horrelakorik jaten ez zuenez, garbi-tu gabeko txibiak eman nizkion eta ho-rrela gustura jan zituen”. Gainera txibi

txikiak gustatzen zaizkio gehien, sukal-dariek gogokoen dituztenak, alegia.

Baina beti ez da bainuontzian egoten.Egunero Iraetak ur gaziz betetako ontzibatean sartu eta furgonetaz Arriluzekoportura eramaten du. Animalia gusturabainatzen da, baina beti ere espartzuzkosoka batekin lotuta, ihes egin ez dezan.

Elikadura onaren ondorioz indarberri-tu egin da eta orain urazpian denbora lu-zez egoteko gai da. “Irtenaldietan prime-ran pasatzen du. Berarentzat jolas orduabezalaxe da” esan zigun Iraetak. Laster,dortoka guztiz sendatzen denean, askatuegingo du.

OSO DORTOKA XELEBREAIgnacia dortoka noraezean aurkitu zuten eta itsas bainuekin ari da

indarberritzen Arriluzeko portuan.

EL CORREO. EL DIARIO VASCO. 1998KO UZTAILAK 30

JESÚS DELGADODuela astebete Santanderren hil zen bale-ak 50 kiloko plastiko bola bat zuen sabe-lean. Oraindik ez da aztertu bola horizein material edo hondakinez osatuta ze-goen, baina zetazeoa zatitzen aritu direnbiologoen esanetan, hori izan zitekeenheriotza eragin ziona. Itsas handiak –laumetroko olatuekin– bost egunez iraungodu eta horregatik atzo biologoek ezinizan zituzten urperatu balearen gorpuzki-nak. Merueloko zabortegian (Santande-rretik 30 kilometrora) zulo bat egin etabertan sartu zituzten.

Zereen sabeletan maiz aurkitzen diraplastikoak, petroliozko bolak eta baitaitsas hegaztiak ere. Zereak gai dira ahokolpe batean tona eta erdi zefalopodo,tamaina ertaineko arrain edo mariskoirensteko. Baina zere honen kasuan plas-tikoaren tamaina nahikoa bitxia da.

Jose Luis Casado Sotok, Bizkaikoitsasoko Itsas Museoko zuzendariakazaldu digunez “Zetazeoak txontxorro(arrain multzo) bat aurkitzen duenean ur-

peratu egiten da eta zirkulu antzeko ba-tzuk egiten ditu arrainen inguruan. Arrai-nek zetazeoa hurbil sumatzen dutenean,egiten duen zaratak eta azaleko orbanilunak izututa, gero eta gehiago hurbil-tzen dira elkarrengana eta azkenean mul-tzo konpaktu bat eratzen dute. Orduan,bat-batean zetazeoa urgaineratu egitenda ahoa eta eztarria zabalduta. Txontxo-rroa oso itxia delako plastikoak eta besteproduktu batzuk ere tartean ezkutatutaegon daitezke eta zetazeoak nahi gabeirentsi eta denbora luzera digestio apara-tua itsu gera daiteke. Horixe da, segurue-nik, Santanderreko balea honi gertatukozitzaiona”.

Ricardo Aguilarrek, Greenpeace-kobioaniztasun arloko biologo eta zuzenda-riak, zera esan zuen EL PAIS egunkariakaurkikuntzaren berri eman zionean: “Ezda hau gertatzen den lehenbiziko aldia.Duela bost urte ere Frantziako kostaldeatlantiarrean katxalote bat agertu zenplastikoa irentsita. Gehienetan ez da eza-gutzen heriotzaren zergatia, ez baita ne-

kropsiarik egiten. Zuzenean lurperatuedo usteltzen uzten dira. Nekropsia egi-ten zaienei plastikoak aurkitzen zaizkieurdailean eta arnas bideetan” jakinarazidigu Inmaculada G. Mardonesek.

Santanderren aurkitutako balea anima-lia iragazlea da, baina arrain txikiez ereelikatzen da, batez ere urteko garai ba-tzuetan. Krill (ganba txikiak) edo arrainsarda bat aurkitzen duenean, ahoa irekieta ura eta urarekin batera datorren guz-tia irensten du. Elikagaiak mihiarekin za-paldu ondoren aprobetxatu behar duenairentsi egiten du eta janari hondar edoazalak bizar artetik botatzen ditu.

Gero eta animalia gehiago azaltzendira hilda, kostaldeko hondakindegieta-ko, ibaiek ekarritako eta itsasontzietatikisuritako zaborren ondorioz. “Itsason-tzietan kareletik botatzen dute ezertarakobalio ez duen guztia, baina gehienetanbotatakoak ez dira biodegradagarriak iza-ten eta denbora luzez egon ohi da ur gai-nean. Hondakin horietako batzuk arran-tzarako tresnak dira”.

SANTANDERREN HILDA AURKITUTAKO BALEAK50 KILO PLASTIKO ZITUEN SABELEANBaleak irentsitako materialek agian itoarazi egingo zuten

EL PAÍS. 1997KO AZAROAK 22.



317


Bigarren eta hirugarren zikloak.

Helburuak:

• Arrain kontserbak egiteko prozesua hobe-to ulertzea, jarduera praktikoen bitartez.

• Arrantza baliabideak gehiago balioestea.

Iraupena:

• Ontziratzen dugun hegaluze kopuruarenarabera. 60’ eta 90’ artekoa.


Hegaluzea xerra loditan zatitu. Horretarako, aiztoelektrikoa erabili edo bestela arrandegian xerratanmozteko eskatu beharko dugu.

Hegaluzea zatitu ondoren, kazola batean egosten ja-rriko dugu ura eta gatzarekin. Hezurra erraz askatzendenean, eginda dagoen seinale.

Egositakoan, hegaluze zatiak parrila baten gainean ja-rri –labeko parrilan, esate baterako–, ura xukatzeko,eta hori egin ondoren azala, hezurra eta zati beltzakkenduko dizkiogu.

Hozten denean, zatitu eta ontzietan sartu, gorainoolioz bete eta itxi. Ontzi horiek urez betetako lapikohandi batean sartu eta marian egosi 15 minutuz.Ate-ra ondoren itxi ondo ontzi bakoitzaren tapa eta eti-ketak jarri, zein egunetan ontziratu diren adieraziz.Komeni da kontserba mota hau urtebete pasatu bai-no lehen jatea.

Hegaluzea egosi edo poteak irakin bitartean, nahi iza-nez gero gaiarekin erlazionatutako bideoren bat ikusdaiteke edo bestela Lehen Hezkuntzako 3. zikloko 9.unitateko jarduera (“Bisita kontserba tailer bate-ra”) egin.

Materiala:

Sukaldea, aiztoa eta lapiko handi bat.Beirazko poteak.Hegaluzea.Olioa.Gatza.Etiketak.

2H E G A L U Z E A O N T Z I R AT Z E KO TA I L E R R A .





Helburuak:

• Euskal Herrian oso errotuta dagoen kiroleta tradizio bat ezagutzea: traineru estropa-dak.

