AS TRAMPAS DA LINGUAXE RELIXIOSAXOSÉ CHAO REGO

INTRODUCCIóN 1. A CRISE DA LINGUAXE

Poderá haber palabras de vida eterna,pero o que non existeé unhagramáti-ca atemporal,que non sexavíctima dahistoricidade. Non hai vocábulos de

valor eterno. Pode resultarparadoxalque unharelixión que fundamenraa súa fe no feito oríxí-nanrede quea Verba de Deus se faga carneco-fleza hoxeunha gran crise polo empregoda pa-labra e da súa pouca intelixibilidade para oshumanos.¿Existe crise de fe ou inadecuacióndunhalinguaxe que xa non transmitea oríxína-lidade crisriá?

Por vía de exemploe paraentrarmosen materia

lingúisticaconcreta,imos contemplardouscasossobreos que habemosvolver. Sexao prímeiro aconfesióncentral da fe, o misterio da Trindade.Cando confesamosque en Deushai tres persoas,¿estamosconfesandoo mesmocós priníeíroscas-riáns ou formulamos un misterio matemáticodetres enun que desembocano queKarl Rahnercha-

un vulgar triteismo, a proclamaciónde tresdeuses?

Porseguirmosabrindo o apetito parao tema,¿como entenderque Cristo está na Eucaristíaeco seu corpo, sangue,alma e divindade»?Ade-mais dun esquema antropolóxico dualista—corpoe alma—, hoxesuperadopola antropolo-xía, se confesamosa Cristo resucitado,é claroquetal fisicismo e bioloxismo eucarísticonon secompadecencoa teoloxía de san Paulo sobre aresurreccion.

O filósofo italiano Antiseri fala don ateísmosemánticoproducidopola ausenciade significa-do. As vecesdá a impresión de que na linguaxenon estápresenteo nivel semánticoou de signifi-cado nin funciona o nivel pragmático ou decomunicacióne, en cambio,hai moita preocupa-ción por partedaoficialidade de que se salvagar-de o nivel sintácticoou gramatical,paranon afas-tarse dun catecismo convertido en gramáticaatemporalen función dunhaortodoxiadistancia-da da ortopraxe.

O PROBLEMA

Porque a linguaxe natural resulta ambigua—pensemosnunhapalabragalegatrivial: presa—,afilosofía analíticapensouqueo único medio de Ilefuxir á anfiboloxía era centrarsena análiseda lin-guaxe.Prescindendo nivel semántico—do quesig-nifica—, e raméndo pragmático—da comunícaciona outros—,e redúceseó nivel sintáctico.O resulta-do é unha linguaxe formalizada, non suxeita aerros,tal comaa linguaxearitmetíca.

Herdeira do neopositivismo ou empirismolóxico do Círculo de Viena, a filosofía analíticaafirma que o significado dunhaproposícionoufrase só se coñececandopode ser verificadaoucomprobada.Segundoese criterio de verificaciónas proposiciónsrelixiosasou as éticas,ó nonserenempíricase, poíomesmo,non verificablesexperi-mentalmente,careceríande sentido.Non son fal-sas nin verdadeiras,senón pseudo-proposicións.FrasescomaDeusexisteou o odio ¿ ma/o carecerí-an de sentido. A complexacuestiónevocámolaaquícoaconviccióndo primeiro Ludwig Wiuges-tein —posteriormenteconvertido á posibilidadedunhalinguaxe relixiosa—, queafirmabaalgo asíde simple: «Do que non se pode falar, é mellorcalar».

¿CoMo SL CIIECOU A TAL DESMESUBAESCEPTICA?

A cousa principiou co empirismo inglés—Locke, Hume—, candoo omnipotenteracionalis-mo que nacerano séculoXVII con Descartesrecí-biu un ataqueno séculoXVIII quefixo esperraraKant do seusolio dogmáticoe expulsa-lametafí-sica do terreo das realidades.O avancedas cien-cías matemáticase da física levaraxa a Leibtniz,no seculoXVII, á pretensióndunhamathesisuni-versalir notamatemáticaaplicablea ródalascien-cias, e o contemporáneoSpinozaescribiu unha

A,~rL , 1, i998 (pp. 45-55).Serviciode Publicaciones.UniversidadComplutense

XOSÉCI-IAO PEGO

érica more geometrico demonstrata. En reaccióncontrao idealismode Hegel, os filósofos analistasanalizana linguaxe,descompoñéndoanosseusele-mentosmáissimples.

¿PÓDESEFALAR DE DEuS?

En consecuencia,fíxose o silencio sobreDeusemesmoos erisriánsfuneraronpola súamorre,pre-dicandoun Cristo senDeus, unhapura horizon-talidade. O bispo anglicanoRobinson quixo ser«sinceroparacon Deus»(Honesrtoo God—, eapli-cou a tesede Bultmannsobrea desmiroloxización:por líe fuxir ó esquemaverticalmítico—Deusenri-ba,no ceo— foi baterco Caribdisdo mitopsicana-lítico do inconsciente:Deusno profundo,no inti-mo, pero raméndesprazadoda historia. Esqueceuo queAntoine Vergotecliamaa dehiscenciaverti-cal do serhumano.

A morre das metafísicas—ás que lles quer darpuntilla a postmodernidade—,levou consigo aagoníadunhacertareoloxia ideolóxica ó serviciodo poder relixioso. Pensemosna distancia quearredaa palabraevanxelizacióndo significado ori-xinal deboanova,e queserviude reclamoideoló—xico paralles levarós diversospobosmentalidadesoccidentaisalleas; é o caso da evanxelizacióndeAméricae a historia ambivalentedas misións,nasquea miúdo o imperialismorelixioso o que levoufoi unhamalanoticia. Hoxe coñeceunhanova epatéticaversiónbaixo a consignade novaevanxe-lización —expresiónque xa a rematesdo séculopasadoempregarao papa«social»León XIII—, quenonparecesermoito máisca unhaimposibleteca-rolización social de Europa e paisesde maioriacatólica.

A nosalinguaxerelixiosaestáencriseporenfer-midadeendémicada mesmalinguaxe: inszknzfi-cancía, non-significación,faltade sentido,caren-cia semánticaque se orixina, como advirreScbillebeeckx,porque«antesde quepoida formu-larseconsenridoo problemada verdadeten queseindagarprimeiro a cuesti6nsobreo sentidoou osítíficado».

