As relacións externas da Gallaecia durante os séculos IV ó VII d.C.

1 Adolfo Fernández Fernández

AS RELACIÓNS EXTERNAS DA GALLAECIA DURANTE OS SÉCULOS IV-VII D.C. A TRAVESO DO MATERIAL IMPORTADO LOCALIZADO EN VIGO (GALIZA)

Adolfo Fernández Fernández Bolseiro de Posgrao da Fundación Pedro Barrié de la Maza. Centre Camille Jullian (UMR 6573), MMSH-CNRS, Aix-en-Provence (Francia)

Resume:

Falta resume

Palabras chave:

Faltan palabras chave

Pérez Losada, F. (Ed.): Hidacio da Limia e o seu tempo: a Gallaecia sueva / A Limia na época medieval, Excmo. Concello de Xinzo de Limia (Biblioteca Arqueohistórica Limiá, Serie Cursos e Congresos nº 5), Xinzo de Limia, 2011, ISBN 978-84-921946-9-8, pp. ¿?-¿?.

2 As relacións externas da Gallaecia durante os séculos IV-VII d.C.…

The external relations of Gallaecia in IV-VII AD centuries through archaeological imported finds from Vigo (Galicia-Spain)

Adolfo Fernández Fernández Ph. D. grant of the Pedro Barrié de la Maza Foundation. Centre Camille Jullian (UMR 6573), MMSH-CNRS, Aix-en-Provence (France)

Abstract:

Falta abstract

Keywords:

Faltan keywords


AS RELACIÓNS EXTERNAS DA GALLAECIA DURANTE OS SÉCULOS IV-VII D.C. A TRAVESO DO MATERIAL IMPORTADO LOCALIZADO EN VIGO (GALIZA) Adolfo Fernández Fernández

I.- INTRODUCIÓN E PROBLEMÁTICA

O noso contributo ó curso de verán celebrado en Xinzo de Limia no verán de 2008 “Hidacio da Limia e o seu tempo: a Gallaecia Sueva” foi unha ponencia que trataba de mostrar ás dinámicas comerciais existentes entre a Gallaecia e o resto do mundo tardorromano centrándonos no arco cronolóxico que supón os case 180 anos de reino suevo, practicamente cubrindo a totalidade dos séculos V e VI. Agora, ó plasmar aquelas ideas por escrito, cremos máis adecuado mudar varios aspectos do que alí expuxemos.

Optamos neste traballo por ampliar os límites cronolóxicos que marcan un período tan concreto como é o reino suevo, para incluír toda unha época: o mundo tardorromano. Con isto, procuramos presentar as relacións interprovinciais e intraprovinciais para a provincia da Gallaecia durante o século IV, as décadas precedentes á chegada dos suevos, a súa evolución durante os séculos de reinado suevo (sécs.V e VI) e finalmente, analizaremos tamén a situación comercial do Noroeste unha vez que se incorpora ó reino visigodo de Toledo e os anos posteriores a este acontecemento (finais do s.VI e principios do s.VII).

Ó longo deste traballo imos utilizar tanto a bibliografía publicada sobre materiais tardorromanos do Noroeste como datos inéditos extraídos da nosa investigación sobre o comercio nas Rías Baixas na época tardorromana a partires do estudo das vaixelas finas importadas. Esta situación xera que este traballo presente certas limitacións que intentaremos pulir:

• Utilizamos maioritariamente datos sobre vaixelas finas de importación e, en menor medida, datos sobre ánforas e cerámicas común e de cociña debido a que estas atópanse, na súa maioría, sen estudar. En moitas ocasións aportaremos ó discurso datos sobre estes materiais de importación froito de observacións persoais.

• Os materiais que exemplifican e marcan as rutas comerciais inter e intraprovinciais proveñen de Vigo, un núcleo costeiro con vocación comercial. A súa situación ó pé da costa fai que o seu rexistro sexa moi diferente a un asentamento de interior, e a súa vocación como porto comercial fai que se diferencie dun centro de consumo. Do mesmo modo é o lugar idóneo para rastrexar todas os posibles contactos externos da Gallaecia. Para paliar a


limitación xeográfica do enclave faremos continuas alusións a materiais publicados doutro tipo de locais: interiores, centros de consumo…etc. Neste senso cobra gran importancia os datos da capital Bracara Augusta xa que se trata dun lugar de importante consumo, capital de conventus no s.IV, capital do Reino suevo e Sé metropolitana durante os séculos V e VI. As informacións sobre Braga proveñen das publicacións de M. Delgado (Delgado 1988; 1993-94; Delgado, Morais 2009) e de Rui Morais (Morais 1998; 2004; 2005; Delgado, Morais 2009) e de observacións persoais directas sobre o material importado de Braga1

Tamén compre ter en conta que non é obxecto deste traballo analizar outros elementos que levan implícito o estudio de materiais importados como serían entre outros, a navegación, os portos, os mecanismos de control ou os protagonistas dos intercambios. Soamente intentaremos mostrar os materiais que compoñen o rexistro arqueolóxico, as súas cronoloxías e as súas orixes xunto con pequenas reflexións sobre os mecanismos de intercambio a nivel xeral para todo o mundo coñecido e a nivel particular para o Noroeste.

.

Esta situación embrionaria dos estudos sobre materiais importados no noroeste e na práctica totalidade do mundo atlántico fai que todas as propostas que avanzamos neste traballo teñan un carácter provisional a falta de maiores avances na investigación de materiais da Antigüidade Tardía.

II.- AS RELACIÓNS COMERCIAIS DA GALLAECIA TARDORROMANA CON ANTERIORIDADE A PRESENZA SUEVA: O SÉCULO IV D.C.

Para a recentemente creada provincia de Gallaecia e por extensión toda a diocese de Hispania, o século IV foi un momento de relativa calma e tranquilidade, xa que as loitas intestinas que marcaron o século foron sostidas lonxe da Península Ibérica (Sanz Huesma 2007, 43-62). O Noroeste parece vivir un momento de esplendor das letras exemplificado nas elites eclesiásticas da provincia. Na segunda metade do século IV nacen personaxes importantes como o límico Idacio ou o bracarense Orosio que desenvolverán os seus escritos na centuria seguinte. Este último parece formarse, xunto con outras importantes persoeiros da época como os irmáns Avito, nunha posible escola teolóxica sita en Braga e comandada polo metropolitano Balconio que fai que a capital conventual se converta no máis importante foco cultural do Noroeste e posiblemente de toda Hispania. Dende a Sé metropolitana de Braga e dende a de Mérida vaise combater ferozmente o movemento priscilianista que tivo grande arraigo na

1.- Teño que agradecer inmensamente ós doutores Manuela Delgado e Rui Morais facilitarme a

consulta das vaixelas finas de Bracara Augusta e posibilitarme a publicar neste traballo continuas alusións a ditos materiais que se atopan, na actualidade, en fase de estudo.


Gallaecia mesmo unha vez axustizado Prisciliano e varios dos seus seguidores ó carón da Porta Nigra de Tréveris no 385 (Martínez Maza 2007, 202-218). A finais do s. IV e sobre todo a principios do s. V, as viaxes a Oriente (Terra Santa) para visitar os lugares santos ou para completar a formación teolóxica fanse habituais dentro das cultas elites eclesiásticas da provincia. Debe ser a finais do século IV d.C. cando a monxa Egeria viaxa a Terra Santa animada pola situación de paz teodosiana que parece reinar en Oriente e polos fortes vínculos sociais e políticos que semellan unir a Hispania con oriente reforzados coa presenza no trono de Constantinopla de Teodosio, nado na “Gallaecia”.

En canto ó comercio, o século IV é o momento do espertar da rexión de Cartago (norte da actual Tunisia) que se erguerá como abastecedor de gran de Roma, unha vez que boa parte da produción de gran procedente de Exipto se desvía para a annona da recentemente creada capital oriental de Constantinopla (Bonifay 2005, 479). Xunto ó trigo, outros produtos como aceite ou as salazóns, elaborados no norte e no centro (Bizacena) da Tunisia aproveitan a puxanza da zona para inundar os mercados mediterráneos e atlánticos. Esta puxanza económica destas provincias facilita a saída da produción de vaixelas finas, unhas veces asociadas ós cargamentos de produtos envasados en ánforas e outras veces seguindo dinámicas propias quizais ó carón de produtos que viaxan a granel nas

Figura 1

O Mediterráneo e o Atlántico Mapa dos principais lugares mencionados no texto


embarcacións como os cereais2

O Noroeste non escapa da tendencia de dominación da vaixela de orixe africana que se converte nun auténtico fósil director para este e os vindeiros séculos. A diferenza entre os espolios cerámicos do mediterráneo e do atlántico vai ser a presenza de produtos locais ou rexionais froito dos intercambios intraprovinciais. Para observar as pautas comerciais da segunda metade do século IV, xusto antes da chegada sueva á Gallaecia, contamos cos datos fornecidos pola intervención da villa de Toralla (San Miguel de Oia, Vigo). Máis concretamente do contexto de abandono/destrución do Edifico Principal que se debeu producir nalgún momento entre finais do s. IV e inicios do s.V. Nesta ocasión podemos presentar un estudo completo dos materiais da villa xa que se estudaron, aínda que parcialmente, ánforas, cerámicas comúns e de cociña e mesmo as moedas.

. As vaixelas finas deste século son elaboradas nas oficinas do val do río Mejerda (El Marinhe e outros) e na Bizacena, herdeiras da tradición oleira africana e coñecidas como Terra Sigillata Africana D e C (ARS) e que se van converter na vaixela fina máis habitual en tódolos xacementos mediterráneos e atlánticos a partires do segundo terzo do século IV (Ibid., 479).

A vaixela fina de Toralla xa foi publicada en varios traballos anteriores (Fernández et al. 2005, Fernández et al. 2008) aínda que sempre parcialmente. O conxunto confórmao tres producións finas de orixe diverso e polo tanto, de vías de chegada diferenciadas. No contexto do Edificio Principal a vaixela africana é a maioritaria, composta por cerámicas orixinarias das dúas zonas exportadoras durante o século IV, a TSA D procedente da zona setentrional da Tunisia e a TSA C provinte da Bizacena. Xunto a estas, atopamos pezas de TSHT orixinarias do val do Ebro e da zona meseteña ou val do Douro. Na villa atopamos tamén as coñecidas como cerâmicas de engobe vermelho nao vitrificável do grupo II producidas na zona de Bracara Augusta (Delgado 1993-94; Oliveira et al. 2003) aínda que se localizan nos contextos relacionados co Edificio Secundario que trataremos no capítulo do século V. Estas cerámicas de engobe vermello son pezas en cerámica común que imitan tanto a formas como decoracións de TSA e TSHT e que parecen destinadas a servizo de mesa de estratos sociais máis baixos que non teñen a posibilidade de consumir as pezas orixinais importadas. As imitacións foron localizadas na villa de Toralla asociadas as construcións secundarias da villa polo que foron identificadas como a vaixela de mesa utilizada polos servuus de Toralla (Fernández et al. 2005, 100). Seguramente estas pezas xa están chegando a ría de

2.- Os estudos sobre materiais africanos en centros de consumo de todo o mediterráneo ven a

desterrar a interpretación clásica pola cal se consideraban as vaixelas finas e as cerámicas comúns e culinarias como complemento de carga das ánforas. Esta máxima parece cumplirse no mediterráneo occidental, onde atopamos ánforas africanas e vaixelas finas coetáneas, pero non sucede o mesmo no mediterráneo oriental onde as vaixelas finas son abundantes mentres que as ánforas son minoritarias (Bonifay 2004, 456). A falta dun estudo máis profundo, a situación do atlántico parece semellarse máis á do mediterráneo oriental que a do mediterráneo occidental con maioría de vaixela fina fronte a escasas ánforas de orixe africano.


Vigo dende a capital conventual na segunda metade do s. IV d.C. para satisfacer a demanda deste tipo de produtos dun estrato concreto da poboación a un prezo e calidade menor.

As pezas africanas que caracterizan este período son os pratos/fontes das formas Hayes 58B, 59A e B, Hayes 60, Hayes 61A en TSA D1 posiblemente dos talleres de El Marinhe e, a fonte da forma Hayes 50B, os pratos Hayes 58A, Hayes 51B, Hayes 53A e Hayes 55 –estes tres últimos decorados con relevos aplicados– e a copa da forma Hayes 52B –tamén decorada con relevos aplicados– en TSA C3 procedente do centro da Tunisia. En canto a TSHT, dominan as copas da forma Ritterling 8T xunto con minoritarios pratos/fontes das formas Palol 4 e da copa da forma Palol 6 producidas na meseta. Neste contexto xa se documenta a presenza, aínda que testemuñal, de copas da forma Dragendorff 37T decoradas, producidas no centro oleiro de Tricio. As escasas ánforas de Toralla, en fase de estudio, proveñen maioritariamente dos intercambios rexionais como os contedores de salazóns da forma Rexional III (Morais 2006) producidos en Bueu. Tamén se documenta a presenza de ánforas lusitanas salazoneiras da forma Almagro 50 (vales do Sado e do Texo) e algún escaso exemplo de ánforas piscícolas de posible orixe bético costeiro. As cerámicas comúns e culinarias son maioritariamente de

Figura 2

A Península Ibérica. Mapa das división administrativas da Península Ibérica durante a Antigüidade Tardía mencionadas no texto.


produción local, de pastas grises e de tradición indíxena. Xunto a estas temos localizadas un grupo de pezas, olas de mediano e gran tamaño, de coccións irregulares e superficie exterior clara con abundantes desgraxantes de cuarzo e mica, que se identifican como producións de cerámicas comúns tardías de Braga. Dentro deste comercio intraprovincial no que atopamos as vaixelas de imitación e as cerámicas comúns tamén chegan a ría de Vigo –localizadas en Toralla– algunhas lucernas abertas tipo candela, cerámicas pintadas e morteiros con interiores vidrados.