• Gizakiaren eta itsasoaren arteko loturazkonturatzea, bai lanaren ikuspuntutik etabaita joko eta jaiaren ikuspuntutik ere.

Iraupena:

• Zenbait faktoreren araberakoa. 75’ gutxigorabehera.


Asmoa zera da: kirol hau ahalik eta modurik zuzene-an ezagutzea. Jarduera egiteko bi aukera dauzkagu: zu-zeneko estropada batera joan edo bideoan grabatu(estropada telebistan ematen dutenean). Estropadakasteburuetan jokatzen direnez bi aukera horiek txan-dakatu egin daitezke, hau da: txango bat antolatu dai-teke eskolaz kanpoko ordutegian estropada bat zuze-nean ikusteko eta gero, eskola orduan, estropada horiaztertu bideoan egindako grabazioaren bidez.

Bai era batera eta bai bestera, lehiaketan zehar ikasle-ek honako datu hauek hartu beharko dituzte:

• Kirol honen inguruan entzuten diren etaulertzen ez dituzten hitz guztiak.

• Parte hartzen duten traineruen izenak etatraineru bakoitza nongoa den.

• Beste datu batzuk, esate baterako: txalupabakoitzeko zenbat arraunlari, euren kokale-kua traineran, zein den patroiaren lana, kirolhonen arauak...

Bukaeran, datuak guztion artean bateratu.

Jarraian, estropaden inguruko hitz batzuk azpimarra-tuko ditugu bakoitzaren esanahiarekin batera:

Baliza: Norabideak adierazteko eta estropadaeremua mugatzeko balio duen seinalea.

Boga: Arraunean egin.

Ziatu: Atzerantz arraun egin.

Ziaboga: Ziatu eta boga hitzen baturaz osatu-ta dago.Txalupak buelta ematen du, txaluparenalde bateko arraunlariek aurrerantz bogatuz etabeste aldekoek ziatuz.

Heldu/Eman: Arraunlariak animatzeko pa-troiak erabiltzen dituen bi hitz.

Txanpa: Estropadetan, ohiko erritmoa bainoazkarrago egiten den arraunketa. Normaleanestropadaren hasieran eta bukaeran edo txopa-tik datorren olatua aprobetxatzeko egiten da.

Txopa: Txaluparen atzeko aldea.

Branka: Txaluparen aurreko aldea.

Istribor: Txopatik begiratuta traineruaren es-kuineko aldea.

Ababor: Txopatik begiratuta traineruaren ez-kerreko aldea.

Gero, traineru estropaden jatorria zein den aztertze-ko eskatu ikasleei, bai ikastetxeko liburutegian, baietxean duten dokumentazioaz baliatuz edo baita fa-miliakoei galdetuz ere. Nahikoa informazioa lortzendutenean gelan horri buruz hitz egingo dute.

Arraunketa, beste hainbat kirol bezalaxe, gizonezkoenkirola da tradizioz. Komeni da esatea ikasleei gauregun emakumeen arraun lehiaketak egiten hasi direla.Maiz tradizioek ez dute ageriko arrazoirik eta gizar-tearekin batera aldatu egiten dira. Hona hemen tradi-zionalki gizonek arraun egitearen zergatia azaltzenduen testu bat:“Lan guztiak oso gogorrak ziren eta gizonen eta ema-kumeen artean banatuta zeuden. Garraio mekaniko-rik ez zegoenez, arrantzaleen emazteek saltzen zutenarraina. Oinez bide luzea egin ondoren barnealdekoherrietara iristen ziren eta joan-etorrian 60 km-koibilbideak egiten zituzten otarrea buru gainean hartu-ta. Horrelaxe heltzen ziren Tolosara Donostiako

318

3 E S T R O PA DA K


arrantzaleak, eta Bergara, Eibar edo Azpeitira Zumaia-ko eta Mutrikuko arrantzaleak. Hori gutxi bazen, ema-kumeek etxearen kargu ere egin behar izaten zuten.Bizimodu latz horren gogortasuna argi eta garbi isla-tzen da Hondarribian jasotako estatistika batean. Es-tatistika horrek Hondarribiko biztanleen batez beste-ko adina erakusten digu 1907 eta 1911.urteen artean:itsasoko arriskuak jasan behar bazituzten ere, gizonenbatez besteko adina 54 urtekoa zen, eta emakumee-na, berriz, 47 urtera baino ez zen iristen.”

ITSASOA entziklopediatik hartutako testua.

Testu hori gelan irakurri eta horri buruzko iruzkinakegin daitezke, estropaden jatorriari buruz aurkitutakoinformazioarekin batera, gure historiako garai honenikuspegia osatzeko.

Materiala:

Estropada baten bideo grabazioa.Bideo aparailua.Eskulanetarako materiala: koadernoak, boligrafoak.Kontsultarako materiala.


319

3E S T R O PA DA K




• 1. zatia: Ziklo guztietarako

• 2. zatia: Hirugarren ziklorako

• 3. zatia: Bigarren eta hirugarren zikloetarako

Helburuak:

• Ikasleek algei buruz gauza gehiago jakitea:algen ezaugarriak, goi landareekin konpara-tu eta algak ezagutzeko metodoak ikastea.

• Algak gizakiarentzako baliabide iturri direlajabetzea, hori baita algak zaintzeko arra-zoietako bat.

Iraupena:

• 1. zatia: Bi saio: lehenengoa algak biltzekoeta bestea sailkatzeko.

• 2. zatia: 15’

• 3. zatia: 40’


Jarduera hiru zatitan banatuta dago eta zati bakoitzabakarka gara daiteke.

1. zatia:Algen bilketa eta sailkapena.

Kostaldera hurbildu beharko dugu algak biltzeko. Ikas-leei esan aske dauden algak baino ez biltzeko, besteakez hartzeko. Biltzeko komenigarria da itsasbeheranjoatea, jakina.Algak plastikozko poltsa txikietan sartu.Ikastetxera heldutakoan, algak momentuan sailkatubehar ez badira, izozkailuan sartu (poltsen barruan)kontserba daitezen.

Algak lehortu eta sailkatzeko jarraitu pauso hauei:

• Algak ur gezatan eduki egun batez, gatza galdezaten.

• Alga bakoitza kartoi mehe baten gainean ja-rri. Kartoi mehea algarekin batera urez be-tetako azpil batean sartu. Orratzez lagun-duta, alga zabaldu eta nahi den forma eman.Hori egin ondoren, kartoi mehea eta algaatera eta lehortzen utzi.

• Algaren gainean paper lehortzaile edo oihalbat jarri, hezetasuna zurgatzeko. Gainean li-buru batzuk jarri, alga kartoi mehe gaineanzapalduta gera dadin.Paper lehortzailea edooihala sarri aldatu behar dira, gutxienezegunean behin hiru egunetan.

• Zapaldutako algak album edo fitxategi bate-an gorde.

Jarduera hau egiten ari diren bitartean ikasleek ureta-ko landare hauen ezaugarriak aztertu ahal izan dituz-te.

2. zatia:Algak eta goi landareak

Helburua honako hau da: ikasleek, esaldi batzuk sail-katuz, algen eta goi landareen arteko desberdintasu-nak ezagutzea.