A solucióné pilla-lo touro poloscornos e nonagarrarnosó rabo, quedaquelasó daremosvoltasó rodo comaen círculo inútil e vicioso. Se o serhumanoé un animal locuente,quedixeraAristó-teles —zoon logikon—, hai que partir destefeito:para falar de Deus non existe máis linguaxe cá

humana.Dio PaulRicoeur: «O obxeetoda teolo-vía é a palabrafeita carne;pero,como a carneé ohome,e o horneélinguaxe,facersecarneé,paraapalabra, facerse linguaxe no sentido humano eseculardo termo».

¿Pódesehoxe falar de Deus? ¿Como se veufalandoó longo da historia?

II. AS SOLUCIONSDA HISTORIA

Do MUNDO MÍ’171C0 Ó RACIONAL

Xa se fixo tópico advertir quea filosofía naceuen Grecia cando a partir do século VI a.C. sepasoudo esquemamítico ó universoracional. Oquexa non se adoitaafirmar con tantafrecuenciaé queos filósofos gregosnon se derondesembara-zadoda imaxinaciónmítica.

O pensamenrohebreoera moi dinámico, nadaabstracto e, referíndosea Deus, estrictamenteantropomórfico.A pesarda afirmación do orácu-lo a Oseas—«Eu son Deus, e non un home»(11,9)—, esteprofetafala de Deus en termosquehoxe nospareceríanescandalosamentehumanos.E ¿quenousaríanosnososdíassacudira un Deusseica adormecidoinvocándoocun salaiocoma odo salmo43,23: «Esperta, ¿por que estás, Señor,adurmiñado&’. NamesmaBiblia xa hai un proce-so de racionalizacióncandoda linguaxefrescadodocumentoiavista,quese relacionacun lavé pas-tor, se pasaá reflexión sacralizanreque fai o docu-menro sacerdotal,no que Deus se converte noAltísimo.

Cando o cristianismosaíu da órbita estricta-mentexudíae se achegonó mundogreco-romano,rivo queenfronrarsecon aqueluniversofilosofica-mentecultivadoe entraren diálogo con el. Puidobotarmanda linguaxerelixiosa daqueltempoe enparte,usáis pequenado quese cavilou, f(xoo. Perodo instrumentoque se serviu foi da filosofía daépoca,neoplatónica,e da moral quedominaba:ado estoicismo.Tal foi o labor dos apoloxisrasdoséculoII.

Se a principios do nososéculoo ateo eanticle-rica1 Charles Maurras, dirixente do movemenrointegristaAcción Francesa,agradecíaós teólogosquetivesenabandonadoo rudo Cristo hebreotro-eándoopor un suaveCristo helenizado,sabia oquedicía. O mesmoPlatón non foi ningún inxe-nno. Filio dun aristócratapertencenteá oligarquia

46 ~rL

ASTRAMPASDA LINGUAXERELIXIOSA

reaccionariaquedeufin á democraciade Pendes,no séculoV a.C., o mozo Platónós dezaseteanosporfiabaporserneutral; neutralidadequeinrentouadquirir ascendendoó mundo das ideas, quedendeentón veu cubrindo co seu manto tantasideoloxíasdespóticas.

ción, desbotandode Deus calqueradas nosasimperfeccións;de afirmación,apoñéndolletodooque de perfecto cabe comprender; e todo isoacompañadoda vía da eminencia, exaltandoadivindadeen graosumo.

O DESCIJBRIMENTO DA ANAI>OXÍA

UN CRISTIANISMO MÁíS HELÉNICO CA HEBREO

A helenizacióndo cristianismofoi un paso tannecesariocomaarriscadoporque,entreoutrascou-sas,duroudemasiado.O mesmosucedecoamoralestoica,da que aindavive en boa parteo pensa-mento católico oficial, por exemplo invocandounha supostalei natural que seicapode dar res-posta, dendeo seu fixismo, á mobilidade cam-bianree evolucionistada historia.¿Que sucederíase envezde asumirmosó relixi osoPlatónsedescu-brisea ese irrelixiosoAristótelesdo quesefixo eco,dun xeito revolucionario,Tomás de Aquino noséculoXIII?

Comaexemplo,anotemosdúasconsecuenciasda asunción do neoplatonismo:a antropoloxíaplatónica,queconsiderabaa dicotomíaentrealmae corpo,sendoaquelaprisioneirada materiacor-poral —soma,serna— levou a interprera-laresurrec-ción en termos de inmortalidadeda alma,favore-cendo o desprezo do corpo e instigando unascetismorelixioso que cadraben lonxe do com-porramentodo Fundadordo cristianismo.

Un neoplatónico,Plotino, levon a caboas ensí-nanzasdo seumentorintelectualaseverandoqueaperfecciónestáno Un: Deusé unidadee as consasvansedegradandocandosonvíctimas,descenden-do da Unidadeó múltiple. ¿Quenía dicir queeseesquemaideolóxico había de servir para a cons-trucción dunhaIgrexapiramidal candoun indivi-duo do séculoV ou VI, o falso Denís,inventouapalabraxerarquía? Unha Igrexaquecultiva o uní-formismoe quesospeitado pluralismo.

Peroo caminoda fe en procurada inrelixencia—fides quaerens intellecturn— riña que seguir, enaceua teoloxía,quecoñeceuo seucumemedie-val nosséculosXII e XIII. O perigo consistíaensegui-lo consello de Witrgensreine calarsobreoque non se podía falar. Tal fixo a mística quepatrocinouunhateoloxíanegativa.ComoaDivin-dade é incomprehensible—é dicir, non pode serabranguidapolo serhumano,o modode coñecelasó podeserindirectomediantetresvías: a de nega-

Por fortuna, o descubrimentode Aristótelessucedesobre un campo reolóxico sementadodeminasplatónicas,mercéá influencianeoplatónicado Pseudo-Denís.ParaAristótelesnadapodíasig-nificar, dendeun punto de vista dalinguaxe filo-sófica,o simbolismo,porqueparaosaristotélicosoproceso de abstraccióné a condición paraque sedeaunha linguaxe científica, O mozo Tomás deAquino foi quen a combina-la idea platónicadeparticipación —ródolos seres participan do setsupremopor imitación—, e a aristotélicade analo-xia. En Tomás predomina,con todo, o esquemaverárquicoherdadodo Denis (Chenu).

Pero, ¿enque consistea analoxia? En sinrese,pódesedescribirasí: ademaisde existiren concep-ros unívocos,quesignificano mesmo,e conceptosequívocos,que son totalmentedispares,hai con-ceptos análogos, que teñen semellanzaentre sí,pero é maior a disimilirude. Analoxía cl, logo, «apropiedadedun conceptoque,ó aplicarseadistin-ros entesou relaciónsdo ser, experimenraun esen-cial cambio semántico, sen que por iso perdaaunidadedo seuconrido»(SacramentumMundi, 1,144). Ana-logosé «segundoo mesmologos» oupalabra.