As vaixelas finas de niveis asimilables a este período (2ª metade do s.IV e principios do s.V) datado cos materiais da villa de Toralla atopámolas no territorio da Gallaecia en Caldas de Reis (observacións persoais), en Bueu (César, López 2008, 241-254), en Iria Flavia (López Pérez 2004), en A Coruña (Ibid.), en Lugo (Carreño 1993), en Tui (Acuña Piñeiro et al. 1998, 839-870), en Astorga (Paz Peralta 2004, 27-43), na cidade de Braga (Morais 2005, 57) e mesmo en Conimbriga (Delgado 1975) que aínda pertencendo á Lusitania presenta fortes vínculos co eixo atlántico Porto-Braga-Rías Baixas. Dependendo dos xacementos, as producións presentes de vaixelas finas varían e tamén as porcentaxes entre elas dentro do propio conxunto. Por exemplo, as importantes imitacións de Braga presentes en Vigo parecen ter unha difusión preto da cidade –como no castro de Sanfins– e ó longo das Rías Baixas –documentamos a súa presenza na Lanzada– e, polo de agora con escasa penetración cara o interior exceptuado algunha peza recollida en castros situados ó pe dalgún río como en Cotobade (Pontevedra)3

Polo tanto, durante a segunda metade do século IV e antes da chegada dos suevos, a costa da provincia Gallaecia, recibe as vaixelas finas orixinarias de África que inundan os mercados do mediterráneo tanto occidental coma oriental o que sitúa á provincia dentro das dinámicas comerciais da época. Os enclaves costeiros, tanto villa, establecementos industriais tipo factoría, castros con ocupacións tardías ou mesmo enclaves portuarios de maior rango como o poden ser o Vicus Elanei? ou Brigantium reciben TSA da Tunisia por vía marítima. Pola mesma vía atlántica que a TSA deben chegar tamén as escasas ánforas lusitanas, béticas e africanas? que conteñen salazóns, aceite e viño, documentadas en Braga (Morais 2005). Á capital podémoslle unir como receptores de ánforas lusitanas do s. IV ó mesmo Vigo, Paço de Vila da Cova, Martim-Barcelos, Gondomil, A Coruña, Noville e Espasante (Naveiro 1991, 70).

. A TSA e a TSHT aparece en tódolos xacementos pero con proporcións moi variables. Se para Vigo (costa), a TSA C e D é a cerámica fina máis importante en número, en Lugo e en Astorga (interior) é minoritaria en relación á TSHT, mentres que en Braga (interior preto da costa e penetración fluvial) durante este período as proporcións entre vaixelas africanas e hispánicas son parellas.

3.- Agradecemos a Juan Naveiro as informacións sobre estas pezas do castro de Cotobade

(Pontevedra).


Polo de agora non queda claro o rol que xogan no século IV estes locais

costeiros, sobre todo os de Vigo e A Coruña, na redistribución das mercadorías que chegan por mar, aínda que o porto de Brigantium debe continuar a ser durante esta centuria a porta de chegada de mercadorías importadas da capital Lucus como o foi durante todo o período romano (Ibid.). A capital conventual de Astorga, como Lugo, debe abastecerse destes produtos a partires dun porto posiblemente cantábrico como podería ser Xixón (Paz Peralta 2004) aínda que non hai que descartar que unha parte destes produtos cheguen dende a costa atlántica polas vías que unen Astorga con Lugo (Vía XIX) ou con Braga (Vías XVII e XVIII). Mentres, a capital bracarense, ó igual que Tui ou mesmo Conimbriga, pola súa situación “próxima” ó mar e o curso fluvial dun río (Cávado, Miño e Mondego) podería ter un abastecemento directo de importacións desde algún punto costeiro-fluvial que servise de fondeadoiro para as embarcacións4

Polo de agora non temos documentado no Noroeste materiais orientais do século IV. Os contactos con Oriente parecen limitarse ás propias viaxes de galaico-romanos a Terra Santa e a importante chegada de numerario acuñado en cecas orientais –sempre en menor cantidade que as moedas de cecas occidentais

e que facilitase o trasbordo das mercadorías a outras embarcacións fluviais ou ó paso da mercadoría ó transporte terrestre. O que parece claro é que as vías terrestres e fluviais que imbrican a costa e o interior do territorio funcionan correctamente durante o século IV como o demostran os achados de TSA C e D deste período en asentamentos do interior como Lugo, Cidadela, Ourense ou Astorga, o que denota unha aparente seguridade nos desprazamentos. Estas vías costa-interior, a través dos vales fluviais serven de camiño de retorno para que a vaixela en TSHT producida nos vales do Ebro e do Douro tamén alcance puntos de consumo e redistribución costeiros como o propio Vigo, A Coruña, Bueu, Iria, Moraime, Noville ou Bares. A TSHT chegaría maioritariamente por terra ata Astorga, e de alí alcanzaría os mercados das outras capitais conventuais (Lugo e Braga) e logo puntos costeiros de consumo e novamente de redistribución local posiblemente mediante desprazamentos curtos por medio da navegación de cabotaxe. Non podemos descartar outra posible vía de chegada máis directa á costa da Gallaecia para a produción de TSHT do val do Ebro xa que parece distribuírse moi ben cara a vertente cantábrica como o demostran os numerosos achados de TSHT en xacementos de Cantabria e de Euskadi. Desde algún porto cántabro –Santander? Portus Victoriae Iuliobrigenses?– a produción de TSHT dos obradoiros da Rioxa podería distribuírse pola costa cántabra e alcanzar as costas da Gallaecia por vía marítima.

4.- Esta función de porto fluvial abastecedor da cidade de Tui e outros enclaves miñotos en época

tardía debeuna xogar o asentamento –construccións tipo almacéns portuarios– localizado na ladeira cara o Miño do castro de Lovelhe (Vila Nova de Cerveira). Para Braga debía situarse preto da actual vila de Esposende onde desemboca o río Cávado e para Conimbriga en Figueira da Foz onde desemboca o Mondego.


como Lugdunum, Tréveris ou Roma– quizais froito dos contactos humanos. En Vigo, na necrópole da rúa Hospital, recuperáronse numismas das cecas orientais de Constantinopla, Siscia ou Heraclea (Zabaleta 1999), na villa de Toralla documéntanse as cecas de Nicomedia e Aquileia (Cavada 1993) e, nun castro interior con ocupación tardía como Viladonga, temos representadas as cecas de Antioquía, Nicomedia e Constantinopla (Arias Vilas 1997, 34). Outras cecas orientais representadas nos tesouros baixoimperiais son as de Cizicus e Tesalónica (Naveiro 1991, 173).

III.- OS INTERCAMBIOS DURANTE O SÉCULO V D.C.: O COMEZO DAS IMPORTACIÓNS ORIENTAIS BAIXO A PRIMEIRA CENTURIA DE DOMINACIÓN SUEVA

Tradicionalmente se ven admitindo que durante o século V as relacións comerciais entre o mundo Atlántico (Illas Británicas) e o mundo Mediterráneo sofren un hiato total ata a etapa tardo-vándala a comezos do século VI (Reynolds 2007, 40) ou mesmo ata os anos posteriores á conquista bizantina de Cartago no 534 d.C. (Keay 1998). Estas afirmacións descansan sobre a ausencia de achados de ánforas e vaixela fina da Tunisia e de Oriente en xacementos británicos. Cos datos que contamos podemos aventurarnos e afirmar que os contactos entre o Noroeste e o mediterráneo, á diferenza das Illas Británicas, continúan durante toda a centuria do catrocentos. O que parece máis complicado, co estado das nosas investigacións, é ponderar a evolución destes contactos, e se no rexistro se observa unha caída das importacións africanas a partires do segundo terzo do século logo da conquista vándala do norte de África como se detecta no porto de Marsella (Bonifay 2004, 457). A inestabilidade do sistema produtivo de occidente pola chegada dos pobos xermánicos vai ser aproveitada polo sistema produtivo oriental que agora vai introducir os seus produtos no mediterráneo occidental ó abeiro da política imperial de Teodosio favorecedora do comercio, e o desenrolo de Constantinopla como capital única do Imperio (Pieri 2005, 171). O investigador francés D. Pieri, especialista das ánforas orientais considera ó século V d.C. como “l’âge d’or des productions de méditerranée orientale” (Ibid.). Para o noso territorio de estudo e cos datos que contamos, a chegada e posterior asentamento definitivo dos suevos na Gallaecia non parece supor unha parálise dos contactos, e mesmo será a finais do século V cando as relacións externas do territorio se estendan ata os mercados máis arredados do Noroeste ate alcanzar á mesma capital oriental de Constantinopla.

Para tratar de entender as relacións externas do Noroeste durante este século cremos apropiado dividir a súa análise en tres grandes tramos cronolóxicos: as primeiras décadas do século V (1º cuarto do s.V), as décadas


centrais da centuria (2º e 3º cuarto do s. V) e os anos finais do século V (último cuarto do s. V).

As primeiras décadas do século V (1º cuarto do s.V d.C.)

Logo da chegada e posterior asentamento do pobo suevo no Noroeste, as elites xermánicas dirixiron os seus obxectivos cara un aumento territorial que aturou continuas guerras ata incluír no reino a mediados do século V toda a Gallaecia e a Lusitania xunto coas capitais de Mérida e Sevilla (Díaz 2007, 259-611). Durante estas décadas, a inestabilidade na provincia da que se fai eco Idacio na súa crónica (López Silva 2004) debeu limitarse a algunhas escaramuzas entre os suevos e as elites galaico-romanas froito do deambular seminómade nos primeiros anos de presenza xermánica (Díaz 2007, 259-611). Lonxe destes “pequenos enfrontamentos” e da inestabilidade que imperaba nestes intres, a aristocracia galaico-romana parece que estaba perfectamente estruturada e que constituía un verdadeiro poder civil co que os suevos tiñan que chegar a acordos de paz e pactos. Exemplo deste poder aristocrático son, a embaixada de galaicos que encabeza o propio Idacio perante o dux Aecio, que se atopaba na Galia, para protestar, e posiblemente solicitar algún tipo de axuda, ante os abusos dos suevos, ou a visita do propio comes Censorio á Gallaecia no 437 para interceder entre galaico-romanos e suevos que, segundo P. Díaz, pódese interpretar como a existencia de auténticos poderes aristocráticos conformados polas elites da Gallaecia (Ibid., 285-286).

Un feito a ter en conta no cambio de centuria é o abandono da villa de Toralla por causas que polo de agora se nos escapan. O asentamento ex novo de mediados do século IV da pars urbana é abandonado décadas despois coincidindo coa chegada sueva, polo que non podemos descartar que o dominus optase por cambiar o domicilio da familia a un lugar máis seguro, quizais ó abrigo do núcleo de poboación do vicus, onde as elites locais podían conformar unha resistencia ante a inestabilidade producida pola chegada do pobo xermánico. Á chegada xermánica tamén se pode deber o abandono-destrución durante o 1º cuarto do s. V d.C. da factoría de salga de Marqués de Valladares como ocorre coa maior parte das industrias de salga da Lusitania e da Bética na década entre o 429-439 imposibilitadas de exportar os seus produtos (Reynolds 2007, 33). Esta teoría débese confirmar coa investigación doutros asentamentos tipo villae ou factoria das Rías Baixas –Fiunchal, O Cocho, Pipín, etc.–con datacións do século IV? –vaixelas finas– que se localizan afastados e aillados de núcleos de poboación e que parecen abandonarse, como Toralla, durante o cambio de centuria.


Figura 3 Mapa onde se sinalan os lugares de orixe e as mercadorías que se localizan

no rexistro arqueolóxico da Gallaecia entre 350-425 d.C.


A primeira metade do século é o momento das grandes viaxes a Oriente

e a África, seguindo os pasos de Egeria, de membros da elite clerical da provincia como os irmáns Avito, Idacio e Orosio. Idacio, provinte dunha familia aristocrática galaico-romana viaxa a Oriente para formarse cun dos pais da igrexa, San Xerome, mentres que Orosio, formado en Braga con Balconio viaxa a África para formarse baixo a tutela de outro dos pais da igrexa, San Agostiño e mesmo se cre que morreu xunto ó santo durante o sitio de Hipona polos vándalos no 430.

No rexistro arqueolóxico non se aprecia unha ruptura durante o 1º cuarto do século V dos contactos que se viñan mantendo na centuria anterior. Para ilustrar o abastecemento de vaixela fina durante os principios do século V contamos cos contextos de destrución da factoría de salga da rúa Marqués de Valladares5

sita no núcleo vigués tardoantigo. Nestes depósitos pechados localizados nas piletas de salga atopamos de novo un espolio similar ó de Toralla pero cronoloxicamente posterior e composto por tres producións de vaixela fina: TSA, TSHT e Imitacións de Engobe Vermello de Braga. A vaixela provinte da zona setentrional da Tunisia (TSA D1) é maioritaria e aparece representada polas fontes Hayes 59A e B, Hayes 60, Hayes 61, Hayes 67 e a súa variante pequena bautizada como Delgado 1968 (forma E.M. 14.2-3). As pezas chegadas do centro da Tunisia, coñecidas como TSA C3 son agora minoritarias en comparación co contexto de Toralla, documentándose a fonte Hayes 50B e algunha copa decorada con relevos aplicados da forma Hayes 52b. A TSHT parece cobrar maior importancia a principios do s.V sobre todo coa proliferación da copa Drag. 37T decorada a molde. Neste contexto atopamos as formas Ritter. 8T producidos no val do Ebro e Drag. 37T lisa e decorada do Ebro e Drag. 37T decoradas co segundo estilo da meseta. As imitacións de Braga son as menos representadas no contexto detrás de TSA e TSHT documentándose pratos que imitan fielmente a pratos/fontes de TSA D1 das formas Hayes 59A e Hayes 61.