Jarraian, alde batetik goi landareak bereizten dituztenesaldiak daude, eta beste aldetik, algei dagozkienak.Ikasleei esaldi hauek emango zaizkie, nahasian, dago-kion landare motaren arabera sailka ditzaten (ondo-ko fitxaren arabera).

Goi landareak:

• Substratuan finkatuta egoten dira, sustraienbitartez. Halaber, sustraien bidez lurreanaurkitzen dituzten eta uretan disolbatutadauden gatz mineralak zurgatzen dituzte.

• Zurtoinak bi funtzio ditu: argira begira zutikmantentzea eta zurgatutako substantziaksustraietatik hostoetara garraiatzea. Foto-sintesia hostoetan gertatzen da.

• Hostoak fotosintesia egiten espezializatutadaude.

• Klorofilak ematen die berde kolore bereiz-garri hori.

320

4 A L G A K


Algak:

• Substratuan finkatuta egoten dira oin izene-ko egitura baten bidez. Fotosintesia egitekobehar dituen gatz mineralak itsasoko ureta-tik hartzen dituzte zuzenean eta horretara-ko zelula guztiak erabiltzen dituzte.

• Zutik mantentzeko ez dute behar inolakoegiturarik, uretan igerian baitaude.

• Fotosintesia zelula guztien bitartez egitendute.

• Guztiek dute klorofila, baina batzuek bestepigmentu batzuk ere badituzte proportziohandiagoan. Hori dela-eta, kolore askotako-ak izan daitezke, adibidez gorriak, horiak,marroiak, urdinxkak edo beltzaxkak.

3. zatia:Algen erabilerak eta gehiegikeriak

Jarduera egin baino egun batzuk lehenago, esan ikasle-ei ondorengo produktuen etiketak biltzeko (baina osa-gaiak eta gehigarriak adierazten dituztenak izan daite-zela): izozkiak, txokolateak, gailetak, gozokiak, zopak,saltsak, flana egiteko hautsak, gelatinak, marmeladak.

Jarduera hasteko, galdetu ikasleei ea inoiz algarik janduten. Horri buruz hitz egin ondoren, bildutako eti-ketak aztertzeko eskatuko diegu, osagai eta gehiga-rrien zerrendak irakurriz. Bereizi egin beharko dituz-te honako gehigarriak dituzten etiketak:

E- 400 (azido alginikoa)E- 401 (alginato sodikoa)E- 402 (alginato potasikoa)E- 403 (alginato amonikoa)E- 404 (alginato kaltzikoa)E- 405 (propilenglicol alginatoa)E- 406 (agar-agar)E- 407 (karragenatuak)

Gehigarri horiek guztiak itsas algetatik lortzen dira.Batzuk modu naturalean erabiltzen dira eta beste ba-tzuk, berriz, kimikoki tratatzen dira. Gehigarri horieilodigarriak eta gelifikatzaileak deitzen zaie, euren fun-tzio nagusia elikagaiei gorputza eta sendotasuna ema-tea delako.

Algak zeregin askotarako erabiltzen dira eta ikasleeihorien berri emango diegu:

• Sueroak eta txertoak prestatzeko.

• Pomada batzuk loditzeko.

• Farmazian libratzen laguntzeko.

• Lurrinak egiteko.

• Hegaztien (oiloak, oilaskoak...) bazkarako.

• Oihalgintzan, zuntz batzuk egiteko.

• Elikaduran, ikusi berri dugunez kremak,izozkiak, marmeladak eta abar gogortzeko.

• Zopei zaporea eta bitaminak gehitzeko.

• Kontserbako haragi eta arrainen koloreamantentzeko.

Hemendik aurrera, ikusarazi ikasleei algen bilketanarrantzan gertatzen denaren antzeko zerbait gerta-tzen dela.Algen koloniak ez desagertzeko bilketarakoarau batzuk daudela indarrean, baina ez direla beti be-tetzen. Honako galdera hau egingo diegu: alga kopu-rua asko jaitsiko balitz, zer gertatuko litzateke inguru-ne urtarrarekin? Hau da, gizakiez gain, nori eragingolioke algen jaitsiera horrek?

Materiala:

Fitxa (bigarren zatirako).Plastikozko poltsatxoak.Eskularruak.Azpila.Orratzak.Oihala edo paper lehortzailea.Algak sailkatzeko gida: Euskal Herriko Kostaldeko fau-na eta flora bilduma. (Kriseilu ed.)Eskulanetarako materiala: koadernoak, boligrafoak,kartoi meheak.Elikagaien etiketak (ikasleek lor ditzakete).


321

4A L G A K



Esaldi hauetako batzuk bat datoz goi landareen ezaugarriekin eta beste batzuk, berriz, algen ezaugarriekin.Adiera-zi koadroan zein landare motari dagokion esaldi bakoitza.

322

4 A L G A K

Goi Algaklandareak

pp pp Klorofilak ematen die berde kolore bereizgarri hori.

pp pp Substratuan finkatuta egoten dira oin izeneko egitura baten bidez. Fotosintesia egite-ko behar dituen gatz mineralak itsasoko uretatik hartzen dituzte zuzenean eta horre-tarako zelula guztiak erabiltzen dituzte.

pp pp Hostoak fotosintesia egiten espezializatuta daude.

pp pp Zutik mantentzeko ez dute behar inolako egiturarik, uretan igerian baitaude.

pp pp Guztiek dute klorofila, baina batzuek beste pigmentu batzuk ere badituzte proportziohandiagoan. Hori dela-eta, kolore askotakoak izan daitezke, adibidez gorriak, horiak,marroiak, urdinxkak edo beltzaxkak.

pp pp Substratuan finkatuta egoten dira, sustraien bitartez. Halaber, sustraien bidez lurreanaurkitzen dituzten eta uretan disolbatuta dauden gatz mineralak zurgatzen dituzte.

pp pp Zurtoinak bi funtzio ditu: argira begira zutik mantentzea eta zurgatutako substantziaksustraietatik hostoetara garraiatzea. Fotosintesia hostoetan gertatzen da.

pp pp Fotosintesia zelula guztien bitartez egiten dute.




Helburuak:

• Itsasontziei buruzko oinarrizko hiztegiaezagutzea.

• Itsasoaren erabilera desberdinak ezagutzea.

• Gizakiak itsasoarekin duen loturaren histo-ria ezagutzea.

Iraupena: 60’


Jarduera bi zatitan banatuta dago.

1. zatia

Ikasleei itsasontziekin erlazionatutako hiru hitz ze-rrenda labur eta zenbatutako hiru irudi emango diz-kiegu (irudi bakoitzari zerrenda bat dagokio). Ikasleekirudi bakoitzari zein hitz dagozkion adierazi beharko

dute. Horretarako hiztegia erabili ahal izango dute.

2. zatia

Helburua honako hau da: itsasontziak aztertuz itsaso-aren erabilera desberdinak ezagutzea eta, aldi berean,historian zehar gizakiaren eta itsasoaren arteko ha-rremana egiaztatzea.