Coaanaloxiado ser, osescolásticosviron asolu-ción do problemamáisgraveda metafísica:poderfalar do Absolutodendeas moi relativasestructu-ras cognoscitivashumanas.A palabraanaloxiasig-nifica, en grego,segundoproporción, e a analoxíadeproporcionalidadeilúsrraa Aristóteles con esteexemplono que,paraquehazaproporcionalidade,requirensecarromembros:xa quea vellez é á vidao queo seránó día,podemosfalar da vellezdo díaou do solpor da vida.

Pero ademaisdesre tipo de proporción,que sefundana semellanzadunharelación—analoxíadeproporcionalidade—,Aristóteles analizou outrocasoó quenon ííe chamaanaloxía,queel denomi-na ad unurn e que os escolásticosdenominaroncomade atribución.Aquí non funcionaxa aseme-llanzasenóna relación.Así, por exemplo,o adxee-

srL 47

XOSECHAOREGO

rivo sanpodeatribuirseó animalqueten saúde,ámenciñaquea causa,ós ouríños quea amosan...Aplicada ó ser, o conceptode entepodeaplicarseaDeus e á criatura. Pero entrecriatura e Creadornon hai proporción.E aquíentraen xogo o con-cepto platónico de participacióne de imitación.Así, a variedadedosentesé referida a un entepri-meiro, causasupremada que a criatura parricipano ser.

A MENTALII)ADE SIMBOLICA

A cuestiónda analoxíagozabadtin clima propi-cio. O teólogodominico Chenudescóbrenosque«os homes do séculoXII teñenen común a con-vicción de quetoda realidadenaturalou históricaten unha sign~ficaciónque rebordao seu comidobruto e que líe revela ó nosoespirito unha cerradensidadesimbólica. Dar razón das cousasnon ésoamenteexplicalaspolas súas causas interiores,senónque é descubri-lasúamisteriosadensidade».Isto viñalles imposto polo ambiente:a literaturasobrea procurado Graal,os capiteisdascatedrais,os bestiariosalegóricos,todoun universosimbóli-co no queelesvivían.

ParaChenu,a Idade Media é a era do símbolotantocomada dialéctica.Perosoncousasdistintasporque«o xogo simbólico non cl a proxeccióndunacto racional previo, senóna expresiónprimeiradunharealidadequea razónnon ariuxe,e quelogonon podeconceptualizar»(ib. 162).

Como exemplo desta mentalidadesimbólicapoderiamosaduciresegustopolo simbolismodosnúmeros,concretamenteo nacemenrodossetena-ríos no século XIII —7 sacramentos,7 pecadoscapitais, 7 dons do Espirito Santo, 7±7obrasdemisericordia.Impúxose,sobretodo, o cambio doesquemabinario ó ternario. Dendeo século IV óXII a sociedadevive baseándoseno modelo idealagustinianodaCidadede Deus comacontrapostaá terrea:esquemadualista. Perodos séculosXI 6XIII —de santo Anselmo de Canterburya SanTomásde Aquino—, o espacioe mailo tempovól-vense máis complexos. A reforma gregoriana(s. XI-XII) liquida a retórica do dualismo—dúascidades,douspoderes,dúasespadas,clérigose lai-cos,papae emperador—,e o papaInocencioIII dápaso ó esquematernario ó designartres igrexas:militante na terra,triunfanteno ceoe, comanoví-dade,a sufrinreou purgante.JaequesLe Goffsitúa

nesaconxunturao nacementodo purgatoriocomalugar.

Xa para santoAgostiño, o inspiradore mestreda teoloxíasimbólica,todo é sacramento,no senti-do técnicodo vocábulo:signodunhacousaoculta.Polotanto,é necesarioquese deao sentidotrasla-ricio das palabras:o que se chaina metáfora.Así,aplicaselleó estudioda Biblia o sentidofigurado.

Pero a vía simbólica é polimorfa e resístelle6intento da súa reducción á claridadeconceptual.Pornattíreza,o símboloé ambiguo.Como ilustraChenu, «o lume quenra, ilumina, purifica, quei-ma, rexenera,consome;significa tanto a concupis-cencíacomao EspiritoSanto».

A HEACCION METAFISIC,4

Candopor influenciademotivosdiversoso teo-centrismo medieval foi abeiradopolo descubri-menro dunha nova divindade—a razón antropo-céntrica—, a igrexa reaccionouembarcándosenomesmobarcodo racionalismoe a teoloxía neoes-colásricamanipulona Tomás de Aquino e empe-zou a diseorrerdentrodunspresupostosde mamo-bilidade dourrinal dos que aíndasomosvíctimas.Os teólogossubironó cumedun sabermetafísico,agaruñandopola filosofía, que nadariña que vercoa historiaquese estabadesenvolvendo.

Xa o franciscanoGuillermo de Ockham, noséculoXIV, puxeraen crisea Escolástica.En 1339a UniversidadedeParíscondenoua súadoutrinaevínte anosdespois o papadorecomendaósestu-diantesqueseafastendesresofista; séculoe mediomáistarde,LuísXl promulgaun edicto reiterandoa prohibición. ¿Calera o pecadointelectualdestefrade?Gravedebeude ser.

En resumo podemos afirmar que Ockhamarruinabao mundodas esencias,das abstracciónsparafiarsesoamente,porunhapartedeDeuse poroutrado mundoempírico. Parael, aspalabrasquedesignanconceptosuníversaisnon teñenvalor ensi, porquetalesuniversaisnon existen,sonarrorosverbais—»fiarus vocis»—, como dixerao nominalis-mo. El cría na primacíadaintuición da cousasin-guiar, e de ai ten que parti-lo nosocoñecemento.

A advertenciaockhamistadeberíadeservir parairmos renuncianadoás grandesesenciase a que aspalabrasuniversaiscorrespondana realidadescon-cretas. Os pseudouniversalismosque non levanconra das peculiaridadesrealmente existentes

48

ASTRAMPASDA LINGUAXERELIXIOSA

—pensoagora no nacionalismogalegoe a réplicauniversalistados conceptistas—,sonperigosospor-que adoitanencubrir posturasde poder.

Sirva coma exemplo a proclamación dunhaIgrexauniversalquenon existeenningures.xa queas igrexas son locais, terriroriais; a trampa dásecandoa unhaigrexalocal concreta,anquesexatanmeritoriacoma a de Roma,se líe atribúeesauní-versalidadeinexistente.