As décadas centrais da centuria (2º e 3º cuarto do s. V d.C.)

Os máis de 50 anos que van dende o segundo cuarto do século ata finais da centuria presenta maiores problemas de interpretación. Politicamente é un período convulso xa que os suevos seguen inmersos en continuas loitas territoriais agora contra os visigodos chamados a Hispania por Rávena. O repregue suevo leva as loitas ata a propia provincia chegando a ser saqueada a cidade de Braga por Teodorico no 456 (Díaz 2007). A costa norte da provincia tamén é saqueada polos hérulos no seu camiño dende Burdigala (Bordeos) ata a Bética para loitar xunto o Imperio contra os vándalos. A conflitividade social

5.- Esta intervención foi dirixida por V.C. Torres Bravo da empresa Anta de Moura SL. Agradezo a X.C.

Castro Carrera e a directora da intervención cederme tódolos datos estratigráicos que aquí presentamos e facilitarme o traballo co material dun xacemento que na actualidade está en fase de estudo.


parece continuar e posiblemente aumentar durante estes anos, como o demostra un enfrontamento entre suevos e galaico-romanos na cidade de Lugo no que morreron, segundo Idacio, varios romani e un honestu natu identificado por P. Díaz como un líder local e rexional (Díaz 2007, 293). A impresión é que existe unha clara dicotomía social na Gallaecia do século V, por unha banda o pobo galaico-romano, católico ortodoxo e seguidor da tradición romana e, por outra, o pobo suevo, fortemente militarizado e arriano. A 2ª metade do s. V é o momento que se instala a fronteira sur do reino no Texo, Braga se converte na sede da corte sueva e prodúcese a primeira conversión ó catolicismo baixo o reinado de Reciario. Tamén é o momento no que Idacio deixa de escribir (469) o que deriva nun baleiro de información sobre o reino de case 100 anos (Ibid.).

Toda esta inestabilidade non debeu beneficiar ás relacións comerciais aínda que cos datos cos que contamos podemos falar dunha continuidade nos intercambios a nivel intra e interprovincial coa Tunisia agora incluída no reino vándalo. En Vigo, no xacemento do Areal (intervencións de Hospital nº 5, Parcela 14 e 23) vense documentando a presenza de formas de vaixela fina da Tunisia propias de contextos de mediados e da segunda metade do século V d.C. como as formas Hayes 82 e 84 procedentes dos obradoiros da Bizacena (TSA C5), copas da forma Hayes 73 e Hayes 104 precoces dos obradoiros da rexión de Cartago (TSA D1) e mesmo vaixela (Hayes 61B) orixinaria da zona produtiva coñecida como C/D (Bonifay 2004) localizada no entorno da cidade de Pheradi Maius (Sidi Khalifa). Estes produtos son os mesmos que caracterizan os contextos da 2ª metade do século V en Marsella (Bonifay 2004, 457). No contexto de abandono/destrución do coñecido como Edificio Secundario da villa de Toralla e datado nalgún intre de mediados do século V d.C., atopámonos con unha vaixela constituída na súa maior parte por imitacións orixinarias da capital Bracara (imitación da Hayes 61 decorada en banda mediante galóns) e xunto a estas puidemos documentar a presenza de dous individuos da forma Hayes 67 variante C (Bonifay 2004, 172) producidos posiblemente no obradoiro de El Marinhe (Mackesen 1993) e un escaso número de TSHT dos obradoiros da Meseta. Este aumento no rexistro arqueolóxico das imitacións e a pouca presenza de TSA e TSHT pode indicarnos que as rotas marítimas e mesmo as rotas terrestres coa meseta atópanse a mediados do século V con dificultades cuxo efecto parece ser un aumento produtivo das imitacións de engobe vermello para paliar unha posible escaseza de vaixelas importadas.

O exemplo máis claro que afianza a existencia de contactos con África durante o século V é o da capital do reino suevo: Bracara Augusta. A partires de observacións visuais da vaixela fina de orixe africano localizada en varios xacementos da cidade puidemos comprobar a presenza dun importante número de individuos de TSA con datacións centradas na 2ª metade do século V. Dentro do catálogo formal identificado destacan o importante número de individuos da copa Hayes 73 e Hayes 104 precoces da zona de El Marinhe, vaixela da zona de


Pheradi Maius (Hayes 61B3 e Hayes 87/88), pezas da produción C5 da zona de Kairouan (Hayes 82 e 84) amais dunha peza da forma Hayes 12/110 que aínda non fora documentada no Noroeste. En Conimbriga, cidade do reino suevo durante o século V, tamén se documentan boa parte das formas propias da produción africana de mediados e segunda metade do s.V d.C. (Delgado 1975). Entre estas incluímos as formas Hayes 61B, 67C, 73, 76 e 91B procedentes do norte da Tunisia xunto cos exemplares da forma Hayes 82 da Bizacena (Ibid.).

Estes conxuntos de vaixela fina de Vigo, Braga e Conimbriga e o contexto do Edifico 3 de Toralla (Vigo) estanos a falar da existencia de contactos comerciais entre o noroeste e a África vándala durante todo o século V. Quedan agora dous importantes traballos que virán a contradicir ou afianzar estas primeiras hipóteses, o estudo das ánforas importadas e a correcta cuantificación da vaixela para podela comparar con outros espolios publicados. Deste xeito poderemos coñecer se as importacións de produtos africanos se resenten en comparación ás décadas anteriores á chegada xermánica, como parece suceder en boa parte dos portos do mediterráneo occidental, ou se pola contra no noroeste mantense un fluxo constante das importacións ou mesmo un auxe. A priori, e observando o único contexto con estratigrafía que coñecemos (Edificio Secundario de Toralla) parece que as importacións viven un momento de recesión.

Os finais do século V d.C. (último cuarto do s. V d.C.)

A finais do século V e principios do VI na África tardo-vándala prodúcese unha reactivación da produción oleira da Tunisia setentrional. Os obradoiros do val do río Mejerda (TSA D1) parecen perder importancia en relación ós centros localizados no entorno da cidade de Uthina-Oudna (TSA D2) (Bonifay 2004, 482). Os centros oleiros do interior da Tunisia (Bizacena) seguen a producir ata mediados do século VI vaixelas finas e lucernas (Ibid.).

A finais do século V todo o panorama de relacións comerciais da provincia que víramos para as décadas pasadas cambia cunha reactivación da rota atlántica e o comezo das importacións orientais. Non podemos situar no tempo o momento en que isto sucede, soamente sabemos, grazas os contextos de amortización da factoría de salga de Marqués de Valladares, que a finais da centuria do catrocentos se manteñen os contactos comerciais coa África vándala e xa existen fortes contactos comerciais interprovinciais co Exeo, coa Cilicia, coa Palestina en oriente e coa fachada atlántica gala, amais de manterse un fluído intercambio interno.


Os contextos máis antigos da amortización da salga de M. de Valladares

datan de finais do século V, estendéndose a ocupación durante toda a primeira metade do s. VI, e neles atopamos as seguintes producións de vaixelas finas: TSA C5 do centro da Tunisia, TSA D1 e D2 do norte da Tunisia, TSF (LRC) de Focea, TS Chipriota, DSP do grupo atlántico de produción aquitana e as coñecidas como Cinzentas Tardías producidas nos centros oleiros de Bracara Augusta (Gaspar 2003). Este grupo de producións –exceptuando a TSA C5– van caracterizar os contextos de boa parte do século seguinte. Aínda que as ánforas e as cerámicas comúns destes contextos están por estudar, podemos adiantar que se documentaron ánforas LRA 1 da Cilicia, LRA 2 do Exeo; LRA 3 da zona de Samos-Éfeso-Sardes e LRA 4A da Palestina. Nalgún momento da segunda metade do século V produciuse o cambio de tendencia que implica a chegada de novos produtos e o final doutros que caracterizaban épocas pasadas como a TSHT e as Imitacións de Engobe Vermello. En relación a estas últimas, os centros oleiros de Braga deberon cesar a produción dos engobes vermellos a mediados do s. V ou como moi tarde no 3º cuarto do s.V –as ultimas formas que parecen imitar son as Hayes 61B, 67, 63 e 76– orientado a produción cara pezas con acabados grises (Cinzentas) que ocuparán ó baleiro deixado polo engobes vermellos nos mercados locais-rexionais da provincia durante os séculos VI e VII. A desaparición da TSHT neste contexto é máis complicado de explicar xa que a Braga seguen a chegar pezas dos vales do Douro e do Ebro en cantidades importantes a finais da centuria. Esta situación pode explicarse por dúas causas: a inseguridade da vía terrestre debida a inestabilidade froito dos conflitos de mediados do século V que fai que as vaixelas finas producidas no interior da Península Ibérica non poidan alcanzar os mercados costeiros, ou que simplemente a competencia que existe nestes portos pola chegada de novos produtos importados faga que as vaixelas hispánicas non sexan rendibles e competitivas. A presenza continuada de TSHT nos niveis do século V e principios do século VI en Braga ata a extinción da propia produción (Paz Peralta 2008, 507) lévanos a pensar que a segunda das opcións poida ser a causa da desaparición destas vaixelas finas no rexistro de Vigo nalgún momento de mediados do V.

Polo tanto, nalgún intre do século V prodúcese a incorporación do porto vigués, é con el a de todo o Noroeste, o cantábrico, a costa atlántica da Galia e as Illas Británicas ás rutas que unen Oriente có Occidente Atlántico. ¿Cándo se produce o fenómeno de orientalización dos mercados atlánticos?. Para contestar esa pregunta é necesario estudar profundamente as ánforas do porto vigués, xa que estas parecen chegar moito antes que as vaixelas finas ó mediterráneo occidental. Por exemplo, nos portos galos do mediterráneo como Arles ou Narbona comézase a detectar as importacións de ánforas orientais durante o 1º cuarto do século V (Bonifay et al. 1998, Táboa 103; Pieri 2005, 171) mentres que a vaixela fina (LRC) non se detecta no sur francés ata mediados do mesmo século (Ibid.). Contamos con algúns datos que nos levan a pensar que a chegada das


primeiras importacións de oriente son coetáneas ó fenómeno no mediterráneo occidental. Por unha banda, contamos con algunhas ánforas tardías publicadas de Braga (Morais 2005) das que destacamos un exemplar de LRA 1A da Cilicia que pode datarse na 1ª metade do s. V (Pieri 2005), tres pivotes de LRA 3A da variante b datados nas primeiras décadas do s.V (Morais 2005), un exemplar de LRA 3B2 de mediados do s.V (Ibid.) e unha ánfora LRA 4A da Palestina tamén do s.V (Ibid.). Este grupo de ánforas localizados na capital do reino estanos a falar dun embrionario pero existente comercio entre a provincia da Gallaecia e Oriente e que parece arrincar nas primeiras décadas do século V e, polo tanto, coetaneamente ou lixeiramente posterior ó fenómeno no mediterráneo occidental.

O que si parece claro é que os transmarini negotiatores dos que falan as fontes, seguramente gregos, xudeus e sobre todo sirios (Pieri 2005, 157-160) non se deteñen na costa galega senón que incorporan á ruta atlántica portos do cantábrico da costa atlántica francesas e das Illas Británicas. Isto supón unha auténtica reapertura da rota atlántica, aínda que esta non se chegara a pechar de todo desde o Bronce Final, vai ser agora (VI e principios do VII) cando viva un dos seus momentos máis prósperos, de contactos máis intensos.

O dinamismo da rota atlántica que nos mostra o rexistro arqueolóxico para os séculos VI e parte do VII fai que se poida falar dunha auténtica koiné atlántica tardía caracterizada pola presenza no rexistro arqueolóxico de produtos locais-rexionais do comercio intraprovincial con: vaixela fina, cerámicas comúns e ánforas orientais; vaixela fina, cerámica comúns e ánforas africanas; vaixela fina, cerámicas comúns e mármore de produción aquitana; ámbar, xoias e artesanía en metal do mundo báltico-escandinavo.

IV.- AS RELACIÓNS COMERCIAIS DURANTE O SÉCULO VI E PRINCIPIOS DO VII D.C.: A ÉPOCA DOURADA DOS INTERCAMBIOS ENTRE O MUNDO ATLÁNTICO E O MEDITERRÁNEO ORIENTAL

De novo, atendendo ós contextos cos que contamos e para facilitar a comprensión dos datos preferimos dividir este gran período cronolóxico en dous sub-periodos.

A primeira metade do século VI d.C.

A nivel xeral, a época tardo-vándala, é considerada como o rexurdir das importacións africanas cara todo o mundo mediterráneo e atlántico (Reynolds 2007, 38). É agora, nas primeiras décadas do século VI cando se rexistran os niveis máis altos de ánforas africanas e vaixelas finas nos portos do mediterráneo


occidental, independentemente da súa filiación política, como Tarragona (visigoda), Marsella (franca) ou Roma (ostrogoda). O fenómeno alcanza tamén o Oriente –Beirut e Constantinopla– e ás Illas Británicas aínda que nestes casos só parece chegar vaixela fina sen ánforas (Ibid., 40). Na Tunisia, obsérvase un troco nos centros produtivos. Agora, as olerías da Bizacena deixan de producir para os mercados externos deixando un oco libre a outros produtos de centros localizados na actual Oudna (Uthina) e no val do Oued Miliane? (Atelier X), producións da Tunisia setentrional coñecidas como TSA D2. Tamén seguen a producir vaixelas finas (TSA D1) os centros localizados no val do río Mejerda (El Marinhe e outros) ou o centro produtor (TSA C/D) de Sidi Khalifa (Bonifay 2004, 445-486). As ánforas, ó igual que a vaixela fina neste período, parecen provir maioritariamente da zona da Zeugitania (Nabeul) como o demostran os contextos da primeira metade do s. VI de Marsella (Ibid.). A toma de Cartago polo exército bizantino (534) de Belisario non parece que trocase a tendencia das exportacións, en todo caso parece que estas aumentaron sobre todo cara os novos territorios bizantinos de occidente.