Ikasleei esan itsasontzien argazki eta marrazkiak bila-tzeko kontsulta liburuetan, entziklopedietan eta pren-tsan. Euren koadernoetan marraztu eta alboan honakohauek adieraziko dituzte: itsasontzi mota bakoitzarenerabilerak, gaur egungo edo antzinako liburua den, an-tzinako modeloren bat den, zein garaitakoa den gutxigorabehera eta abar.Ahalik eta datu gehien lortuko di-tuzte eta idatzi egingo dituzte. Gero, guztien lanak az-tertu eta itsasontziak ordenatuko ditugu, bai kronolo-gikoki eta baita itsasontzi bakoitzaren erabilerarenarabera ere.

Materiala:

Eskulanetarako materiala: koadernoa, arkatzak, go-mak.Kontsultarako materiala eta prentsa.Fitxa.


323

5I T S A S O N T Z I A K



1. ZATIA

Jarri hitz bakoitza irudian dagokion tokian

324

5 I T S A S O N T Z I A K

GilaMastaBizkarraGelaSotoaIdibegiaAinguraLemaEskotilaEskailera

BrankaTxopaAbaborraIstriborraOntzi luzera



325

5I T S A S O N T Z I A K

PuntalErruna (zabalera)Zingoa (ur azpikoa)


326


6 A B A B O R R E T I K I S T R I B O R R E R A


Lehenengo zikloa.


• Itsasontzien inguruko oinarrizko hiztegiaezagutzea.

• Adiskideekin jolastuz gozatzea.

Iraupena: 30’


Honako lau kontzeptu hauek asimilatzeko jolas laburbat da: branka, txopa, ababorra eta istriborrra.

Ikasleak talde txikitan banatu.Talde horietako bakoi-tza itsasontzi bat izango da.Taldekideak ilaran jarri etaaurrekoari sorbaldatik helduko diote. Itsasontzi bate-ko kide guztiak begiak itxita joango dira, azkena izanezik.Azkena kapitaina izango da eta itsasontziaren no-rabidea zuzenduko du honako hitz hauek erabiliz:branka, txopa, ababorra eta istriborra. Jolasaren hel-burua itsasontziak elkarrekin topo egin gabe ibiltzeaizango da.

Jolasa bukatu ondoren, ikasleek “Boga-boga/Itsasontzibaten” abestia ikas dezakete.

Materiala:

Jolasteko leku zabala.


BIBLIOGRAFIA ETAIKUS-ENTZUNEZKO

BALIABIDEAK

6528 Azterkosta • Bibliografia 28/1/04 13:50 Página 327

Jarraian,Azterkostako unitate didaktikoak diseinatze-an eta egitean erabilitako baliabide bibliografikoakazalduko ditugu.

Lehenengo, unitateetan egindako lanari jarraipenaemateko eta sakontzeko aholkatzen diren liburuak ja-rri ditugu. Liburu bakoitzari buruzko aipamentxo batere irakur daiteke, edukiaren nondik norakoa jakite-ko.

GUÍA DE ACTIVIDADES PARA LA EDUCA-CIÓN AMBIENTAL. Hábitat. Franquesa,Teresa etabeste batzuk. Argitalpen Zentroa, Idazkaritza NagusiTeknikoa. Ingurugiro Ministerioa. Madril, 1996.

Hezitzaileei zuzenduta dago, bai hezkuntza arautuanbai ez-arautuan aritzen direnei. Bertan 50 jardueraazaltzen dira zehatz-mehatz eta ondorengo helburuakbetetzera bideratuta daude: ingurugiroarekiko senti-kortzea eta kontzientziatzea, printzipio ekologikoenezguera, ondare naturala eta kulturala kudeatzen etakontserbatzen ikastea, ingurugiro arazoak ulertzeaeta joerak eztabaidatzea.

Proposatutako jarduerak egiteko beharrezko datuguztiak ematen ditu. Ondo osatua. Maila guztietarakojarduera egokiak aurki daitezke.

URDAIBAIRI BURUZKO MINIGIDA. URDAI-BAIKO AZTERLARI TXIKIENTZAKO BEHA-KETA-KOADERNOA. Díez Salinas, Mónica etaValverde, Mikel. Unesco Etxea. Bizkaiko Foru Aldun-dia, Ingurugiro eta Lurralde Ekintza Saila. Bilbo, 1997.

Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren aberastasun natu-rala eta ondare kulturala ezagutzeko landa koadernoada. 10 eta 12 urte arteko gazteentzat. Formatua zeinedukia adin horretako gazteentzat erakargarriak etaegokiak dira.

INVESTIGANDO A LA ORILLA DEL MAR. Ji-ménez Aleixandre, Mª Pilar.Teide argitaletxea, 1986.

Itsasertzean gertatzen denari buruzko azalpen ulerte-rrazak eskaintzen ditu, oso ilustrazio argigarriekin,gainera. Horrez gain, kostaldea ezagutzeko jardueraugari proposatzen ditu. Interesgarria izan daiteke Le-hen Hezkuntzako 3. ziklotik aurrerakoentzat.

LA RASAY SU ENTORNO. UNIDAD DIDÁC-TICA DE ZUMAIA. Orixol Elkartea. Eusko Jaurla-ritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. Gasteiz, 1995.

Unitate hau bereziki Bigarren Hezkuntzako 2. ziklokoikasleentzat dago prestatuta. 60 jarduera inguru pro-posatzen ditu Zumaia eta inguruak ezagutzeko: klima,geologia, landaredia eta fauna, ekosistemak eta gizaekintzak. Baina batez ere abrasio zabalune edo plata-formako ekosistema jorratzen du. Jarduera gehienakitsasertz ingurunearen ezagutza orokorra lantzekoegokitu ahal dira.

CUADERNO DE CAMPO BUSTURIA-TXA-TXARRAMENDI. ITINERARIO ECOLÓGI-CO. Aixerreku, natur gidak.

Koaderno honetan irakurleari Urdaibaiko inguru na-turala erakusten zaio: padura, dunak, landazabal atlan-tikoa, artadi kantauriarra eta abar, labur eta samur gai-nera. Hizkuntza ulerterraza, ilustrazioekin.

ITINERARIO ECOLÓGICO DE LA BAHÍADE SANTOÑA. Aja, J.J. eta beste batzuk. Santander,1987. Diputación Regional de Cantabria.

Escalante itsasadarraren estuarioan ibilbide osoa egi-teko gida. Bertan jarraitzen diren pausoak eta ingu-ruari behatzeko metodoak antzeko beste itsasada-rretan ere erabil daitezke. Batik bat BigarrenHezkuntzako ikasleentzat da egokia.

LA SENDA DE LA NATURALEZA. COSTASYPLAYAS. Swallow, Su. SM argitaletxea. Madril, 1988.

Ilustrazioz betetako liburua, oso erakargarria. Euro-pako kostaldeetako landare eta animaliak nola bizi di-ren azaltzen du, eta nola bilatu eta nola behatu erebai.

LOS RECURSOS PESQUEROS Y LA INDUS-TRIA CONSERVERA DE URDAIBAI. OrbelaElkartea. Eusko Jaurlaritzak, Urdaibaiko Patronatuaketa Eroskik lagunduta.