A reacciónmetafísicada neoescolásticado sécu-lo XIX é tanto máissorprendentecantoquedisco-rre paralelaa un racionalismoque se vai distan-ciandoda fe e xogaunhatráxica batallanun terreoque o mesmoracionalismovai abandonandoenfavor da ciencia empírica. Non é estraño que afilosofía analíticae esapeculiarfilosofía da lingua-xe quese chamaestructuralismo,aparezancomasaberesa-teos.A filosofía neoescolásaticaperdeuotren.

UNIIÁ LINGLJAXE INI)II{ECT.4

Afirmemos, de partida,quenonse podechegaró queé meta-físico(o que estámáis aló do físico)máis quemedianteun Liso meta-fóricoda lingua-xe. Parafalar de Deus non remos unha linguaxedirectae específica;só existe unhalinguaxeprofa-na. A metáforaé o instrumentolinguistico do quedispoñemosparapega-lobrinco e cambia-losenti-do da linguaxe; é o transbordadorque nos leva áourra beira(hoxe,en Grecia,os camiónsde trans-portelevano nomedemetáfora,quesignificaiso).O problemaé que da ourra beiranon temosnoti-cia directa, e os signoslingúísricos que serven devehículo só poden corresponderá nosabeira. Sópodemosfalar de Deuscunhalinguaxeindirecta.

A expresiónmáximadesalinguaxeé o símbolo.Peroo racionalismoconseguiuque esreamosafei-ros a escoitarbarbaridadescomaesta: «iso e unmerosímbolo,non é verdade».Porexcesoraciona-lista, poío narcisismoomnipotentee máxico darazón humana,constituíusecía en única vía decoñeceusenro,arrecanrandoa vía simbólica nofaiadoda fantasía.Simbólico contrapúxose,non aracional,como cumpría,senéna verdadeiro.

Dominou unha razón que arrecantabatodosentimentoe emocion.

Non deixade serunhaincoherenciahistóricaqueos teólogos amosasenreceofronte ó simbo-lismo defendendocon tódalassúas forzas a vía

da analoxía.As fontes bíblicas empreganadoitoa analoxía, a metáfora, o símbolo e mesmo omito.

III. O SÍMBOLO DA FE

EN PROCURA DA OUITEA METADE

Teñodiro con frecuenciaqueos galegosgoza-mos dunha boa oporrunidadeteolóxico-gramati-cal ó cambiarnosde Dios a Deus. Procurarque,ademaisdun cambioterminolóxico,seconverraencambio semántico: elaborarunha imaxe distintade Deus da que recibimos. Non que sexa total-mentefalsa, senónque acasonon resístíuo pasodo tempo,postoque non existegramáticaeterna.

Nesra terceira parte non pretendemosser dia-bólicos, senónsimbólicos. No idioma grego, dia-bolo é o que separamentresque sin-boloé o queune. Coa palabra símbolo, que tamén significamarca,seicase designabao contrasinal—sinaípoíoque se recoñeceourro sinaí—, mediantea compro-baciónde se os dotís anacosdun metal partido edistribuido a cadaparte, cadrabanó reunirensee,poíomesmo,identificabanós propietarios.

Non imos ser diabólicos, senón simbólicos,lembrandoque o Credo, chamadoSímbolodosApósrolos,constituíanun principio nunhaespeciede carnéde idenridadeque se ííe entregabaó bau-tizado e que antesda súapertenzaá Igrexaconsti-tufa un segredo.E dado que a análisesimbólicanonpodeseraquíexhaustiva,adoptamosun crite-rio de selección sintomáticada fe cristiá. Querdicir, imos aportaralgúnsindicios ou síntomasdequea nosapartede metal prezadoe preciosoqrii-zais xa non cadracoaoutrametadeda queanda-mos á procurae perdeua forza simbólica, poidaporquexa non e símbolo.

A FAMILIA CHISTIA

A=si quefuncionaa analoxíae, por mor da súaforza, inzanfamilias por todaspartes:fálaseadoitode que tal institución é comaunha familia e, endefinitiva, estáen marchao slogan dequeahuma-nidade é unha gran familia porque seica somosirmánspor fulos deAdáne Eva. Teñoasospeiradequenospoidamosacharanteo que Paul Ricoeurdenominaunhametáforamorra.

49

XOSECHAOREGO

¿Constirúea Igrexa unha familia? No familianácese,na Igrexa éntrase.Non se é irmán carnalpor opción e a frarernidadepor adopciónreqtíirecomporramenrosespecíficosque a miúdo non sedan na gran Igrexa pero poden fornecelos ascomunidadesde basee, por supostoas sectas,queteñen no seu comportamentoafectivo dos mcm-bros boa partedo éxito. Ai si quea palabrafamiliapodeconstituirunhametáforaviva.

Certo queos primeiroscristiánsvivían dendeoreclamoda irmandade,peroaquelaserancomtíní-dadesmoi reducidase cun gransentidoda perren-za. Aínda máis, as igrexasde Pauloestablecéronsenas casas,de xeito que nacen un tipo de igrexadomésticaque resuJrabanovidaderevolucionariaporque,dentrodo esquemacaseñoe confesandoaigualdadepolo batírismo,a muller pasabaa ter unlugar de dirixente da comunidadee os nenos emailos escravosentrabannela con plenitude dedereitos.

O Imperio romanosentiaseincómodo porqueeí asentabasobreun criterio familiar parriarcal,deestrictaxerarquíae de subusisióndos membros6parerfamilias. Os crisriáns foron acusadosdedesestructurarena familia e constituirenun perigoparaa sociedade.Se a casaconstituíaa estrtícturabásicado cristianismoprimitivo, a partir do sécu-lo II o centrode gravidadedesprazousecaraó tem-pío, quese deuen chamarcasade Deus. Venceuaestructurapatriarcalistafamiliar.

Quehoxeo Catecismoda Igrexacatólicalíe apli-que á familia depersoasbautizadaso calificativo deIgrexadoméstica(n.o 1656) resultaun abusoqueter-xíversao significadoprimitivo e inrerfire na aplica-ción queactualmenteseviña facendocandose fala-ba de eucaristíadoméstica,conceptoque superabaas dimensiónsdunha familia celular onde, polodemais,non é frecuentebatercunhatínanimidadeideolóxicae de fe quexustifíqueo apelativo.