A partir de achados de ánforas orientais na Galia, púidose comprobar que se produce en Oriente, durante as primeiras décadas do s. VI, un desprazamento cara o sur das zonas importadoras de produtos envasados en ánforas causado polas novas exixencias de abastecemento da capital Constantinopla que leva a un desenvolvemento da agricultura en novos territorios (Pieri 2005, 172). As zonas do Exeo parecen perder o papel protagonista fronte a Cilicia, Palestina e Exipto. As ánforas LRA 3 da zona da Turquía occidental van perdendo presenza en contextos do s. VI en favor das ánforas LRA 4B e bag-shaped type 3 da Palestina, da LRA 7 de Exipto e sobre todo das ánforas LRA1B da Cilicia e Siria (Ibid.).

Para a primeira metade do s. VI contamos no noroeste cos contextos de amortización da Factoría de salga da rúa Marqués de Valladares en Vigo (Fase 2B), aínda que novamente nos atopamos con datos parciais o só estaren estudadas as vaixelas finas. Nesta Fase de ocupación, a vaixela fina maioritaria segue a ser a de orixe tunesino con máis do 50% do total. A vaixela oriental da Focea xa ocupa o segundo lugar en NMI supoñendo máis do 30% do total. A terceira produción en importancia, con un 8,1% van a ser as vaixelas orixinarias da zona aquitana (DSP A). A estas tres producións predominantes séguenlle, aínda que en proporcións moi afastadas, as pezas de orixe chipriota e as imitacións de vaixelas finas producidas na capital do reino producidas agora en atmosferas redutoras ó gusto da vaixela aquitana.


Dentro do grupo das vaixelas africanas atopamos unha preponderancia

das producións da Tunisia setentrional (TSA D1 e D2) fronte as minoritarias, nestes contextos, pezas da Bizacena (Hayes 84) ou do centro produtor de Sidi Khalifa (Hayes 88). As pezas con maior representación son as formas Hayes 91C, 97 e sobre todo a copa Hayes 99 de Oudna xunto as pezas das formas Hayes 103B e 104 orixinarias do, aínda non localizado, Atelier X. En menor medida tamén se documentan nestes contextos pezas orixinarias da zona de El Marinhe (TSA D1) como as formas EM. 18 ou EM. 53.2. Outros materiais tunesinos identificados nestes contexto son as ánforas Keay 62A da zona do Sahel, posiblemente do taller de Henchir-ech-Chekaf (Bonifay 2004) e dúas lucernas da zona setentrional da Tunisia (Atlante VIII e Atlante X).

En canto os materiais orientais, as sigillatas focenses (LRC) recuperadas nestes contextos alcanzan a importante cifra de 56 individuos, só superadas pola vaixela africana. Domina abrumadoramente a forma Hayes 3, e dentro desta a variante F, como adoita ser habitual durante a primeira metade do século VI d.C. aínda que tamén están presentes as variantes propias de finais do V e principios do VI de bordes máis altos como as variantes C, D e sobre todo E (Hayes 1972). Tamén se documentaron individuos de formas menos habituais como os pratos Hayes 5 e 6 ou a pequena copa da forma Hayes 8 (Ibid.). Non podemos esquecernos da presenza de vaixela de orixe chipriota, concretamente dous pratos da forma Hayes 2 (Ibid.). Xunto coa vaixela fina, identificamos outras pezas orientais como ungüentarios da zona de Licia-Pamfilia e ánforas LRA1B de Siria, LRA 2 do Exeo e LRA 3A da zona occidental da actual Turquía (Pieri 2005). A diferenza da Galia, sobre todo mediterránea, na Gallaecia seguen a ter grande importancia os materiais orientais do Exeo como as LRA 2, os ungüentarios e sobre todo as vaixelas finas da zona de Focea.

Pero non só a provincia comerciaba con Oriente e coa África vándala e bizantina senón que tamén existían contactos coas provincias galas constituídas agora en reino Franco. A mostra deses contactos durante a primeira metade do s. VI son as vaixelas denominadas como DSP do grupo atlántico producidas na zona Aquitana desde o século V (Rigoir, Meffre 1973) e que de seguro son embarcadas no porto de Burdigala (Burdeos) cara os mercados cántabros e galaicos. Nestes contextos domina, con 11 individuos, o prato da forma Rigoir 4, tamén están presentes en menor medida, o prato da forma Rigoir 1, as copas das formas Rigoir 6 e 18, os morteiros Rigoir 18 e as pequenas olas con bico tubular da forma Rigoir 36. A capital do reino continua a ser durante o século VI abastecedora de vaixela a nivel intraprovincial como o demostran os achados nestes contextos de Vigo de pezas da produción Cinzenta Tardía do grupo 1 (Delgado, Morais 2009).

Este tipo de conxuntos de importacións caracterizados sobre todo pola presenza de TSA, TSF e ánforas orientais datados desde finais do século V e na primeira metade do século VI atopámolos noutras xacementos costeiros do


noroeste ou próximos á costa como Tui (Acuña Piñeiro et al. 1998, 839-870), Bueu, Moraime, Noville, Guisande, A Coruña ou Xixón (Fernández Ochoa et al. 1992, 105-149). Compre salientar tamén os achados de materiais orientais en xacementos claramente do interior da provincia como Cidadela (Naveiro 1992) ou Viladonga (Arias Vilas 1997, 339-351). A vaixela focense vaise converter nunha especie de fósil director para finais do s. V e principios do s. VI na fachada atlántica como o demostran os mapas de dispersión desta categoría cerámica elaborados a partir dos achados das últimas décadas (Fernández 2007, Fig. 7).

Para as cidades do reino contamos con datos desiguais. Por exemplo, para Lugo os escasos materiais importados publicados (Carreño Gascón 1993, 297-303) dátanse todos con anterioridade á segunda metade do século V. En Astorga, contamos do mesmo xeito con escasos datos e, a maior parte das formas identificadas de TSA da cidade, dátanse a principios do século V a excepción dun individuo da forma Hayes 99 e un posible prato da forma Hayes 84 da Bizacena (Paz Peralta 2004, Fig. 3). Estas dúas pezas pódenos indicar unha chegada, aínda que mínima, de produtos importados ata finais do s. V ou principios da centuria seguinte. En Lugo e en Astorga non se teñen identificado polo momento materiais orientais, sen embargo no castro de Viladonga, preto de Lugo, si se documenta a presenza de TSF e fragmentos de ánforas orientais, posiblemente do tipo LRA 1 (Arias Vilas 1997). O panorama de datos cambia de novo cando falamos de Braga. Á capital chegan en bo número vaixela africana de finais do V e de principios do VI xunto con ánforas do Sahel (Keay 62A) e mesmo cerámicas comúns (Morais 2005). De oriente chegan vaixelas finas de Focea (LRC) e de Chipre (LRD) xunto con ánforas LRA 1A de Cilicia, LRA 3 de Turquía occidental e LRA 4A da Palestina (Ibid.). A cronoloxía deste conxunto de materiais importados non debe superar o primeiro cuarto do século VI d.C. Esta datación refórzase coa análise da vaixela fina africana onde están moi pouco representadas as pezas que van caracterizar a primeira metade do s. VI e que atopamos en gran número no porto vigués como a Hayes 99 de Oudna e a Hayes 103 e 104 do Atelier X. Esta situación fainos pensar que a capital do reino deixa de consumir produtos chegados por vía marítima de Oriente, de África, e mesmo das Galias, nun momento da primeira metade do século VI. É moi posible que se a capital deixa de recibir estes produtos tamén outras poboacións interiores de rango e de capacidade adquisitiva moito menor lle suceda o mesmo, incluídas Lugo e Astorga. Parece que é, a partires do segundo cuarto do século VI, cando as importacións quedan reducidas a ámbitos costeiros de consumo e sobre todo a establecementos claramente portuarios como Vigo. Os traballos que están a levar a cabo a equipa de Rui Morais sobre estes materiais tardíos virán a afirmar ou a trocar esta primeira hipótese baseada sempre en datos embrionarios.

Outro dato a ter en conta é o da distribución da TS Focense, a auténtica produción de referencia para a fachada atlántica, como o demostran os mapas de dispersión elaborados recentemente para esta área xeográfica (Fernández 2007,


Fig. 7; Fabião 2009, Fig. 4). Estas cartas de dispersión mostran dous aspectos tremendamente interesantes. Por unha banda, o importante número de xacementos (56) de Galicia e do actual territorio portugués onde se documenta a presenza de TS Focense ós que lle habería que unir o outros recentemente coñecidos de Galicia como Bueu ou A Lanzada xunto ó importante sitio de Xixón, xa na costa cántabra pero dentro da Gallaecia. Aínda que a dispersión é eminentemente costeira desde o Algarve ata o Cantábrico, compre destacar a tremenda penetración cara o interior desta produción valéndose dos vales fluviais e, en menor medida, das vías terrestres. Non só localizamos TS Focense en grandes centros de consumo do interior como pode ser Mértola, Beja, Conimbriga ou Braga senón que tamén se localizan en sitios rurais do Alentexo ou do Algarve así como no interior de Galicia (Cidadela ou Viladonga). De novo, resta saber que cronoloxía nos aportan estes materiais para poder coñecer as dinámicas comerciais que imbricaban a costa e o interior.

A segunda metade do século VI e os principios do VII d.C.

As décadas de mediados do século VI viron profundos cambios políticos. Logo da conquista do norte de África, os bizantinos lanzáronse a toma doutros territorios do mediterráneo occidental ata incluír dentro das súas posesións boa parte do sur e o levante da Península Ibérica preto do 552. A partires dese intre os bizantinos con base en Cartago controlarán política e comercialmente boa parte do mediterráneo occidental ata que os árabes se decidiron a tomar Cartago no 698. En Oriente, a situación que deixáramos na primeira metade do século VI continúa ata as primeiras décadas do s. VII, cando a ánfora vinaria LRA1B deixe de producirse na Cilicia debido ás continuas invasións árabes o que convirte á illa de Chipre no produtor e abastecedor de LRA1B a partires do s. VII (Pieri 2005, 172). A situación agravarase coa toma de Antioquía (c.640) e o traslado do perfecto do pretorio do Oriens a Salamis na illa chipriota (Reynolds 2007, 48). De novo asistimos a un repregamento da produción cara o mediterráneo sudoriental, moito máis estable neste momento (Pieri 2005, 172).

Para o Noroeste, a crónica de Gregorio de Tours infórmanos que nalgún momento preto do 550 chega a Gallaecia un misioneiro da Panonia chamado Martin e que vai fundar ás aforas de Braga o mosteiro de Dume (Díaz 2007, 353). Dende alí vai conseguir a conversión da monarquía sueva ó catolicismo, a práctica erradicación do priscilianismo e a organización da igrexa do reino (Ibid.) Baixo a súa iniciativa celebráronse os concilios da igrexa Gallaecia Iº e IIº de Braga –incluídos os bispados dos territorios lusitanos dentro do reino suevo– onde se trataron amais doutros temas, aspectos da fe católica. Tamén se cree que Martín foi o impulsor da organización parroquial do reino e a súa plasmación por escrito no que coñecemos como Parochiale Suevum no último terzo do século VI. Pola rota que trae a Martín á Gallaecia posiblemente vía Galia occidental, chegan


dende Oriente ideas e mercadorías que van situar ó Noroeste atlántico mais preto que nunca de Oriente. Tamén se reforzan as conexións sociais co mundo nor-atlántico como o demostra a chegada e posterior asentamento dunha comunidade de monxes bretóns no norte da actual provincia de Lugo. O seu bispo Maeloc asiste como o representante da igrexa-mosteiro de Britonia ó II Concilio de Braga no 572 (Ibid., 571).

A mediados do século VI, o reino suevo conta cuns límites coñecidos e identificados por Xoán de Bíclaro como Gallaeciae suevorum fines que incluían a antiga provincia da Gallaecia e o norte da provincia da Lusitania (Díaz 2007, 371). Posiblemente desde mediados do século VI ata a incorporación ó reino visigodo de Toledo, a Gallaecia vive o seu momento máis doce comandada pola Igrexa máis orientalizada de Occidente e por unha monarquía unida baixo a relixión católica. As elites eclesiásticas e laicas “ilustradas” da Gallaecia –encabezadas polo rei Miro– favorecen os contactos co exterior, sobre todo cunha zona oriental ben coñecido polos persoeiros da igrexa do Noroeste. Esta situación quedará plasmada no rexistro arqueolóxico, que agora alcanza os seus maiores graos de orientalización como poderemos comprobar con datos que contamos para Vigo dende as derradeiras décadas do s. VI ata o primeiro cuartel do s. VII. O final do reino suevo como tal no c. 585 e so seu paso ó reino visigodo de Leovixildo non parece que afectase á dinámica do territorio. O Noroeste hispánico vai manter unha idiosincrasia propia durante o s. VII como queda patente na documentación relixiosa e administrativa do período ó referirse ó reino visigodo como composto por Spania, Gallia e Gallaecia (Ibid., 374).