Argitalpen labur honetan hizkuntza ulerterraza erabi-liz arrain kontserbei buruzko informazioa ematen da:zer diren, nola fabrikatzen diren, zein osagai eta zeinontzi erabiltzen diren. Halaber, lan honen beste hel-buru bat arazo batzuen aurrean sentsibilizatzea da:

B I B L I O G R A F I A E TA I K U S - E N T Z U N E Z K O B A L I A B I D E A K

B I B L I O G R A F I A

329

1




gehiegizko arrantza, arrantza aparailu ez-selektiboaketa itsas kutsadura.

IIHII-CEIDAREN MATERIALAK: ¿NONDAGO HARRY? UNITATE DIDAKTIKOA.

Material hauetan itsasertza lantzeko jarduera batzukproposatzen dira eta itsas ekosistemako zenbait al-derdiri buruzko dokumentu osagarri pedagogikoaketa informatiboak ematen dira.

AZTERKOSTA, EZAGUTU ETA MAITATU97. IIHII-CEIDA. Eusko Jaurlaritzako Lurralde Antola-mendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Sailak argitaratua.Vitoria 1999.

Azterkosta Programaren urteko txostena. Bertan,Az-terkostako irteera materiala ez ezik, euskal kostalde-ari buruzko informazio osagarria ere jasotzen da.

DOCUMENTACIÓN COASTWATCH; ESTU-DIO DE LA CONTAMINACIÓN LITORAL(DOSIER). Departamento de Ingeniería de la Cons-trucción de la Universidad Politécnica de Valencia.1997

Coastwatch proiektuaren deskribapena. Halaber, le-geak eta arteztarauak jasotzen dira eta itsasertza in-terpretatzeko eskuliburutxo bat ere bai, espezie ohi-koenekin.

MANUAL DE INTERPRETACIÓN DEL LITO-RAL. Eduardo Peris Mora.Argitaratzailea: FundaciónCultural de la Caja de Ahorros del Mediterráneo.Ali-cante, 1995.

Itsasertza ekosistemaren alderdi orokorrak azaltzenditu.Halaber,kostaldea babesteko legedia aipatzen du.Horrez gain, Coastwatch proiektua zehatz-mehatzdeskribatzen du.

A LA ORILLA DEL MAR; CARPETA DE NA-TURALEZA. Carlos Cegarra Ximénez eta bestebatzuk. Ingurugirorako eta Naturarako Agentziak ar-gitaratua, 1991

Fitxa bidezko material didaktikoa, itsasoko hainbatgairi buruzko informazioa jasotzeko.

COMPARTIR EL AMOR POR LA NATURALE-ZA. Joseph Cornell. Ibis argitaletxea. Bartzelona, 1994.

• • •

Sakondu beharreko gaiaren arabera interesgarriakizan daitezkeen beste liburu batzuk, ere, jarraian azal-tzen dira.

DOSSIER GREENPEACE. EL MEDITERRÁ-NEO. Greenpeacek eta Integralek argitaratua. Pas-tor, Xavier eta beste batzuk. Bartzelona.

Mediterraneo itsasoa mehatxatzen duten arriskuakaztertzen dira: kutsadura, nuklearizazioa, turismoareneraginez itsasertza hondatzea, gehiegizko arrantza,kostaldeko eta itsasoko habitatak suntsitzea eta abar.

PÁJAROS. CÓMO OBSERVAR Y ENTENDEREL MUNDO MARAVILLOSO DE LOS PÁJA-ROS. Biblioteca exploramundos. Bailey, Jill eta Bur-nie, David. SM argitaletxea. Londres, 1992.

Ilustrazioak, argazkiak eta testua erabiliz liburu hone-tan hegaztiak nolakoak diren, nola bizi diren eta nolabehatu behar diren azaltzen da.Adin guztietarako go-mendagarria da, baina bereziki haurrentzat eta gazte-entzat.

LA GUERRA NEGRA. IMPACTO ECOLÓGI-CO DEL CONFLICTO DEL GOLFO. Araujo, Jo-aquín. Biblioteca de El Sol. Compañía Europea de Co-municación e Información, S.A.-k argitaratua.Bartzelona, 1991.

Liburu honetan datu asko ematen dira Golkoko ge-rrari buruz, gerraren eragin ekologikoaren ikuspegiaizateko. Gure gaiari dagokionez, bereziki interesgarriada ekosistema urtarrean marea beltzen eraginari bu-ruzko kapitulua,“Itsasoaren gainean lutoa” izenekoa.

MIL AÑOS DE CUENTOS DEL MAR. Hainbategile. Edelvives argitaletxea.

Herrialde eta kultura desberdinetako ipuin eta kon-dairen bilduma, baina guztiak itsasoarekin erlazionatu-takoak.Ipuin bakoitzean zehazten da, ipuin entzulearen gu-

330

1


txieneko adina eta irakurketaren batez besteko irau-pena. Ipuinak nola kontatu behar diren jakiteko argi-bideak ematen dira.

UN CIENTÍFICO A LA ORILLA DEL MAR. S.Trefil, James. Planeta argitaletxea. Bartzelona, 1989.

Itsasoko misterioen ikuspuntu zientifikoa eskaintzendu. Ikuspuntu fisiko eta kimikotik hainbat fenomeno-ren azalpena ematen da: uraren gazitasuna, olatuen ja-torria, mareak eta horiek planetako bizitzan duteneragina, hondartza eta kostaldeen eraketa eta higadu-ra eta abar. Zientzia fisiko eta kimikoaren alorreanezer ez dakitenentzat agian konplikatu samarra izandaiteke, baina gai horietaz ezagutzak izanez gero inte-resgarria. Irakasleentzat gomendagarria.

BIBLIOTECA DE LOS EXPERIMENTOS. EX-PERIMENTOS Y HECHOS ECOLÓGICOS.Harlow, Rosie eta Morgan, Sally. Everest argitaletxea.Leon, 1997.

Ekologiako gai batzuk jorratzen dira azalpen ulerte-rrazak, ilustrazioak eta jarduera praktikoen bidez. Le-hen Hezkuntzako 2. ziklotik aurrerakoentzat.

ESTUDIO MEDIO AMBIENTAL SOBRE LACOSTA VIZCAÍNA. VIII. LIBURUKIA (DO-SIERRA). Javier Valle eta beste batzuk. Gurutze Go-rria, Ingurugiro Alorra.

Bizkaiko kostaldearen egoerari buruzko txostena da.Isurkien ondorio kaltegarriak aztertu eta konponbi-deak proposatzen ditu etorkizunerako.

LA POLUCIÓN DE LOS MARES.Tony Hare. SMargitaletxea. Madril, 1991.

Isuriek itsasoko bizitzan eragindako hainbat arazoazaltzen ditu.

EL ABANDONO DE LOS OCÉANOS: POLÍ-TICAS PARA SU RECUPERACIÓN.Weber, Pe-ter. Bakeaz argitaletxea. 1993

Giza jarduerek itsasoan eragindako arazoak eta itsa-soa berreskuratzeko aukera errealak aztertzen ditu.