O perigosodestedesprazamentosemánticodoconceptofamilia é grande porqueafectaá estruc-tura daIgrexa, na queaíndaimperaa ordepatriar-cal co seu verticalismo: a súa configuraciónmonárquica.Consecuenciainmediataé a marxi-naciónda muller, quese nun principio tivo papeisdecisivos na irmandade cristiá, agora xa non.Pasouseda igualdadebautismal, que é a fonte dafraternidade,á xerarquía,coacargaideolóxicapla-tónica queo vocábuloconleva.

Ourra trampa,conectadacon esta, é a restric-ción do conceptode apóstoloós Doce, número

simbólico estequese refería ás 12 tribos de Israele que se transformouen realidadexuridica, candononconstaqueos Doce tivesenfunción de mandoe pasasendeserunharepresentaciónimaxinariadarestauracióndo Israel do rei David, o primeiro dosMesías.E nesrecontexto,tanto se limiton o con-ceptode apóstolo,que se eliminou a mulleresaquen Paulolles derao titulo e, sobretodo, á pri-meira testernuñada restirrección,María de Mag-dala,denominadapor Hipólito de Romano sécu-lo III apósto/a dos apóstolor o papa san LeónMagno considerábaa,no séculoV, persoaxeradoradeIgrexa.

l)ELS MESMO

As trampasda lingtíaxe chegan ata o seo damesmaTrindade.A historia desremisteriocentralé a loita dos seguidoresde Xesúspor Ile facerunsitio na casaíntima da divindade.Apaixonanteearriscadaaventuraque duroucinco séculose quepensoquepagoua penapois desexeito Deusentrana historia humanae gozamosdunhavía excep-cional de achegamentoó Misterio: a persoahistó-rica de XesúsCristo.

Pero o berce do cristianismo era o estrictomonoteísmoxudeu para o que,admitir a alguénna familia íntima de Deusmáis aló do quepodíasignificar unhaadopción,constituíaun politeísmoimperdoable.¿Cornose podía afirmar que Deusera Un e qtíe Xesúsde Nazarépertencíaá intimi-dadedeseDeus sen confesarun binarismo—dousdeuses—,ou unhatrindadecandose líe engadiuoEspirito?

A soltíción foi o conceptode persoa,probable-mentetomadada lingtiaxe sacraletruscado cultoá deusaPerséfoneou Proserpina,no que xogabancunhamáscarasagradadenominadapoíoadxecti-yo phersu («larva persu», otí máscaraperstí), deri-vado do nomeda deusa.Os romanosconfundirí-an as raíces gramaricais da palabra máscara(persona)e personus,do verbopersonare,soara tra-vés de, resoar,xa quea voz soaSoa travésda más-cara. De feito, o teatro romano tívo influenciaerrtísca.E isro traduciríao conceptogrego depro-sopon, queraménsignifica careta.

Perohoxeapalabrapersoasignifica moito máiscaunha aparenciaou un modo de se manifestar,xa que se refire a unha individualidade, centroautonomode actividadese de autodeterminación,

50 ~rL

ASTRAIvIPASDA LINGUAXERELIXIOSA

de tal xeito que afirmar que en Deusexisten trespersoasvén sendoo mesmoque asegurarquehaitres deuses.E afirmámolo tódolos días tan cam-pantessen rubor ningún.

A trampasemánticamedracando,entrandonabucólicado trevo e outrasandrómenscomparati-vas —pensemosno triángulo queencadraun divi-no ollo xendarme,controladorindecorosode con-ductase intimidades—,facemosdo misteriocentraldo cristianismo unha cuestión matemática tanimposible coma a cuadraturado círculo: acadarque 3 sexan 1.

Porsupostoqueeu non ser como se ha formu-lar ese misterio, porque a axitada historia dodogma trinitario, se por unha parte me impideconfesartres deuses,pola outra non me permiteadmitir tresmodalidadesdo único Deus ou unhatrindadepuramentefuncional. E mentresosesen-cialistas andan a voltas co misterio intimo deDeus,os historicistasporfían naTrindadeque dineconómica,que seria a dimensiónda actuacióndivina na historia desalvación.

Quizais máis interesantee máis viable para oseu tratamentosexan as consecuenciasda confe-sión trinitaria, qtíe aquí dividimos en tres partes:por unha,o feito de queen Deushaxaunhafami-ha. Sobre todo, para a nosa menralidadeactual,queaparezao Espirito Santo—o MaternoEspirito,pois a palabra en hebreo, rual.,, é feminina— comanaí, incluindo así o elementofeminino no seo daTrindade relativizando o patriarcalismo hebreodun deuspai e solitario, monxe,monárquico.

Logo o feito de que o monoteísmoadoite sermanipuladopoliricamenteen funcióndo dominioimperial, deseñandoun deus distante do que élexitimo representanteo emperadorou o papa.Non esquezamosque asteocracias—e Israel foina—,pretendenun gobernodirecto de Deus, e se osemperadoresromanosconvertidos—Constantino,Teodosio, Xustiniano—, utilizan esta dimensiónteocrática,o papadofaraseherdeirodestapolíticadivinal.

Mesmo a Igrexa,fraternale carismáticanassuasorixes, estableceraseco temposobreunhaconcep-ción monárquicada figura do bispo.

Por iso, en terceiro lugar, é interesanteque ateoloxía trinitaria desmontea trampa dun Deusfilosófico-helenistana queos atributosdivinossontan esencialistasqueprivamosa Deusda proximi-dadeco ser humano,renunciandoá visión antro-pomórficada Biblia. Así a Escolásticadeseñouun

Deus Absoluto, distante, inmutable, impasible,lonxe desaspaixónsque líe atribúea Biblia a lavée, sobretodo, da Paixón que fai de Deus un Cru-cificado en NesúsCristo.

CREACIÓN E SAINACION

Un Deus do ceo, lonxe da historia.Velai a ser-vidumea quenos obrigao esquemamítico dunhacosmoloxiadetresplanos:ceo, rerrae abismo,esteparreinferior ou inferno. Por certoquea inferna-lización da relixión mesturousecunhapalabra—axehenna—que fai referenciaó barrancodeXinnón,no val deXosafatdosarredoresdeXerusalén,ondeo impíos reis Maz e Manaxésinstaurarono cultoa Moloc, divindadeá que ile ofrecíansacrificioshumanos,nenosqueimadosno lume a imitacióndos ritos cananeosá fecundidade,como noto diXeremías (7,30-32).0 lugar converteuseposte-riormenteno vertedoirode lixo deXerusalén,cunlume perpetuodiante do que os xudeus piadososcuspíanensinaí dedesprezo.Deaí procedeo mitodun lume eternopara os excomungadosdasocie-dadexudía.