Os datos cos que contamos para as décadas finais do século VI e os principios do século seguinte proveñen das intervencións arqueolóxicas da Unidade de Actuación Rosalía de Castro II6

de Vigo (Iglesias 2007). O xacemento componse de varias parcelas escavadas que compoñen unha única realidade arqueolóxica, un gran depósito de materiais asociados a estruturas conservadas en niveis fundacionais e de función indeterminada aínda que se poderían interpretar como vertedoiros asociados a almacéns portuarios do posible fondeadoiro natural do Areal. Os materiais estudados son das Áreas I e II e da Parcela 3-6., desta última contamos con contextos estratigráficos do primeiro cuarto do século VII. A cronoloxía xeral dos materiais vai dende a segunda metade do s. VI ata os principios do VII coa presenza de escasos materiais residuais con cronoloxías de finais do V e primeira metade do s.VI.

6.- Agradezo á directora das intervencións arqueolóxicas nesta zona viguesa, Mª Xesús Iglesias Darriba

da empresa Adro Arqueolóxica SL. facilitarme a consulta dos materiais e permitirme utilizar os datos, moitos deles inéditos, neste traballo.


De Oriente, documéntase ánforas, cerámicas comúns e culinarias, lucernas e importantes cantidades de vaixelas finas de Chipre e Focea. En canto á ánforas, destaca polo seu importante número de exemplares as LRA 1B, en menor medida de Cilicia e maioritariamente de Chipre. Chegáronse a identificar nunha soa UE da Parcela 3-6 ata 460 fragmentos de LRA 1B que deron lugar a 24 individuos (NMI). Menos abundantes son as LRA 2B da zona do Exeo, as LRA 4B da Palestina, as coñecidas como Cisterna de Samos ou algunha ánfora de orixe exipcia. Polo de agora non se teñen documentado bag-shaped da Palestina ou de Exipto. Mención especial merecen uns pequenos contedores monoansados dalgún tipo de perfume ou ungüentos? de pastas ofiolíticas e de posible orixe Siria do que non atopamos paralelos publicados. Da mesma zona produtiva chegan a Vigo morteiros e pequenos cubiletes estriados de función descoñecida. Séguense a documentar ungüentarios (LRU) da zona de Licia-Pamfilia?.

En canto as cerámicas culinarias orientais destacan, polo seu número, as marmitas tipo CATHMA 17 e tixolas orixinarias do Exeo. Xunto as estas tamén se localizan as típicas cazolas de asas horizontais e tapadeiras tipo CATHMA 4 orixinarias da Siria (Tel Keisan?). Por primeira vez no atlántico documéntanse marmitas e tixolas (Reynolds Ware 11g) da zona de Licia/Limyra que só foran identificadas no occidente en Benalúa (Reynolds 1993) e no golfo de Fos, preto de Marsella (Marty 2007, Fig. 5-22). Antes de falar da vaixela fina oriental compre deterse na identificación neste xacemento de lucernas orientais, concretamente 11 individuos do tipo denominado comunmente como “galet” (coio de río) da forma Vessberg Type 20=Bailey Q 2344-2353, decoradas con liñas e puntos incisos tanto na parte superior como na inferior. A presenza en Vigo destas lucernas orientais ten un importante significado comercial xa que se tratan de pezas moi pouco, ou nada exportadas, ó mediterráneo occidental o que nos dá unha idea da importancia do porto vigués nas relacións con Oriente.

As vaixelas finas de oriente presentes neste xacemento portuario de finais do VI e principios do VII son de orixe focense (LRC) e chipriota (LRD). A vaixela focense recuperada nas Áreas I e II supera por primeira vez nun xacemento do noroeste á vaixela fina africana ó supoñer con 112 individuos máis do 46% fronte ó 40% de TSA do total de cerámica fina. Neste xacemento podemos comprobar o progresivo aumento das importacións de LRC que lle van gañando terreo ás vaixelas africanas desde finais do século V. Será a partires da segunda metade do século VI cando as pezas focenses serán as vaixelas máis abundantes no porto de Vigo. Estes datos chocan contra as teses tradicionais baseadas sobre a pouca presenza da LRC no mediterráneo occidental que crían que Focea, a partires da conquista bizantina, soamente exportaba cara portos orientais como Beirut, Benghazi, Tocra ou a capital Constantinopla (Reynolds 2007, 43). As formas documentadas son os pratos Hayes 3 das variantes F e pequenas “small-variants” e da forma Hayes 10A. Tamén importantes son os individuos chipriotas


da forma Hayes 9 recuperados nestes contextos e que posiblemente conformen o conxunto máis numeroso de vaixela fina chipriota da Península Ibérica.

Da zona tunesina documentamos no xacemento a presenza de ánforas, vaixela fina, lucernas e por primeira vez de maneira segura cerámica común. Dentro das ánforas destacan as formas orixinarias do Sahel, como as Keay 61A de Moknine ou as Keay 62D e Keay 61C de Henchir ech-Chekaff. Tamén están presentes, en menor medida, as Keay 55 das olerías de Nabeul.

Entre as vaixelas finas están representadas practicamente todas as zonas produtoras do momento. As maioritarias continúan as ser as copas Hayes 99 e 91D da zona de Oudna xunto con algúns individuos (Hayes 104B/C) do Atelier X. En menor medida tamén se identificaron pezas como a Hayes 107 e a EM. 43, do derradeiro momento produtivo de El Marinhe (Mackensen 1993). Compre destacar aquí o importante grupo de vaixela orixinaria da zona de Sidi Khalifa (TSA C/D) representada polas formas PM 63 e PM 64, evolucións tardías da Hayes 88 (Ben Moussa 2007). A vaixela desta produción víñase documentando desde mediados do século V pero vai ser agora, a finais do século VI e os principios do VII, cando se converta na produción africana máis importante no rexistro arqueolóxico vigués. Ata hai ben pouco críase que estas pezas soamente alcanzaban mercados intraprovinciais polo que os achados de Vigo veñen a trocar a visión tradicional sobre esta produción. Estes datos, xunto coas ánforas do Sahel, fan pensar na existencia dunha ligazón directa entre o noroeste e o golfo de Hammamet, a partires da segunda metade do século VI, cuxos protagonistas poderían ser Vigo e o porto de Nabeul.

Neste xacemento vigués tamén atopamos as formas das producións tardías tunesinas como a Hayes 90, 108, 105, 106 e 109. Estas pezas presentan pastas acastañadas e engobes de cor vermella mate (producións D3 e D4?) que mostran una clara decadencia produtiva que vai caracterizar ás vaixelas africanas do s. VII (Bonifay 2004, 207).

As cerámicas comúns localizadas limítanse a morteiros da forma Cartago Class 1 posiblemente fabricados en Oudna, polo que viaxaría ata o porto vigués xunto as vaixelas finas desa zona. No xacemento tamén se identificaron sete lucernas en sigillata da Tunisia, concretamente da forma Atlante X aínda que soamente unha se puido identificar como unha posible lucerna Atlante X da produción C5 da Bizacena (Ibid., 388).

Os contactos interprovinciais do porto de Vigo nestas décadas non só se limitan a África e a Oriente xa que no rexistro arqueolóxico documéntase un incremento dos contactos coa fachada atlántica francesa. Xunto coas vaixelas finas de produción aquitana e coñecidas como DSP (Dérivées des Sigillées Paléochrétiennes) do grupo atlántico, documéntanse agora cerámicas comúns, en concreto unha produción coñecida como EWare (Campbell 2007). Esta produción


foi identificada por primeira vez nas illas británicas onde se localiza en cantidades importantes en contextos desde o século VI ata o século VIII. O catálogo formal limítase a potes grandes e pequenos, xerras, cuncas carenadas e unha variante de ola con bico tubular e pequenas asas que imita a forma Rigoir 36 en DSP A. Pola mesma ruta que chegan estas cerámicas ó porto vigués deben alcanzar ó noroeste outros produtos da Galia como sartegos de mármore aquitana con motivos paleocristiáns7

No rexistro arqueolóxico tamén se detectan contactos cos territorios bizantinos do mediterráneo occidental atestados por cerámicas comúns posiblemente da illas de Lípari? ou Cerdeña? e pequenas ánforas de viño de Ibiza da forma Keay 79 e algunha posible ánfora suditálica, evolución tardía da forma Keay 52. Tamén se detectan importacións da bética, sobre todo ánforas (costa de Málaga?) e algunha lucerna que imita ás tunesinas e producida posiblemente na zona do estreito de Xibraltar.

, pezas importadas de xoiería xermánica ou ámbar báltico.

Aínda que o estudo da cerámica común “local-rexional” deste xacemento non está tan avanzado como o referente ás importacións xa podemos sinalar que se detectan de novo os contactos comerciais coa capital de Braga como o demostran os achados de grandes fontes de asas interiores do grupo 2 das Cinzentas Tardías (Delgado, Morais 2009, 69).

Polo de agora non sabemos ata cando perdura este rico panorama de intercambios externos aínda que non deben superar, sobre todo nos intercambios con Oriente, a segunda metade do século VII. As causas haberá que buscalas agora no colapso dos centros produtores, é dicir, de orixe, tanto en Oriente como en África mentres que o noso territorio, o destino final ou de tránsito das mercadorías importadas, vive, ata a chegada dos árabes á península, uns anos de relativa tranquilidade baixo o poder visigodo.

V.- O COLAPSO COMERCIAL DO SÉCULO VII D.C.: UN REPREGAMENTO CARA OCCIDENTE E A RECUPERACIÓN DA PRODUCIÓN INTERNA

Durante a segunda metade do século VII, a Tunisia segue a producir e a exportar vaixela fina e produtos envasados en ánforas das formas Keay 50 e 8A e sphateia 3C da zona do golfo de Hammamet como o demostran os achados en Marsella (Bonifay 2004, 457) ou da cripta Balbi en Roma (Sagui 1998). No Oriente, a produción de viño céntrase na illa de Chipre (LRA 1B), Palestina (LRA 4) e sobre todo en Exipto (LRA 5). Hai que recordar que, aínda que Exipto está baixo o control dos omeia, estes permiten o comercio de viño producido nos mosteiros

7.- Tradicionalmente se ven considerando pezas de mármore como o sartego de Portosín (A Coruña)

de orixe aquitano.


do noroeste do país previo pago de taxas de exportación (Reynolds 2007, 48). As exportacións orientais de viño envasado en ánforas vai rematar coa chegada ó poder da dinastía abbásida no século VIII e soamente parecen quedar producindo viño, con fins litúrxicos, as comunidades monásticas que permanecerán en terras do islam (Pieri 2005, 172).

Chegar a coñecer o que ocorre na segunda metade do século VII no Noroeste é hoxe practicamente imposible ó non contar con contextos arqueolóxicos fiables. Sabemos que outros portos do reino visigodo como Tarragona ou Barcelona seguen a recibir as mesmas importacións que Marsella, Roma ou Nápoles mentres que outras zonas como o val do Vinalopó en Alacante non reciben materiais importados desde finais do século VI e trocan o comercio externo pola autarquía (Reynolds 2007). Para a Galia, D. Pieri avoga por un xiro paulatino cara o norte nas relacións comerciais que agora se concentran na área atlántica que inclúe ás Illas Británicas e Escandinavia.

A pesares da falla de datos no rexistro arqueolóxico cremos nunha posible continuidade dos cambios coa Tunisia bizantina, aínda que a menor escala que a principios da centuria, ata posiblemente a toma de Cartago (698). Polo contrario, os intercambios con Oriente non deben superar os mediados do século VII xa que as zonas exportadoras vanse concentrar agora na Palestina e no Exipto como se observa no depósito da Cripta Balbi de Roma datado nesta época (Saguí 1998). Os produtos destas dúas zonas –LRA 4 e 5– nunca tiveron gran presenza no rexistro do Noroeste sobre todo en comparación cos produtos do Exeo, unha zona agora baixo control do islam. Do mesmo xeito, é posible que se reforce, ó igual que parece suceder na Galia, o eixo atlántico: Gallaecia, Cantábrico, Fachada Atlántica Francesa, Illas Británicas e mesmo coa zona Escandinava. Unha área de contactos que viña reforzándose paulatinamente no rexistro arqueolóxico coa presenza, a partires da segunda metade do VI, de máis tipos de materiais (EWare) e en maior cantidade, o que deixaba entrever un xiro paulatino cara o atlántico. Amais, a fachada atlántica mantense durante os séculos VII e VIII como un lugar propicio para os intercambios afastado das razias árabes ata que o espertar vikingo virá de novo a colapsar a rota atlántica. Todas estas suposicións terán que ser discutidas co estudio de novos contextos estratigráficos da segunda metade do século VII e do século VIII d.C.

VI.- ALGUNHAS REFLEXIÓNS FINAIS

Sen lugar a dúbidas, a primeira reflexión debe ser a de desterrar a hipótese tradicional –derivada da falta de publicacións– de que o Noroeste, e por extensión o mundo atlántico, queda á marxe dos intercambios comerciais que se dan no mediterráneo durante a Antigüidade Tardía.


A Gallaecia pre-sueva, sueva e visigoda aparece durante a época tardorromana como unha provincia/reino aberto á totalidade dos estímulos comerciais do mediterráneo e do atlántico. Os galaico-romanos das cidades e villae do Noroeste, coas súas propias realidades, consumen os mesmos produtos envasados en ánforas, utilizan as mesmas vaixelas de mesa e cerámicas de cociña que os habitantes de cidades do levante peninsular (Tarragona), da Galia (Marsella), de Italia (Roma), de África (Cartago) ou de oriente (Constantinopla).