MARES Y COSTAS; COLECCIÓN EL JOVENINVESTIGADOR.Terry Jennings. Madril, 1987. S.M.argitaletxea.

Itsasoari lotutako hainbat gai jorratzen ditu. Horreta-rako galderak, eginkisunak eta esperimentu errazakeskaintzen ditu, lanerako atal batzuetan antolatuta.

APROXIMACIÓN A UN ECOSISTEMA LITO-RAL; LA PLAYA DE ARENA. Julia Espluges etabeste batzuk.Valentziako Generalitat-ek argitaratua.

Ikasleentzako landa koadernoa da. Material didaktikohonen bidez hondartzari buruzko informazioa jaso-tzen da (bai alderdi fisikoak, bai biologikoak).

ECOSISTEMA LITORAL, GUÍA DE ESTU-DIO. Grupo Quercus. Ereinek argitaratua. Donostia,1986.

Gida txiki honetan Bizkaiko La Arena hondartzan ibil-bide bat proposatzen da eta bertako espezieak azal-tzen dira.

FAUNA Y FLORA DEL MAR MEDITERRÁ-NEO. Riedl, R. Omega argitaletxea. 1986.

Mediterraneo itsasoko berezko faunaren eta florarendeskribapen zientifikoa.

BIOLOGÍA MARINA BÁSICA. Fincham A.A. Edi-ciones Omega. Bartzelona, 1987.

Ikuspuntu zientifikotik itsasoko bizitzaren alderdi fisi-ko, biologiko eta geologikoen azterketa orokorra.

PÉRDIDAS NETAS; PESCA, EMPLEO Y ME-DIO AMBIENTE. Peter Weber. Bakeaz-ek argitara-tua. Bilbao, 1994

Gehiegizko arrantzak eragindako arazoak jorratzenditu. Arrantza harrapaketetan izandako gorabehereiburuzko datuak ematen dira.

• • •

Azkenik, aldian-behin kontsultatutako lanak aipatukoditugu: atlasa, entziklopediak, katalogoak, gidak eta abar.



331

1



FAUNA DE EUSKAL HERRIA. Ibáñez, Miguel etabeste batzuk. Kriselu argitaletxea. Donostia, 1986.

Euskal Herrian bizi den lurreko, ur kontinentaletakoeta itsasoko faunaren gida. Lan interesgarria da, motaguztietako irakurleentzat egokia, dibulgaziozkoa, lor-tzeko eta ulertzeko erraza.

AVIFAUNA DE LA RÍA DE GERNIKA. Galarza,Aitor eta Domínguez, Angel. Bizkaiko Foru Aldundia.Nekazaritza Saila. Bilbo, 1989.

Urdaibai inguruko hegaztiei buruzko azterketa osoosatua. Erabat erabilgarria da, bai ezagutza zientifiko-rako, baita hegaztiak atsegin hutsagatik behatzeko ere.Ilustrazio eta argazki onak.

GRAN ATLAS HISTÓRICO DEL MUNDOVASCO. El Mundo País Vasco argitaletxea. Bilbo,1994.

ITSASOA. EL MAR DE EUSKAL HERRIA. Lanaturaleza, el hombre y su historia. Etor argitaletxea.Donostia, 1989.

CATÁLOGOABIERTO DE ESPACIOS NATU-RALES RELEVANTES DE LA CAPV. Lizaur Su-kia, Xavier eta beste batzuk. Eusko Jaurlaritzaren Ar-gitalpen Zerbitzu Nagusia. Gasteiz, 1996.

NATURALEZA AMENAZADA. Correas Galán,Ana eta Varela Simó, Juan Mª. Sopec argitaletxea. Ma-dril, 1996.

MATERIALES DE EDUCACIÓN AMBIEN-TAL. IIHII-CEIDA. Eusko Jaurlaritzako Lurralde Anto-lamendu, Etxebizitza eta Ingurugiro Saila. 1997.

332

B I B L I O G R A F I A1

I K U S - E N T Z U N E Z KO B A L I A B I D E A K2

ARRAIN SALMENTA. MERCABILBAO. ETB.Secorun, J.L. 1991. Iraupena: 5’. Hizkuntza: Euskara.

Denbora laburrean, Mercabilbaon arraina sartzen de-netik berriz ere irteten den arte zer egiten den azal-tzen da.Interesgarria izan daiteke Lehen Hezkuntzako 3. zi-klotik aurrera.

EUSKADIKO PORTUEN EGOERA ETA GE-ROA. Aretxabaleta, J. 1992. Iraupena: 28’. Hizkuntza:Euskara.

Kostaldeko portuak berritako Eusko Jaurlaritzarenplanak azaltzen dira. Gobernuaren ustez ekonomiaturismoaren eta aisialdiaren bidez sustatu beharradago, kirol portuak eraiki behar dira. Baina aurkakoiritziak ere azaltzen dira.

Bigarren Hezkuntzan erabil daiteke, batez ere biga-rren zikloan, itsasertzeko baliabideen kudeaketari bu-ruzko eztabaidarako oinarri gisa.

LA PESCA Y SU TRANSFORMACIÓN. Cobo,F. Antzinako dokumentua. Iraupena: 23’. Hizkuntza:Gaztelania.

Kontserba marka baten erreportaje publizitarioa da,60ko hamarkadan egina.Atun eta antxoa kontserbaknola egiten ziren azaltzen du. Garai hartako metodo-ak eta gaur egungoak, oro har, nahikoa antzekoakdira.Bestalde, garai hartan balearen arrantzari eta komer-tzializazioari buruz gehienek aldeko iritzia zuten etaerreportajean ikuspegi hori ematen digu, hau da, ba-liabide ekonomiko bidezko eta preziatu gisa.Dokumentu nahikoa bitxia da eta interesgarria izandaiteke garai hartako eta gaur egungo kontserbagin-


tzak alderatzeko, eta baita balearen arrantza histori-koki aztertzeko ere.

LA FIEBRE DE LA BALLENA. ETB. III Milenio.1993. Iraupena: 15’. Hizkuntza: Gaztelania.

1993an herrialde askok balearen arrantzari zegokionluzamendua sinatu zuten. Baina Norvegiak ez. Norve-gia herrialde aberatsa eta aurreratua izanik, ez daerraza ulertzen zergatik dagoen gainerako herrialde-en aurka balea batzuk arrantzatzea dela-eta. Errepor-taje honetan arrazoiak azaltzen dira.Bigarren Hezkuntzan erabil daiteke, gaiari buruzkojarduerak osatzeko edo eztabaidatzeko.

ARRANTZA.Llagostera, F. 1995. Iraupena: 24’. Hiz-kuntza: Euskara.

Mallorca, Galizia, Katalunia eta Euskal Herriko arran-tza mota batzuk erakusten dira: inguraketa sareekin,eskuzko sareekin, gauez argiekin, arrain sardak aurki-tzeko zundekin eta abar.Halaber, bideo honetan beste gai batzuei buruzkodatu interesgarriak ere ematen dira: arrainen jokaera,arrantza garaiak, traineru estropaden jatorria eta an-txoak erdikontserban nola prestatzen diren.Lehen Hezkuntzako 3. ziklotik aurrera erabiltzeko.