Peroo mesmoconceptodecreacióncaeununhatrampaqueabocou6 crentea unhaelecciónentrerevelaciónou ciencia cando a hipóreseevolucio-nisrapuxo en solfa o relato daXénesesobrea cre-aciónen seis días. Se a Igrexaarendesea tempoacríticabíblica que descubriuo esquemalirúrxicoquelatexano relato ereacional—seis días,en fun-ción do sábado,descansode Deus—, e se decatasede quea narraciónsacerdotaldos seis díasé unharéplicaó poemababilónicodacreaciónEnumaelix—»Cando enriba»—, evitaría discusiónsinútiles edeserciónslamentables.

En efecto, o poema da creación consagraoesquemalitúrxico de liberacióne o sábadoconstí-tuirono os xudeusen memoriada creacióne doéxodoou liberacióndeExipto. Poroutraparte,deforte mensaxeecolóxicanun momentoen que aBiblia é acusada,sen moita xustezae con poucaxustiza,de ter axudadoá acción depredadoradoshumanossobrea narureza.

Esquecido o conceptobíblico e profético denovacreación,o relatocreacionalquedoumalrrei-ro por unhamalacomprensióndo miro deAdáneEva e o pesimismode santoAgosriño deseñouunpecadoqueehamouorixinal centrandoa súaaten-ción na miseriadacondiciónhumana,esquecendo

SrL 51

XOSÉCHAOPEGO

o rico símboloque crearasanPaulodo novoAdán,Cristo, e facendometafísica do que deberíasermetafórica.E queconstequenospareceindispen-sablea reflexión cristiá dendeunhasituacion orí-xinal —a creaturalidade—,naqueo que o evanxelis-ta Xoán chamouo pecadodo mundo é vencidopola nova solidariedadeen Cristo, nova criatura,garantíade nova creacion.

Polo mesmo, lamentamosque por unha malacomprensiónda linguaxe apocalípticase pasase,baixo a influencia neoplatónica,a falar da salva-ción da alma, inventandoun xuizo particulartraíamorte e privando a escaroloxíada súa dinámicainterna, ó establecerenos novísimos —morte,xuízo, inferno e gloria—, desprazandoo acentodestavida ó alén.Perotal deshistorizaciónda men-saxebíblica merecequepasemosó eido da cristo-loxia.

X.EsÚs Cuus’ro

A trampasemánticamaior que coñecea histo-ria do dogmaé a que se refire a Xesúsde Nazaré,ó elaborarenunha crisroloxia que din dendecnn-ha, baleirandoa vida do Galileo da súadensidadehistórica e humana. A deformación cristolóxicaatinxemoi peculiarmenteá mesmaimaxedeDeus,Paide XesúsCristo.

O de Nazaréproclamouquecon el estabapre-senreo reinadode Detís. Non seriamoi aventura-do demostrarqueo queosevanzeoschamanaxus-rizado reino equivalea aquelaxusrizasocialda quese fixeron eco os profetasa partir do séculoVIIIa.C. Peropor influenciadafilosofía estoica,a pala-braxusrizafoi deformadae, resumindo,entendeu-se a Deuscomaxuíz nun sentidoxurídico e puni-tivo que estámoi lonxede traduciriso quea Bibliaen xeral, e o Sermón do Monte en particular,entendenpor tal: a acritudexustifícadoraou reha-bilitadora de Deus con relación, sobrerodo, óspecadorese ós marxinadossociais,pois entendíanos xudeusquecalqueratipo de desgraciafísicamoral era consecuenciado pecado,propio ou dosdevanceiros.

QueXesúsnon deua vida poío dogma,senónpola xustiza,é unha afirmación que,ademaisdeconstituir unha arrourada periodística, formulaunhaconvicciónbíblica.Xesúsfoi víctimado dog-matísmo e ségueo sendo dunha interpretaciónestrictamentesacrale xurídicada súamorte.

Tal sucedecando a trampalingúísrica conducea centrarsena palabraredención,quesignificares-catee que se refireó mundoxurídico,ou candoseínrerpreraa súa morre primordialmentedendealinguaxe cúltica de sacrificio. Daquela,a convic-ción de quea morrede Xesúsfoi un prezopagado—¿a quen?,ió demoño!,chegana dicir algúnssan-ros Padres—,consritúeun acto máxico de tributosacríficial a un deussanguiñentoquenadaten quever coahistoria:a quenosamosaa morredeXesúscomaconsecuenciadirectado seu comportamentosingular fronte á lei, ó templo e ás instanciasdepoder —xudías e romanas—, que dominaban óspobres. Non digo que haxaque maldicir imaxesverbaisdesacrificio e redención-rescate,senónqueson, en todocaso,secundariase complementarias,aptasparaunhaépocaquenon parecese-lanosa.

Nunhacrisroloxia quenon partadendeembai-xo, o proxectoevanxélicode Xesús é ocultadoenfunción dunhaimaxedeespeciede turistacelestialquebaixaá terra paraasumi-lodisfracede homee,en connivenciaco seu Pai, que líe chisga o ollodende o ceo co que Xesús estaría en contactodirecto con teléfono vermello, paga un prezo(redención) medianteun sacrificio (linguaxe dotemplo) coa seguranzaxesuana,pactadade ante-mán, de querodo ha ir sobrerodas.

Nesecontexto,o berro do Crucificado bai querelarivizalo, pois un homeque dendeo obradoirode carpinteiro do seu pai-que-non-era-pai,seentretiña facendo cruces de xoguere, xa estabaadestradoparapasarun mal trago.A cruz deixariaaxínade ser suplicio —¿quendi hoxe santaforca,santogarrotevil, santasilla eléctrica?—,parapasara ser instrumentode poder: ó cruel emperadorConstantinoprométesellea victoria se asume osigno da cruz e ós cruzadosbórdanlíelano peitoparaquematen no nomedo Crucificado.Taménpasa a ser peitoral expresivodo poder sagradodaquelesque,autodenominándoseservosdos ser-vos de Deus, non padecenrubor candooschama-mos mestrese meus señores.Ou, por sermossar-cásticos,a cruz convertidaen adorno, de acordocon aquelacuartetaqueavisa: «No tempodas bár-batasnacións/dascrucespendurabanos ladróns/eagora no século das Luces/dopeito dos ladrónspendenascruces».