O porto de Vigo postúlase, ó mesmo tempo, como un importante centro comercial de chegada e redistribución de produtos do comercio interprovincial e, en especial, como artellador das relacións entre os portos orientais e o atlántico. Posiblemente dende o porto vigués partan as mercadorías chegadas desde Oriente e a Tunisia cara outros portos do norte como Xixón, Bordeos ou da área costeira de Cornualles, Gales e sur de Irlanda que actuarían a súa vez como redistribuidores na fachada cántabra e zona setentrional da Península Ibérica, fachada atlántica francesa e resto de Inglaterra e Irlanda. Dende estes portos regresarían a Vigo posibles mercadorías de retorno –madeira?, metais?, tecidos?, curtidos?, escravos?– que non deixaron a súa pegada no rexistro arqueolóxico xunto a vaixelas finas, cerámicas comúns, xoias ou mármores, produtos estes do que temos testemuña no rexistro arqueolóxico. Estes posibles produtos serían embarcados nos navíos orientais e africanos que partirían dende a Gallaecia cara o mediterráneo occidental e oriental. Do mesmo xeito, o porto de Vigo e outros puntos costeiros abastecen os mercados intraprovinciais, sobre todo ás cidades, onde as elites laicas e eclesiásticas se postulan como os principais consumidores destes produtos considerados en ocasións nas fontes do momento como auténticos “artigos de luxo”. Os achados de cerámicas producidas na capital Braga, nun posible ámbito portuario, móstranos que o porto de Vigo pode funcionar tamén como porta de saída de producións e produtos locais como deberon ser os preparados piscícolas elaboradas nas Rías Baixas e envasados en ánforas como as “Rexionais” do alfar de San Martiño de Bueu, durante os século IV e parte do V ou as vaixelas de imitación producidas en Bracara Augusta.

O colapso xeneralizado do comercio interprovincial durante o século VIII e o conseguinte xiro cara fontes de abastecemento máis próximas, fará que o porto vigués perda o seu carácter mediterráneo e que intensifique as relacións atlánticas. Ponderar o papel que xogará Vigo, e con el o Noroeste, neste novo status quo entoxásenos de momento imposible. Soamente apuntaremos que agora o Noroeste sitúase nunha zona claramente periférica do “novo” mundo atlántico fronte a situación central e artelladora dos séculos tardíos, no límite entre os reinos cristiáns e o mundo árabe.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *


BIBLIOGRAFÍA

Alcorta 2001 ALCORTA IRASTORZA (E.), Lucus Augusti II. Cerámica común romana de cocina y mesa hallada en las excavaciones de la ciudad, Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 2001.

Acuña Piñeiro 1995 ACUÑA PIÑEIRO (A), Informe de valoración. Excavación arqueológica del solar no 5 de la calle Hospital, Vigo (Pontevedra), Informe inédito depositado en el Servicio de Arqueología de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1995.

Acuña Piñeiro 1996 ACUÑA PIÑEIRO (A), Informe de valoración II. Ampliación de la excavación arqueológica del solar nº 5 de la calle Hospital, Vigo (Pontevedra), Informe inédito depositado en el Servicio de Arqueología de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, 1996.

Acuña Piñeiro et al. 1996 ACUÑA PIÑEIRO (A), PÉREZ LOSADA (F), PAZ LOBEIRAS (R.M.) Aproximación arqueolóxica ó Tude romano: excavación na rúa Loureiros, en RODRÍGUEZ COLMENERO (A.) Coord., Los Orígenes de la ciudad en el Noroeste hispánico, Lugo, 1998, p. 839-870.

Aquilué 2008 AQUILUÉ ABADIAS (X.), Las imitaciones de cerámica africana en Hispania, en BERNAL (D.) y RIBERA (A.) Eds. científicos, Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, 2008, p. 553-561.

Arias Vilas 1997 ARIAS VILAS (F.), Materiales del Mediterráneo oriental en el Castro de Viladonga (Lugo), en Congreso Internacional La Hispania de Teodosio. Vol. 2, 1997, p. 339-351.

Atlante I CARANDINI (A.) Dir., ANSELMINO (L.), PAVOLINI (C.), SAGUÍ (L.), TORTORELLA (S.), TORTORICI (E.) Atlante delle forme ceramiche, I. Ceramica fine romana nel Bacino mediterraneo (Medio e Tardo Impero), Roma, 1981.

Azkarate et al. 2003 AZKÁRATE (A.), NÚÑEZ (J.), SOLAUN (J. L.), Materiales y contextos cerámicos de los siglos VI al X en el País Vasco, en Anejos de AEspA, XXVIII, 2003, p. 321-370.

Bailey 1988 BAILEY (D.), A catalogue of the lamps in the British Museum. Vol. III. Roman Provincial Lamps, British Museum, Londres, 1988.

Barrowman et al. 2007 BARROWMAN (R.), BATEY (C.), MORRIS (C.), Excavations at Tintagel Castle, Cornwall 1990-1999¸ Society of Antiquaries of London, Londres, 2007.

Benito 1988 BENITO (A. M.), Cerámicas del yacimiento submarino del cabo de Higuer (Hondarribia), en Munibe, 40, 1988, p. 123 ss.

Benito 1990 BENITO (A. M.), Sigillata gris tardía del fondeadero del Cabo de Higuer (Fuenterrabía), en La romanització del Pirineu. Homenatge al


Prof. Dr. Miquel Tarradell i Mateu, 8º Colloqui Internacional d’Arqueologia de Puigcerdá, Institut d’Estudis Ceretans 1990, p. 190 ss.

Bonifay 1983 BONIFAY (M.) avec la collab. de PELLETIER (J.-P.), Eléments d'évolution des céramiques de l'Antiquité tardive à Marseille d'après les fouilles de la Bourse, en RAN, XVI, 1983, pp. 285-346.

Bonifay 1986 BONIFAY (M.), Observations sur les amphores tardives de Marseille d'après les fouilles de la Bourse (1980-1984), en RAN, XIX, 1986, pp. 269-305.

Bonifay 1996 BONIFAY (M.), Annexe 1, Bey 002, Les sigillées tardives, en AUBERT 1996, pp. 85-89.

Bonifay 1998a BONIFAY (M.), Sur quelques problèmes de datation des sigillées africaines à Marseille, en SAGUI (Dir.) 1998, pp. 71-82.

Bonifay 1998b BONIFAY (M.), Le puits de la rue du Bon-Jésus (îlot 39N). Les vaisselles méditerranéennes importées, en BONIFAY, CARRE, RIGOIR (Dir.) 1998, pp. 200-205.

Bonifay 1998c BONIFAY (M.), Alexandrie. Chantier du théâtre Diana. Note préliminaire sur les sigillées tardives (IVe-VIIe s.), en EMPEREUR (J.-Y.) (Dir.), Alexandrina 1. El Cairo, IFAO, 1998, pp. 141-148 (Etudes Alexandrines 1).

Bonifay 1998d BONIFAY (M.), La céramique indicateur des courants commerciaux vers la Gaule du Sud (Ve-VIIe s.), en Comerç i vies de comunicació (1000 aC-700 dC). XI Col.loqui internacional d'arqueologia de Puigcerdà (Puigcerdà, 31 octobre-1 novembre 1997). Puigcerdà, Institut d'Estudis Ceretans, 1998, pp. 327-344.

Bonifay 2000a BONIFAY (M.), La fin du grand commerce méditerranéen en royaume franc ? Le témoignage de la céramique, en Les échanges au Moyen-Age. Justinien, Mahomet et Charlemagne. Trois empires dans l’économie médiévale. Les Dossiers d'Archéologie, n° 255, juillet-août 2000, pp. 36-39.

Bonifay 2000b BONIFAY (M.), Les sigillées tardives d’Afrique du Nord, en Coptos. L’Egypte antique aux portes du désert. Catalogue de l’exposition. Lyon, Musée des Beaux-Arts, 2000, p. 218.

Bonifay 2003 BONIFAY (M.), La céramique africaine, un indice du développement économique ?, en AnTard., 11, 2003, pp. 113-128.

Bonifay 2004 BONIFAY (M.), Observations sur la typologie des amphores africaines de l'Antiquité tardive, en LRCW 1. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology and archaeometry, en BAR Int Series 1240, 2004.

Bonifay 2005 BONIFAY, (M.), Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique, BAR International Series 1301, 2005, Oxford.


Bonifay, Treglia 2007 BONIFAY (M.), TREGLIA (J.C.) Eds., LRCW 2. Late Roman

Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology and archaeometry, en BAR Int S 1662, 2007.

Bourgeois, Mayet 1991 BOURGEOIS, (A.), MAYET (F.), Belo VI. Les sigillées, Casa Velázquez, Madrid, 1991.

Briese, Vaag 2005 BRIESE (M.B.), VAAG (L.E.), Trade Realtions in the Eastern Mediterranean from the Late Hellenistic Period to Late Antiquity: The Ceramic Evidence, Halicarnasian Studies III, Dinamarca, 2005.

Campbell 2007 CAMPBELL (E.), Continental and Mediterranean Imports to Atlantic Britain and Ireland, AD 400-800, Research Report 157, York, 2007.

C.A.T.H.M.A. 1991 Asociación C.A.T.H.M.A. (M. Bonifay, Cl. Raynaud, J. et Y. Rigoir, L. Rivet, L. Vallauri), Importations de céramiques communes méditerranéennes dans le Midi de la Gaule (Ve-VIIe s.), en A cerâmica medieval no Mediterrâneo Ocidental, IV Congresso Internacional, Lisboa-Mértola, 1991, pp. 27-48.

Carreño Gascón 1993 CARREÑO GASCÓN (C.), Sigillata Africana en Lucus Augusti, en Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología Vol. II, Vigo, 1993, p. 297-303.

Carrocera, Requejo 1989 CARROCERA (E.), REQUEJO (O.), Producciones cerámicas tardías en castros y villas asturianas, en BolArqMed, 3, 1989, p. 21-30.

Castro Carrera 1998 CASTRO CARRERA (J.C.), Sondaxes arqueolóxicas na parcela no 14 da Unidade de Execución Rosalía de Castro I (Vigo), Informe Valorativo, Informe inédito depositado en el Servicio de Arqueología de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

Castro Carrera 1999 CASTRO CARRERA (J.C.), Excavación arqueológica en área na parcela nº 14 da U.E. I-05 Rosalía de Castro 1, Vigo, Anta de Moura S.L. Informe inédito depositado en el Servicio de Arqueología de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

Castro Carrera 2007 CASTRO CARRERA (J.C.), La salina romana del yacimiento de “O Areal”, Vigo (Galicia), en LAGÓSTENA (L.), BERNAL (D), ARÉVALO (A) Eds., Cetariae 2005. Salsas y Salazones de Pescado en Occidente durante la Antigüedad, BAR International Series 1686, 2007, p. 355-365.

Cau Ontiveros 2003 CAU ONTIVEROS (M.Á.), Cerámica tardorromana de cocina de las islas Baleares: Estudio Arqueometrico, en BAR 1182, Oxford, 2003.

Cau Ontiveros 2007 CAU ONTIVEROS (M.A.), El estudio de las cerámicas de cocina de ámbito mediterráneo: el ejemplo de las Baleares, en MALPICA CUELLO (A.) y CARVAJAL LÓPEZ (J.C.) Eds. Estudios de cerámica Tardorromana y Altomedieval, Granada, 2007, p. 247-289.


Cavada Nieto 1993 CAVADA NIETO (M.), La Villa romana da Toralla (Vigo): Las monedas, en Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología Vol. II, Vigo, 1993, p. 263-265.

Cavaillès-Llopis 1986 CAVAILLÈS-LLOPIS (M.T.), Céramiques de l’Antiquité tardive à Marseille (corne du port Antique, sondages DII 11 et DII 15), en Documents d’Archéologie Méridionale, 9, 1986, p. 167-195.

César, López 2008 CÉSAR VILA (M.), LÓPEZ PÉREZ (C.), Aportaciones al conocimiento del comercio de Sigillata en la fachada atlántica del Noroeste peninsular, en SFECAG, Actes du Congrés de L’Escala-Empúries, 2008, p. 241-254.

Chambon, Cribellier 2008 CHAMBON (M-P.), CRIBEILLER (C.), Céramiques de l’Antiquité Tardive dans l’Orléanais, en SFECAG Actes du Congrès de L’Escala-Empuries, 2008, p. 671-679.

Currás 2007 CURRAS (B.), Aportación al conocimiento de la industria de salazón en las Rías Baixas Gallegas, en LAGÓSTENA (L.), BERNAL (D), ARÉVALO (A) eds., Cetariae 2005. Salsas y Salazones de Pescado en Occidente durante la Antigüedad, BAR International Series 1686, 2007, p. 135-149.

Delgado 1975 DELGADO (M.), Les sigillées claires, en Fouilles de Conimbriga IV: Les sigillées, Paris, 1975, p. 249-313.

Delgado 1988 DELGADO, (M.), Contribuçao para o estudo das cerâmicas romanas tardias do Medio Oriente, en Cadernos de Arqueologia, Série II, 5, 1988, p. 35-49.

Delgado 1992 DELGADO, (M.), Cerâmicas romanas de Mértola originárias do Médio Oriente, en Arqueologia Medieval, 1992, p. 125-133.

Delgado 1993-94 DELGADO (M.), Notícia sobre cerâmicas de engobe vérmello nao vitrificável encontradas en Braga. Cadernos de Arqueología, Sér. II, 10-11 [1993-94], p. 113-149.

Delgado, Morais 2009 DELGADO (M.), MORAIS (R.), Guia das cerámicas de produçao local de Bracara Augusta, Braga, 2009.

Démians d’Archimbaud 1994 DÉMIANS D’ARCHIMBAUD (G.), Dir., L’oppidum de Saint-Blaise du V au VII s. Paris, 1994.