ITSAS GARBIA. Euskadiko Itsas Gazteria. 1997.Iraupena: 11’. Hizkuntza: Gaztelania.

“Itsas garbia” ingurugiroarekiko sentsibilizatzeko Eus-kadiko Itsas Gazteria elkarteak bultzatutako kanpai-naren leloa da. Itsasoarekin erlazionatutako jendearizuzenduta dago.Bideoan kanpainaren helburuak zeintzuk ziren etakanpaina nola garatu zen azaltzen da. Horrez gain, iru-di zirraragarriak azaltzen dira, Mediterraneoko hon-dakin solidoen kutsadurarenak.Lehen Hezkuntzako 2. ziklotik aurrera ere egokia da.Irudiak eta mezuak oso argiak dira.

TXINGUDI.Arrizabalaga, J. Eusko Jaurlaritzak argi-taratua. 1993. Iraupena: 14’. Hizkuntza: Euskara etagaztelania.Bidasoa estuarioaren aberastasun ekologikoa, bertaneragiten duten arazo ekologikoak eta inguru hori be-rreskuratzeko Eusko Jaurlaritzaren planak azaltzen

ditu. Irudiak onak dira eta bertan paduretako hegaztieta landaredi mota batzuk agertzen dira.Unitate didaktikoetan padura bisitatzeko gomenda-tzen da (hain zuzen ere Lehen Hezkuntzako 3. ziklo-an eta Bigarren Hezkuntzako 1. zikloan). Bideo irtee-ra horren osagarri gisa egokia izan daiteke. Bainakontuan izan bigarren zatian (Bidasoa estuariorakogobernuaren planak azaltzen dituenean) erabiltzenden hizkuntza konplikatu samarra dela eta ez delaulerterraza izango ikasleentzat. Horregatik, bideoanesaten dena ulertzeko agian irakasleen laguntza etaazalpenak beharrezkoak izango dira.

LA RASA MAREAL DE DEBA – ZUMAIA. In-sub Kultur Elkartea. 1991. Iraupena: 30’. Hizkuntza:Euskara eta gaztelania.

Marearteko zabalunea nola eratu zen eta berez nola-ko aberastasun biologikoa duen sakon eta argi azal-tzen du. Azterkostan landutako kontzeptu eta feno-menoak azaltzen dira, besteak beste espezieakingurunera egokitzea, itsaslabarren atzeraegitea, itsa-sertzeko flora eta fauna, algen komertzializazioa, kos-taldeko ekosisteman kalteak eragiten dituzten gizaekintzak eta abar. Flora eta faunaren irudiak zoraga-rriak dira.Merezi du erreportaje hau ikustea. Gainera, Azter-kostako jarduera askoren osagarria izan daiteke, baiLehen Hezkuntzan, baita Bigarrengoan ere.

PLENTZIAKO ITSASADARRA; NATURAERA GIZA-AZTARNA.Txipio Bai. 1996. Iraupena:24’. Hizkuntza: Euskara eta gaztelania.

Erreportajea bi zatitan banatuta dago. Lehenengoakondorengoak jorratzen ditu:

• Ibai adarraren kokapen geografikoa eta balia-bide naturalak.

• Estuarioaren jatorria eta eraketa.• Padurak: — Produktibitate organikoa.

— Giza Erabilera.— Berreskuratzeko prozesu natu-

ralak.Bigarren zatian, berriz, ondorengoak aztertzen dira:

• Plentziaren eraldaketa historiko, ekonomikoeta turistikoa.

• Duna sistema eta hondartzen eraketa.• Itsaslabarrak.


I K U S - E N T Z U N E Z KO B A L I A B I D E A K

333

2


PAUL WINTER.Missa Gaia (1982)Concert for the earth (1984)Whales alive (1987)Earth: voices of a planet (1990)Spanish Angel (1993)

Saxofonista hau planetaren kontserbazioan konpro-metituta dago eta bere lan batzuetan naturarekikosentikortasun handia erakusten du.Abesti batzuk itsaskantak dira, horietako gehienak ugaztunei buruzkoak(adibidez baleei eskainiak).

SAINT-SAËNS. “ANIMALIEN INAUTERIA”

DEBUSSY. “ITSASOA”

HAENDEL. “URETAKO MUSIKA”Musika klasikoko garai desberdinetako hiru obra.Hainbat diskoetxetan aurki daitezke (Deustche gra-mophon, Sony...)

GURE HEGAZTI URTARRAK. Kasetea

ESPAINIAKO HEZEGUNEETAKO HEGAZTIOHIKOENEN GIDA SOINUDUNA. Kasetea

Hainbat hegaztien hotsen grabazioa, hegaztiak identi-fikatzeko. CENEAM (Valsaín, Segovia) artxiboan mai-leguan uzten dituzte.Tfnoa: 921 47 17 11

ESPAINIAKO HEGAZTIEN GIDA SOINU-DUNA. (3 CDtako bilduma ). Matheu, E.AAD.Alosa.1995


• Silex hobiak Kurtzian.

Gida bat ere badakar. Bertan orientazio didaktikoakazaltzen dira hezkuntza baliabide gisa erabiltzeko, ba-tez ere Bigarren hezkuntzan eta Batxilergoan.

RED DE VIGILANCIA Y CONTROL DE LACALIDAD DE LAS AGUAS LITORALES DELPAÍSVASCO (Otoño 1995-Verano 1996).Azti. Irau-pena: 16´. Hizkuntza: Euskara eta gaztelania.

Itsasertzeko gune batzuetan egindako ur kontrolakdeskribatzen ditu. Gune horietan geldialdia egin etaitsasoko arazoak aztertzen ditu.

COSTA GUIPUZCOANA. Gipuzkoako Foru Al-dundia. Iraupena: 11´. Hizkuntza: Gaztelania eta eus-kara.

Gipuzkoako kostaldean zehar ibilaldia.

MAREA NEGRA: LA TRAGEDIA DEL EX-XONVALDEZ. 1990. Channel D. Iraupena: 50´. Hiz-kuntza: Gaztelania.

Alaskako kostaldean 1989ko martxoaren 24an gerta-tutakoa azaltzen du. Egun hartan Exxon Valdez petro-liontziak sotoetan zituen 40 milioi litro petrolio gor-din isuri zituen itsasora.

ITSASOKO BIZIA + ARRANTZA. Hainbat egile.1997. Iraupena: 37´. Hizkuntza: Euskara.

Arrantzari buruzko dokumentalen bilduma.

BEGI AUNDI. Gipuzkoako Foru Aldundia. Iraupena:40´. Hizkuntza: Euskara eta gaztelania

Txipiroiaren arrantzari buruzkoa da, nola eta nonarrantzatzen den.

334

I K U S - E N T Z U N E Z KO B A L I A B I D E A K2

D I S KO G R A F I A3


HEGAZTI URTARRAK IKERTZEKO NAZIO-ARTEKO BULEGOA (Ramsar-eko Hitzarmenarieta beste batzuei buruzko informazioa). IWRB, Slim-bridge, Glos. GL2 7BX, Ingalaterra.