Trampassemánticasque afectaná marioloxíacandoun símboloteolóxico de gran envergadurase porfía en explicaren esquemabiolóxico. Refiro-me a ese dogma —crisrolóxico, secundariamente

52 ~srL

AS7YC4MPASDA LINGUAXERELIXIOSA

mariano—, que se refire á iniciativa de Deus reali-zando unha nova creación, inaugurandounhanova era con Xesús Cristo, froiro da acción deDeus, queqtíer facerunha humanidadenova, unhome do trinque. Se no imaxinario colectivo dopobo crentea alianzasegarantiradándolleun Lilloa unhaestéril —Saraxera a Isaacpor obrae graciade lavé candoo entusiasmoxenesiacodeAbraham

esmorecera—,agorao Espirito ou ForzadeDeusvaí iniciar un mundonovo cunhacriaturanova: oque nacedunhaVirxe.

Verdadedogmática,non necesariamentereali-dade biolóxica. Sobre rodo tendo en conra que,como xa denunciabanprimitivos herexescomaosgnósticos,resultapotíco coherenteque se líe arri-búa ó Espirito Santoa función substitutoriamas-culina candoen hebreoa palabraque o designa—ruah— cl feminina, como xa dixemos.A metáforada xeracióndo Verbo por partedo Pai non podeesquecerque estamos aplicando un esquemahumano—pai, filIo—, a Deus, e parrindo dunhaexperienciahumanana que a dualidadepaternida-de-filiaciónse orixina medianteun comportamen-to seminal quenon se podeaplicar a Deus, espiri-to puro carentede materiaespermática.

Virxindadeque se quereestenderá enreiravidade María candoos evanxeosfalan dos irmáns deXesús, que cerramente se poderían interpretarcomacurmánsou parenres.Peroresultasorpresivoque mentres os teólogos protestantesfalan deirmáns,oscatólicosse vexanconstrinxidosa forza-la gramática,anquebiblisrascatólicostan eminen-tes e moderadoscoma Schnackenburgconfesenque lles é cadadía máis difícil non acepta-lagra-máticamáis probable.E mesmohaberáun granteólogo,o xesuitaKarl Rahner,quenon teisarepa-ro en admitir, xa en 1960, os inconvenientesdaafirmación da virxindade no parto e a súa orixenosevanxeosapócrifos,améndas súasderivaciónscon relación ó desprezoda sexualidadehumana,sobrerodo da muller (Escritos, IV). Manipulaciónteo-biolóxicada rica idea da virxindadeque den-vou polo camiño da esixenciada renunciasexual,identificandoa palabrapureza—de orixe ritual—,coanon contaminaciónpolo sexo.

Valores,por certo,usáis estoicosca bíblicos.As consecuenciasdesamarioloxía que profesa

tan estrañamarernidadeafectan directamenteácredibilidadedun misterio que,confesándoseteo-lóxico, teima por serbiolóxico, arredandoa Maríada posibilidadede ser reclamadacoma modelo

crisrián do mundo feminino máis concienzado,que prefiren a imaxe máis humanadunhaMaríade Magdala, non por culpa da de Nazaré,senóndosque caeronna trapelade converterun símbo-lo teolóxico en crúa realidadexinecolóxica.

SACRAMENTOS

Especialmenterico en forza simbólicaé o eidosacramental,e non en van o mesmo vocábulosacramentotraducea palabragregamysteríone osescolásticosdistinguían nel dúas dimensíons:osigno —»sacramentum»ou signo, símbolo—, emaila realidade simbolizada —»sacramentumetres»;peroa falta de precisiónteolóxicae avulgari-zacióndunhaespeciedeautomatismosacramentallevou a falar da eficacia «ex opere operato»dossacramentosque deu a idea xeneralizadade queunhaforza mecánicae maxícaoperabadendeeles,esquecendoa plusvalía simbólicadesesritos queconstitúenunhacita comunirariacon Deus e ser-ven de verificaciónsocial da fe.

¿Quennon foi víctima —como o biblistaXavierLéon-Dufourse confesaa si mesmo—,dunhadefi-cientecatequeseeucarística.Faláronosda presen-cía real dun xeiro tan fisicista e biolóxico que eradifícil subsrraerseá idea de que se estabamandu-candoó mesmoXesúsde Nazaré.O autorfrancéspregúntase:«Entre a presenciacorporal do deNazaré e a súa presenciaespirituaL ¿non hai untipo intermedio de presencia,relacionadaá vez cocoñecementosensiblee a captacióndo misterio?».Pois si: o modosacramental,simbólico,entenden-do por símbolonon algo oposroá realidade,senóna súa expresiónmáxima, a dimensiónmáis pro-fundae inefabledo real.As palabrasde Xesússerí-an o quea linguisrica chamaperformativas,efica-ces. Xesús non fala só informando, senónperformando.Ó dicir Xesús~<ísroe o meu corpo»está afirmando, como di o benedictinojJacquesDupont, «isto significa o meucorpo»,ou o profe-sor Gnilka: «isto son eu mesmo».E, como di denovo Rahner,«o termo transubstanciaciónnon éun dogmaen por si: o dogmaéo a presenciarealde Cristo na eucaristía»,poío que o concilio deTrentonon puxo en dúbidaa recrirudeeucarísticadas Igrexasortodoxas,que semprese resísríronautilizar esetermo.

En cantoó bautismo,o simbolismoé tan ricocomo o é todo o que se refire á auga, da que

SrL 53

xosÉCHAOREGO

adoiro percibimo-la función máis superficial: ade lavar, pero a máis profunda e decisivaé a dedestruir e de dar vida, tal como se evidencianomito do diluvio, que serve de tipo ou imaxe 6bautismocustran.A. ruindaderitual do bautismopouco ten que ver coa expresividadesimbólicado mergullamentono río Xordán quesimbolizaa morre —ó home vello—, e o renacemento.Aauga bautismal ten que ver máis co líquidoamniótico dun novo nacementodo que cunhaespeciede lavanderíaritual en ordeaunhapuri-ficación dunhamancha,anqueestafor orixinal.Parecemáis un rito de entrada e pertenzaácomunidademesiánica do novo Adán ca unrequisito indispensableparair ó ceo.Lembremosque santoAgostiño metía nun pequenoinfernoós nenos que morrían sen bautismo e que aIdade Media rivo que lles inventar un sirio, olimbo, quehoxeestáen desuso.;Terxiversacionssacramentaisque causaronmoita angustiaentreos crentes!