Díaz Martínez 2007 DÍAZ MARTÍNEZ (P.), La Hispania Visigoda, Historia de España V. Hispania tardoantigua y visigoda. Ed. Istmo, Madrid, 2007, p. 259-611.

Fabião 2008 FABIÃO (C.), Las ánforas de la Lusitania, en BERNAL (D.) y RIBERA (A.) Eds. científicos, Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, 2008, p. 725-745.

Fabião 2009 FABIÃO (C.), O ocidente da Península Ibérica no século VI: sobre o pentanummium de Justiniano I encontrado na unidade de produção de preparados de peixe da Casa do Governador da Torre de Belém,


Lisboa, en Apontamentos de Arqueologia e Património 4, 2009 (www.nia-era.org), p. 25-50.

Fernández 2007a FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), Aportaciones al estudio de la Terra Sigillata Gálica Tardía del grupo atlántico de Vigo (Galicia, España), en SFECAG, Actes du Congrès de Langres, 2007, pp. 331-340.

Fernández 2007b FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), Estudio de la cerámica fina y las lucernas de la Unidad de Actuación Rosalía de Castro II (Vigo), Estudio inédito para Adro Arqueolóxica S.L., Vigo, 2007.

Fernández, Lago 2007 FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), LAGO CERVIÑO (M.), Dos piezas de Terra Sigillata Aricana de engobe ocre amarillo aparecidas en Vigo (Galicia, España), en SFECAG, Actes du Congrès de Langres, 2007, p.507-510.

Fernández, Pérez Losada, Vieito 2004a FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), PÉREZ LOSADA (F.), VIEITO COVELA (S.), Fragmento de cerámica pintada tardorromana con motivo figurativo, en Até o confín do mundo: diálogos entre Santiago e o mar, Museo do Mar de Galicia, 2004, Vigo, p. 62.

Fernández, Pérez Losada, Vieito 2004b FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), PÉREZ LOSADA (F.), VIEITO COVELA (S.), Dous fragmentos de cerámica fina importada (terra sigillata clara) con decoración aplicada, en Até o confín do mundo: diálogos entre Santiago e o mar, Museo do Mar de Galicia, 2004, Vigo, p. 63.

Fernández, Pérez Losada, Vieito 2007 FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), PÉREZ LOSADA (F.), VIEITO COVELA (S.), Influencias mediterráneas sobre producciones tardías regionales en el noroeste peninsular: la cerámica de engobe rojo de la villa de Toralla (Vigo), en BONIFAY (M.), TREGLIA (J.C.) Eds., LRCW 2. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology and Archaeometry, BAR International Series 1662 (I), 2007, p. 99-108.

Fernández, Pérez Losada, Vieito 2008 FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), PÉREZ LOSADA (F.), VIEITO COVELA (S.), Cerámica fina de importación en Toralla (Vigo): abastecimiento y consumo en una villa costera atlántica tardorromana, en FERNÁNDEZ OCHOA (C.), GARCÍA-ENTERO (V.) y GIL SENDINO (F.) Eds, Las villae tardorromanas en el occidente del Imperio: arquitectura y función. IV Coloquio Internacional de Arqueología en Gijón, Gijón, p. 575-585.

Fernández, Soto Arias 2007 FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.) SOTO ARIAS (P.), Cerámicas finas tardorromanas orixinarias de África e de Medio Oriente atopadas na intervención da rúa Rosalía de Castro 1992 (Vigo), en Castrelos 13 (Revista do Museo Municipal “Quiñones de León”, Vigo), 2007, p. 26-51.


Fernández Ochoa et al. 1992 FERNÁNDEZ OCHOA, (C.), GARCÍA DÍAZ (P.), USCATESCU BARRÓN (A.), Gijón en el periodo tardoantiguo: cerámicas importadas de las excavaciones de Cimadevilla, en AEspA 65, 1992, p. 105-149.

Fernández Ochoa, García Díaz 2005 FERNÁNDEZ OCHOA (C.) y GARCÍA DÍAZ (P.) Eds., III Coloquio Internacional de Arqueología de Gijón. Unidad y diversidad en el Arco Atlántico en época romana, Gijón, 2005.

Garabito 1983 GARABITO (T.), El centro de producción de sigillata hispánica tardía de Nájera, en I Coloquio sobre historia de La Rioja, Logroño, 1983, p. 187-197.

Garabito et al. 1986 GARABITO (T.) SOLOVERA (M.E.), PRADALES (D.), Hallazgo de un alfar romano del siglo IV en Tricio (septiembre 85), en Berceo nº 110-111, p. 63-74.

García Vargas, Bernal Casasola 2008 GARCÍA VARGAS (E.) y BERNAL CASASOLA (D.), Ánforas de la Bética, en BERNAL (D.) y RIBERA (A.) Eds. científicos, Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, 2008, p. 661-687.

Gaspar 2003 GASPAR (A.), Cerâmicas cinzentas da antiguidade tardia e alto-medievais de Braga e Dume, en Anejos de AEspA XXVIII, 2003, p. 455-481.

Gauthier 1974 GAUTHIER (M.), La céramique estampée tardive d’Aquitaine, Travail d’Etude et de Recherche, Université de Bordeaux III, 1974.

Gauthier 1975 GAUTHIER (M.), La céramique estampée tardive d’Aquitaine, en Revue historique de Bordeaux et du département de la Gironde, XXIV, 1975, pp. 19-45.

Hayes 1972 HAYES (J.W.), Late Roman Pottery. A catalogue of Roman Fine Wares. Londres, British School at Rome, 1972.

Hayes 2005 HAYES (J.W.), Late Hellenistic and Roman pottery in the eastern Mediterranean: an overview of recent developments, en BRIESE (M.B.), VAAG (L.E.), Trade Realtions in the Eastern Mediterranean from the Late Hellenistic Period to Late Antiquity: The Ceramic Evidence, Dinamarca, 2005.

Hidalgo Cuñarro 1993 HIDALGO CUÑARRO (J.M.), Nuevas aportaciones sobre el Vigo romano, en Galicia: da romanidade á xermanización, Santiago de Compostela, p. 227-240.

Hidalgo Cuñarro, Costas Goberna 1982 HIDALGO CUÑARRO (J.M.), COSTAS GOBERNA (F.J.), La villa romana de Toralla (Vigo), en El Museo de Pontevedra XXXVI, p. 365-370.

Hidalgo Cuñarro, Rodríguez Puentes 1995 HIDALGO CUÑARRO (J.M.), RODRÍGUEZ PUENTES (E.), Escavación arqueolóxica de urxencia na praia do


Cocho, Alcabre (Vigo, Pontevedra), en Arqueoloxía-Informes III, Santiago de Compostela, p. 165-168.

Hidalgo Cuñarro, Viñas Cué 1998 HIDALGO CUÑARRO (J.M.), VIÑAS CUÉ (R.), El Vigo Romano y su problemática, en As orixes da cidade no noroeste hispánico, Lugo, 1998, p. 807-838.

Iglesias 2007 IGLESIAS DARRIBA (Mª. J.), Fase II. Evaluación patrimonial de la Unidad de Actuación I 06. Rosalía de Castro II, Vigo, Pontevedra, Informe inédito depositado en el Servicio de Arqueología de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

Járrega 1989 JÁRREGA (R.), Cerámicas finas tardorromanas y del Mediterráneo oriental en España. Estado de la cuestión, Anejos de AEspA XI, 1989.

Juan Tovar 1997 JUAN TOVAR (L. C.), Las industrias cerámicas hispanas en el Bajo Imperio. Hacia una sistematización de la sigillata hispánica tardía, en Congreso Internacional de la Hispania de Teodosio, vol. 2, 1997, p. 543-568.

Juan Tovar 2000 JUAN TOVAR (L. C.), La terra sigillata de Quintanilla de la Cueza, en La villa romana de Quintanilla de la Cueza (Palencia). Memoria de las excavaciones 1970-1981, Palencia, 2000, pp. 45-122.

Keay 1984 KEAY (S.), Late Roman Amphorae in the Western Mediterranean. A typology and economic study: the Catalan evidency, en BAR 196, Oxford, 1984.

Ladstäter, Sauer 2002 LADSTÄTER (S.), SAUER (R.), Late Roman C Ware in Ephesos: the significance of imported and local production by petrological and mineralogical methods, en Kilikoglou, Hein and Maniatis (Eds.), Modern Trends in Scientific Studies Ceramics, BAR International Series 1011, 2002, p. 323-326.

Lagóstena, Bernal, Arévalo 2007 LAGÓSTENA (L.), BERNAL (D), ARÉVALO (A), Eds., Cetariae 2005. Salsas y Salazones de Pescado en Occidente durante la Antigüedad, BAR International Series 1686, 2007.

López Mullor, Martín Menéndez 2008 LÓPEZ MULLOR (A.) y MARTÍN MENÉNDEZ (A.), Las ánforas de la Tarraconense, en BERNAL (D.) y RIBERA (A.) Eds. científicos, Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, 2008, p. 689-724.

López Pérez 2004 LÓPEZ PÉREZ (Mª. C.), El comercio de terra sigillata en la provincia de La Coruña, Brigantium 16, 2004, A Coruña.

López Silva 2004 LÓPEZ SILVA (J.A.), A Crónica de Idacio de Limia. Bispo de Chaves, Ourense 2004.

Mackensen 1993 MACKENSEN (M.), Die Spätantiken Sigillata und Lampentöfereien von El Mahrine (Nordtunisien). Studien zur Nordafrikanischen Feinkeramik des 4. bis 7. ahrhunderts», Beiträge zur Vor und Frühgeschichte 50, 1993, Munich.


Malpica, Carvajal 2007 MALPICA CUELLO (A.) y CARVAJAL LÓPEZ (J.C.), Eds., Estudios de cerámica Tardorromana y Altomedieval, Granada, 2007.

Mañanes 1980 MAÑANES (T.), La cerámica tardorromana-visigoda anaranjada y gris con decoración estampada en la España Noroccidental, en Studia Archaeologica, 65, 1980, p. 215-250.

Martin 1995 MARTIN (A.), La sigillata focese (Phocean Red Slip/Late Roman C Ware), en SAGUÍ (L.) Coord., Ceramica in Italia: VI-VII secolo. Atti del Convengo in onore di John W. Hayes, Roma, 1995, p. 109-122.

Martin 1977 MARTIN (T.) Quelques formes inédites de sigillée claire D, en Fligina 2 [1977], p. 99-106.

Martínez, Costa 1997 MARTÍNEZ CORTIZAS (A.), COSTA CASAIS (M.), Indicios de variaciones del nivel del mar en la ría de Vigo durante los último 3000 años, en Gallaecia 16, 1997, p. 23-47.

Martínez, Unzueta 1988 MARTÍNEZ (A.), UNZUETA (M.), Estudio del material romano de la cueva de Peña Forua (Forua-Vizcaya). Cuadernos de Arqueología de Deusto, 11, Bilbao, 1988.

Marty 2007 MARTY (F.), Les céramiques communes tardo-antiques du golfe de Fos (Bouches-du-Rhône, France), en BONIFAY (M.), TREGLIA (J.C.) Eds., LRCW 2. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean. Archaeology and archaeometry, en BAR Int S 1662, 2007, p. 293-303.

Mayet 1984 MAYET (F.), Les céramiques sigillées Hispaniques. Contribution à l’histoire économique de la Péninsule Ibérique sous l’Epire romain, Paris, 1984.

Mayet et al. 1994 MAYET (F.), ETIENNE (R.), MAKAROUN (Y.), Un grand complexe industriel a Troia (Portugal), París, 1994.

Méndez, Ramallo 1985 MÉNDEZ ORTIZ (R.), RAMALLO ASENSIO (S.), Cerámicas tardías (siglos IV-VII) de Cartago Nova y su entorno, en Antigüedad y Cristianismo. Del Conventus Carthaginensis a la Chora de Tudmir, 1985, Murcia.

Mezquíriz 1961 MEZQUÍRIZ (M.A.), Terra sigillata hispánica, Valencia, 1961.

Mezquíriz 1985 MEZQUÍRIZ (M.A.), Atlante delle forme ceramiche (II): terra sigillata hispanica, en Suplemento de Enciclopedia dell’Arte Antica, Classica e Orientale, Roma, 1985.

Morais 1998 MORAIS (R.), As Ânforas da Zona das Carvalheiras. Contribuição para o Estudo das Ânforas Romanas de Bracara Augusta, Universidade do Minho, Braga, 1998.

Morais 2005a MORAIS (R.), Autarcia e Comércio em Bracara Augusta. Contributo para o estudo económico da cidade no período Alto-Imperial, Bracara Augusta, Escavaçoes Arqueologicas 2, Braga, UAUM/Narq, 2005.


Morais 2005b MORAIS (R.), From Oppidvm to Dives Bracara: The city trade

through the amphorae, en LRCW I Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, BAR International Series 1340, 2005, p. 55-67.

Morais 2005c MORAIS (R.), Produçao e comércio de cerâmicas em Bracara Augusta, en FERNÁNDEZ OCHOA (C.) y GARCÍA DÍAZ (P.) Eds., III Coloquio Internacional de Arqueología de Gijón, Gijón, 2005, p. 125-138.

Mukai 2001 MUKAI (T.), Une contribution à l’étude de la céramique dite Dérivées-des-sigillées Paléochrétiennes (DS.P) marseillases à partir du materiel de l’Aire 1 du chantier de la Bourse à Marseille. Mémoire de DEA, Université de Provence, 2001.

Mukai, Rigoir 2005 MUKAI (T.), RIGOIR (Y.), Les Dérivées-des-Sigilées Paléochrétiennes (DSP), en G.A.G. 13/3, Paris, 2005, p. 261-267.