SOCIEDAD ESPAÑOLA DE ORNITOLOGÍA.SEO, Facultad de Biología, P1.9 / 28040 Madrid.

GREENPEACE.San Pedro Rodríguez 58. 28013 Madrid.Tel. 91-2439900

• • •

EUSKO JAURLARITZA ETA FORU ALDUN-DIAK

Hari Berdea: 900 411 111

Eusko Jaurlaritza

Lurralde Antolamendu, Etxebizitza eta IngurugiroSaila.Donostia, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz. 945 019 542

Nekazaritza eta Arrantza SailaDonostia, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz.Tel. 945 019 542

Garraio eta Herri Lanak Saila.Donostia, 1. 01010 Vitoria-Gasteiz.Tel. 945 019 542

Bizkaiko Foru Aldundia

Nekazaritza Saila.Madariaga Etorbidea, 1. 48014 Bilbo.Tel. 944 207 400

Ingurugiro eta Lurralde Ekintzapide Saila.Errekalde Zumardia, 30. 48009 Bilbo.Tel. 944 207 400

Gipuzkoako Foru Aldundia

Obra Hidraulikoak eta Hirigintza Saila.Gipuzkoa Plaza, z/g. 20004 Donostia.Tel. 943 482 911

Nekazaritza eta Ingurugiroa Saila.Plaza Gipuzkoa, z/g. 20004 Donostia.Tel. 943 482 199

• • •

CEIDAk

CEIDA (Bilbo)Ondarroa, 2. 48004 Bilbo (Txurdinaga). Tel. 944 114999

CEIDA (Urdaibai)Udetxea Jauregia, Gernika-Lumo errepidea z/g 48300Gernika.Tel. 946 257 125

CEIDA (Legazpi)Brinkola Auzoa, z/g 20220 Legazpi.Tel. 943 731 697

CEIDA (Vitoria-Gasteiz)Baiona, 56-58 01010 Gasteiz.Tel. 945 179 030

CEIDA (Donostia)Basotxiki 5. 20015. Donostia.Tel. 943 321 859

• • •

MUSEOAK, EKIPAMENDUAK ETA INGURU-GIRO HEZKUNTZAKO JARDUERAK

Miarritzeko Itsas Museoa. BP 89. Miarritze. 003Tel. 359 540 269

Donostiako Aquarium-a. Kaiko pasealekua 43.20003 Donostia.Tel. 943 421 905

Donostiako Untzi Museoa. Kaiko pasealekua 24.20003 Donostia.Tel. 943 430 051

Bermeoko Arrantzalearen Museoa.Torrontero-aren eskilarak z/g. Bermeo.Tel. 946 881 171

Bilboko Arkeologia, Etnografia eta HistoriaMuseoa. Ontzigintza gela. La Cruz kalea 4 (sarre-ra Maria Muñoz kaletik). Bilbo.Tel. 944 155 423


H E L B I D E I N T E R E S G A R R I B AT Z U K

335

4




Zarautzeko Itsas Natura itsaso Eskola. Malekoipasealekua, Eguzki-lore eraikina z.g. 20800 Zarautz.Tel. 943 131 836

Urdaibaiko Biosfera Erreserba. Udetxea Jauregia,Gernika-Lumo errepidea s/n. 48300 Gernika.Tel. 946 257 125

Ondarroako Arrigorri Aterpetxea. Bizkaiko ForuAldundia.Tel. 944 700 747 (Suspergintza Elkartea)

Sukarrietako CEEP. Bermeo errepidea z/g. 48395Pedernales.Tel. 946 131 836

Uliako Itsas Eskola. Donostiako Udala. Igeldo ibil-bidea 25. 20008 Donostia.Tel. 943 310 268

KANTAURI Arrantzari buruzko IngurugiroHezkuntza Programa. Haizelan S.Coop.Tel. 944 967 717

• • •

ELKARTEAK

Txingudiren Aldeko Koordinakundea. 466 Pos-takutxa. 20300 Irun

Zumaia Bizirik. 103 Postakutxa. 20750 Zumaia

Itsas Enara Ornitologi Elkartea. 3193 Postaku-txa. 20080 Donostia

Txipio Bai. 40 Postakutxa. 48620 Plentzia.

Ekologistak Martxan. Pelota, 19 . 48005 Bilbo.Tel. 944 790 119

• • •

ARRANTZA FEDERAKUNDEAK

Bizkaia: Iparragirre, 46. 48010 Bilbo.Tel. 944 276 537

Gipuzkoa: Anoeta pasealekua, 5. 20014. Donostia.Tel. 943 472 466

• • •

HONDAKIN TOXIKOAK

IHOBE. Ingurugiroaren Kudeaketaren Elkarte Publi-koa Tel. 944 230 743

Hari Berdea Tel. 900 411 111

• • •

ZAURITUTAKO ANIMALIAK

Bizkaia: Base Gorria (Bizkaiko Foru Aldundiaren ko-munikazio zentrua) Tel. 944 465 297

Gipuzkoa: Igeldoko suspertze zentroa.Tel. 943 210 584

• • •

ITSAS IKERKETARAKO ZENTRO ETATALDEAK

AZTI. Satrustegi 8. 20008 Donostia.Tel. 943 214 124Txatxarramendi z.g. 48395 Sukarrieta-Pedernales.946 870 700

INSUB. 3223 Postakutxa. 20013 Donostia.Tel. 943 291 920

• • •

WEB ORRIALDEAK

Lurraren Lagunak:http://www.tierra.org/index.asp

Kataluinako itsas baliabideak ikertzeko NazioartekoZentroa: www.upc.es/ciirc

336

4


Coastwatch-Kantabria:h t t p : / / w w w . g e o c i t i e s . c o m / C o l l e g e P a r k /Theater/3107/Coastwatch/

Coastwatch-Galizia :http://www.geocities.com/RainForest/Vines/7382/Coastwatch-Valentzia:http://www.upv.es/ofiverde/coast/coast.htm

Ramsar Hitzarmena:www.iucn.org/themes/ramsar/index.html

Portsmouth-eko Unibertsitateko Geografia Departa-mentua. Kostaldearen Kudeaketa:www.strabo.geog.ac.uk/research/cczm/intro.htm

Greenpeace: www.greenpeace.es

Hezeguneak eta Kostaldeak (Natura Babesteko Na-zioarteko Elkartea):www.uicnhumedales.orgNetCoast. Kostaldearen Kudeaketa IntegralerakoGida:http://www.minvenw.nl/projects/netcoast/index.htm

Europako Batasuneko Kostaldeen Kudeaketaren era-kusketa Programa:www.europa.eu.int/en/comm/dg11/iczm/home.htm

Europako Batasuneko TERRA Programa:http://www.inforegio.cec.eu.int/terra/terra.html

Word Wide Foundation WWF:http://www.panda.org/



337

4


Azterkosta Lehen Hezkuntza

Documents

Transcript of Azterkosta Lehen Hezkuntza