Se entramosno rerceiro dossacramentos,nincómo chamarílesabemos,pois a palabra con/¿’-sión sufriu un tal deslizamenroque a mentirasemánticafuncionouaí de xeiro máis traízoeíro,pois xogou coa fraxilidade creaturale co conna-tural sentimentohumanode culpa. Se o salmo7,18 afirma que«confesareia Deuspola súaxus-tiza», expresatodo o contrario ó supostorigorpunitivo da divindade,senónquefai referenciaáxustizaliberadoradun Deusxustoque vai salvaró perseguidodo seu agresorínxusto. O salmo117, coñecido por salmo Confitemini, fai unaloanzaa Deusporquea súa misericordiaé eter-na.En todo o universoliterario bíblico, en espe-cial nos salmos, inzan a palabra confesar e otermo misericordia. Como diría Lutero, Deusxusti ficanos.

Quenestecontextode misericordiae dexustizade fleos, que a palabraconfesiónfose referida aunhainstanciaxuridicaque sedenominasantotri-bunal da penitencia,non é máisca un torpee trá-xíco desvío quese endereirasoamentese se entrapolosvieiros non do filIo pródigo —que así se cha-mou a parábola impropiamente—,senón do paimisericordiosoqueemprendepola propia iniciati—va —a gracia ou graruidade—,o camuflo do reen-controe realiy.ao sacramentodo perdónmatandoun xato e facendofesta, quetal é a súaxustízaencontraste coa mentalidadevindicativa do irmánmaíor.

A HIJA CRISTIA

E pois de gracia acabamosde falar, a primeiradas sorpresaslingilisticas e que os sacramentos,comaexpresiónda graciaou graruidadede Deus,esteansometidosa prezoaíndaqueesteleve o dm-lo de estipendio,queas persoasquenon sequerenenlarafuzarco vil metal chámaniles,ós seus ingre-sos, honorarios.Pero o pobo cristián nunca deucomprendidoque a gracia se vendae se cobre equea salvacióncusrecarros,dexeito queun mortorico poida galia-lo ceomedianteo trintenariodosseusfamiliaresmentresque un morro pobre sexaenterradode balde polas razóns evidentesqueinvocabaRosalíade Castro.

Peromáis grave é aíndaque a salvaciónse gañee se merezae que tras dun xubileo poida valertanto ou máiso esforzohumanocá gratuidadedeDeus. O concepto bíblico de alianza unilateralpasapor unha modelaciónxurídica romana—daRomade antesde Cristo, e taménda que a el serefire—, que provocon a ruptura reformista máislamentablena historia do cristianismo:a luterana.

Se a graciasefoi reificando,transformándoseencousaOu productosagrado—non en comunicaciónespontáneae venerosade Deus—, a vida teologaltaméncoñeceuunhadeformacióndastresvirtudesquedin darconradela: a fe pasoua serunhaaven-tura cega que convida a crer aquilo que nonvemos,acentuandoo aspectopseudoinrelecrualdaaceptacióndun credosobrea dimensióndinámicadunhavida quevai obedecendoó MaternoEspiri-to que se fai presentena historia;a esperanzapro-xecrousecaraá ontravida, dexeito queresultavia-ble queun crisrián morracon esperanzana outravida candonadaconfiou na transformacióndesra;e a caridadecl unha das palabrasmáis traizoadaspolagramáticadoscrentes;pasouasignificar unhadimensiónesmoleirae benéficaquepoucoten quever coaforza orixinal do amorde Cristo, superiora tódalasdificultades,comodixeraPaulo.

A disciplina eclesiásticatamén cofiece as súastraízónssemánticas.¿Quesignifica, por exemplo,nos nosos días, unha lei da abstinenciacandocomercarnexa non é patrimoniode ricos e engu-lir peixe, poida que si? ¿Que valor pode te-laprohibición do traballo servil en domingo candoxa non hal servosforzadospolosseosseñoresóstraballosagrícolas,e en cambiopodehaberobrei-ros queconstrúana súacasaou labregosque teñanque apura-lacolleita en domingo?Mentresqueos

54 ~rL

ASHUMEASDA LINGUAXEBELIXIOSA

traballos liberais nuncaforon perseguidos,a nosaxeografíarelixiosa cofieceua denunciaá gardacivilpor violaren obreirose labregoso descansodomi-nical.

Poderiamos entrar máis a fondo no terreomoral e preguntar,por exemplo,cómo é posibleseguir mantendo a idea estoica de que existeunha lei naturalque dá solucióna ródolos pro-blemas morais cun apriorismo que non levaconta de que a mesma naturezahumanaestasometidaa evolución; e, por non deixar fóra oproblemapendenreda inculturaciónda fe, quetanto afecta ó cristianismo galego, ¿é posibleseguir proclamandoun universalismoque nonrexistreas peculiaridadesde cadapobo e o feitode que, se for cerroque os uníversaisnon teñenrealidadeconcreta—Ockhamdixir—, non se podeproclamarunha Iiturxia, unhateoloxía, un cate-císmo uníversaisse non acudimosa ese espellis-mo do universalconcreto que nos seguepare-cendoa cuadraturado círculo.

INXENLJ 1 VADE SEMÁNTICA POS’ICONCILIAR

Como o cambio conciliar pillou descoidadaamoitaxente,tralo Vaticano 11 inzaron osneoloxis-mos. Houboquen pensouque dándollea volta óaltar e oficiandoen vernáculoxa se deixabade da-

las costasó pobo e se principiaba unha linguaxeintelixible. As monótonasmisasforon denomina-daseucaristíase a vella burocraiadaparroquiareci-biu o título de comunidadeparroquial.O catecis-mo converteuseen catequese,os prefectos dedisciplina dos seminarios,tamén chamadossupe-notes,trocarono titulo poíodeeducadoresou for-madores;e unhamonxa á que Ile pregunteipolamadresuperiorarespondeume:«soyyo, peroahorano me llaman madresuperiora,sino madrecoor-dinadora».Verifiquei quecoordinabadendeo vér-rice autoritario, malpocada.

Esqueceuseque a linguaxe non é un simplevehículoverbale que un cambiode linguaxe levaconsigo un cambiode semántica.Se non se dá talcambio de contidos, a función pragmáticada lin-guaxe non funciona: non nos damosentendido.¿Comoimos botarviso novo enpelellosvellos?Oclericalismoperdura,a sacralizacióntamén.

O problemada linguaxe relixiosa cl unhatión crucial, unha encrucillada. De verdadeiracruz.E bo serárematarcoainmensatrapelaen quese converteuo emblemado Crucificado, como zadixemos. Quen quixer adentrarsepolo camiñodun anovamentoda linguaxe, posiblementereráqtíe estardispostoa un via-crucis.Oxalá qtíe estemeudiscursolíe poidaservir de cirineo. Perononlíe ha aforrar ese trabailo fecundodun sufrimentodo grande trigo que se enrerra.

55