Naveiro 1991 NAVEIRO LÓPEZ (J. L.), El Comercio antiguo en el N. W. peninsular: lectura histórica del registro arqueológico, A Coruña, 1991.

Naveiro 2003 NAVEIRO LÓPEZ (J. L.), Estudo do material arqueolóxico, en RAMIL GONZÁLEZ (E.) Villa romana de Bares. Excavación arqueolóxica no xacemento Eirexa-vella de Bares-concello de Mañon (A Coruña). Campaña 1997, en Brigantium 14, p. 185-224.

Naveiro, Pérez Losada 1992 NAVEIRO LÓPEZ (J.), PÉREZ LOSADA (F.), Un finisterre atlántico en época romana: la costa galaica (NW de la península ibérica), en WOOD (M.), QUEIROGA (F.) Eds., Current research on the romanization of the Western Provinces, Bar International Series 575, 1992, p. 63-90.

Orfila 1993 ORFILA PONS (M.), Terra Sigillata Hispánica Tardía Meridional, en AEspA 167-168, Madrid, p. 125-147.

Orfila 2008 ORFILA PONS (M.), La vajilla Terra Sigillata Hispánica Tardía Meridional, en BERNAL (D.) y RIBERA (A.) Eds. científicos, Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, 2008, p. 541-551.

Paz Peralta 1991 PAZ PERALTA (J. A.), Cerámica de mesa romana de los siglos III al VI d. de C. en la provincia de Zaragoza, Zaragoza, 1991.

Paz Peralta 2004 PAZ PERALTA (J. A.), Aportaciones a la difusión y cronología de la African red slip ware de los siglos V-VI d.C. en dos núcleos urbanos del interior de España: Asturica Augusta (Astorga) y Caesar Augusta (Zaragoza), en Bolskan 21, 2004, p. 27-43.

Paz Peralta 2008 PAZ PERALTA (J. A.), Las producciones de terra sigillata hispánica intermedia y tardía, en BERNAL (D.) y RIBERA (A.) Eds. científicos, Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, 2008, p. 479-539.


Pérez Losada 2002 PÉREZ LOSADA (F.), Entre a cidade e a aldea. Estudio arqueohistórico dos “aglomerados secundarios” romanos en Galicia, Brigantium 13, A Coruña, 2002.

Pérez Losada, Fernández y Vieito 2005 PÉREZ LOSADA (F.), FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), VIEITO COVELA (S.), La villa romana de Toralla (Vigo): una innovadora propuesta de tratamiento y presentación de un yacimiento arqueológico excavado, en III Congreso Internacional sobre Musealización de Yacimientos Arqueológicos. Zaragoza, 2005, p. 279-296.

Pérez Losada, Fernández y Vieito 2007 PÉREZ LOSADA (F.), FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), VIEITO COVELA (S.), Resultados preliminares das escavacións arqueolóxicas na villa romana de Toralla (Oia, Vigo), en Castrelos 13 (Revista do Museo Municipal “Quiñones de León”, Vigo), 2007, pp. 12-25.

Pérez Losada, Fernández y Vieito 2008 PÉREZ LOSADA (F.), FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ (A.), VIEITO COVELA (S.), Toralla y las villas de la Gallaecia atlántica, en FERNÁNDEZ OCHOA (C.), GARCÍA-ENTERO (V.) Y GIL SENDINO (F.) Eds., Las villae tardorromanas en el occidente del Imperio: arquitectura y función. IV Coloquio Internacional de Arqueología en Gijón, Gijón, p. 479-504.

Pieri 2005 PIERI (D.), Le commerce du vin oriental à l’Époque byzantine (V-VII siècles), Beirut, 2005.

Quaresma 1999 QUARESMA (J. C.), Terra sigillata africana, hispânica, foceense tardía e cerámica africana de cozinha de Mirobriga, en Conimbriga, 38, 1999, p. 137-200.

Ramil González 2003 RAMIL GONZÁLEZ (E.), Villa romana de Bares. Escavación arqueolóxica no xacemento Eirexa vella de Bares, concello de Mañón (A Coruña). Campaña 1997, en Brigantium 14, 2003, p. 185-224.

Ramón 2008 RAMÓN (J.), La cerámica ebusitana en la Antigüedad Tardía, en BERNAL (D.) y RIBERA (A.) Eds. científicos, Cerámicas hispanorromanas. Un estado de la cuestión, Universidad de Cádiz, 2008, p. 564-583.

Rautman 2003 RAUTMAN (M.), A Cypriot village of Late Antiquity. Kalavasos-Kopetra in the Vasilikos Valley, en Journal of Roman Archeology, Suppl. Series nº 52, 2003.

Raynaud 1993 RAYNAUD (C.), Céramique estampée grise et orangée dite Dérivée de sigillée paléochrétienne, en Dicocer, Lattara 6, 1993, p. 410 ss.

Requejo 1992 REQUEJO (O.), Cerámicas tardorromanas de la villa de Murias de Paraxuga, en III CAME, 1992, Oviedo, p. 131-139.

Reynolds 1987 REYNOLDS (P.), El yacimiento tardorromano de Lucentum (Benalúa-Alicante): Las cerámicas finas, Alicante, 1987.


Reynolds 1993 REYNOLDS (P.), Settlement and Pottery in the Vinalopó Valley

(Alicante, Spain) A. D. 400-700, BAR International Series 588, 1993.

Reynolds 2007 REYNOLDS (P.), Cerámica, comercio y el Imperio Romano (100-700 d.C.): perspectivas desde Hispania, África y el Mediterráneo oriental, en MALPICA CUELLO (A.) y CARVAJAL LÓPEZ (J.C.) Eds. Estudios de cerámica Tardorromana y Altomedieval, Granada, 2007, p. 13-82.

Reynolds, Waksman 2007 REYNOLDS (P.) y WAKSMAN (Y.), Beirut Cooking Wares, 2nd to 7th Centuries: Local Forms and North Palestinian Imports, en Berytus 50, 2007, p. 59-81.

Rigoir 1960 RIGOIR (J.), La céramique sigillée paléochrétienne grise, en Provence Historique X, 1960, p. 1-93.

Rigoir 1968 RIGOIR (J.), Les sigillées paléochrétiennes grises et oranges, en Gallia 26, 1968, p. 177-244.

Rigoir 1971 RIGOIR (J. e Y.), Les dérivées des sigillées paléochrétiennes en Espagne, en RSL, 37, 1971, p. 33-78.

Rigoir 1981 RIGOIR (J. e Y.), Chrismes et croix sur les dérivées de sigillées paléochrétiennes, en RSL, 47 (1-4), 1981, p. 162-188.

Rigoir 1987 RIGOIR (J. e Y.), Les dérivées des sigillées paléochrétiennes, en Céramiques hellenistiques et romaines II, vol. 70, Paris, p. 207-263.

Rigoir 1994 RIGOIR (J. e Y.), Les dérivées des sigillées paléochretiennes¸ en DÉMIANS D’ARCHIMBAUD (G.) (Dir.), L’oppidum de Saint-Blaise du V au VII s. Paris, 1994, p. 136-160.

Rigoir, Meffre 1973 RIGOIR (J. e Y.), MEFFRE (J.-F.), Les dérivées des sigillées paléochrétiennes du Groupe Atlantique, en Gallia 31, 1973, p. 208-263.

Rigoir, Massal 1979 RIGOIR (J. e Y.), MASSAL (E.), Les DSP à Cessero-Saint-Thibéry (Hérault), en Documents d’Archéologie Méridionale 2, 1979, p. 159-184.

Rigoir, Rivet 1985 RIGOIR (J. e Y.), Les dérivées des sigillées paléochrétiennes. Exportations et influences entre le groupe provençal et le groupe languedocien, en Documents d’archéologie Méridionale, 8, 1985, p. 87-99.

Rodziewicz 1976 RODZIEWICZ (M.), Alexandrie I. La céramique romaine tardive d’Alexandrie, Centre d’Archéologie Mediterranéenne de l’Academie Polonaise des Sciences, Varsovia, 1976.

Romero Carnicero 1974 ROMERO CARNICERO (M.A.), Aportaciones al estudio de la distribución en la Península ibérica de la cerámica romano-visigoda con decoración estampada, en III CNA (Oporto 1974).


Saguí 1998 SAGUÍ (L.), Coord., Ceramica in Italia: VI-VII secolo. Atti del Convengo in onore di John W. Hayes. Roma, 1998.

Saguí 1998 SAGUÍ (L.), Il deposito della Crypta Balbi: una testimonianza imprevedibile sulla Roma del VII secolo?, en SAGUÍ (L.), Ceramica in Italia: VI-VII secolo. Atti del Convengo in onore di John W. Hayes. Roma, 1998, p. 305-333.

Saguí et al. 1997 SAGUI (L.), RICCI (R.), ROMEI (D.), Nuovi dati ceramologici per la storia económica di Roma tra VII e VIII secolo, en DÉMIANS D’ARCHINBAUD (G.) Ed., La céramique médiévale en Méditerranée. Actes diu 6 congrès de l’AIECM, Aix-en-Provence, 1997, p. 35-48.

Sellès 2005 SELLÈS (H.), Céramiques du Bas-Empire en Eure-et-Loir: l’apport des nécropoles de Chartres et du Boullay-Thierry, en SFECAG Actes du Congrès de Blois, 2005, p. 305-322.

Sepúlveda et al. 2003 SEPÚLVEDA (E.), GOMES (N.), BANHA DA SILVA (R.), Intervençao arqueológica na Rúa dos Douradores/Rúa de San Nicolau (Lisboa), 1: a terra sigillata, en Revista Portuguesa de Arqueologia, vol. 6, núm. 2, 2003, p. 401-414.

Soto Arias 1994 SOTO ARIAS (P.), Dúas actuacións sobre o patrimonio arqueolóxico no Concello de Vigo, en Olaea Europaea 0, Vigo, 1994, p. 4-7.

Soulas 1996 SOULAS (S.), Présentation et provenance de la céramique estampée à Bordeaux, en Aquitania XIV, 1996, p. 237-253.

Soulas 1998 SOULAS (S.), La céramique estampée à Bordeaux, Thèse inédit, Université Michel de Montaigne-Bordeaux III, 1998.

Soulas 2000 SOULAS (S.), Éléments d’évolution de la céramique estampée d’après les fouilles de la Place Camille-Jullian à Bordeaux, en SFECAG, Actes du Congrès de Libourne, 2000, p. 145-153.

Torres Bravo 1998 TORRES BRAVO (V.C.), Escavación arqueológica en área na parcela nº 23 da UE I-05 Rosalía de Castro 1, Vigo, Anta de Moura S.L. Informe inédito depositado en el Servicio de Arqueología de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

Torres Bravo 2003 TORRES BRAVO (V.C.), Escavación arqueolóxica en área nos solares nº 41 e 43 da rúa Marqués de Valladares, Vigo, Anta de Moura S.L. Informe inédito depositado en el Servicio de Arqueología de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

Torres Bravo 2005 TORRES BRAVO (V.C.), Escavación arqueolóxica en área nos solares nº 41 e 43 da rúa Marqués de Valladares, Vigo. 3ª e 4ª fase, Anta de Moura S.L. Informe inédito depositado en el Servicio de Arqueología de la Xunta de Galicia, Santiago de Compostela.

Torres Bravo et al. 2007 TORRES BRAVO (V.C), CASTRO (J.C.), PRIETO (S), La factoría romana de salazón de “O Areal”, Vigo (Galicia): un complejo industrial salazones altoimperial, en LAGÓSTENA (L.), BERNAL (D),


ARÉVALO (A) Eds., Cetariae 2005. Salsas y Salazones de Pescado en Occidente durante la Antigüedad, BAR International Series 1686, 2007, pp. 475-485.

Torres Rodríguez 1977 TORRES RODRÍGUEZ (C.), Galicia Sueva, Colección Galicia Histórica. Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña, 1977.

Treglia 2006 TREGLIA (J.C.), L’habitat de l’Antiquité tardive (v. 475-v. 650), en BATS (M.) Dir., Olbia de Provence (Hyères, Var) à l’époque romaine (I s. av. J.C.-VII s. ap. J.C.), Études Massaliètes 9, 2006.

Uscatescu et al. 1993 USCATESCU (A.), FERNÁNDEZ OCHOA (C.), GARCÍA DÍAZ (P.), Las imitaciones locales o regionales de sigillatas grises gálicas tardías halladas en las Termas romanas de Gijón (Asturias), en Trabalhos de Antropologia e Etnologia, 33 (1-2), Oporto, p. 381-396.

Uscatescu et al. 1994 USCATESCU (A.), FERNÁNDEZ OCHOA (C.), GARCÍA DÍAZ (P.), Producciones Atlánticas de terra sigillata gálica tardía en la costa cantábrica de Hispania, en CuPAUAM, 21, 1994, p. 183-234.

Vázquez de la Cueva 1985 VÁZQUEZ DE LA CUEVA (A.), Sigillata africana en Augusta Emerita, Monografías Emeritenses 3, Mérida, 1985.

Vázquez, Caamaño 2004 VÁZQUEZ MARTÍNEZ, (M.A.), CAAMAÑO GESTO (J.M.), Estudio del vidrio hallado en la villa romana de Toralla (Coruxo, Pontevedra) durante las campañas de 1992 y 1993: catálogo de las piezas, en Gallaecia 23, Santiago de Compostela, 2004, p. 85-116.

Zabaleta 1999 ZABALETA ESTÉVEZ (M.), Estudio numismático de la excavación de urgencia de la calle Hospital nº 5 de Vigo (Pontevedra), en AEspA XX, 1999, p. 139-146.

As relacións externas da Gallaecia durante os séculos IV ó VII d.C.

Documents

Transcript of As relacións externas da Gallaecia durante os séculos IV ó VII d.C.